Řyalîzmî syasî le peywendîye nêwneteweyîyekanda

Le zanistî peywendîye nîwneteweyyekanda çendîn tyorî giştî yan řwangey tyorîy dij be yek hen. Řyalîzim, ke be řyalîzmî syasîş nasrawe, řwangeyekî syasetî nêwneteweyye ke cext leser layenî kêbřikêkarane û dijayetyaney syasetî nêwneteweyî dekatewe. Zyatir, berhełestî aydyalîzim yan lîbralîzim dekat ke deyewêt cext leser hawkarîy bikatewe. Řyalîstekan dewłetekan be gemekerî serekî şanoy nêwneteweyî dadenên, ke kełkełey asayşî xoyan heye û hewłî dabînkirdinî berjiwendîyekanî xoyan deden û bo bedestihênanî hêz milmilanê deken. Layenî nerênî cextkirdnewey řyalîstekan leser hîz û berjiwendî takekesî, zyatir ew bedgumanîyeye ke sebaret be peywendî nêwan norme exlaqîyekan û peywendîyekanî nêwan dewłetekan heyane. Hendê car bangeşey ewe deken ke syasetî nawxoyî qełemřewî desełat û yasaye, le katêkda ke syasetî nêwneteweyî, şanoyeke berî le dadperwerî û be kêşmekêşî kirdekî yaxud hêzekî nêwan dewłetekan denasrêtewe.

Sereřay ewe, hemû řyalîstekan ḧaşa le hebûnî exlaq le peywendîye nêwneteweyyekanda naken. Pêwîste le nêwan řyalîzmî kilasîk (ke çend tyorzanî sedey bîstem û lewane řaynołd neybur û hans morgênta nwênerayetîyan dekird) û řyalîzmî řadîkał yaxud zêdeřo, cyawazî dabnirêt. Řaste řyalîzmî kilasîk leser çemkî berjiwendî nîştimanî cext dekatewe, bełam ewe be watay [qebûłkirdinî] amoje [diktorînî] makyavêlîstî nîye ke dełêt, "her şitêk le mesłeḧetî dewłetda bêt řewaye" (Bull 1995,189). Herweha sitayşî şeř û kêşmekêş lexo nagrêt. Řyalîste kilasîkekan egerî dawerî exlaqî le syasetî nêwneteweyîda řet nakenewe. Bełku řexne le exlaqgerayî degirin (wate ew dîskorse exlaqîye zeynîye ke waq’îyete syasîyekan leberçaw nagrêt). Řyalîstekan bayexêkî zor be kirdeyekî syasî serketuwane deden ke leser binemay dûr’endêşî bêt: wate, twanay dawerîkirdin derbarey şyawîy kirdeyekî girîmaneyî le naw bedîle şîmanekirawekan, leser binemay encame syasîye egerîyekanî.

Řyalîzim çendîn řwangey cyawaz lexo degrêt û bangeşey nerîtêkî tyorîy durudrêj dekat. Le naw damezrêneranîda tusîdîd, makyavêllî û hobiz ew nawanen ke zor car amajeyan pê dekirêt. Emřoke řyalîzmî nwê [nwê řyalîzim], ke hewłîke bo hênanedî řwangeyekî zansityanetir bo xwêndinewey peywendîye nêwneteweyyekan, ta řadeyekî zor cêgay řyalîzmî kilasîkî sedey bîstemî girtuwetewe. Hem řyalîzmî kilasîk û hem řyalîzmî nwê le layen ew tyorzanane ke nwênerayetî řwange lîbral û řexneyî û post modêrnekan le peywendîye nêwneteweyyekanda deken, kewtûnete ber řexne.

1. Binubniçekî nerîtî řyalîstî

1.1.tusîdîd û giringî hêz

Tusîdîd (460-400 p.z), weku tyorzane syasîye kilasîkekanî tir, lew biřwayeda bû ke syaset pirse exlaqîyekan le xo degrêt. Le hemûy giringitir, tusîdîd ew pirsyarey dekird ke aya peywendîye nêw dewłetîyekan ke hênde giringî be hêz dedat, dekirê be normekanî dadperwerîş řênwênî bikirêt? Le řastîda kitêbekey tusîdîd, wate mêjûy şeřî piluponzîyekan, ne berhemêkî felsefey syasîye û ne tyorêkî binegtirûye le peywendîye nêwneteweyyekanda. Beşêkî zorî ew kitêbe, ke gêřaneweyekî wirde le têkhełçûnî çekdarî nêwan atênîyekan û sipartekan le nêwan sałanî 404 ta 431y pêş zayîn, lêdwane beranberekanî kesayetîyekanî dû bereye ke sebaret be yek pirs, bełgey cyawaz dehênnewe. Sereřay ewe, eger mêjûy şeřî piloponzîyekan, be taqe deqî kilasîkî nasraw le peywendîye nêwneteweyyekanda nawî derkirduwe û herweha eger xurpebexşî tyorzanekanî peywendîye nêwneteweyyekan le hobzewe ta pispořanî êsta buwe, hokarekey eweye ke ew kitêbe tenya nûsînewey řûdawekan nîye, bełku dekirê řwangeyekî tyorîy lê derbihênrêt.

Řyalîzim le yekemîn lîdwanekanî atênîyekan ke le kitêbî mêjûy şeřî piloponzîyekanda tomar kirawin, řengî dawete (wate lew lîdwananeda ke le myaney dîbeytêkda, řêk pêş destpêkirdnî şeřeke beřêwe çû). Cige lewe, le şêwazî şirovey tusîdîd sebaret be hokarî şerî piloponzîyekan û herweha le [deqî] "giftugoy mêlyan", wate le lêdwanekanî nêrdekanî atênda, řwangeyekî řyalîstî bekar hatuwe.

1.1.1. Taybetmendîye giştîyekanî řyalîzim le peywendîye nêwneteweyyekanda

Tyorzananî peywendîye nêwneteweyyekan cext lew tenguçełemane dekenewe ke sirûştî mirov (ke be bûnewerêkî xoxwazî dezanin) û nebûnî ḧikumetêkî nêwneteweyî, beser syasetda deysepênin. Ew dû faktere pêkewe yarmetî paradaymî kêşmekêş-tewerî peywendîye nêwneteweyyekan deden, ke tyayda dewłetekan gemekerî serekîn û hêz û asayş debne babetî serekî û babete exlaqîyekan cêgayekî ewtoyan nabêtewe. Desteyek pêşgirîmane sebaret be gemekere dewłetîyekan, xoxwazî, anarşî, hêz, asayş û babete exlaqîyekan ke nerîtî řyalîst pênase deken, hemûyan desedyarîy tusîdîdin.

(1) siruştî mirov xałî destipêkî řyalîzmî syasî kilasîke. Řyalîstekan mirov be bûnewerêk dezanin ke be şêwey sirûştî xoxwaz û qazanciwîste, be řadeyek ke qazanciwîstî beser binema exlaqîyekanda zał debêt. Le dîbeytekey siparta,ke le kitêbî yekemî mêjûy şeřî piloponzîyekanda amajey pê kirawe, atênîyekan lepêştirî û serêtî qazanciwîstî le beranber babete exlaqîyekanda piştiřast dekenewe. Ewan dełên, Têbînîyekan sebaret be çake û xirape "hergîz nebûnete hoy çawpoşî xełk le derfetekanî xogewrekirdinewe ke le layen hêzî baładestewe řexsawin" (beşî yekem, peregrafî 76).

(2) řyalîstekan, be taybet nwê řyalîstekanî êsta, pêyan waye nebûnî ḧikumetêkî cîhanî, wate anarşî, yeklakerewey serekî encame syasîye nêwneteweyyekane. Řyalîstekan dełên nebûnî desełatêkî bała bo dananî yasa û řêsay hawbeş û cêbecêykirdinîyan, be watay ewe dêt ke şanoy nêwneteweyî le bineřetda sîstemêkî xoyarmetîdere. Her dewłetêk berpirsî dabînkirdinî manewey xoyetî û le çonyetî pênasekirdinî berjiwendîyekanî xoy û çonyetî hewłdan bo bedestihênanî hîz destî awełaye. Boye, anarşî debête hoy serhełdanî doxêk ke tyayda hêz řołî serekî le bêçmidan be peywendîye nêwdewłetîyekan degêrêt. Be witey nêrde atînîyekan le mêlos, le nebûnî desełatêkî hawbeşda ke bitwanêt tekûz cêgîr bikat, "dewłete serbexokan [tenya] katê maneweyan misoger debêt ke behêz bin" (5, 97).

(3) ta ew cêgayey řyalîstekan cîhanî dewłetekan weku cîhanêkî anarşîk wêna deken, asayşîş be babetî serekî dadenên. Dewłetekan be mebestî dabînkirdinî asayş,hewł deden pere be hêzî xoyan biden û xoyan serqałî cêgîrkirdinî hawsengî hêz be mebestî berpiriçdanewey pelamardere hêzekîyekan biken. Şeřekan bo ew mebeste řû deden ke netewe řikaberekan le řûy serbazîyewe behêztir nebin. Sereřay ewey tusîdîd le nêwan hokare destibecêkan û hokare bineřetîyekanî şeřî piloponzîyekan cyawazî dadenêt, bełam hokare řasteqînekey ew şeře le hîç yek lew řûdawe taybetaneda ke destibecê pêş destpêkirdnî şeřeke hatûnete arawe, nabînêtewe. Be pêçewanewe, hokarî şeřeke le gořanî [şêwazî] dabeşbûnî hêz le nêwan dû berey dewłet-şare yonanîyekanda debînêtewe, wate hawpeymanêtî dêlus, be řêberayetî atênîyekan û hawpeymanêtî piloponzîyekan, be řêberayetî siparta. Be witey tusîdîd, hełkişanî hêzî atînîyekan buwe hoy nîgeranî sipartîyekan sebaret be asayşî xoyan, eweş berew şeř řay kêşan (1.23).

(4) řyalîstekan be giştî sebaret be peywendî babete exlaqîyekan û syasetî nêwneteweyî dêrebaweřn. Ewe detwanêt berew ew bangeşeye řayanbikêşêt ke le peywendîye nêwneteweyyekanda, cêgayek bo babete exlaqîyekan nîye yan le nêwan xwaste exlaqîyekan û pêdawîstîyekanî kirdey syasî serkewtuwane lêkdijî heye yaxud dewłetekan exlaqî taybet be xoyan heye ke le exlaqî baw cyawaze yan exlaq (tenanet egerîş le arada bêt) tenya weku kereseyek bo řewayîdan be hełsukewtî dewłetekan kełkî lê werdegîrêt. Nimûneyekî aşkira le řetkirdinewey norme exlaqîyekan le peywendîyekanî nêwan dewłetekanda, detwanêt le "giftugoy mêlyan"da berçaw bikewêt (5. 85- 113). Ew dyaloge taybete be řûdawekanî sałî 416y pêş zayîn, ew katey atênîyekan pelamarî duřgekanî mêlosyan da. Nêrdekanî atên mafî hełbijardin le nêwan dû bijardey tefrutûnabûn û xobedestewedanyan xiste berdem mêlyanyekan û her le seretawe daway lê kirdin basî dadperwerî neken, bełku tenya bîr le manewey xoyan bikenewe.be witey nêrdekan, " Her dû laman dezanîn biřyarekan sebaret be dadperwerî tenya katê le base miroyyekanda dedrên ke her dû la lejêr guşarêkî beraberda bin, bełam katê layenêk behêztire, ewendey le twanay bêt bedest dehênêt û pêwîste layenî lawaz dan beweda binêt (5: 89). "lejêr guşarî beraberda bûn" be watay lejêr desełatî yasada bûn û eweş be watay lejêr desełatî merce’êkî yasadanerî hawbeşda bûn dêt (Korab-Karpowicz 2006, 234). Leber ewey awa desełatêk leserewey dewłetekan le arada nîye, atênyekan bangeşey ewe deken ke lew barudoxe bê yasayey anarşî nêwneteweyîda, taqe maf, birîtîye le mafî layenî behêztir bo załbûn beser layenî lawaztirda. Ewan be aşkira maf û twanist be yek şit dadenên û têbînîyekan sebaret be dadperwerî le karubarî dereweda wela denên.

2.1.1. "giftugoy mêlyan": yekemîn dîbeytî řyalîstî- aydyalîstî

Kewabû îme detwanîn le lêdwanekanî atênîyekanda piştîwanîyekî behêz bo řwangey řyalîzim bibînînewe. Sereřay ewe, ew pirsyare demênêtewe ke aya řyalîzmekey ewan çende legeł řwangey xodî tosîdîd deqawdeqe? Gerçî beşêkî berçaw le "giftugoy mêlyan" û herweha beşekanî tirî kitêbî mêjûy şeřî piluponzîyekan, piştîwanî le xwêndineweyekî řyalîstî deken, bełam nakirêt řwangey tusîdîd lew çend peregrafe hełbijêrdirawe hełhêncîn, bełku pêwîste řewangey tusîdîd leser binemay deqe berbiławekey kitêbekey tawtiwê bikirêt. Le řastîda, tenanet xodî "giftugoy mêlyan" çend řwangey nateba dexate berdem ême.

Řyalîzmî syasî, zor car le layen bîrmendanî aydyalîzim yaxud lîbralîzim, wate ew rwange tyorîyey ke cext leser norme nêwneteweyyekan, pêkewebestiraweyî nêwan dewłetekan û hawkarîy nêwneteweyî dekatewe, berhełistî kirawe. "giftugoy mêlyan" ke yekêke lew beşaney kitêbî "mêjûy şerî piloponzîyekan ke berdewam basî leser kirawe, dîbeytêkî kilasîkî nêwan řwangey aydyalîstî û řyalîstî dexate řû: aya syasetî nêwneteweyî detwanêt leser binemay tekûzêkî exlaqî serçawegirtû le binemakanî dadperwerî dabnirêt yaxud bo hetahetaye weku şanoy berjiwendîye nîştimanîye lêkdijekan û şanoy hêz demênêtewe?

Mêlyanyekan, ke kełk le argîwmênte aydyalîstîyekan werdegirin, debê le nêwan şeř û xobedestewedan yekyan hełbijêrin (5: 86). Ewan bwêrin û nîştimanî xoyan xoş dewêt û nayanewêt azadî xoyan le dest biden û sereřay ew řastîye ke le řûy serbazîyewe le atênîyekan lawaztirin, bełam amaden bergirî le xoyan biken (5. 1000; 5. 112). Ewan daxwazîyekanyan leser binemay dadperwerî dadenen, ke peywendîyan dedat be însafewe û atênîyekan be nadadperwer debînin (5.90 ; 5.104). Ewan ’abîd û perhêzgarin û lew birwayedan ke xudawendekan le amance dadperweranekeyan piştîwanî deken û lawazîyekanyan qerebû dekenewe û hawkat mitmaneyşyan be hawpeymanêtîyekan heye û pêyan waye hawpeymanekanyan, wate sipartakan, ke xizmayetîşyan legełyan heye, yarmetîyan deden (5. 104, 5. 112). Boye, dekirê le witekanî mêlyanîyekanda, řegezekanî cîhanbînî aydyalîstî yan lîbralî bibênrêtewe: wate, ew biřwaye ke netewekan mafî bekarhênanî serbexoyî syasîyan heye û ewey ke ew netewane bełênî dûlayene be yektirî deden û ew bełînane cêbecê deken û ewey ke şeřî pelamarder, şeřêkî nadadperweraneye. Bełam ewey mêlyanîyekan nyane, birîtîye le serçawe[kanî hêz] û paşeřojbînî. Mêlyanîyekan, le biřyarekeyanda bo parastinî xoyan, zyatir lejêr karîgerî hîwakanyandan ta ewey piştyan be bełgekanî berdestyan yaxud tawtiwêkirdine wiryayanekan bestibêt.

Bełgehênanewey atênîyekan leser binemay çemke řyalîstîye serekîyekan û lewane, asayş û hêz danrawe û û leser ew wişarîye dařêjrawe ke cîhan çone, nek cîhan debê çon bêt. Atênîyekan awiř le hîç qiseyekî exlaqî nadenewe û mêlyanîyekan naçar deken çaw le waq’yetekan biken (wate, dan be řezałetî xoyan le řûy serbazîyewe binen, encame şîmanekirawekanî biřyarekanyan leberçaw bigirin û bîr le manewey xoyan bikenewe (5.7; 5. 101). Pêdeçêt lojîkêkî řyalîstî behêz le pişt bełgehênanewekanî atênîyekanewe bêt. Řwangekeyan ke leser binemay nîgeranî sebaret be asayş û qazanciwîstî danrawe, be řewałet piştî be awezmendî, hoşyarî û paşeřojbînî bestuwe. Sereřay ewe, be lêkdanewey wirditir, derdekewêt lojîkekeyan kemukořî cidî têdaye. Mêlos, ke dewłetêkî ta řadeyek lawaze, hełgirî hîç heřeşeyekî cidî bo ser asayşî ewan nîye. Lenawçûnî yekcareyî mêlos çarenûsî şeřî piloponzîyekan, ke atênîyekan çend sał dwatir tyayda tûşî şikist debin, nagořêt.

Tusîdîd le kitêbî mêjûy şerî piloponzîyekanda, derî dexat ke eger hêz le řêgay myaneřewî û hestikirdin be dadperwerî berî pê negîrêt, debête hoy meylêkî zêdeřoyane bo [bedestihênanî] hêzî zyatir. Hîç berbestêkî lojîkî bo qebarey împiraturyetêk le arada nîye. Atênîyekan, serxoş le şanazî û deskewtekanî dway dagîrkirdinî mêlos, xoyan dergîrî şeř le dijî sîsîl deken. Gwê be bełgehênanewekanî mêlyanîyekan naden ke dełên řeçawkirdinî dadperwerî le dirêjxayenda bo hemuwan sûdmend debêt (5.90). We leber ewey atênîyekan twanay xoyan leřadebeder debînin û le kotayîda şeřeke dedořênin, le řastîda lojîkî berjewendîxwazîyan êcgar bîrteskaneye.

Gwênedan be hêz le peywendîye nêwneteweyyekanda, yutopyaye, bełam tenya piştibestin be hêzîş be heman řade nezananeye. Pêdeçêt tusîdîd ne layengirî aydyalîzmî sawîlkaney mêlyanîyekan bêt û ne řeşbînî atênîye dijberekanyan. Tusîdîd fêrman dekat le layekewe agadarî "xeyałbazîye sawîlkanekan derbarey syasetî nêwneteweyî" bîn û le layekî tirewe, "le beranber zêdeřoyyekî wêranker tir, wate řeşbînî zêdeřoyane" řawestîn (Donnelly 2000, 193). Gerçî dekirê tusîdîd be řyalîstêkî syasî dabneyn, bełam řyalîzmekey ne delalet le ři’al polîtîk dekat ke tyayda exlaqî nerîtî ḧaşay lê dekirêt û ne delalet le řyalîzmî nwêy zansityaney êsta dekat ke tyayda pirsyare exlaqyekan be şêweyekî berbiław piştigwê dexrên. Řyalîzmî tusîdîd, ne bedfeřaneye û ne bê exlaqane û dekirêt legeł řyalîzmekey hans morgênta, řîmon aron û baqî řyalîste kilasîkekanî sedey bîstem berawird bikirêt, ke gerçî le pêdawîstîyekanî berjiwendîye nîştimanîyekan têdegen, bełam ḧaşa lewe naken ke gemekere syasîyekan le şanoy nêwneteweyîda lejêr karîgerî dawerîye exlaqîyekandan.

1.2. Řexney makyavêllî le nerîtî exlaqî

Aydyalîzim le peywendîye nêwneteweyyekanda, hawşîwey řyalîzim, detwanêt bangeşey nerîtêkî dûrudrêj bikat. Aydyalîstekan, nařazî lew cîhaney ke boyan derkewtuwe, berdewam hewł deden le syasetda wełamî pirsyarî "debê çon bêt?"bidenewe. Efłatûn, eresto û sîsro hemûyan aydyalîstî syasî bûn û lew birwayeda bûn ke hendê beha û bayexî exlaqîy cîhanî [giştigîr] le aradan ke dekirêt jyanî syasî leseryan dabmezrêt. Sîsro be piştibestin be berhemekanî pêşînyanî xoy, bîrokey yasay exlaqî sirûştî hênaye arawe ke hem le syasetî nawxoyî û hem le syasetî nêwneteweyîda şyawî cêbecêkirdine. Boçûnekanî sîsro sebaret be mêrxasî le şeřda zyatir le nûsrawekanî bîrmendanî mesîḧî, wate sênit agostyên û sênit tomas akoynas řengyan dayewe. Le kotayyekanî sedey panizdehem, ew katey nîkolo makyavêllî le dayk bû, ew bîrokeye ke syaset, lewane peywendî nêwan dewłetekan, debê kirdarbaşane [hełgirî taybetemendîye başe exlaqîyekan] bêt û herweha ewey ke pêwîste mîtodekanî şeřkirdin peyřewî le pêwere exlaqîyekan biken, hêşta le wêjey syasîda zał bû.

Makyavêllî (1469–1527), teḧeday ew nerîte exlaqîyey kird ke be başî cê kewtibû, boye xoy weku dahênerêkî syasî derxist. Nawazebûnî řwangekey degeřêtewe bo řexney le hizrî syasî řoj’awa weku babetêkî nawaqî’î û bo cyakirdinewey syast le exlaq. Bew çeşne binaẍekanî syasetî mudêrnî dařişt. Makyavêllî le beşî 15y kitêbî "mîr"da dełêt, be dûrkewtinewe le amojgarîyekanî bîrmendanî pêşûtir, hewł dedat " le cyatî ḧeqîqetî wênakiraw, ḧeqîqetî karîger" bidozêtewe."ḧeqîqetî karîger" taqe ḧeqîqetêke ke lay makyavêllî bayexî xo pêwe mandûkirdinî heye. Ew ḧeqîqete derxerî koy ew helumerce kirdeyyeye ke makyavêllî pêy waye bo bextewerî û behêzbûnî tak û wiłat pîwîstin. Makyavêllî virtù, wate twanayî yan beqewetî, le cyatî virtuey serdemî kon, wate xisłetêkî exlaqîy takekesî, weku dadperwerî yan pişûdrêjîy) dadenêt. Makyavêllî weku pêẍemberî virtù, bełên dedat, netewekan û takekan berew meznahî zemînî û hêz řênwênî bikat.

Makyavêllîzim corî toxî řyalîzmî syasîye ke hem le nawxo û hem bo karubarî derewe bekarhênrawe. Amojeyeke [diktorîn] ke ḧaşa le peywendî exlaq be syasetewe dekat û bangeşey ewe dekat ke hemû keresekan (exlaqî û na’exlaqî) bo geyştin be amance syasîye aşkirakan řewan. Gerçî morgênta hergîz destewajey ragione di stato yan be feřenseyyekey raison d’état [ Û be kurdî: mesłeḧetî dewłet]y bekar nehêna, bełam ewey der’encam bo ew giringe, řêk her eweye: wate, le cyatî norim yan berbeste exlaqîyekan, her şitêk ke le qazancî dewłet bêt.

Makyavêllîzim pasawî bo kirdewe na’exlaqîyekan le syasetda hênayewe, bełam hergîz xoy nebward le danpêdanan bewey ke ew kirdewane bedřewştanen. Makyavêllî le taqe çwarçêwey exlaqî nerîtîda karî dekird. Erkî taybetî pêřewanî sedey nozdehemî makyavêllî ewe bû ke pere be amojey exlaqî duwane yan dûfaqe biden, wate exlaqî giştî û exlaqî takekesî, bo ewey řyalîzmî makyavêllî tenanet berew tundiřoyî zyatir pał pêwe binên û le peywendîye nêwneteweyyekanda bekarî bihênin. Hîgił be řageyandinî ewey ke "dewłet erkêkî gewretir le parastinî xoy nîye", Fetwayekêkî exlaqî bo perepêdanî dewłet be berjiwendîy û qazancekanî xoy le beranber dewłetekanî tirda derkird (Meinecke 357). Boye hîgił exlaqî nerîtî dařûxand. Berjiwendî dewłet, be şêweyekî lasarane weku bałatrîn behay exlaqî řave kira û hawkat perepêdan be hêzî nîştimanî weku maf û erkî dewłet, leberçaw gîra. Haynirîş von tarîçke, be geřanewe bo makyavêllî řaygeyand, Dewłet wate hîz, řêk leber ewey le beranber dewłete serbexokanî tirda ke be heman řade behêzin, xoy deselmênêt û ewey ke bałatrîn erkî exlaqîy dewłet perepêdan bew hîzeye. Tirayçke pêy wabû řêkkewtinname nêwneteweyyekan tenya ta ew katey le mesłeḧetî dewłetda bin, pêwîste cêbecê bikirên. Boye, bîrokey exlaqî cya le řeftarî dewłet û çemkî řyal poletîk hatne arawe. Exlaqî nerîtî lenawçû û syasetî hêz buwe "bałatrîn" corî exlaq. Ew çemkane û herweha biřwamendî be sertirîy kiltûrî jirmenî, weku dû çek bekarhatin ke desełatdaranî ełmanya, le sedey nozdehemewe ta kotayî şeřî duwemî cîhanî, bo řewayîpêdan be syasetekanî xoyan be mebestî dagîrkarîy û tefrutûnakirdin, kełkyan lê werdegirtin.

Be giştî, makyavêllî be boney amojgarîye huşyaranekanî bo řêberan (ke buwete hoy ewey weku damezrênerî serekî sitratîjî syasî mudêrin binasrêt) û be hoy ew bergirîyey le formî "komarîy" ḧikumet deykat, sitayş kirawe. Be diłnyayyewe zor layenî hizrî makyavêllî şaystey ew sitayşen. Herweha, dekirêt weku bîrmendêkîş seyr bikirêt ke zyatrîn berpirsyaryetî heye Le damałînî exlaqî ewrûpa. Bełgehênanewey nwêneranî atên le "giftugoy mêlyan"y tusîdîd, bełgehênanewey tirasîmaxus le kitêbî komarî efłatun yan karnîdîs, ke sîsro amajey pê dekat (hemû ewane, teḧeday řwange kewnîne û mesîḧîyekan sebaret be yekangîrî syaset û exlaq deken). Sereřay ewe, pêş makyavêllî, em şîwazî bîrkirdinewey na’exlaqî yan bedfeřane hergîz beser řewtî serekî hizrî syasî řoj’awada zał nebuwe. Ewe twana û lebardabûnî pasawekey bo penabirdin be şeř weku amrazêkî řeway geyştin be amance syasîyekan bû ke qena’etî be zorêk le bîrmendan û şarezayanî syasî hêna ke pêřewî lê biken. Karîgerîy boçûnekanî makyavêllî, lewane ew boçûne ke bekarhênanî hemû keresekanî berdest, le şeřda řewaye, le berekanî şeřî ewrûpay mudêřinda debînrên, her bew corey ke supay pêkhatû le hawwiłatyan, be bê řeçawkirdinî yasay dadperwerî le dijî yektirî bo encamêkî tałtir şeřyan dekird. [bîrokey] natebayî nêwan mesłeḧetxiwazî û exlaq le jîngey syasetda cêge û pêgey xoy le dest da. Çemkî exlaqî duwane, wate exlaqî giştî û takekesî, ke xesarêkî zyatrî le exlaqî nerîtî û baw da, dahênra. Der’encam amojey mesłeḧetî dewłet buwe hoy serhełdanî fezay ḧeyatî, dû şeřî cîhanî û herweha karesatî hołokast.

Řenge gewretrîn kêşey řyalîzim le peywendîye nêwneteweyyekanda ewe bêt ke meylî ewey heye bixlîskête naw nusxe tundiřokanî xoy, ke dan be her core syasetêkda denêt ke le qazancî dewłet û le zyanî dewłetanî tirda bêt, ca giring nîye ew syasete le řûy exlaqîyewe çende kêşexulqêne. Nûsrawekanî waltiz û zorêk le nwê řyalîstekanî êstada, tenanet eger be aşkira bas le pirsyare exlaqîyekan neken, bełam hełgirî exlaqî duwanen û destewajegelêk weku ři’al poletîk îtir ew delalete nerênyaney nîye ke bo řyalîste kilasîkekan û lewane, hans morgênta heybû.

3.1. Doxî sirûştî anarşîkî hobiz

Tomas hobiz (1588–1683) beşêk bû lew bizûtnewe řoşnibîrîyey ke amancekey birîtî bû le řizgarkirdinî zanistî mudêrnî tazeserhełdaw le tenguçełemekanî mîratî kilasîk û qutabxaneyî. Be pêy felsefey syasî kilasîk, ke řwangey aydyalîstî leserî danrawe, mirovekan detwanin le řêgay awezewe meyl û ḧezekanyan kontiřoł biken û detwanin le qazancî ewanî tir, tenanet le zyanî xoyan hełsukewt bikat. Kewabû ewan hem bikerî awezmend û hem exlaqîn û twanay cyawazîdanan le nêwan çake û xirape û bijardinî exlaqîyan heye. Herweha be sirûşt civakî yan komełeyîn. Hobiz be lêhatûyyekî tewaw, hêrş dekate ser ew řwangane. Mirovekanî hobiz, ke le cyatî ewey exlaqî yaxud komełayetî bin, le řadebeder takgeran, hełgirî "wîstêkî hetahetayî û bê’oqrey bedestihênanî hîz le dway hêzin û [ ew wîste] tenya dway mirdin kotayî pê dêt" (Leviathan XI 2). Boye mirovekan be naçar bo bedestihênanî hîz milmilanê deken. Hobiz be řêkxistinî ew boçûnane, yarmetî dahênanî çend çemkêkî bineřetî nerîtî řyalîzim le peywendîye nêwneteweyyekan, be taybet ryalîzmî nwêy da. Ew yarmetyane birîtîn le nasandinî sirûştî mirov be sirûştêkî xoxwaz, çemkî anarşî nêwneteweyî û ew řwange ke syaset, ke řîşey ke milmilanê bo hîz dakutawe, detwanêt be şêwey awezmendane û zansityane lêkołînewey bo bikirêt.

Yekêk le nasrawtirîn çemkekanî hobiz, birîtîye le doxî anaşîkî sirûşt, ke be dexoy şeřîy [cengî] be hejmar dêt û "Ewe şeřî her mirovêke legeł mirovekanî Tir" (XII 8). Hobiz têgeyştinî xoy le doxî şeř le řwangekanî xoy sebaret be sirûştî mirov û ew baredoxey takekanî têdaye, werdegrêt. Leber ewey le doxî sirûştîda hîç core ḧikumetêk le arada nîye û hemuwan le doxêkî beraberdan, her takêk mafî hemû şitêkî heye, bew wataye ke berbestêk le berdem reftarî takekan le arada nîye. Her kesêk le her katêkda dewanêt le hêz kełk werbigrêt û hemuwan debê berdewam bo berengarbûnewey awa hîzêk, hîz bekarbihênin. Boye, takekan be temaḧî bedestihênan û be bê hîç core berbestêkî exlaqî û be mebestî kêbřikê bo bedestihênanî kała degmenekan, amaden bo bedestihênanî deskewt, "palamarî" yektirî biden. Takekan ke le yektirî bedgumanin û le yektirî detirsin, řenge bo misogerkirdinî asayşî xoyan, řeftarî pêşgîrane bigirne ber yaxud hêrş bikene ser yektirî. Der’encam, takekan be îfade û meylî bedestihênanî nawbang hełdexřên. Kewabû, take hêzxiwazekan, çi bo destikewt, çi bo asayş yaxud bo nawbang, hewłî lenawbirdin yan bezandinî yektirî deden (XIII 3). Le awa helumercêkî nadyareda ke her kesêk pelamarderêkî hêzekîye, şeřkirdin legeł ewanî tir, le berawird legeł řeftarî aştîxwazane, sitratîjîyekî sûdmendetre û pêwîste hemuwan ewe fêr bin ke załbûn beser ewanî tirda bo manewey xoyan pêwîste.

Kełkełey serekî hobiz peywendî nêwan takekan û ḧikumete û zor be degmen basî peywendîyekanî nêwan dewłetekan dekat. Sereřay ewe, ewey hobiz derbarey jyanî takekan le doxî sirûştîda deyłêt, detwanêt weku gêřaneweyek le çonyetî peywendî dewłetekan legeł yektirî, řave bikirêt. Katêk dewłetekan dademezrên, hêzwîstî takekan debête binemayek bo "řeftarî" dewłetekan û zor car xoy le hewłî dewłetekanda bo załbûn beser dewłet yan xełkî tirda denwênêt. Hobiz denûsêt, dewłetekan "be Mebestî dabînkirdinî asayşî xoyan... Be byanûy metirsî û tirs le pelamardan yaxud ew yarmetyaney ke řenge řadestî pelamarderan bikirêt, pere be qełemřewî xoyan deden [û] tA boyan bilwêt hewłî bezandin û lawazkirdinî dirawsêkanyan deden" (XIX 4). Bem pêye, wîst û milmilanê bo bedestihênanî hîz le çeqî nusxey hobzî sebaret be peywendî nêwan dewłetekandaye. Her eme, dwatir sebaret bew mudêley peywendîye nêwneteweyyekan ke le layen morgêntawe hate arawe, wate ew kesey ke be cidî lejêr karîgerî hobzida bû û her ew řwangeye sebaret be sirûştî mirov wergirt, řaste. Her bew çeşne, kinêt waltizî nwê ryalîst pêřewî le pêşengayetî hobiz sebaret be anarşî nêwneteweyî, weku fakterêkî serekî peywendîye nêwneteweyyekan kird (wate ew ḧeqîqete ke hîç desełatêk le serewey dewłete serbexokanda le arada nîye).

Takekan be çune jêr řikêvî ḧikumet, le şeřî hemuwan le dijî hemuwan ke hobiz girêy dabû be doxî sirûştîyewe, řizgaryan debêt. Sereřay ewe, ew şeře hêşta le peywendîyekanî nêwan dewłetekanda załe. Eme bew wataye nîye ke dewłetekan hemîşe le şeřdan, bełku zyatir bew wataye dêt ke meylî şeřkirdinyan heye (XIII 8). Be hoy ewey her dewłetêk, xoy biřyar dedat ke pena bo hêz bibat yaxud na, egerî řûdanî şeř hemîşe le aradaye. Kewabû, dabînkirdinî asayşî nawxoyî le řêgay damezrandinî dewłetewe, hawterîbe legeł nebûnî asayş le nêwan dewłetekan. Dekirê biłêyn, eger boçûnekanî hobiz be giştî yekdest bwayen, legeł ew boçûne hawřa debû ke dewłetekanîş bo derbazbûn lew doxe, pîwîste girêbestêk pêk bênin û xoyan řadestî ḧikumetêkî cîhanî biken. Gerçî aydyay dewłetî cîhanî emřoke le layen hendêk le řyalîstekanewe piştîwanî dekirêt, bełam ewe řwangey xodî hobiz nîye. Hobiz pêşnyazî girêbestêkî komełayetî le nêwan dewłetekan be mebestî kotayînan be anarşî nêwneteweyî nakat. Hokarekey eweye ke ew doxe na’emney ke dewłetekanî tê kewtuwe, weku pêwîst nabête na’emnî bo ser hawwiłatyanyan. Ta ew katey şeřî çekdarî yaxud corêk têkhełçûnî nêwan dewłetekan řû nedat, takekanî naw dewłetekan detwanin be şêwey řêjeyî hest be asayş biken.

Ḧaşakirdin le bûnî binema exlaqîye cîhanîyekan [giştîgrekan] le peywendîyekanî nêwan dewłetîyekanda, hobiz le makyavêlîyekan û pêřewanî diktorînî mesłeḧetî dewłet nizîk dekatewe. Tyorî peywendîye nêwneteweyyekanî hobiz, ke leser ew girîmane danrawe ke dewłete serbexokan, weku take serbexokan, be şêwey sirûştî dijujmin, nakomełeyî û xoxwazin û hîç berbestêkî exlaqî le berdem hełsukewtyan le arada nîye, teḧedayekî gewreye bo řwangey syasî aydyalîstî ke leser binemay bekomełgeyîbûn û herweha bo çemkî eday dadwerî nêwneteweyî ke leser ew řwangeye damezrawe. Sereřay ewe, ewey hobiz le makyavêllî cya dekatewe û zyatir le řyalîzmî kilasîk nizîkî dekatewe, pêdagrî leser taybetmendî bergirîkaraney syasetî dereweye. Tyore syasîyekey bangihêştêk nîye bo encamdanî her şitêk ke renge le qazancî dewłet bêt. Řwangekey sebaret be peywendîye nêwneteweyyekan parîzkarane û hêmnaneye: pêwîste dewłete serwerekan, weku takekan, berew aştî biřon ke cêgay pesendî eqłe.

Ewey hendê car, waltiz û baqî xwênere nwê řyalîstekanî berhemekanî hobiz piştigwêy dexen, eweye ke hobiz pêy wa nebû anarşî nêwneteweyî be watay jîngeyekî bê yasa û řêsaye. Hobiz wêřay amajekirdin bewey ke hendê le ḧukmekanî eqił tenanet le doxî sirûştîda cêbecê dekirên, cext lewe dekatewe ke dekirêt peywendîye nêwneteweyyekan aştîxwazanetir û hawkarîyxiwazanetir zyatir bêt. Ḧaşa le yasay nêwneteweyîş nakat. Dewłete serbexokan detwanin pîkewe hendê řêkkewtinname wajo biken be mebestî dabînkirdinî binemayekî qanûnî bo peywendîyekanyan. Sereřay ewe, pêdeçêt hobiz lewe agadare ke yasa û řêsa nêwneteweyyekan be giştî karîgerîyekî ewtoyan nîye le sinûrdarkirdinî milmilanê bo bedestihênanî hêz. Dewłetekan ew yasa û řêsayane le qazancî xoyan řave deken, boye yasay nêwneteweyî yan dekewête jêr karîgerî berjiwendîyekanî dewłetekan yaxud piştigwê dexrêt. Boye, peywendîye nêwneteweyyekan hemîşe babetêkî namsogere. Em řwanîne xovnake bo syasetî cîhanî, le çeqî řyalîzmî hobzidaye.

2.řyalîzmî kilasîkî sedey bîstem

Řyalîzmî sedey bîstem weku wełamêk bo řwangey aydyalîstî ke dway şeřî yekemî cîhanî bałî beser zanistî peywendîye nêwneteweyyekanda kêşabû, hate arawe. Aydyalîstekanî deyekanî 1920 û 1930 (ke be nêwnetewegerakan û yutopyagerkanîş nasrawin) amancyan cêgîrkirdinî aştî be mebestî řêgrîkirdin le şeřêkî tirî cîhanî bû. Ewan çareserî kêşe nêwdewłetîyekanyan le damezrandinî sîstemêkî yasay nêwneteweyî řêzlêgraw, be pałpiştî řêkxirawe nêwneteweyyekan debînîyewe. Ew aydyalîzmey nêwan dû şeřî cîhanî, buwe hoy damezrandinî komełey gelan le sałî 1920 û [îmzakirdinî] řêkkewtinnamey kilug- biryand le sałî 1928da ke şeřî qedeẍe kird û pêşnyarî çareserkirdinî aştîxwazaney nakokîyekanî dekird. Wudro wîlson, serokî wîlayete yekgirtuwekanî emrîka û çendîn zanay weku normen engêł, alfêrd zîmêrin û řîmon bî. Fosdîk û baqî aydyalîste benawbangekanî ew serdeme, le řûy fikirîyewe piştîwanîyan le komełey gelan kird. Ewane le cyatî çiřbûnewe leser şeřî nêwan dewłetekan û gelan, ke řenge hendê be naçarekî bizanin, cextyan leser berjiwendîye hawbeşekan kirdewe ke debête hoy yekangîrî mirovayetî û hewłyan da kełk le awezmendî û babete exlaqîyekan werbigrin. Le řwangey ewanewe, sirûştî xoxwazî mirov serçawey şeř nîye, bełku serçawekey zyatir degeřêtewe bo helumercî komełayetî piř le kemayesî û řêwşiwêne syasîyekan û ewaneş detwanin çak bikirên. Bew ḧałeş, boçûnekanyan le seretay deyey 1930 le layen řeynhołd neybur û çend sał dwatir le layen î. Êç. Kařewe řexneyan lê gîra. Komełey gelan, ke wîlayete yekgirtuwekanî emrîka hergîz nebuwe endamî û japon û ełmanya lêy kişanewe, neytiwanî řêgrî le řûdanî şeřî duwemî cîhanî bikat. Řenge ew ḧeqîqete, zyatir le her argîwmêntêkî tyorîk, kardaneweyekî řyalîstî behêzî bedway xoyda hêna. Gerçî netewe yekgirtuwekan, ke le sałî 1945da damezra, hêşta dekira weku berhemî bîrkirdinewey syasî aydyalîstî seyr bikirêt, bełam zanistî peywendîye nêwneteweyyekan le seretay sałanî dway şeřda, be çiřî kewte jêr karîgerî berhemekanî řyalîste kilasîkekan û lewane con. Êç. Hêrz, hans morgênta, corc kênan û řîmun aron. Dwatir, be dirêjayî sałanî deyey 1950 û 1960, řyalîzmî kilasîk řûbeřûy teḧeday ew lêkołerane buwewe ke hewłyan deda, řwangeyekî zansityanetir bo xwêndinewey syasetî nêwneteweyî bênne arawe. Le deyey 1980da, řewtêkî tir, wate řyalîzmî nwê, le peywendîye nêwneteweyyekanda cêgay ew hewłaney girtewe.

Leber ewey nakirêt lem witareda, hemû ew bîrmendaney yarmetî perepêdan be řyalîzmî kilasîkî sedey bîstemyan dawe, binasênîn, boye î. Êç kař û hans morgênta, ke řenge karîgertirînî ew bîrmendaneş bin, bo basekeman destinîşan kirawin.

1.2. Teḧeday î. Êç. Kař le aydyalîzmî xeyałî

Êdward hałit kař (1892-1982) le serekîttirîn berhemî xoyda sebaret be peywendîye nêwdewłetîyekan, wate le kitêbî Qeyranî bîst sałeda, ke bo yekem car le mangî culay sałî 1939 biław buwewe, hêrş dekate ser řwangey aydyalîstî ke weku "yutopyanîzim" nawî debat. Kař ew řwangeye weku biřwa be awez, diłnyabûn le pêşkewtin, hestikirdin be bêgzî û dizî exlaqî û biřwa be haw’ahengî bineřetî berjiwendîyekan, wesif dekat. Be biřway aydyalîstekan, şeř ladanêke le arastey jyanî asayî û çareserî řêgrîkirdin le řûdanî şeř birîtîye le perwerdekirdinî xełk bo aştî û damezrandinî sîstemî asayşî bekomeł, weku komełey gelan yaxud řêkxirawî netewe yekgirtuwekanî êsta. Kař be guman xistine ser bangeşey cîhangerayî exlaqî û haw’ahengîy berjiwendîyekan, teḧeday aydyalîzim dekat. Kař řaydegeynêt ke "Exlaq tenya dekirêt řêjeyî bêt, nek giştigîr" (19) û dełêt, girûpe baładestekan bas le amojey haw’ahengî berjiwendîyekan deken," be mebestî pasawhênanewe û parastinî pêgey załî xoyan" (75).

Kař lejêr karîgerî markis û tyorzane mudêrnekanî tR, bo nîşandanî ewey ke ew pêweraney ke syasetekan leser binemayan dawerî dekirên, berhemî helumerc û berjewendîyekanin, le çemkî Řêjeyîbûnî hizir Kełk werdegrêt. Aydyay serekî kař birîtîye lewey ke berjiwendîyekanî Layenêkî taybet hemîşe dyarî deken ke aya ew layene binema exlaqîyekan leberçaw degrêt yan na, boye ew binemayane cîhanîy nîn. Bo nimûne, kař dełêt, zor car syasetwanan bo şardenewey berjiwendîye taybetekanî wiłatanî xoyan yaxud hênane aray wênayekî nerênî le xełkanî tir be mebestî pasawhênanewe bo kirdeyekî pelamarderane, bas le daperwerî deken. Kař biřway waye hebûnî ew core nimûnane sebaret be řîswakirdinî dojminêkî hêzekî le řûy exlaqîyewe yaxud pasawhênanewey exlaqî bo pêgey xot, derî dexat ke boçûne exlaqîyekan hełêncirawî syasete waq’îyekanin. Syasetekan, bew corey aydyalîstekan deyanewêt, leser binemay hendê normî cîhanî, serbexo le berjiwendîyekanî layene beşdarekan danenrawin.

Kař dełêt, eger hendê pêwerî exlaqîy taybet hebin ke be kirdewe leser binemay berjiwendîyekan danrabin, hendê berjiwendîş hen ke be binaẍey binema řehakan yaxud pêwere exlaqîye cîhanîyekan be hejmar dên. Le katêkda ke aydyalîstekan deyanewêt beha û bayexgelêk weku aştî û dadperwerî be beha û bayexî cîhanî dabnen û bangeşey ewe deken ke pałpiştî ew beha û bayexane le qazancî hemuwane, kař berhełestî ew řwange dekat. Be witey kař, ne beha û bayexî cîhanî le aradan û ne berjiwendîy cîhanî. Kar dełêt, ewaney bas le berjiwendîye cîhanîyekan deken, le řastîda bepêy berjiwendîyekanî xoyan decûłênewe (71). Ewane wa bîr dekenewe ke ewey bo ewan baştirîne, bo hemuwan baştirîne û berjiwendîyekanî xoyan û berjiwendîye cîhanîyekan be yek çaw seyr deken.

Çemkî aydyalîstîy Haw’ahengî berjiwendîyekan, leser ew boçûne řawestawe ke mirovekan detwanin be şêweyekî awezmendane lewe têbgen ke xawen hendê berjiwendî hawbeşin, kewabû dekirê pêkewe hawkarîy biken. Kař be kełkiwergirtin le waq’yetî Nakokî berjiwendîyekan Berhełestî ew boçûne dekat. Be witey kař, berjiwendîye taybetekanî tak û girûpe cyawazekan, cîhanîyan parçe parçe kirduwe. Le awa jîngeyekî piř le kêşmekêşda, tekûz [řêkupêkî] leser binemay hêze, nek leser binemay exlaq. Cige lewe, xodî exlaq berhemî hêze (61). Kař, hawşêwey hobiz, exlaq be berhemî sîstemêkî qanûnî taybet dezanêt ke le layen desełatêkî baławe cêbecê dekirêt. Norme exlaqîye nêwneteweyyekan le layen netewe załekanewe yaxud desteyek lew netewaney ke xoyan be giştî weku komełgey nêwneteweyî derdexen, beser wiłatanî tirda dadesepênrên. Ew normane be mebestî dirêjedan be załêtî ew netewane dahênrawin.

Ew beha û bayexaney ke aydyalîstekan bo hemuwan be başyan dezanin, bo nimûne aştî, dadperwerî komełayetî, xoşbijêwî û tekûzî nêwneteweyî, kař weku çemkigelî [parastinî] doxî henukeyî çawyan lê dekat. Ew hêzaney le doxî henukeyî řazîn, řêwşiwênekanî êsta be dadperwerane dezanin, boye bangewazî aştî deken. Ew hêzane hewł deden hemuwan le dewrî boçûnekey xoyan sebaret bewey ke çî başe, ko bikenewe. "řêk weku çînî baładestî komełge ke dawakarî corêk le aştî nawxoyîn, ke asayş û baładestî ewan misoger bikat... Aştî Nêwdewłetîş debête beşêk le berjiwendîye aşkira taybetekanî hêze baładestekan" (76). Le layekî tirewe, hêze nařazîyekan heman ew řêwşiwênane be nadadperwerane dezanin, boye xoyan amadey şeř deken. Kewabû, řêgay bedîhênanî aştî, eger be asanî cêgîr nekirêt, bedestihênanî řezamendî hêze nařazîyekane. "Ewaney le tekûzî (nêwneteweyî) zyatrîn qazancyan berdekewêt, le dirêjxayenda tenya katê detwanin hîwa leser berdewamî ew doxe hełbiçnin ke be pêdanî îmtyazî pêwîst bew kesaney ke lanîkemî qazanc werdegirin, doxekeyan bo hêwir bikenewe(152). Ew encame lojîkîyey ke xwêner detwanêt le kitêbekey kař werî bigrêt, birîtîye le syasetî pêkewehełkirdin [yan pêkewejyan].

Kař bîrmendêkî xîbre bû. Ew xoy danî beweda dena ke lojîkî "řyalîzmî petî, şitêk nîye cige le milmilanêyekî řût bo bedestihênanî hêz, eweş detwanêt bedîhatnî her core komełgeyekî nêwneteweyî pek bixat" (87). Gerçî kař ewey ke be "yutopyay baw" nawî debat, deřûxênêt, bełam hawkat hewł dedat "yutopyayekî nwê", wate tekûzêkî cîhanîy řyalîstî binyat binêt (Ibid). Kewabû, dan beweda denêt ke mirovekan pêwîstîyan be hendê norim û beha û bayexî binemayî û cîhanîy řûn heye, eweş legeł bełgehênanewekey xoy ke hewł dedat cîhangîrîy her core norim û bayexêk řet bikatewe, lêkdije. Weku řexney zyatir, ew řastîyey ke baskirdin le beha û bayexe exlaqîye cîhanîyekan le syasetda, detwanêt le qazancî layenêk yaxud ewî tir kełkî nabecêy lê werbigîrêt û ewey ke ew beha û bayexane le damezrawe syasîyekanda tenya be şêwey kemukorit cêbecê dekirên, bew wataye nîye ke ew beha û bayexane le arada nîn. Le naw hemû mirovekanda, çi ewaney xawen pêgey taybetin û çi ewaney bêdesełatin, Tamezroyyekî berfirawan bo aştî, tekûz, xoşbijêwî û dadperwerî le aradaye. Řewayî aydyalîzim le hewłî berdewam bo Têřaman Û piştîwanîkirdin lew beha û bayexanedaye. Eger aydyalîstekan le hewłekanyanda be řadey pêwîst serinc nedene waq’yetî hêz, tûşî şikist debin. Le layekî tirewe, le cîhanî řyalîzmî petîda, ke tyayda hemû beha û bayexekan girê dedrên berjiwendîyekanewe, jyan hîç nîye cige le gemey hêz û eweş beder le taqete.

[kitêbî] qeyranî bîst Sałe, peywendî be çend aydyayekî cîhanîyewe heye, bełam řengidanewey řoḧî serdemî xoyşyetî. Le katêkda detwanîn aydyalîstekanî nêwan sałanî dû şeř(y cîhanî) bewe tometbar bikeyn ke le damezrandinî damezrawe nêwneteweyye betwanakan be mebestî řêgrîkirdin le řûdanî şeřî duwemî cîhanî, be řadey pêwîst twanayan nebû, bełam ew kitêbe derî dexat ke řyalîstekanî nêwan dû şeřî cîhanîş bo berengarbûnewey ew teḧedaye amade nebûn. Kar zor car amaje be ełmanyay jêrdesełatî nazîyekan dekat, çima wiłatêke weku baqî wiłatan. Kar dełît eger ełmanya le ḧałetî hêzêkî nařazî derbêt û "bibête meznehêzêkî ewrûpa", weku hêzekanî tirî řoj’awa, bas le hawcoşî yan yekřîzî nîwneteweyî dekat (79). Têngeyştinî kar û řyalîstekanî tir le naweřokî metirsîdarî nazîzim û ew biřwayeyan sebaret bewey ke ełmanya dway dagîrkirdinî xak debête wiłatêkî řazî, yarmetî hatne dî jîngeyekî syasîy da Ke tyayda hêzêk ser hełbidat ke be meylî xoy çîkuslovakyay dagîr kird û le sîptemberî sałî 1939da tenya bo hêrşî serbazî bo ser polonya le beranberîda xořagrî kira.

Tyorî peywendîye nêwneteweyyekan tenya hewłêkî fikirîy nîye, bełku encamî kirdeyî heye. Leser bîrkirdinewe û hełsukewtî syasîman karîgerî dadenêt. Be kirdewe, řyalîstekanî deyey 1930, ke kar le řûy fikirîyewe piştîwanî lê dekirdin, ew kesane bûn ke dijî ew sîstemey asayşî bekomeł bûn ke le komełey gelan derkewtibû. Ewan be karkirdin le naw damezrawekanî syasetî derewey ew serdemeda, berew lawazîyan bird. Dway lawazkirdinî komełey gelan, syasetî pêkewehełkirdin û pêkewejyan legeł ełmanyayan weku bedîlêk bo asayşî bekomeł girte ber (Ashworth 46). Dway dagîrkirdinî çîkoslova, katê şiksitî koneparêze řyalîste dije komełekanî dewr nwîl çimbêriln û ew syasete aşkira bû, hewłyan da heman sîstemî asayşî bekomeł damezrênnewe, ke pêştir têkyan dabû. Ew kesaney pałpiştî asayşî bekomełyan dekird, be aydyalîstekan nasran.

2.2.binema řyalîstîyekanî hans morgênta

Hans cî. Morgênta (1904–1980) řyalîzmî kirde tyorîyekî berbiławî peywendîye nêwneteweyyekan. Hans morgênta lejêr karîgerî zanistî xwanasî û nûserî syasî, wate rînhołd neybur û herweha tomas hobiz, xoxwazî û hêzwîstî dexate çeqî řwanînî xoy bo sirûştî mirov. Be biřway morgênta, îştyay têrnexor û berdewam û bê kotayî mirov bo hêz, Ke be "ajełî załîxwaz", be watay meylî xosepandin, nawî debat, hokarî serekî şeře. Bew corey ke le kitêbî serekî xoyda, wate "Syasetî nêwan netewekan: milmilanê bo hêz û aştî", ke le sałî 1948da biław buwewe, cext dekatewe, "syasetî nêwneteweyî, weku hemû syasetekanî tir, milmilanêye bo bedestihênanî hêz" (25).

Morgênta řyalîzmî le peywendîye nêwneteweyyekanda leser şeş binema ke le çapî duwemî syasetî nêwan netewekan biławyanî kirdewe, řêk xist. Morgênta, weku nerîtgerayek dijayetî ew kesane dekat ke be zanistiwanan (wate, ew lêkołeraney ke be taybet le deyey 1950da hewłyan da tekûz û řêwşiwênî peywendîye nêwneteweyyekan le liqêkî zaniste řeftarîyekanda kurt bikenewe) nasrawin. Sereřay ewe, morgênta le binemay yekemda dełêt, řyalîzim leser binemay yasa berçawekan danrawe, ke řîşeyan le sirûştî negořî mirovdaye (4). Morgênta deyewêt řyalîzim hem weku tyorîyekî peywendîye nêwneteweyyekan û hem weku hunerî syasî, wate kereseyekî sûdmendî syasetî derewe, bekar bihênêt.

Berdî binaẍey tyorî řyalîstîy morgênta, birîtîye le çemkî hêz yan "berjiwendîye pênasekirawekan le çwarçêwey hêzda" û eweş duwemîn binemay řyalîzmî morgênta pêk dênêt: girîmane eweye ke řêberanî syasî "bepêy berjiwendîye pênasekirawekan le çwarçêwey hêzda, bîr dekenewe û hełsukewt deken" (5). Em çemke, serbexoyî syaset yeklayî dekatewe û bebê leberçawgirtinî wîstekan û ewlewîyetekan û taybetmendîye fikirî û exlaqîyekanî syasetwanan, derfet bo şîkirdinewey syasetî derewe derexsênêt. Cige lewe, paye û binemay dîmenêkî lojîkîye le syaset.

Gerçî, bew corey morgênta le sêyemîn binemada řûnî dekatewe, berjewendî pênasekiraw be pêy hêz, babetêkî cê mitmaney giştigîre û le řastîda tuxmêkî pêwîste le syasetda, bełam dekirêt le kat û helumerce cyawazekanda, şitanêkî cyawaz weku berjiwendî yan hêz pênase bikirên. Ewe jîngey syas û kiltûrîye ke naweřok û şêwazî bekarhênanî dyarî dekat.

Morgênta, le binemay çwaremda, bas le peywendî nêwan řyalîzim û exlaq dekat û dełêt, řaste ke řyalîstekan le giringî exlaqîy kirdey syasî agadarin, bełam hawkat le nakokî nêwan babete exlaqîyekan û pêdawîstîyekanî kirdey syasî serkewtuwaneyş agadaran. Morgênta dełêt "nakirêt piřensîpe exlaqîye cîhanîyekan, weku formulêkî zeynî giştigîr beser řeftarî nêwan dewłetekanda dasepên, bełku... Pêwîste ew piřensîpane bepêy helumercî taybet be şwên û kat, bipałêwrên (9). Pêwîste ew piřensîpe exlaqyane têkeł be dûr’endêşî bin, çunke morgênta hoşdarî dedat ke "bebê dûr’endêşî, wate bebê leberçawgirtinî encame syasîyekanî kirdewey be řewałet exlaqî, exlaqî syasî le arada nîye" (ibid).

Pêwîste dûr’endêşî, nek biřwa be baładestî exlaqî û aydolojîkî, kirde syasîyekan řênwêy bikat. Ewe le pencemîn binemay řyalîzmî morgêntada cextî lê kirawetewe, wate lew şwêney ke morgênta hemdîsan cext lew boçûne dekatewe ke hemû gemekere dewłetîyekan, be xoyşimanewe, debê weku bûnewerêkî syasî seyr bikirên ke hewłî dabînkirdinî ew berjwendyaney xoyan deden ke le çwarçêwey hêzda pênase kirawin. Boye, her dewłetêk be girtineberî ew řwangeye sebaret be dewłetekanî dewruberî û xobwardin le berengarbûnewey aydolojîk, detwanêt syasetêk bigrête ber ke řêz le berjiwendîyekanî dewłetanî tir bigrêt û hawkat berjiwendîyekanî xoy biparêzêt û pereyan pê bidat.

Herwa ke morgênta le şeşemîn binemay řyalîzmekeyda dełêt, ta ew şwêney hêz yaxud berjiwendîye pênasekirawekan le çwarçêwey hêzda, çemkî pênasekerî syasete, syaset bwarêkî serbexoyye. Nakirêt syaset liqêk bêt le exlaq. Bew ḧałeş, hêşta exlaq le syasetda řoł degêřêt. Be biřway morgênta "mirovêk ke tenya "mirovî syasî" bêt, ajełêk zyatir nîye, çunke be tewawetî berîye le berbeste exlaqîyekan. Mirovêkîş ke tenya "mirovî exlaqî" bêt, sawîlkeye, çunke be tewawetî betałe le mişûr û dûr’endêşî (12). Hunerî syasî ewe dexwazêt ke ew dû layeney jyanî mirov, wate hêz û exlaq, leberçaw bigîrên.

Sereřay ewey, şeş binemakey řyalîzmî morgênta hendê dûpatkirdinewe û lêkdijîyan têdaye, bełam detwanîn ew dîmene lew binemayane werbigrîn: hêz yan berjiwendî çemkî serekîn ke debne hoy derkewtinî syaset weku bwarêkî zanistîy serbexo. Gemekere dewłetîye awezmendekan, hewłî dabînkirdinî berjiwendîye nîştimanîyekanyan deden. Boye, dekirêt tyorêkî lojîkî sebaret be syasetî nêwdewłetî çê bikirêt. Ew tyore peywendî be exlaq, biřwa ayînîyekan, wîstekan yaxud ewlewîyete aydolojîyekanî řaberanî syasîyewe nîye. Herweha derî dexat ke pêwîste dewłetekan, be mebestî xobwardin le pêkdadanekan, xoyan le şeřî mezhebî exlaqî û řûbeřûbûnewey aydolojîkî bibwêrin û tenya leser binemay řezamendî le berjiwendîye beranberekan, hewłî pêkewehełkirdin biden.

Gerçî morgênta syaset weku bwarêkî serbexo seyr dekat, bełam pêřewî le makyavêlî sebaret be siřînewey betewawetî exlaq le syaset nakat. Morgênta dełêt, gerçî mirovekan ajełî syasîn û hewłî dabînkirdinî berjiwendîyekanî xoyan deden, bełam [hawkat] ajełî exlaqîşin. Eger leher core exlaqêk berî bûn, ta astî gyanleberekan yaxud astêkî kemtir le mirovekan dadebezîn. Kewabû, kirdey syasî tenanet eger be piřensîpe exlaqîye cîhanîyekan řênwênî nekirêt, le dîdî morgêntawe giringîyekî exlaqî heye. Der’encam kirdeyekî syasî ke amancî manewey nîştimanî bêt, hełgirî dûr’endêşîye. Parastinî řasteqîney jyanî hawwiłatyan le beranber xesarekanda, tenya kirdeyekî cesteyî behêz nîye, bełku layenêkî dûr’endêşane û exlaqî heye.

Morgênta, řyalîzim be řêgayek bo bîrkirdinewe sebaret be peywendîye nêwneteweyyekan û kereseyekî sûdmend bo dařiştinî syaset dezanêt. Sereřay ewe, hendê le çemke binemayyekanî tyorekey, be taybet ew boçûney ke dełît serçawey şeř degeřêtewe bo sirûştî mirov û herweha xodî çemkî hêz, kewtûnete ber řexne.

Le dîdî morgênta, syasetî nêwneteweyî, weku hemû corekanî tirî syaset, be hoy tamezroyî bineřetî mirov bo bedestihênanî hêz, corêke le milmilanê bo bedestihênanî hêz. Bełam leberçawgirtinî her takêk weku bûnewerêk ke berdewam hewłî bedestihênanî hêz dedat (heman řwangey hobiz) girîmaneyekî cêgay miştumře. Sirûştî mirov le řêgay bînîn û ezmûnewe, aşkira nabêt û be hîç core lêkołîneweyekî ezmûnî naselmêt, bełku tenya le řêgay felsefewe perdey lê la dedrêt û weku bîrubřiwayek besermanda dadesepêt û le řêgay perwerdewe cêgîr debêt.

Xodî morgênta be nasandinî layenêkî normatîv le tyorekey, wate awezmendîy, biřwa be pilupoy mirov bo bedestihênanî hêz debûjênêtewe. Syasetî derekî awezmendane, weku "syasetî derekî baş" be hejmar dêt (7). Bełam morgênta awezmendîy weku pirosey lêkdanewey têçû û qazancekanî hemû syasete bedîlekan, be mebestî dyarîkirdinî sûdmendî řêjeyyan, bo nimûne twansityan le geyandinî hêz bo ewpeřî xoy, pînase dekat. Desełatdaran be pêy berjiwendîye pênasekirawekan le çwarçêwey hêzda, bîr dekenewe û hełsukewt deken" (5). Tenya lawazî fikirîy dařêjeranî syaset detwanêt bibête hoy ladanî syasetî derewe le arastey awezmendane bo dabezandinî metirsîyekan bo kemtirîn ast û berzkirdnewey qazancekan bo bałatrîn ast. Boye morgênta zyatir le nîşandanî wêneyekî řasteqîne le karubarî miruv, cextî leser hewłdan bo bedestihênanî hêz û awezmendîy ew hewłe dekatewe û weku bałatrîn norim destinîşanî dekat.

Herwa ke řîmon aron û bîrmendanî tir sernicyan dawe, hêz, wate çemke serekîyekey řyalîzmî morgênta, dûpałûye. Hem dekirêt kereseyek û hem amancêk bêt le syasetda. Bełam eger hêz tenya kereseyek bêt bo geyştin be amancekanî tir, naweřokî syasetî nêwneteweyî pênase nakat, bew corey ke morgênta bangeşey bo dekat. Herweha řêgaman pê nadat le řeftarî dewłetekan be şêweyekî serbexo le wîst û ewlewîyete aydolojîyekanî řêberanî syasî ew dewłetane têbgeyn. Nakirêt weku binemayek bo pênasekirdinî syaset weku bwarêkî serbexo seyr bikirêt. Kewabû, binemakanî řyalîzmî syasî morgênta cêgay miştumiřn. Aron pirsyar dekat "aya ewe řaste ke dewłetekan, be çawpoşîn le corî řijêmekeyan, syasetêkî hawşêwe degirne ber" (597) û aya syasetî derewey naplyon yan sitalîn le bineřetda hawşêwey syasetekanî hîtler, luyî şanizdehem yaxud nîkolasî duweme û hîç nîye zyatir le milmilanê bo bedestihênanî hêz? "eger kesêk wełamî erênî bidatewe, îtir cêgay baskirdin namênêtewe, bełam şitêkî ewtoyşî bo fêrbûn têda nîye" (598). Bem pêye, pênasekirdinî řeftarî dewłetekan tenya be geřanewe bo hêz, asayş yaxud berjiwendîye nîştimanîyekan, sûdêkî nîye. Nakirêt syasetî nêwneteweyî cya le bestêne mêjûyî û kiltûrîye berbiławekey bixiwênrêtewe.

Gerçî kar û morgênta zyatir leser peywendîye nêwneteweyyekan çiř debnewe, bełam řyalîzmekeyan detwanêt bo syasetî nawxoyş bekar bêt. Řyalîstî kilasîkbûn, bew wataye dêt ke syaset weku lêkdijî berjiwendîyekan û milmilanê bo bedestihênanî hêz û hewłdan bo cêgîrkirdinî aştî le řêgay nasînewey berjiwendîye hawbeşekan û hewłdan bo dabînkirdinyan, lecyatî be’exlaqîkirdinyan, seyr bikirêt. Bêrnard wîlyamz û řîmond gê’os, nwêneranî bercestey řyalîzmî syasî nwê, ke bizûtneweyeke le naw tyorî syasî hawçerxda, řexneyan lewey girtuwe ke be "exlaqgerayî syasî" wesfyan kirduwe û cext le serbexoyî syaset le exlaq dekenewe. Sereřay ewe, ryalîzmî tyorî syasî û řyalîzmî peywendîye nêwneteweyyekan weku dû pilanî twêjînewey cyawaz dêne berçaw. Bew corey hendê le lêkołeran (wîlyam şo’êrmen, alîson mekkiwîn, têrî mardîn û dukan bêł) amajeyan pêkirduwe, ew kesaney le tyorî syasîda karîgerîyan leser řyalîzim danawe, awřyan le berhemekanî ew kesaney ke le peywendîye nêwneteweyyekanda leser řyalîzim kar deken, nedawetewe.

3.nwê řyalîzim

[kitêbî] syasetî nêwan netewekanî morgênta, sereřay lêłî û xałe lawazekanî, buwe namîlkeyekî pêwer bo bîrkirdinewe derbarey syasetî nêwneteweyî bo neweyek yaxud zyatir. Le heman katda, hewłêk be mebestî perepêdan be řwangeyekî mîtodyanetir [şêwazmenditir] bo dařiştinî tyorêk sebaret be karubarî nêwneteweyî le arada bû. Le deyekanî 1950 û 1960da, jimareyekî zor le zanayanî bware zanistîye cyawazekan hatne naw zanistî peywendîye nêwneteweyyekan û hewłyan da çemk û بەڵگەهێنانەەûە zansityanekan le cyatî "wêjey awez"y řyalîste kilasîkekan dabnen (Brown 35). Eweş buwe hoy kardanewey morgênta û bîrmendanî ser be benaw qutabxaney îngilîzîy, be taybet hêdlî boł, ke bergirî le řwangey nerîtî dekird (Bull 1966).

Der’encam, zanistî peywendîye nêwneteweyyekan dabeş bû beser dû liqî serekî cyawazda: nerîtî yan na’ezmûngerêtî [napozetîvîst] û zansityane yan ezmûngerêtî (nwê- ezmûngerêtî). Le qonaẍî dwatirda liqî sêyem hate arawe û post ezmûngerêtî pê zyad bû. Nerîtîyekan pirsyare normatîvekan dênne arawe û xoyan serqałî mêjû, felsefe û yasa deken. Zanistiwanan yaxud ezmûngerêtekan le cyatî twêjînewey normatîv cext le şêwazî twêjînewey wesfî û řûnkirdinewe dekenewe û be şîweyekî behêz lew bwareda çalak bûn. Xêra, ta naweřastekanî deyey 1960, zorîney xwêndikaranî peywendîye nêwneteweyyekan le emrîka, le bwarî lêkołînewey çendayetî, tyorî geme û baqî teknîke nwêkanî taybet be twêjînewekanî zaniste komełayetîyekan perwerde kiran. Ewe û gořankarîyekan le jîngey nêwneteweyîda, karîgerîyekî berçawyan leser zanistî peywende nêwneteweyyekan dana.

Girîmaney řyalîzim ewe bû ke dewłet serekîtrîn gemekerî syasetî nêwneteweyye û peywendîyekanî nêwan dewłetekan çeqî [babetî serekî] peywendîye nêwneteweyye řasteqînekane. Sereřay ewe, hawkat legeł damirkanî şeřî sard le deyey 1970da, dekira şayet û bînerî giringîpêdanî zyatir be řêkxirawe nêwneteweyî û naḧkumîyekan û herweha kompanya fireneteweyyekan [fireřegezekan] bît. Ew řûdawe, buwe hoy gyangirtinewey bîrkirdinewey aydyalîstî ke be lîbralîzmî nwê yaxud fireçeşnigerayî [piloralîzim] nawbangî derkird. Řobêrit kîwhên û cozêf nay, dû bîrmendî fireçeşnigeray benawbang, hawkat legeł danpêdanan be hendê le girîmanekanî řyalîzmida, çemkî pêkewebestiraweyî têkewepêçrawyan be mebestî wesfikirdinî ew dîmene ałoztirey syasetî cîhanî dahêna. Ewan dełên, dekirê le peywenîye nêwneteweyyekanda pêşkewtin bête arawe û dahatû weku pêwîst le řabirdû naçêt.

1.3. Sîstemî nêwneteweyî kênêt waltiz

Wełamî řyalîstî [bo lîbralîste nwêkan] zyatir le layen kênêt waltizewe dirawe, ke řyalîzmî le peywendîye nêwneteweyyekanda be şêwazêkî nwê û cyawaz dařiştewe. Waltiz le kitêbekeyda lejêr nawî "Tyorî syasetî nêwneteweyî", ke yekemcar le sałî 1979 biław buwewe, wełamî teḧeda lîbrayekey dayewe û hewłî da be kełkiwergirtin le řêdozekey xoy ke zansityanetir bû û be řyalîzmî pêkhateyî yaxud ryalîzmî nwê nawbangî derkird, kemukořîyekanî řyalîzmî kilasîkî hans morgênta çareser bikat. Le katêkda ke morgênta řîşey tyorekey debirdewe ser milmilanê bo bedestihênanî hêz û ewîşî girê dedawe be sirûştî mirovewe, waltiz hewłî da le her core basêkî felsefî sebaret be sirûştî mirov xoy bibwêrêt û le cyatî ewe, destî kird be dařiştinî tyorêk hawşîwey abûrî wird derbarey syasetî nêwneteweyî. Wałtiz dełêt dewltekan le sîstemî nêwneteweyîda, weku kompanya bazřiganîye nawxoyyekan yek berjiwendîyan heye ke birîtîye le manewe. Le astî nêwneteweyîda, jîngey hełsukewtî dewłetekan ya xud pêkhatey sîstemekeyan, leser ew waq’yete danrawe ke hendê le dewłetekan le kurtimaweda manewe be giringitrîn amancî şyawî destpêřageyştin dezanin û be lêhatûyyekî řêjeyyewe, hewłî geyştin bew amance deden (93).

Waltiz pêy waye hem lîbralîste nerîtîyekan û hem řyalîste kilasîkekan, be giringîdan be dewłetekan weku tak û pirse aydolojî û exlaqî û abûrîyekan, tûşî hełeyekî hawbeş debin. Ewan neyantiwanîwe gêřaneweyekî cidî sebaret be sîstemî nêwneteweyî bênne arawe, gêřaneweyek ke bitwanêt le bestênêkî komełayetî- syasî berbiławtir hełbihêncirêt. Waltiz piştiřastî dekatewe ke ew hełêncane dest debate naw waq’yet û zorêk lew fakteraney ke bo řyalîzmî kilasîk giring bûn, wela denêt û řêgay şêkirdinewey bekarhênanî syasetêkî derekî taybet nadat. Bew ḧałeş, hełhêncanêkî sûdmende. Be taybet, yarmetî têgeyştin le faktere yeklakerewe serekîyekanî syasetî nêwneteweyî dedat. Hełbet, tyore nwê řyalîstîyekî waltiz, bo syasetî nawxoyî bekar nayet û yarmetî perepêdan be syasetî dewłetekan le karubarî nêwneteweyî yaxud nawxoyyanda nadat. Tyorekey tenya wełamêke bo ew pirsyare ke boçî dewłetekan sereřay forme cyawazekanî ḧikumetyan û aydolojîye syasîye cyawazekanyan, weku yek reftar deken û herweha sereřay peresendinî řewtî pêkewebestiraweyî, boçî dûre ke dîmenî giştîy peywendîye nêwneteweyyekan bigořdirêt.

Be witey waltiz, řeftarî hawsan û yekcurî dewłetekan be dirêjayî çendîn sede, detwanêt le řêgay ew tenguçełemaney ke sîstemî nêwneteweyî beser řeftaryanda desepênêt, şirove bikirêt. Pêkhatey sîstem le piley yekemda be pêy ew binema yaxud taybetmendîye serekîyey ke ew sîsteme řêk dexat, paşan le be pêy cyawazî yekekanî ew sîsteme û le kotayîda be pêy dabeşbûnî twana (hêz)y nêwan yekekan pênase dekirêt. Be biřway waltiz, anarşî, be watay nebûnî desełatêkî nawendî, binemay řêkxerî sîstemî nêwneteweyye. Yekekanî sîstemî nêwneteweyî dewłetekanin. Waltiz, dan be hebûnî gemekere nadewłetîyekanda denêt, bełam giringîyekî ewtoyan pê nadat. Leber ewey ke hemû dewłetekan xwazyarî manewen û anarşî pêwîstî be sîstemêkî xoyarmetîdere ke tyayda her dewłetêk debê xoy biparêzêt, hîç core dabeşkirdinî kar yan cyawazî erkîy [karkirdî] le nêwanyanda nîye. Sereřay hawsanî erkîy dewłetekan, bełam le řûy twanay řêjeyyan (wate, řêjey ew hêzey ke her yek lew dewłetane heyane) bo cêbecêkirdinî heman erk, lêk cya dekirênewe.

Kewabû waltiz, be şêweyekî cyawaz le řyalîste kilasîkekan deřwanête hîz û reftarî dewłet. Le dîdî morgêntawe, hêz hem kerese bû û hem amanc û řeftarî awezmendaney dewłet, be asanî weku core kirdeyek ke debête hoy kełekebûnî zyatrîn řêjey hêz, fam dekira. Bepêçewanewe, girîmaney nwê řyalîstekan eweye ke berjiwendî bineřetî her dewłetêk birîtîye le asayş, kewabû giringî be [şêwazî] dabeşbûnî hêz deden. Herweha ewey řyalîzmî nwê le řyalîzmî kilasîk cya dekatewe, wirdibînî mîtodolojîk û xowênakirdinî zansityaneye (Guzinni 1998, 127–128). Waltiz pêdagrî leser twanistî taqîkirdinewey ezmûnîy zanist û behełexsitinewe [batłikirdinewe], weku corî herebaşî mîtodolojîy dekatewe, ke bew corey xoyşî danî pêda denêt, tenya be şêweyekî sinûrdira detwanêt le peywendîye nêwneteweyyekanda bekar bihênrêt.

Dekirê dabeşbûnî twanakan le nêwan dewłetekanda cyawaz bêt, bełam anarşî, wate binemay řêkxerî peywendîye nêwneteweyyekan, be bê gořankarî demênêtewe. Ewe karîgerîyekî berdewam leser řeftarî dewłetekan dadenêt ke be lojîkî xoyarmetî bar hatûn. Waltiz le dirêjey hewłekanîda bo retkirdinewey boçûne nwê lîbralîyekan sebaret be karîgerîyekanî pîkewebestiraweyî, le wełamî eweda ke boçî sîstemî anarşîkî nêwneteweyî hawkarîy sinûrdar dekat, bas le dû hokar dekat ke birîtîn le: nebûnî asayş û deskewte naberaberekan. Le bestênî anarşîkda, hîç dewłetêk le nyetî dewłetekanî tir diłnya nîye û lewe detirsêt ke řenge destikewte şîmanekirawekanî hawkarîkirdin, zyatir le qazancî ewanî tir bin ta le qazancî xoy û eweş bibête hoy bestiraweyî [wabesteyî] bewanî tirewe. "dewłetekan be meylî xoyan xoyan naxene doxêkewe ke bibête hoy bestiraweyî zyatryan. Le sîstemî xoyarmetîda, têbînîyekan derbarey asayş, destikewte abûrîyekan debestêtewe be Berjiwendîye syasîyekanewe" (Waltz 1979, 107).

Řyalîzmî nwê be hoy wirdekarî tyorîy û wirdibînî mîtodolojîyewe, le zanistî peywendîye nêwneteweyyekanda karîgerî berçawî danawe. Le řwangey zorêk le lêkołeranewe, řyalîzmî morgênta weku řyalîzmêkî nawext nasrawe (bêguman beşêkî serinciřakêş û giringe le mêjûy bîrkirdinewe derbarey babeteke, bełam bedegemin weku beşdarîyekî cidî le [dařiştin]y tyorêkî zansityaney wirdibînane seyr dekirêt" (Williams 2007, 1). Sereřay ewe, le katêkda řyalîzmî nwê sereta zyatir le řyalîzmî kilasîk pêşwazî lê kira, bełam le çendîn bereyşda řexney tundî bedwada hat.

2.3. Rexnekan le řyalîzmî nwê

Le sałî 1979, waltiz nûsî, le serdemî [çekî] nawekîda, sîstemî dûcemserî nêwneteweyî, leser binemay dû meznehêz (wîlayete yekgirtuwekanî emrîka û yekêtî sovyet) nek her seqamgîre bełku řenge pawecê bêt (176–7). Řûxanî dîwarî berlîn û hełweşanewey dwatrî yekêtî gelanî sovîyet, selmandyan ew pêşbînîye hełe buwe. Pêdeçêt cîhanî dûcemserî zor lerzoktir lewe bêt ke zorbey şirovekare řyalîstekan gumanyan dekird. Kotayyekey, destipêkî derkewtinî derfet û teḧeda nwêyekan bû sebaret be becîhanîbûn. Ewe zorêk le řexnegranî han dawe ke biłên, řyalîzmî nwê, weku řyalîzmî kilasîk, natwanêt weku pêwîst şirovey gořankarîye cîhanîyekan bikat.

Dîbeytî nwêy nêwan (nwê) řyalîstekan û (nwê) lîbralîstekanî peywendîye nêwneteweyyekan, îtir peywendî be pirse exlaqîyekan û sirûştî mirovewe nîye, bełku sebaret beweye ke řeftarî dewłet çende lejêr karîgerî pêkhatey anarşîkî sîstemî nêwneteweyî û çende lejêr karîgerî damezrawekan, zanayî [marîfet] û fakterekanî tirdaye ke debne hoy bedîhatnî hawkarîy. Řobêrit kîwhên le kitêbekey xoy le sałî 1989, lejêr nawî Damezrawe nêwneteweyyekan û hêzî dewłet, dan denêt be cextkirdnewekey waltiz sebaret be tyorî astî sîstemî û girîmane giştîyekey sebaret bewey ke dewłetekan gemekerî xoxwazin ke awezmendane hewłî geyştin be amancekanyan deden. Sereřay ewe, kîwhên be kełkiwergirtin le tyorî geme, nîşanî dedat ke dewłetekan detwanin le řêgay hawkarîkirdin le bwarî abûrî û beşdarîkirdin le damezrawe nêwneteweyyekanda, têgeyştinî xoyan le berjiwendîyekanyan berbiławtir bikenewe. Boye, mudêlekanî pêkewebestiraweyî detwanin karîgerî leser syasetî cîhan dabnen. Kîwhên xwazyarî tyorîgelêkî sîstemîye ke sebaret bew fakteraney ke leser karlêkî dewłetekan karîgerî dadenên û herweha bo gořankarîyekan, xwêndinewey baştiryan bêt.

Herweha tyorzane řexneyyekan û lewane řobêrit kokis leser benaw bê­twanayî řyalîzmî nwê le mamełekirdin legeł gorankarîyekanda çiř debêtewe. Le řwangey řexneyyekanewe, nwê řyalîstekan pêkhateyekî dewłet-tewerî taybetî le řûy mêjûyyewe dyarîkirawî peywendîye nêwneteweyyekan hełdebjêrin û girîmaneyan eweye ke ew pêkhate lecîhanda biřwapêkirawe. Be pêçewaney řyalîstekan, tyorzane řexneyyekan lew biřwayedan ke dway şêkirdinewey têkeławîy aydyakan, faktere maddyekan û hêze komełayetîyekan, têdegeyn ke çon ew pêkhate serî hełdawe û çon dekirêt der’encam bigořdirêt. Ewan bangeşey ewe deken ke řyalîzmî nwê hem ew řewte mêjûyye ke tyayda şunasekan û berjiwendîyekan çê kirawin û hem derfete mîtodolojîye cyacyakan piştigwê dexen. Ewe, řewayî be manewey doxî henukeyî peywendîye sitratîjîyekanî nêwan dewłetekan dedat û mîtodî zansityane be taqe řêgay kokirdinewey zanyarîyekan dezanêt. Ewe derxerî kirdeyekî heławêrdiraw, wate tamezroyî bo xosepandin û kontřołkirdne.

Le katêkda peywendîyekanî nêwan dewłetekan kełkełey řyalîstekane, tyorzane řexneyyekan giringî be řizgarî komełayetî deden. Sereřay cyawazîyekanî nêwan tyorî řexneyî, post mudêrnîzim û fêmînîzim, bełam hemûyan dijî çemkî serwerî dewłetin û komełgegelêkî syasî nwê wêna deken ke le hember girûpe perawêzxiraw û bêbeşekanda kemtir pawanxiwaz bin. Tyorî řexneyî le dijî bêbeşkirdinî dewłet-tewere û ḧaşa lewe dekat ke berjiwendîyekanî hawwiłatyanî wiłatêk le berjiwendîyekanî ewaney le derewen, lesertir bin. Ew tyore pêdagrî leser ewe dekat ke pêwîste syasetwanan çende giringî be berjiwendîyekanî hawnîştimanyanî xoyan deden, ewendeş giringî be berjiwendîyekanî byanîyekan biden û pêkhategelêkî syasî le serewey "qeła"y dewłet-netewe, wêna deken. Post mudirnêzim, bangeşey dewłet sebaret be nawindêtî řeway wefadarîyekanî mirov û mafî dewłet bo dasepandinî sinûre komełayetî û syasîyekan dexate jêr pirsyar. Piştîwanî le fireçeşnî kiltûrî dekat û cext leser berjiwendîyekanî kemînekan dekatewe. Fêmînîzim dełêt, tyorî řyalîstî derxerî demargirjîyekî nêrîneye û [fimînîzim] layengirî le cêkirdinewey jin û beha û bayexe bedîlekan le jyanî giştîda dekat.

Leber ewey ke tyore řexneyyekan û baqî řwange tyorîye bedîlekan, doxî henukeyî debene jêr pirsyar û zanist bestirawey hêz dezanin û cext le sazkirdinî [çêkirdinî] şunas û gořankarî komełayetî dekenewe, nerîtî yan na’ezmûngerêtî [napozetîvîstî] nîn. Tyore řexneyyekan hendê car be "řengidaneweyyekan" yaxud "post-ezmûngerêtîyekan" naw debrên (Weaver 165) û eweş derxerî çûnederewey řadîkalane le bazney tyore nwê řyalîstî û nwê lîbralîye "awezmendane" yan "ezmûngerêtyane"kanî peywendîye nêwneteweyyekane. Deskirdixiwazan [konistiraktîvîstekan] û lewane, elîksander wênit, hewł deden le layekewe le řêgay be danpêdanan be sîstemî dewłet-tewerî henukeyî û anarşî û le layekî tirewe be çiřbûnewe leser sazbûn [çêbûnî] şunas û berjiwewendîyekan, pirdêk le nêwan ew dû řwangeyeda dirûst biken. Wênit be pêçewaney boçûnî nwê řyalîstîyekan, dełêt, xoyarmetî le řûy lojîkî yaxud hokarêtîyewe le anarşî serçawe nagrêt., bełku le řûy komełayetîyewe saz[çê] dekirêt. Boçûnî wênit sebaret bewey şonas û berjiwendîyekanî dewłet le řûy komełayetîyewe saz kirawin, buwete hoy ewey tyorîyekey be "deskirdixiwazîy" [yan Berhevxiwazî= konistiraktîvîzim] binasrêt. Boye, le řwangey wêntewe, "xoyarmetî û syasetî hêz damezrawen û weku pêwîst xisłetî anarşî nîn. Anarşî heman ew şiteye ke dewłetekan lêy têdegen" (Wendt 1987 395). Hîç lojîkêkî taqaney anarşî le arada nîye bełku beste bew řołaney ke dewłetekan bo xoyan û ewanî tir pênasey deken, çendîn lojîkî heye. Hêz û berjiwendîyekan deskirdî aydyakan û normekanin. Wênit bangeşey ewe dekat ke řyalîzmî nwê twanay mamełekirdin legeł gořankarîyyekanî syasetî cîhanî nîye, bełam deskirdixiwazîye norim-tewerekey ew twanaye heye.

Akamgîrîyekî hawşêwe, gerçî be şêwazêkî nerîtî, le tyorye na’ezmûngerêtîyekanî qutabxaney îngilîsî (řwangey komełgey nêwneteweyî) wergîrawe ke hem cext leser guşar û tenguçełemekanî sîstem û hem guşare normatîvekanî berdem řeftarî dewłet dekatewe. Ew tyorzanane be geřanewe bo řwangey kilasîk derbarey mirov weku takêk ke le bineřetda komełeyî û awezmende û twanay hawkarîkirdin û pendiwergirtin le ezmûnekanî řabirdûy heye, cext lewe dekenewe ke dewłetekan, hawşêwey takekan, xawen berjiwendî řewan û "ewanî tir" detwanin ew berjewendyane byannasnewe û řêzyan lê bigirin û herweha dewłetekan detwanin le qazance giştîyekanî cêbecêkirdinî binemay Kes‌lekesî [hełwêstî beranber= reciprocity] Le peywendîye dûlayenekanyanda têbgen (Jackson and Sørensen 167). Kewabû, dewłetekan detwanin le řêgay řêkkewtinnamekanewe xoyan be dewłetekanî tirewe girê biden û hendê beha û bayexî hawbeş legeł dewłetanî tir bênne arawe. Kewabû, pêkhatey sîstemî nêwneteweyî bew corey ke nwê řyalîstekan bangeşey deken, negoř nîye. Pêkhatey sîstemî nêwneteweyî anarşî hetahetayî hobzî nîye ke be hoy metirsî şeř teşeney sendibêt. Sîstemêkî nêwneteweyî anarşîk ke leser binemay peywendî hêzteweraney petî le nêwan gemekerekan damezrawe, detwanêt bigořdirêt bo komełgeyekî nêwneteweyî hawkarîxwazane û aştîxwazane, ke tyayda řeftarî dewłet be pêy beha û bayex û norme hawbeşekan bêçim degrêt. Derkewtey kirdeyî komełgey nêwneteweyî, ew řêkxirawe nêwneteweyyanen ke piştîwanî le serwerî yasa, be taybet řêkxirawî netewe yekgirtuwekan, le peywendîye nêwneteweyyekanda deken.

4. Encam: taybetmendî pendiderane û gořekî řyalîzim

Lêkewteyekî nexwazraw û cêgay daxî basekan sebaret be ryalîzmî nwê eweye ke řyalîzmî nwê û beşêkî zor lew řexnaney lêy degîrên (Ta řadeyekî zor cige le qutabxaney îngilîzî) be zimanî zansityaney zeynî û felsefî derbiřdirawin. Ewe way kirduwe Kesanî asayî Le tyorî syasetî nêwneteweyî tênegen û zanistî peywendîye nêwneteweyyekan dabeş bibêt bo çendîn beşî nateba. Le katêkda ke řyalîzmî kilasîk tyorîyek bû ke amancî piştîwanîkirdin le kirdey dîplomatîk û řênwênîkirdinî ew kesane bû ke hewłî têgeyştin û berengarbûnewey heřeşe şîmanekirawekanyan deda, tyorekanî êsta, ke bas le dîmen û pirojegelî gewrey cyawaz deken, bo cêbecêkirdinî ew erke guncaw nîn. Řenge ewe hokarî serekî bêt bo ewey ke hemdîsan tamezroyî bo řyalîzmî kilasîk û be taybet boçûnekanî morgênta xoy nîşan dawetewe. Le êstada bîrkirdinewey morgênta wirdibînanetir û serdemyanetir lewey ke pêştir nasrabû, seyr dekirêt, nek ewey weku formêkî lebrewkewtûy hizrî řyalîstî pêş-zansityane seyr bikirêt ke řyalîzmî nwê cêgay girtibêtewe(Williams 2007, 1–9). Ewe be asanî legeł ew dîmene bawey řyalîzim ke zor car morgêntay pêwe girê dedrêtewe, naxwênêtewe.

Lem sałaney dwayîda, lêkołeran gêřanewe bawekan sebaret be nerîte tyorye aşkirakanî zanistî peywendîye nêwneteweyyekanyan birduwete jêr pirsyar. Tosîdîd, makyavêllî, hobiz û baqî bîrmendan weku kereseyek be mebestî teḧedakirdinî ew kełkiwergitne bawey le mîratekeyan lew zanisteda le aradaye û herweha be mebestî lêkdanewey baqî řeçełekekan û araste [fikirîye]kanyan hemdîsan kewtûnete ber lêkołînewe. Morgênta buwete babetî piroseyekî hawşîwey dûbare řavekirdinewe. Hendê le lêkołeran (harmut bêhir, muryêl kozêt, emîlya hîz û sîn mulwî) giringîy hizrî morgêntayan weku serçaweyek bo gořankarî le řavey pêwerî řyalîzmida, pişřast kirduwetewe. Murîl kuzêt cext leser layenî řexneyî řyalîzmî morgênta dekatewe ke le bełînekeyda bo "ḧeqîqet gutin sebaret be hêz" û "aşkirakirdinî bangeşekanî hêz sebaret be ḧeqîqet û exlaq" û meylî morganta bo derbiřînî bangeşe cyawazekan le qonaẍe cyawazekanda derdekewêt (Cozette 10–12). Kuzêt denûsêt: " parastinî jyanî mirov û azadî lay morgênta bayexî serekîyan heye û "pêwerêkî meznî exlaq" pêk dênin ke debê berdewam hełxiřênerî twêjînewe zanistîyekan bêt" (19). Eme derxerî lixîzî řyalîzme kilasîkekey morgêntaye û girîmane normatîvekanî ke leser binemay berzkirdnewey beha û bayexe exlaqîye cîhanîyekan danrawan, aşkira dekat. Le katêkda ke morgênta girîmaney leser ewe dadenêt ke dewłetekan gemekerî hêzwîstin, hawkat dan beweda denêt ke eger sinûrî exlaqî û karîgerîy yasay nêwneteweyî nebêt, syasetî nêwneteweyî zyatir lewey le waqê’da debînrêt, kuşnide debêt (Behr and Heath 333).

Şêwazêkî tirî bekarhênanî tyorî řyalîstî peywendîye nêwneteweyyekan eweye ke le kitêbekey řobêrit gîlpîn lejêr nawî Şeř û gorankarîy le syasetî cîhanîda, xirawete řû. Le cyatî serqałbûn be dîbeyte tyorye bê qazancekan, eger ew core berhemane le pirogramî xwêndinî zanistî peywendîye nêwneteweyyekanda giringî zyatryan pê diraba, emřoke ême "bo gořankarîye xêrakanî hêz û gořankarîye jîwpilotîkîyekan" amadetir bûyn (Wohlforth, 2011 505). Ême detwanîn hokarekanî şeře gewrekan û qonaẍe dirêjxayenekanî aştî û herweha serhełdan û damirkanî tekûze nêwneteweyyekan şirove bikeyn. Şêwazêkî tirîş be bekarhênanî dahênane zanistîye nwêkan le zaniste komełayetîyekanda xirawe řû. Bełge bo ew şêwaze, bo nimûne, birîtîye le dwayîn berhemî elîksandir wênit lejêr nawî Zeynî kwantomî û zaniste komełayetîyekan. Řwangeyekî řyalîstî nwê le syasetî nêwneteweyîda, detwanêt leser binemay řwanînî leşgone û hemelayeney tyorî kwantom, bîrokey pêgeyştinî mirov û peresendinî agayî sebaret be řołî mirov le pirosey pêgeyştinda bête arawe (Korab-Karpowicz 2017).

Kewabû, řyalîzim gewretre le tyorîyekî çeq û bê’exlaqane û nakirêt tenya le řaveyekî ezmûngerêtî sebaret be peywendîye nêwneteweyyekanda korit bikirêtewe. Řyalîzim tyoryekî kirdeyî û le gorandaye ke bestirawey helumercî mêjûyî û syasî řasteqîneye û der’encam be pêwere exlaqîyekanî xoy û bew peywendîyey be biřyardanî syasî dûr’endêşanewe heyetî, dawerî dekirêt (Morgenthau 1962). Herweha řyalîzim řołî pendideraney sûdmend degêřêt. Řyalîzim le beranber pêşkewtingerayî, exlaqgerayî, qanûgerayî û baqî arastekan ke peywendî legeł waq’yetî berjiwendîye takekesîyekan û hêz dadebiřn, hoşdarîman pê dedat. Be leberçawgirtinî em řwange, zîndûkirdinewey řyalîzmî nwêy deyey 1970, detwanêt weku pêdaçûneweyekî pêwîstiş le biřwayekî êcgar geşbînane sebaret be hawkarîy nêwneteweyî û ew gořankaryaney ke le pêkewebestiraweyî serçawe degirin, řave bikirêt.

Sereřay ewe, katêk řyalîzim debête hewłêkî demargirjane, natwanêt ew erkey lêy çaweřwan dekirêt, cêbecê bikat. Řyalîzim, be çeqîn le naw "paradaymêkî" dewłet-tewer û êcgar sakar weku nyořyalîzmida û be ḧaşakirdin le egerî her core pêşkewtinêk le peywendîye nêwdewłetîyekanda, debête aydolojyayek. Le cextkirdnewekey le syasetî hêz û berjiwendîye nîştimanîyekan, dekirêt bo pasawhênanewe bo pelhawêştin kełkî nabecê werbgîrdrêt. Boye debêt tyorîgelêk cêgay bigirnewe ke xwêndineweyekî baştiryan bo dîmenî gořankarîye berçawekanî syasetî cîhanî bêt. Pêwîste norme erênîyekan be erkî [karkirdî] tyorî řyalîzim ke tenya nerênî û pendidere zyad bikirên. Ew normane lew awezmendî û dûr’endêşîye ke le řyalîzmî kilasîkda cextyan lê kirawetewe û herweha le řwangey firelayengerayî, yasay nêwneteweyî û komełgey nêwneteweyî ke le layen lîbralekan û endamanî qutabxaney îngilîzîyewe cextyan leser kirawetewe bigre ta cîhan- nîştimangerayî û hawcoşî cîhanî ke zorêk le nûseranî êsta layengirî lê deken, serçawe degirin.

Pêristî serçawekan

Aron, Raymond, 1966. Peace and War: A Theory of International Relations, trans. Richard Howard and Annette Baker Fox, Garden City, New York: Doubleday.

Ashley, Richard K., 1986. “The Poverty of Neorealism,” in Neorealism and Its Critics, Robert O. Keohane (ed.), New York: Columbia University Press, 255–300.

–––, 1988. “Untying the Sovereign State: A Double Reading of the Anarchy Problematique,” Millennium, 17: 227–262.

Ashworth, Lucian M., 2002. “Did the Realist-Idealist Debate Really Happen? A Revisionist History of International Relations,” International Relations, 16(1): 33–51.

Brown, Chris, 2001. Understanding International Relations, 2nd edition, New York: Palgrave.

Behr, Hartmut, 2010. A History of International Political Theory: Ontologies of the International, Houndmills: Palgrave Macmillan.

Behr, Hartmut and Amelia Heath, 2009. “Misreading in IR Theory and Ideology Critique: Morgenthau, Waltz, and Neo-Realism,” Review of International Studies, 35(2): 327–349.

Beitz, Charles, 1997. Political Theory and International Relations, Princeton: Princeton University Press.

Bell, Duncan (ed.), 2008. Political Thought in International Relations: Variations on a Realist Theme, Oxford: Oxford University Press.

–––, 2017. “Political Realism and International Relations,” Philosophy Compass, 12(2): e12403.

Booth, Ken and Steve Smith (eds.), 1995. International Relations Theory Today, Cambridge: Polity.

Boucher, David, 1998. Theories of International Relations: From Thucydides to the Present, Oxford: Oxford University Press.

Bull, Hedley, 1962. “International Theory: The Case for Traditional Approach,” World Politics, 18(3): 361–377.

–––, 1977. The Anarchical Society: A Study of Order in World Politics, Oxford: Clarendon Press.

–––, 1995. “The Theory of International Politics 1919–1969,” in International Theory: Critical Investigations, J. Den Derian (ed.), London: MacMillan, 181–211.

Butterfield, Herbert and Martin Wight (eds.), 1966. Diplomatic Investigations: Essays in the Theory of International Politics, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Carr, E. H., 2001. The Twenty Years’ Crisis, 1919–1939: An Introduction to Study International Relations, New York: Palgrave.

Cawkwell, George, 1997. Thucydides and the Peloponnesian War, London: Routledge.

Cox, Robert W., 1986. “Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory,” in Neorealism and Its Critics, Robert O. Keohane (ed.), New York: Columbia University Press, 204–254.

Cozette, Muriel, 2008. “Reclaiming the Critical Dimension of Realism: Hans J. Morgenthau and the Ethics of Scholarship,” Review of International Studies, 34(1): 5–27.

Der Derian, James (ed.), 1995. International Theory: Critical Investigations, London: Macmillan.

Donnelly, Jack, 2000. Realism and International Relations, Cambridge: Cambridge University Press.

Doyle, Michael W., 1997. Ways of War and Peace: Realism, Liberalism, and Socialism, New York: Norton.

Galston, William A., 2010. “Realism in Political Theory,” European Journal of Political Theory, 9(4): 385–411.

Geuss, Raymond, 2008. Philosophy and Real Politics, Princeton: Princeton University Press.

Gustafson, Lowell S. (ed.), 2000. Thucydides’ Theory of International Relations, Baton Rouge: Louisiana State University Press.

Guzzini, Stefano, 1998. Realism in International Relations and International Political Economy: The Continuing Story of a Death Foretold, London: Routledge.

Harbour, Frances V., 1999. Thinking About International Ethics, Boulder: Westview.

Herz, Thomas, 1951, Political Realism and Political Idealism: A Study of Theories and Realities, Chicago: University of Chicago Press.

Hobbes, Thomas, 1994 (1660), Leviathan, Edwin Curley (ed.), Indianapolis: Hackett.

Hoffman, Stanley, 1981. Duties Beyond Borders: On the Limits and Possibilities of Ethical International Politics, Syracuse: Syracuse University Press.

Jackson, Robert and Georg Sørensen, 2003. Introduction to International Relations: Theories and Approaches, Oxford: Oxford University Press.

Kennan, George F., 1951. Realities of American Foreign Policy, Princeton: Princeton University Press.

Keohane, Robert O. And Joseph Nye, 1977. Power and Independence: World Politics in Transition, Boston: Houghton Miffin.

––– (ed.), 1986. Neorealism and Its Critics, New York: Columbia University Press.

–––, 1989. International Institutions and State Power: Essays in International Relations Theory, Boulder: Westview.

Korab-Karpowicz, W. Julian, 2006. “How International Relations Theorists Can Benefit by Reading Thucydides,” The Monist, 89(2): 231–43.

–––, 2012. On History of Political Philosophy: Great Political Thinkers from Thucydides to Locke, New York: Routledge.

–––, 2017. Tractatus Politico-Philosophicus: New Directions for the Development of Humankind, New York: Routledge.

Lebow, Richard Ned, 2003. The Tragic Vision of Politics: Ethics, Interests and Orders, Cambridge: Cambridge University Press.

Linklater, Andrew, 1990. Beyond Realism and Marxism: Critical Theory and International Relations, Basingstoke: Macmillan.

Machiavelli, Niccolò, 1531. The Discourses, 2 vols., trans. Leslie J. Walker, London: Routledge, 1975.

–––, 1515. The Prince, trans. Harvey C. Mansfield, Jr., Chicago: Chicago University Press, 1985.

Mansfield, Harvey C. Jr., 1979. Machiavelli’s New Modes and Orders: A Study of the Discourses on Livy, Ithaca: Cornell University Press.

–––, 1996. Machiavelli’s Virtue, Chicago: University of Chicago Press.

Maxwell, Mary, 1990. Morality among Nations: An Evolutionary View, Albany: State University of New York Press.

Mearsheimer, John J., 1990. “Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War,” International Security, 19: 5–49.

–––, 2001. The Tragedy of Great Power Politics, New York: Norton.

Meinecke, Friedrich, 1998. Machiavellism: The Doctrine of Raison d’État in Modern History, trans. Douglas Scott. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

Molloy, Seán, 2003. “Realism: a problematic paradigm,” Security Dialogue, 34(1): 71–85.

–––, 2006. The Hidden History of Realism. A Genealogy of Power Politics, Houndmills: Palgrave Macmillan.

Morgenthau, Hans J., 1946. Scientific Man Versus Power Politics, Chicago: University of Chicago Press.

–––, 1951. In Defense of the National Interest: A Critical Examination of American Foreign Policy, New York: Alfred A. Knopf.

–––, 1954. Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace, 2nd ed., New York: Alfred A. Knopf.

–––, 1962. “The Intellectual and Political Functions of a Theory of International Relations,” in Politics in the 20th Century, Vol. I, “The Decline of Democratic Politics,” Chicago: The University of Chicago Press.

–––, 1970. Truth and Power: Essays of a Decade, 1960–1970, New York: Praeger.

Nardin, Terry and David R. Mapel, 1992. Traditions in International Ethics, Cambridge: Cambridge University Press.

Nardin, Terry, forthcoming. “The New Realism and the Old,” Critical Review of International Social and Political Philosophy, first online 01 March 2017; doi:10.1080/13698230.2017.1293348

Niebuhr, Reinhold, 1932. Moral Man and Immoral Society: A Study of Ethics and Politics, New York: Charles Scriber’s Sons.

–––, 1944. The Children of Light and the Children of Darkness: A Vindication of Democracy and a Critique of Its Traditional Defense, New York: Charles Scribner & Sons.

Pocock, J. G. A., 1975. The Machiavellian Movement: Florentine Political Thought and the Atlantic Political Tradition, Princeton: Princeton University Press.

Rosenau, James N. And Marry Durfee, 1995. Thinking Theory Thoroughly: Coherent Approaches to an Incoherent World, Boulder: Westview.

Russell, Greg, 1990. Hans J. Morgenthau and the Ethics of American Statecraft, Baton Rouge: Louisiana State University Press.

Sleat, Matt, 2010. “Bernard Williams and the possibility of a realist political theory,” European Journal of Political Philosophy, 9(4): 485–503.

–––, 2013. Liberal Realism: A Realist Theory of Liberal Politics, Manchester: Manchester University Press.

Smith, Steve, Ken Booth, and Marysia Zalewski (eds.), 1996. International Theory: Positivism and Beyond, Cambridge: Cambridge University Press.

Scheuerman, William, 2011. The Realist Case for Global Reform, Cambridge: Polity.

Thompson, Kenneth W., 1980. Masters of International Thought, Baton Rouge: Louisiana State University Press.

–––, 1985. Moralism and Morality in Politics and Diplomacy, Lanham, MD: University Press of America.

Thucydides. History of the Peloponnesian War, trans. Rex Warner, Harmondsworth: Penguin Books, 1972.

–––. On Justice, Power, and Human Nature: The Essence of Thucydides’ History of the Peloponnesian War, Paul Woodruff (ed. And trans.), Indianapolis: Hackett, 1993.

Vasquez, John A., 1998. The Power of Power Politics: From Classical Realism to Neotraditionalism, Cambridge: Cambridge University Press.

Waltz, Kenneth, 1979. Theory of International Politics, Boston, MA: McGraw-Hill.

Walzer, Michael, 1977. Just and Unjust Wars: A Moral Argument with Historical Illustrations, New York: Basic Books.

Wendt, Alexander, 1987. “Anarchy is What States Make of It: The Social Construction of Power Politics,” International Organization, 46: 391–425.

–––, 1999. Social Theory of International Politics, Cambridge: Cambridge University Press.

Weaver, Ole, 1996. “The Rise and the Fall of the Inter-Paradigm Debate,” in International Theory: Positivism and Beyond, Steven Smith, Ken Booth, and Marysia Zalewski (eds.), Cambridge: Cambridge University Press, 149–185.

Wight, Martin, 1991. International Theory: Three Traditions, Leicester: University of Leicester Press.

Williams, Bernard, 1985. Ethics and the Limit of Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press.

–––, 2005. “Realism and Moralism in Political Theory,” in In the Beginning was the Deed: Realism and Moralism in Political Argument, ed. G. Hawthorn, Princeton: Princeton University Press, 1–17.

Williams, Mary Frances, 1998. Ethics in Thucydides: The Ancient Simplicity, Lanham, MD: University Press of America.

Williams, Michael C., 2005. The Realist Tradition and the Limit of International Relations, Cambridge: Cambridge University Press.

–––, 2007. Realism Reconsidered: The Legacy of Hans Morgenthau in International Relations, Oxford: Oxford University Press.

Wohlforth, William C., 2008. “Realism,” The Oxford Handbook of International Relations, Christian Reus-Smit and Duncan Snidal (eds.), Oxford: Oxford University Press.

–––, 2011. “Gilpinian Realism and International Relations,” International Relations, 25(4): 499–511.

Kerese akadîmîyekan

Sep man icon How to cite this entry.

Sep man icon Preview the PDF version of this entry at the Friends of the SEP Society.

Inpho icon Look up topics and thinkers related to this entry at the Internet Philosophy Ontology Project (InPhO).

Phil papers icon Enhanced bibliography for this entry at PhilPapers, with links to its database.

Baqî serçawe înternêtîyekan

Political Realism, entry the Internet Encyclopedia of Philosophy.

Political Realism, entry in Wikipedia.

Melian Dialogue, by Thucydides.

The Prince, by Machiavelli.

The Twenty Years’ Crisis (Chapter 4: The Harmony of Interests), by E.H. Carr.

Principles of Realism, by H. Morgenthau.

Peace and War, by Raymond Aron.

Globalization and Governance, by Kenneth Waltz.

Babete peywendîdarekan

Xoxwazî, exlaq: nerîtî yasay sirûştî, tyorî geme, hobiz, yumas: felsefey exlaqî û syasî, dadperwerîy: dabeşbûnî nêwneteweyî, lîbralîzim, makyavêllî, nîkolo, serwerî.