Řyalîzmî syasî le peywendîye nêwneteweyyekanda

Le zanistî peywendîye nêwneteweyyekanda çendîn tyorî giştî yan řwangey tyorîy dijbeyek hen. Řyalîzim, ke be řyalîzmî syasîyş nasrawe, řwangeyekî syasetî nêwneteweyye ke cext leser layenî kêbřikêkarane û dijayetîyaney syasetî nêwneteweyî dekatewe. Zyatir, berhełistî aydyalîzim yan lîbralîzim dekat ke deyewêt cext leser hawkarî bikatewe. Řyalîstekan dewłetekan be gemekerî serekîy şanoy nêwneteweyî dadenên, ke kełkełey asayşî xoyan heye û hewłî dabînkirdinî berjewendîyekanî xoyan deden û bo bedestihênanî hêz milmilanê deken. Layenî nerênîy cextkirdnewey řyalîstekan leser hêz û berjewendîy takekesî, zyatir ew bedgumanîyeye ke sebaret be peywendîy nêwan norme exlaqîyekan û peywendîyekanî nêwan dewłetekan heyane. Hendê car bangeşey ewe deken ke syasetî nawxoyî qełemřewî desełat û yasaye, le katêkda ke syasetî nêwneteweyî, şanoyeke berî le dadperwerî û be kêşmekêşî kirdeyî yaxud hêzekî nêwan dewłetekan denasrêtewe.

Sereřay ewe, hemû řyalîstekan ḧaşa le hebûnî exlaq le peywendîye nêwneteweyyekanda naken. Pêwîste le nêwan řyalîzmî kilasîk (ke çend tyorzanî sedey bîstem û lewane řaynołd neybur û hans morgênta nwênerayetîyan dekird) û řyalîzmî řadîkał yaxud zêdeřo, cyawazî dabnirêt. Řaste řyalîzmî kilasîk leser çemkî berjewendîy nîştimanî cext dekatewe, bełam ewe be watay [qibûłkirdinî] doktirînî makyavêlîstî nîye ke dełêt, «her şitêk le mesłeḧetî dewłetda bêt řewaye» (Bull 1995, 189). Herweha sitayşî şeř û kêşmekêş lexo nagrêt. Řyalîste kilasîkekan egerî dawerîy exlaqî le syasetî nêwneteweyîda řet nakenewe. Bełkû řexne le exlaqgerayî degirin (wate ew dîskorse exlaqîye zeynîye ke waq’yete syasîyekan leberçaw nagrêt). Řyalîstekan bayexêkî zor be kirdeyekî syasîy serketuwane deden ke leser binemay dûr’endêşî bêt: wate, twanay dawerîkirdin derbarey şyawîy kirdeyekî girîmaneyî le naw bedîle şîmanekirawekan, leser binemay encame syasîye řêtêçuwekanî.

Řyalîzim çendîn řwangey cyawaz lexo degrêt û bangeşey nerîtêkî tyorîy dûrudrêj dekat. Le naw damezrêneranîda tusîdîd, makyavêlî û hobiz ew nawanen ke zor car amajeyan pê dekirêt. Emřoke řyalîzmî nwê [nyořyalîzim], ke hewłêke bo hênanedî řwangeyekî zanistîyanetir bo xwêndinewey peywendîye nêwneteweyyekan, ta řadeyekî zor cêgay řyalîzmî kilasîkî sedey bîstemî girtuwetewe. Hem řyalîzmî kilasîk û hem řyalîzmî nwê le layen ew tyorzanane ke nwênerayetîy řwange lîbral û řexneyî û post-modêrnekan le peywendîye nêwneteweyyekanda deken, kewtûnete ber řexne.

1. Binubniçikî nerîtî řyalîstî

1.1. Tusîdîd û giringîy hêz

2.1. Řexney makyavêlî le nerîtî exlaqî

3.1. Doxî siruştîy anarşîkî hobiz

2. Řyalîzmî kilasîkî sedey bîstem

1.2. Teḧeday î. Êç. Kař bo aydyalîzmî xeyałî

2.2. Binema řyalîstîyekanî hans morgêna

3. Řyalîzmî nwê

1.3. Sîstemî nêwneteweyî kênêt waltiz

2.3. Řexnekan le nyořyalîzim

4. Derencam: taybetmendîy pendiderane û legořanî řyalîzim

Serçawekan

Amêre ekadîmîyekan

Serçawe înternêtîyekanî tir

Babete peywendîdarekan

1. Binubniçikî nerîtî řyalîstî

1.1. Tusîdîd û giringîy hêz

Tusîdîd (460-400 p.z), wekû tyorzane syasîye kilasîkekanî tir, lew biřwayeda bû ke syaset pirse exlaqîyekan lexo degrêt. Le hemûy giringitir, tusîdîd ew pirsyarey dekird ke aya peywendîy nêwan dewłetekan ke hênde giringî be hêz dedat, dekirê be normekanî dadperwerîyş řênwênî bikirêt? Le řastîda kitêbekey tusîdîd, wate Mêjûy şeřî piloponzîyekan, ne berhemêkî felsefey syasîye û ne tyorêkî hermane le peywendîye nêwneteweyyekanda. Beşêkî zorî ew kitêbe, ke gêřaneweyekî wirde le têkhełçûnî çekdarîy nêwan atênîyekan û sipartekan le nêwan sałanî 404 ta 431y pêş zayîn, lêdwane beranberekanî kesayetîyekanî dû bereye ke sebaret be yek pirs, bełgey cyawaz dehênnewe. Sereřay ewe, eger mêjûy şeřî piloponzîyekan, be taqe deqî kilasîkî nasraw le peywendîye nêwneteweyyekanda nawî derkirduwe û herweha eger xurpebexşî tyorzanekanî peywendîye nêwneteweyyekan le hobzewe ta pispořanî êsta buwe, hokarekey eweye ke ew kitêbe tenya nûsînewey řûdawekan nîye, bełkû dekirê řwangeyekî tyorîy lê derbihênrêt.

Řyalîzim le yekemîn lêdwanekanî atênîyekan ke le kitêbî Mêjûy şeřî piloponzîyekanDa tomar kirawin, řengî dawetewe (wate lew lêdwananeda ke le myaney dîbeytêkda, řêk pêş destpêkirdnî şeřeke beřêwe çû). Cige lewe, le şêwazî şirovey tusîdîd sebaret be hokarî şeřî piloponzîyekan û herweha le [deqî] «giftugoy mêlyan», wate le lêdwanekanî nêrdekanî atênda, řwangeyekî řyalîstî bekar hatuwe.

1.1.1. Taybetmendîye giştîyekanî řyalîzim le peywendîye nêwneteweyyekanda

Tyorzananî peywendîye nêwneteweyyekan cext lew tenguçełemane dekenewe ke siruştî mirov (ke be bûnewerêkî xoxwazî dezanin) û nebûnî ḧikumetêkî nêwneteweyî, beser syasetda deysepênin. Ew dû faktere pêkewe yarmetîy paradaymî kêşmekêş-tewerî peywendîye nêwneteweyyekan deden, ke tyayda dewłetekan gemekerî serekîn û hêz û asayş debne babetî serekî û babete exlaqîyekan cêgayekî ewtoyan nabêtewe. Desteyek pêşgirîmane sebaret be gemekere dewłetîyekan, xoxwazî, anarşî, hêz, asayş û babete exlaqîyekan ke nerîtî řyalîstî pênase deken, hemûyan desedyarîy tusîdîdin.

(1) siruştî mirov xałî destipêkî řyalîzmî syasîy kilasîke. Řyalîstekan mirov be bûnewerêk dezanin ke be şêwey siruştî xoxwaz û qazanciwîste, be řadeyek ke qazanciwîstî beser binema exlaqîyekanda zał debêt. Le dîbeytekey siparta, ke le kitêbî yekemî Mêjûy şeřî piloponzîyekanDa amajey pê kirawe, atênîyekan pêşengî û serêtîy qazanciwîstî le beranber babete exlaqîyekanda piştiřast dekenewe. Ewan dełên, têbînîyekan sebaret be çake û xirape «hergîz nebûnete hoy çawpoşîy xełk le derfetekanî xogewrekirdinewe ke le layen hêzî baładestewe řexsawin» (beşî yekem, peregrafî 76).

(2) řyalîstekan, betaybet nyořyalîstekanî êsta, pêyan waye nebûnî ḧikumetêkî cîhanî, wate anarşî, yeklakerewey serekîy encame syasîye nêwneteweyyekane. Řyalîstekan dełên nebûnî desełatêkî bała bo dananî yasa û řêsay hawbeş û cêbecêykirdinyan, be watay ewe dêt ke şanoy nêwneteweyî le bineřetda sîstemêkî xoyarmetîdere. Her dewłetêk berpirsî dabînkirdinî manewey xoyetî û le çonyetîy pênasekirdinî berjewendîyekanî xoy û çonyetîy hewłdan bo bedestihênanî hêz destî awełaye. Boye, anarşî debête hoy serhełdanî doxêk ke tyayda hêz řołî serekî le bîçmidan be peywendîye nêwdewłetîyekan degêřêt. Be witey nêrde atênîyekan le mêlos, le nebûnî desełatêkî hawbeşda ke bitwanêt tekûzî cêgîr bikat, «dewłete serbexokan [tenya] katê maneweyan misoger debêt ke behêz bin» (5, 97).

(3) ta ew cêgayey řyalîstekan cîhanî dewłetekan wekû cîhanêkî anarşîk wêna deken, asayşîş be babetî serekî dadenên. Dewłetekan be mebestî dabînkirdinî asayş, hewł deden pere be hêzî xoyan biden û xoyan serqałî cêgîrkirdinî hawsengîy hêz be mebestî berperiçdanewey pelamardere şîmaneyyekan biken. Şeřekan bo ew mebeste řû deden ke netewe řikaberekan le řûy serbazîyewe behêztir nebin. Sereřay ewey tusîdîd le nêwan hokare destibecêkan û hokare bineřetîyekanî şeřî piloponzîyekan cyawazî dadenêt, bełam hokare řasteqînekey ew şeře le hîç yek lew řûdawe taybetaneda ke destibecê pêş destpêkirdnî şeřeke hatûnete arawe, nabînêtewe. Be pêçewanewe, hokarî şeřeke le gořanî [şêwazî] dabeşbûnî hêz le nêwan dû berey dewłet-şare yonanîyekanda debînêtewe, wate hawpeymanêtîy dêlus, be řêberayetîy atênîyekan û hawpeymanêtîy piloponzîyekan, be řêberayetîy siparta. Be witey tusîdîd, hełkişanî hêzî atênîyekan buwe hoy nîgeranîy sipartîyekan sebaret be asayşî xoyan, eweş berew şeř řay kêşan (1.23).

(4) řyalîstekan begşitî sebaret be peywendîy babete exlaqîyekan û syasetî nêwneteweyî dêrebaweřn. Ewe detwanêt berew ew bangeşeye řayanbikêşêt ke le peywendîye nêwneteweyyekanda, cêgayek bo babete exlaqîyekan nîye yan le nêwan xwaste exlaqîyekan û pêdawîstîyekanî kirdey syasîy serkewtuwane lêkdijî heye yaxud dewłetekan exlaqî taybet be xoyan heye ke le exlaqî baw cyawaze yan exlaq (tenanet egerîş le arada bêt) tenya wekû kereseyek bo řewayîdan be hełsukewtî dewłetekan kełkî lê werdegîrêt. Nimûneyekî aşkira le řetkirdinewey norme exlaqîyekan le peywendîyekanî nêwan dewłetekanda, detwanêt le «giftugoy mêlyan»da berçaw bikewêt (5. 85- 113). Ew dyaloge taybete be řûdawekanî sałî 416y pêş zayîn, ew katey atênîyekan pelamarî duřgekanî mêlosyan da. Nêrdekanî atên mafî hełbijardin le nêwan dû bijardey tefrutûnabûn û xobedestewedanyan xiste berdem mêlyanîyekan û her le seretawe dawayan lê kirdin basî dadperwerî neken, bełkû tenya bîr le manewey xoyan bikenewe. Be witey nêrdekan, «her dû laman dezanîn biřyarekan sebaret be dadperwerî tenya katê le base miroyyekanda dedrên ke her dû la lejêr guşarêkî yeksanda bin, bełam katê layenêk behêztire, ewendey le twanay bêt bedest dehênêt û pêwîste layenî lawaz dan beweda binêt» (5: 89). «lejêr guşarî yeksanda bûn» be watay lejêr desełatî yasada bûn û eweş be watay lejêr desełatî merce’êkî yasadanerî hawbeşda bûn dêt (Korab-Karpowicz 2006, 234). Leber ewey awa desełatêk leserewey dewłetekan le arada nîye, atênîyekan bangeşey ewe deken ke lew barudoxe bê yasayey anarşîy nêwneteweyîda, taqe maf, birîtîye le mafî layenî behêztir bo załbûn beser layenî lawaztirda. Ewan be aşkira maf û twanist be yek şit dadenên û têbînîyekan sebaret be dadperwerî le karubarî dereweda wela denên.

2.1.1. «giftugoy mêlyan»: yekemîn dîbeytî řyalîstî-aydyalîstî

Kewabû ême detwanîn le lêdwanekanî atênîyekanda piştîwanîyekî behêz bo řwangey řyalîzim bibînînewe. Sereřay ewe, ew pirsyare demênêtewe ke aya řyalîzmekey ewan çende legeł řwangey xudî tosîdîd deqawdeqe? Gerçî beşêkî berçaw le «giftugoy mêlyan» û herweha beşekanî tirî kitêbî mêjûy şeřî piloponzîyekan, piştîwanî le xwêndineweyekî řyalîstî deken, bełam nakirêt řwangey tusîdîd lew çend peregrafe hełbijêrdirawe hełhêncîn, bełkû pêwîste řwangey tusîdîd leser binemay deqe berbiławekey kitêbekey tawtiwê bikirêt. Le řastîda, tenanet xudî «giftugoy mêlyan» çend řwangey nateba dexate berdem ême.

Řyalîzmî syasî, zor car le layen bîrmendanî aydyalîzim yaxud lîbralîzim, wate ew řwange tyorîyey ke cext leser norme nêwneteweyyekan, pêkewebestiraweyî nêwan dewłetekan û hawkarîy nêwneteweyî dekatewe, berhełistî kirawe. «giftugoy mêlyan» ke yekêke lew beşaney kitêbî Mêjûy şerî piloponzîyekan Ke berdewam basî leser kirawe, dîbeytêkî kilasîkî nêwan řwangey aydyalîstî û řyalîstî dexate řû: aya syasetî nêwneteweyî detwanêt leser binemay tekûzîyekî exlaqî serçawegirtû le binemakanî dadperwerî dabnirêt yaxud bo hetahetaye wekû şanoy berjewendîye nîştimanîye lêkdijekan û şanoy hêz demênêtewe?

Mêlyanîyekan, ke kełk le argîwmênte aydyalîstîyekan werdegirin, debê le nêwan şeř û xobedestewedan yekyan hełbijêrin (5: 86). Ewan bwêrin û nîştimanî xoyan xoş dewêt û nayanewêt azadîy xoyan le dest biden û sereřay ew řastîye ke le řûy serbazîyewe le atênîyekan lawaztirin, bełam amaden bergirî le xoyan biken (5. 1000; 5. 112). Ewan daxwazîyekanyan leser binemay dadperwerî dadenên, ke peywendîyan dedat be însafewe û atênîyekan be nadadperwer debînin (5.90 ; 5.104). Ewan lexwatirs û tobekarin û lew biřwayedan ke xudawendekan le amance dadperweranekeyan piştîwanî deken û lawazîyekanyan qerebû dekenewe û hawkat mitmaneyşyan be hawpeymanêtîyekan heye û pêyan waye hawpeymanekanyan, wate sipartakan, ke xizmayetîyşyan legełyan heye, yarmetîyan deden (5. 104, 5. 112). Boye, dekirê le witekanî mêlyanîyekanda, řegezekanî cîhanbînîy aydyalîstî yan lîbralî bibînrêtewe: wate, ew biřwaye ke netewekan mafî bekarhênanî serbexoyî syasîyan heye û ewey ke ew netewane bełênî dûlayene be yektirî deden û ew bełînane cêbecê deken û ewey ke şeřî pelamarder, şeřêkî nadadperweraneye. Bełam ewey mêlyanîyekan nyane, birîtîye le serçawe[kanî hêz] û paşeřojbînî. Mêlyanîyekan, le biřyarekeyanda bo parastinî xoyan, zyatir lejêr karîgerîy hîwakanyandan ta ewey piştyan be bełgekanî berdestyan yaxud tawtiwêkirdine wiryayanekan bestibêt.

Bełgehênanewey atênîyekan leser binemay çemke řyalîstîye serekîyekan û lewane, asayş û hêz danrawe û û leser ew wişarîye dařêjrawe ke cîhan çone, nek cîhan debê çon bêt. Atênîyekan awiř le hîç qiseyekî exlaqî nadenewe û mêlyanîyekan naçar deken çaw le waq’yetekan biken –wate, dan be řezałetî xoyan le řûy serbazîyewe binên, encame şîmanekirawekanî biřyarekanyan leberçaw bigirin û bîr le manewey xoyan bikenewe (5.7; 5. 101). Pê deçêt lojîkêkî řyalîstîy behêz le pişt bełgehênanewekanî atênîyekanewe hebêt. Řwangekeyan ke leser binemay nîgeranî sebaret be asayş û qazanciwîstî danrawe, be řewałet piştî be awezmendî, hoşyarî û paşeřojbînî bestuwe. Sereřay ewe, be lêkdanewey wirditir, derdekewêt lojîkekeyan kemukořîy ciddîy têdaye. Mêlos, ke dewłetêkî ta řadeyek lawaze, hełgirî hîç heřeşeyekî ciddî bo ser asayşî ewan nîye. Lenawçûnî yekcarekîy mêlos çarenûsî şeřî piloponzîyekan, ke atênîyekan çend sał dwatir tyayda tûşî şikist debin, nagořêt.

Tusîdîd le kitêbî Mêjûy şerî piloponzîyekanDa, derî dexat ke eger hêz le řêgay myaneřewî û hestikirdin be dadperwerî berî pê negîrêt, debête hoy meylêkî zêdeřoyane bo [bedestihênanî] hêzî zyatir. Hîç berbestêkî lojîkî bo qebarey împiratoryetêk le arada nîye. Atênîyekan, serxoş le şanazî û deskewtekanî dway dagîrkirdinî mêlos, xoyan dergîrî şeř le dijî sîsîl deken. Gwê be bełgehênanewekanî mêlyanîyekan naden ke dełên řeçawkirdinî dadperwerî le dirêjxayenda bo hemuwan sûdmend debêt (5.90). We leber ewey atênîyekan twanay xoyan leřadebeder debînin û le kotayîda şeřeke dedořênin, le řastîda lojîkî berjewendîxwazîyan êcgar bîrteskaneye.

Gwênedan be hêz le peywendîye nêwneteweyyekanda yutopyaye, bełam tenya piştibestin be hêzîş be heman řade nezananeye. Pê deçêt tusîdîd ne layengirî aydyalîzmî sawîlkaney mêlyanîyekan bêt û ne řeşbînîy atênîye dijberekanyan. Tusîdîd fêrman dekat le layekewe agadarî «xeyałbazîye sawîlkanekan derbarey syasetî nêwneteweyî» bîn û le layekî tirewe, «le beranber zêdeřoyyekî wêrankerî tir, wate řeşbînîy zêdeřoyane» řawestîn (Donnelly 2000, 193). Gerçî dekirê tusîdîd be řyalîstêkî syasî dabnêyn, bełam řyalîzmekey ne delalet le řyal polîtîk dekat ke tyayda exlaqî nerîtî ḧaşay lê dekirêt û ne delalet le řyalîzmî nwêy zanistîyaney êsta dekat ke tyayda pirsyare exlaqîyekan be şêweyekî berbiław piştigwê dexrên. Řyalîzmî tusîdîd, ne bedfeřaneye û ne bê exlaqane û dekirêt legeł řyalîzmekey hans morgênta, řîmon aron û řyalîste kilasîkekanî tirî sedey bîstem berawird bikirêt, ke gerçî le pêdawîstîyekanî berjewendîye nîştimanîyekan têdegen, bełam ḧaşa lewe naken ke gemekere syasîyekan le şanoy nêwneteweyîda lejêr karîgerîy dawerîye exlaqîyekandan.

2.1. Řexney makyavêlî le nerîtî exlaqî

Aydyalîzim le peywendîye nêwneteweyyekanda, hawşêwey řyalîzim, detwanêt bangeşey nerîtêkî dûrudrêj bikat. Aydyalîstekan, nařazî lew cîhaney ke boyan derkewtuwe, berdewam hewł deden le syasetda wełamî pirsyarî «debê çon bêt?» bidenewe. Eflatûn, eresto û sîsro hemûyan aydyalîstî syasî bûn û lew biřwayeda bûn ke hendê beha û bayexî exlaqîy cîhanî [giştigîr] le aradan ke dekirêt jyanî syasî leseryan dabmezrêt. Sîsro be piştibestin be berhemekanî pêşînyanî xoy, bîrokey yasay exlaqîy siruştîy hênaye arawe ke hem le syasetî nawxoyî û hem le syasetî nêwneteweyîda şyawî cêbecêkirdine. Boçûnekanî sîsro sebaret be mêrxasî le şeřda zyatir le nûsrawekanî bîrmendanî mesîḧî, wate sênit agostîn û sênit tomas akoynas řengyan dayewe. Le kotayyekanî sedey pazdehem, ew katey nîkolo makyavêlî le dayk bû, ew bîrokeye ke syaset, lewane peywendîy nêwan dewłetekan, debê řewştiberzane [hełgirî taybetemendîye başe exlaqîyekan] bêt û herweha ewey ke pêwîste mîtodekanî şeřkirdin peyřewî le pêwere exlaqîyekan biken, hêşta le wêjey syasîda zał bû.

Makyavêlî (1469–1527), teḧeday ew nerîte exlaqîyey kird ke be başî cê kewtibû, boye xoy wekû dahênerêkî syasî derxist. Nawazebûnî řwangekey degeřêtewe bo řexney le hizrî syasîy řoj’awa wekû babetêkî nawaqî’î û bo cyakirdinewey syast le exlaq. Bew çeşne binaẍekanî syasetî modêrnî dařişt. Makyavêlî le beşî 15y kitêbî «mîr»da dełêt, be dûrkewtinewe le amojgarîyekanî bîrmendanî pêşûtir, hewł dedat «lecyatî ḧeqîqetî wênakiraw, ḧeqîqetî karîger» bidozêtewe. «ḧeqîqetî karîger» taqe ḧeqîqetêke ke lay makyavêlî bayexî xo pêwe mandûkirdinî heye. Ew ḧeqîqete derxerî koy ew helumerce kirdeyyeye ke makyavêlî pêy waye bo bextewerî û behêzbûnî tak û wiłat pêwîstin. Makyavêlî virtù, wate twanayî yan behêzî, lecyatî virtuey serdemî kon (wate xisłetêkî exlaqîy takekesî, wekû dadperwerî yan pişûdrêjî) dadenêt. Makyavêllî wekû pêẍemberî virtù, bełên dedat netewekan û takekan berew meznahî û şikoy zemînî û hêz řênwênî bikat.

Makyavêlîzim corî toxî řyalîzmî syasîye ke hem le nawxo û hem bo karubarî derewe bekar hênrawe. Doktirînêke ke ḧaşa le peywendîy exlaq be syasetewe dekat û bangeşey ewe dekat ke hemû keresekan (exlaqî û na’exlaqî) bo geyştin be amance syasîye aşkirakan řewan. Gerçî morgênta hergîz destewajey Ragione di stato Yan be feřenseyyekey Raison d’état [û be kurdî: mesłeḧetî dewłet]y bekar nehêna, bełam ewey der’encam bo ew giringe, řêk her eweye: wate, lecyatî norim yan berbeste exlaqîyekan, her şitêk ke le qazancî dewłet bêt.

Makyavêlîzim pasawî bo kirdewe na’exlaqîyekan le syasetda hênayewe, bełam hergîz xoy nebward le danpêdanan bewey ke ew kirdewane bedřewştanen. Makyavêlî le taqe çwarçêwey exlaqî nerîtîda karî dekird. Erkî taybetî şwênkewtuwanî sedey nozdehemî makyavêlî ewe bû ke pere be doktirînî exlaqî duwane yan dûfaqe biden, wate exlaqî giştî û exlaqî takekesî, bo ewey řyalîzmî makyavêlî tenanet berew tundiřewîy zyatir pał pêwe binên û le peywendîye nêwneteweyyekanda bekarî bihênin. Hîgił be řageyandinî ewey ke «dewłet erkêkî gewretir le parastinî xoy nîye», fetwayekî exlaqîy bo perepêdanî dewłet be berjewendî û qazancekanî xoy le beranber dewłetekanî tir derkird (Meinecke 357). Boye hîgił exlaqî nerîtîy dařûxand. Berjewendîy dewłet, be şêweyekî lasarane wekû bałatrîn behay exlaqî řave kira û hawkat perepêdan be hêzî nîştimanî wekû maf û erkî dewłet, leberçaw gîra. Haynirîş von tarîçke, be geřanewe bo makyavêlî řaygeyand ke dewłet wate hêz, řêk leber ewey xoy le beranber dewłete serbexokanî tirda ke be heman řade behêzin, biselmênêt, û ewey ke bałatrîn erkî exlaqîy dewłet perepêdan bew hêzeye. Tirayçke pêy wa bû řêkkewtinname nêwneteweyyekan tenya ta ew katey le mesłeḧetî dewłetda bin, pêwîste cêbecê bikirên. Boye, bîrokey exlaqî cya le řeftarî dewłet û çemkî řyal polîtîk hatne arawe. Exlaqî nerîtî lenaw çû û syasetî hêz buwe «bałatrîn» corî exlaq. Ew çemkane û herweha biřwamendî be sertirîy kultûrî jêrmenî, wekû dû çek bekar hatin ke desełatdaranî ełmanya, le sedey nozdehemewe ta kotayî şeřî duwemî cîhanî, bo řewayîpêdan be syasetekanî xoyan be mebestî dagîrkarî û tefrutûnakirdin, kełkyan lê werdegirtin.

Begşitî, makyavêlî be boney amojgarîye hoşyaranekanî bo řêberan (ke buwete hoy ewey wekû damezrênerî serekîy sitratîjî syasîy mudêrin binasrêt) û be hoy ew bergirîyey le formî «komarîy» ḧikumet deykat, sitayş kirawe. Be diłnyayyewe zor layenî hizrî makyavêlî şaystey ew sitayşen. Herweha, dekirêt wekû bîrmendêkîş seyr bikirêt ke zyatrîn berpirsyaryetîy heye le damałînî exlaqî ewrûpa. Argîwmêntî nwêneranî atên le «giftugoy mêlyan»y tusîdîd, argîwmêntî tirasîmaxus le kitêbî KomarY efłatun, yan ewey karnîdîs ke sîsro amajey pê dekat –hemû ewane, teḧeday řwange kewnîne û mesîḧîyekan sebaret be yekangîrîy syaset û exlaq deken. Sereřay ewe, pêş makyavêlî, em şêwazî bîrkirdinewey na’exlaqî yan bedfeřane hergîz beser řewtî serekîy hizrî syasî řoj’awada zał nebuwe. Ewe twana û lebardabûnî pasawekey bo penabirdin be şeř wekû amrazêkî řeway geyştin be amance syasîyekan bû ke qena’etî be zorêk le bîrmendan û şarezayanî syasî hêna ke řêçkey ew bigirin. Karîgerîy boçûnekanî makyavêlî, lewane ew boçûne ke bekarhênanî hemû keresekanî berdest, le şeřda řewaye, le berekanî şeřî ewrûpay modêrinda debînrên, her bew corey ke supay pêkhatû le hawwiłatîyan, bebê řeçawkirdinî yasay dadperwerî le dijî yektirî bo encamêkî tałtir şeřyan dekird. [bîrokey] natebayî nêwan mesłeḧetxiwazî û exlaq le jîngey syasetda cêge û pêgey xoy le dest da. Çemkî exlaqî duwane, wate exlaqî giştî û takekesî, ke xesarêkî zyatrî le exlaqî nerîtî û baw da, dahênra. Der’encam doktirînî mesłeḧetî dewłet buwe hoy serhełdanî syasetî «warî jyan», dû şeřî cîhanî û herweha karesatî hołokast.

Řenge gewretrîn kêşey řyalîzim le peywendîye nêwneteweyyekanda ewe bêt ke meylî ewey heye bixlîskête naw nusxe tundiřewekanî xoy, ke dan be her core syasetêkda denêt ke le qazancî dewłet û le zyanî dewłetanî tirda bêt, ca giring nîye ew syasete le řûy exlaqîyewe çende kêşexułqêne. Nûsrawekanî waltiz û zorêk le nyořyalîstekanî êsta, tenanet eger be aşkira bas le pirsyare exlaqîyekan neken, bełam hełgirî exlaqî duwanen û destewajegelêk wekû ři’al polîtîk îtir ew delalete nerênîyaney nîye ke bo řyalîste kilasîkekan û lewane, hans morgênta heybû.

3.1. Doxî siruştîy anarşîkî hobiz

Tomas hobiz (1588–1683) beşêk bû lew bizûtnewe řoşnibîrîyey ke amancekey birîtî bû le řizgarkirdinî zanistî modêrnî tazeserhełdaw le tenguçełemekanî mîratî kilasîk û qutabxaneyî. Bepêy felsefey syasîy kilasîk, ke řwangey aydyalîstî leserî danrawe, mirovekan detwanin le řêgay awezewe meyl û ḧezekanyan kontiroł biken û detwanin le qazancî ewanî tir, tenanet le zyanî xoyan hełsukewt biken. Kewabû ewan hem bikerî awezmend û hem exlaqîn û twanay cyawazîdanan le nêwan çake û xirape û biřyardanî exlaqîyan heye. Herweha be siruşt civakî yan komełayetîn. Hobiz be lêhatûyyekî tewaw hêrş dekate ser ew řwangane. Mirovekanî hobiz, ke lecyatî ewey exlaqî yaxud komełayetî bin, leřadebeder takgeran, hełgirî «wîstêkî hetahetayî û bê’oqrey bedestihênanî hêz le dway hêzin û [ew wîste] tenya dway mirdin kotayî pê dêt» (Leviathan XI 2). Boye mirovekan benaçar bo bedestihênanî hêz milmilanê deken. Hobiz be řêkxistinî ew boçûnane, yarmetîy dahênanî çend çemkêkî bineřetîy nerîtî řyalîzim le peywendîye nêwneteweyyekan, betaybet řyalîzmî nwêy da. Ew yarmetîyane birîtîn le nasandinî siruştî mirov be siruştêkî xoxwaz, çemkî anarşîy nêwneteweyî û ew řwange ke syaset, ke řîşey le milmilanê bo hêz dakutawe, detwanêt be şêwey awezmendane û zanistîyane lêkołînewey bo bikirêt.

Yekêk le nasrawtirîn çemkekanî hobiz, birîtîye le doxî anarşîkî siruşt, ke be doxî şeřî [cengî] be hejmar dêt û «ewe şeřî her mirovêke legeł her mirovêkî tir» (XII 8). Hobiz têgeyştinî xoy le doxî şeř le řwangekanî xoy sebaret be siruştî mirov û ew barudoxey takekanî têdaye, werdegrêt. Leber ewey le doxî siruştîda hîç core ḧikumetêk le arada nîye û hemuwan le doxêkî yeksandan, her takêk mafî hemû şitêkî heye, bew wataye ke berbestêk le berdem řeftarî takekan le arada nîye. Her kesêk le her katêkda detwanêt le hêz kełk werbigrêt û hemuwan debê berdewam bo berengarbûnewey awha hêzêk, hêz bekar bihênin. Boye, takekan be temaḧî bedestihênan û bebê hîç core berbestêkî exlaqî û be mebestî kêbřikê bo bedestihênanî kała degmenekan, amaden bo bedestihênanî deskewt, «pelamarî» yektirî biden. Takekan ke le yektirî bedgumanin û le yektirî detirsin, řenge bo misogerkirdinî asayşî xoyan, řeftarî pêşgîrane bigirne ber yaxud hêrş bikene ser yektirî. Der’encam, takekan be îfade û meylî bedestihênanî nawbang hełdexřên. Kewabû, take hêzxiwazekan, çi bo destikewt, çi bo asayş yaxud bo nawbang, hewłî lenawbirdin yan bezandinî yektirî deden (XIII 3). Le awa helumercêkî nadyarda ke her kesêk pelamarderêkî şarawe û şîmaneyye, şeřkirdin legeł ewanî tir, be berawird legeł řeftarî aştîxwazane, sitratîjîyekî sûdmenditre û pêwîste hemuwan ewe fêr bin ke załbûn beser ewanî tirda bo manewey xoyan pêwîste.

Kełkełey serekîy hobiz peywendîy nêwan takekan û ḧikumete û zor be degmen basî peywendîyekanî nêwan dewłetekan dekat. Sereřay ewe, ewey hobiz derbarey jyanî takekan le doxî siruştîda deyłêt, detwanêt wekû gêřaneweyek le çonyetîy peywendîy dewłetekan legeł yektirî, řave bikirêt. Katêk dewłetekan dademezrên, hêzxiwazîy takekan debête binemayek bo «řeftarî» dewłetekan û zor car xoy le hewłî dewłetekanda bo załbûn beser dewłet yan xełkî tirda denwênêt. Hobiz denûsêt, dewłetekan «be mebestî dabînkirdinî asayşî xoyan... Be byanûy metirsî û tirs le pelamardan yaxud ew yarmetîyaney ke řenge řadestî pelamarderan bikirêt, pere be qełemřewî xoyan deden [û] ta boyan bilwêt hewłî bezandin û lawazkirdinî dirawsêkanyan deden» (XIX 4). Bem pêye, wîst û milmilanê bo bedestihênanî hêz le çeqî nusxey hobzî sebaret be peywendîy nêwan dewłetekandaye. Her eme, dwatir sebaret bew modêley peywendîye nêwneteweyyekan ke le layen morgêntawe hate arawe, wate ew kesey ke be ciddî lejêr karîgerîy hobzida bû û her ew řwangeyey sebaret be siruştî mirov wergirt, řaste. Her bew çeşne, kinêt waltizî nyořyalîst şwên řêçkey hobiz sebaret be anarşîy nêwneteweyî, wekû fakterêkî serekîy peywendîye nêwneteweyyekan kewt (wate ew heqîqete ke hîç desełatêk le serewey dewłete serbexokanda le arada nîye).

Takekan be çûne jêr řikêfî ḧikumet, le şeřî hemuwan le dijî hemuwan ke hobiz girêy dabû be doxî siruştîyewe, řizgaryan debêt. Sereřay ewe, ew şeře hêşta le peywendîyekanî nêwan dewłetekanda załe. Eme bew wataye nîye ke dewłetekan hemîşe le şeřdan, bełkû zyatir bew wataye dêt ke meylî şeřkirdinyan heye (XIII 8). Behoy ewey her dewłetêk xoy biřyar dedat ke pena bo hêz bibat yaxud na, egerî řûdanî şeř hemîşe le aradaye. Kewabû, dabînkirdinî asayşî nawxoyî le řêgay damezrandinî dewłetewe, hawterîbe legeł nebûnî asayş le nêwan dewłetekan. Dekirê biłêyn, eger boçûnekanî hobiz begşitî yekdest buwayen, legeł ew boçûne hawřa debû ke dewłetekanîş bo derbazbûn lew doxe, pêwîste girêbestêk pêk bênin û xoyan řadestî ḧikumetêkî cîhanî biken. Gerçî aydyay dewłetî cîhanî emřoke le layen hendêk le řyalîstekanewe piştîwanî dekirêt, bełam ewe řwangey xudî hobiz nîye. Hobiz pêşnyazî girêbestêkî komełayetî le nêwan dewłetekan be mebestî kotayîhênan be anarşîy nêwneteweyî nakat. Hokarekey eweye ke ew doxe na’emney ke dewłetekanî tê kewtuwe, wekû pêwîst nabête na’emnî bo ser hawwiłatîyanyan. Ta ew katey şeřî çekdarî yaxud corêk têkhełçûnî nêwan dewłetekan řû nedat, takekanî naw dewłetekan detwanin be şêwey řêjeyî hest be asayş biken.

Ḧaşakirdin le bûnî binema exlaqîye cîhanîyekan [giştîgrekan] le peywendîyekanî nêwan dewłetekanda, hobiz le makyavêlîyekan û şwênkewtuwanî doktirînî mesłeḧetî dewłet nizîk dekatewe. Tyorî peywendîye nêwneteweyyekanî hobiz, ke leser ew girîmane danrawe ke dewłete serbexokan, wekû take serbexokan, be şêwey siruştî dujmin, nakomełayetî û xoxwazin û hîç berbestêkî exlaqî le berdem hełsukewtyan le arada nîye, teḧedayekî gewreye bo řwangey syasîy aydyalîstî ke leser binemay komełayetîbûn û herweha bo çemkî eday dadwerîy nêwneteweyî ke leser ew řwangeye damezrawe. Sereřay ewe, ewey hobiz le makyavêlî cya dekatewe û zyatir le řyalîzmî kilasîk nizîkî dekatewe, pêdagrî leser taybetmendîy bergirîkaraney syasetî dereweye. Tyore syasîyekey bangihêştêk nîye bo encamdanî her şitêk ke řenge le qazancî dewłet bêt. Řwangekey sebaret be peywendîye nêwneteweyyekan parêzkarane û hêmnaneye: pêwîste dewłete serwerekan, wekû takekan, berew aştî biřon ke cêgay pesnidî eqłe.

Ewey hendê car, waltiz û xwênere nyořyalîstekanî tirî berhemekanî hobiz piştigwêy dexen, eweye ke hobiz pêy wa nebû anarşîy nêwneteweyî be watay jîngeyekî bê yasa û řêsaye. Hobiz wêřay amajekirdin bewey ke hendê le ḧukmekanî eqił tenanet le doxî siruştîda cêbecê dekirên, cext lewe dekatewe ke dekirêt peywendîye nêwneteweyyekan aştîxwazanetir û hawkarîyxiwazanetir bêt. Ḧaşa le yasay nêwneteweyîş nakat. Dewłete serbexokan detwanin pêkewe hendê řêkkewtinname wajo biken be mebestî dabînkirdinî binemayekî qanûnî bo peywendîyekanyan. Sereřay ewe, pê deçêt hobiz lewe agadare ke yasa û řêsa nêwneteweyyekan begşitî karîgerîyekî ewtoyan nîye le sinûrdarkirdinî milmilanê bo bedestihênanî hêz. Dewłetekan ew yasa û řêsayane le qazancî xoyan řave deken, boye yasay nêwneteweyî yan dekewête jêr karîgerîy berjewendîyekanî dewłetekan yaxud piştigwê dexrêt. Boye, peywendîye nêwneteweyyekan hemîşe babetêkî namsogere. Em řwanîne metirsîdare bo syasetî cîhanî, le çeqî řyalîzmî hobzidaye.

2.řyalîzmî kilasîkî sedey bîstem

Řyalîzmî sedey bîstem wekû wełamêk bo řwangey aydyalîstî ke dway şeřî yekemî cîhanî bałî beser zanistî peywendîye nêwneteweyyekanda kêşabû, hate arawe. Aydyalîstekanî deyekanî 1920 û 1930 (ke be nêwneteweyîgerakan û yutopyagerakanîş nasrawin) amancyan cêgîrkirdinî aştî be mebestî řêgrîkirdin le şeřêkî tirî cîhanî bû. Ewan çareserî kêşe nêwdewłetîyekanyan le damezrandinî sîstemêkî yasay nêwneteweyî řêzlêgraw, be pałpiştîy řêkxirawe nêwneteweyyekan debînyewe. Ew aydyalîzmey nêwan dû şeřî cîhanî, buwe hoy damezrandinî komełey gelan le sałî 1920 û [îmzakirdinî] řêkkewtinnamey kilug-biryand le sałî 1928da ke şeřî qedeẍe kird û pêşnyarî çareserkirdinî aştîxwazaney nakokîyekanî dekird. Wudro wîlson, serokî wîlayete yekgirtuwekanî emrîka û çendîn zanay wekû normen engêł, alfêrd zîmêrin û řîmon bî. Fosdîk û aydyalîste benawbangekanî tirî ew serdeme, le řûy fikirîyewe piştîwanîyan le komełey gelan kird. Ewane lecyatî çiřbûnewe leser şeřî nêwan dewłetekan û gelan, ke řenge hendê be naçarekîy bizanin, cextyan leser berjewendîye hawbeşekan kirdewe ke debête hoy yekangîrîy mirovayetî û hewłyan da kełk le awezmendî û babete exlaqîyekan werbigrin. Le řwangey ewanewe, siruştî xoxwazîy mirov serçawey şeř nîye, bełkû serçawekey zyatir degeřêtewe bo helumercî komełayetîy piř le kemayesî û řêwşiwêne syasîyekan û ewaneş detwanin çak bikirên. Bew ḧałeş, boçûnekanyan le seretay deyey 1930 le layen řeynhołd neybur û çend sał dwatir le layen î. Êç. Kařewe řexneyan lê gîra. Komełey gelan, ke wîlayete yekgirtuwekanî emrîka hergîz nebû be endamî û japon û ełmanya lêy kişanewe, neytiwanî řêgrî le řûdanî şeřî duwemî cîhanî bikat. Řenge ew heqîqete, zyatir le her argîwmêntêkî tyorî, kardaneweyekî řyalîstîy behêzî bedway xoyda hêna. Gerçî netewe yekgirtuwekan, ke le sałî 1945da damezra, hêşta dekira wekû berhemî bîrkirdinewey syasîy aydyalîstî seyr bikirêt, bełam zanistî peywendîye nêwneteweyyekan le seretay sałanî dway şeřda, be çiřî kewte jêr karîgerîy berhemekanî řyalîste kilasîkekan û lewane con. Êç. Hêrz, hans morgênta, corc kênan û řîmun aron. Dwatir, be dirêjayî sałanî deyey 1950 û 1960, řyalîzmî kilasîk řûbeřûy teḧeday ew lêkołerane buwewe ke hewłyan deda, řwangeyekî zanistîyanetir bo xwêndinewey syasetî nêwneteweyî bênne arawe. Le deyey 1980da, řewtêkî tir, wate řyalîzmî nwê, le peywendîye nêwneteweyyekanda cêgay ew hewłaney girtewe.

Leber ewey nakirêt lem witareda, hemû ew bîrmendaney yarmetîy perepêdan be řyalîzmî kilasîkî sedey bîstemyan dawe, binasênîn, boye î. Êç kař û hans morgênta, ke řenge karîgertirînî ew bîrmendaneş bin, bo basekeman destinîşan kirawin.

1.2. Teḧeday î. Êç. Kař le aydyalîzmî xeyałî

Êdward hałit kař (1892-1982) le serekîtrîn berhemî xoyda sebaret be peywendîye nêwdewłetîyekan, wate le kitêbî Qeyranî bîst sałeDa, ke bo yekem car le mangî cûlay sałî 1939 biław buwewe, hêrş dekate ser řwangey aydyalîstî ke wekû «yutopyanîzim» nawî debat. Kař ew řwangeye wekû biřwa be awez, diłnyabûn le pêşkewtin, hestikirdin be bê gizî û dizîy exlaqî û biřwa be haw’ahengîy bineřetîy berjewendîyekan, wesif dekat. Be biřway aydyalîstekan, şeř ladanêke le arastey jyanî asayî û çareserî řêgrîkirdin le řûdanî şeř birîtîye le perwerdekirdinî xełk bo aştî û damezrandinî sîstemî asayşî bekomeł, wekû komełey gelan yaxud řêkxirawî netewe yekgirtuwekanî êsta. Kař be guman xistine ser bangeşey cîhangerayî exlaqî û haw’ahengîy berjewendîyekan, teḧeday aydyalîzim dekat. Kař řaydegeynêt ke «exlaq tenya dekirêt řêjeyî bêt, nek giştigîr» (19) û dełêt, girûpe baładestekan bas le doktirînî haw’ahengîy berjewendîyekan deken, «be mebestî pasawhênanewe û parastinî pêgey załî xoyan» (75).

Kař lejêr karîgerîy markis û tyorzane modêrnekanî tir, bo nîşandanî ewey ke ew pêweraney ke syasetekan leser binemayan dawerî dekirên, berhemî helumerc û berjewendîyekanin, le çemkî řêjeyîbûnî hizir kełk werdegrêt. Aydyay serekîy kař birîtîye lewey ke berjewendîyekanî layenêkî taybet hemîşe dyarî deken ke aya ew layene binema exlaqîyekan leberçaw degrêt yan na, boye ew binemayane cîhanî nîn. Bo nimûne, kař dełêt, zor car syasetwanan bo şardenewey berjewendîye taybetekanî wiłatanî xoyan yaxud hênane aray wênayekî nerênî le xełkanî tir be mebestî pasawhênanewe bo kirdeyekî pelamarderane, bas le daperwerî deken. Kař biřway waye hebûnî ew core nimûnane sebaret be řîswakirdinî dojminêkî şîmaneyî le řûy exlaqîyewe yaxud pasawhênanewey exlaqî bo pêgey xot, derî dexat ke boçûne exlaqîyekan hełêncirawî syasete waq’îyekanin. Syasetekan, bew corey aydyalîstekan deyanewêt, leser binemay hendê normî cîhanî, serbexo le berjewendîyekanî layene beşdarekan danenrawin.

Kař dełêt, eger hendê pêwerî exlaqîy taybet hebin ke be kirdewe leser binemay berjewendîyekan danrabin, hendê berjewendîyş hen ke be binaẍey binema řehakan yaxud pêwere exlaqîye cîhanîyekan be hejmar dên. Le katêkda ke aydyalîstekan deyanewêt beha û bayexgelêk wekû aştî û dadperwerî be beha û bayexî cîhanî dabnên û bangeşey ewe deken ke pałpiştîy ew beha û bayexane le qazancî hemuwane, kař berhełistî ew řwange dekat. Be witey kař, ne beha û bayexî cîhanî le aradan û ne berjewendîy cîhanî. Kař dełêt, ewaney bas le berjewendîye cîhanîyekan deken, le řastîda bepêy berjewendîyekanî xoyan decûłênewe (71). Ewane wa bîr dekenewe ke ewey bo ewan baştirîne, bo hemuwan baştirîne û berjewendîyekanî xoyan û berjewendîye cîhanîyekan be yek çaw seyr deken.

Çemkî aydyalîstîy Haw’ahengîy berjewendîyekan, leser ew boçûne řawestawe ke mirovekan detwanin be şêweyekî awezmendane lewe têbgen ke xawen hendê berjewendîy hawbeşin, kewabû dekirê pêkewe hawkarî biken. Kař be kełkiwergirtin le waq’yetî Nakokîy berjewendîyekan Berhełistî ew boçûne dekat. Be witey kař, berjewendîye taybetekanî tak û girûpe cyawazekan, cîhanyan parçe parçe kirduwe. Le awa jîngeyekî piř le kêşmekêşda, tekûzî [řêkupêkî] leser binemay hêze, nek leser binemay exlaq. Cige lewe, xudî exlaq berhemî hêze (61). Kař, hawşêwey hobiz, exlaq be berhemî sîstemêkî qanûnîy taybet dezanêt ke le layen desełatêkî baławe cêbecê dekirêt. Norme exlaqîye nêwneteweyyekan le layen netewe załekanewe yaxud desteyek lew netewaney ke xoyan begşitî wekû komełgey nêwneteweyî derdexen, beser wiłatanî tirda dadesepênrên. Ew normane be mebestî dirêjedan be załêtîy ew netewane dahênrawin.

Ew beha û bayexaney ke aydyalîstekan bo hemuwan be başyan dezanin, bo nimûne aştî, dadperwerîy komełayetî, xoşbijêwî û tekûzîy nêwneteweyî, kař wekû çemkigelî [parastinî] doxî henukeyî çawyan lê dekat. Ew hêzaney le doxî henukeyî řazîn, řêwşiwênekanî êsta be dadperwerane dezanin, boye bangewazî aştî deken. Ew hêzane hewł deden hemuwan le dewrî boçûnekey xoyan sebaret bewey ke çî başe, ko bikenewe. «řêk wekû çînî baładestî komełge ke dawakarî corêk le aştîy nawxoyîn, ke asayş û baładestîy ewan misoger bikat... Aştîy nêwneteweyîş debête beşêk le berjewendîye aşkira taybetekanî hêze baładestekan» (76). Le layekî tirewe, hêze nařazîyekan heman ew řêwşiwênane be nadadperwerane dezanin, boye xoyan amadey şeř deken. Kewabû, řêgay bedîhênanî aştî, eger be asanî cêgîr nekirêt, bedestihênanî řezamendîy hêze nařazîyekane. «ewaney le tekûzî[y nêwneteweyî] zyatrîn qazancyan berdekewêt, le dirêjxayenda tenya katê detwanin hîwa leser berdewamîy ew doxe hełbiçnin ke be pêdanî îmtyazî pêwîst bew kesaney ke lanîkemî qazanc werdegirin, doxekeyan bo hêwir bikenewe» (152). Ew encame lojîkîyey ke xwêner detwanêt le kitêbekey kař werî bigrêt, birîtîye le syasetî pêkewehełkirdin [yan pêkewejyan].

Kař bîrmendêkî xîbre bû. Ew xoy danî beweda dena ke lojîkî «řyalîzmî petî, şitêk nîye cige le milmilanêyekî řût bo bedestihênanî hêz, eweş detwanêt bedîhatnî her core komełgeyekî nêwneteweyî pek bixat» (87). Gerçî kař ewey ke be «yutopyay baw» nawî debat, deřûxênêt, bełam hawkat hewł dedat «yutopyayekî nwê», wate tekûzîyekî cîhanîy řyalîstî binyat binêt (Ibid). Kewabû, dan beweda denêt ke mirovekan pêwîstyan be hendê norim û beha û bayexî binemayî û cîhanîy řûn heye, eweş legeł bełgehênanewekey xoy ke hewł dedat cîhangîrîy her core norim û bayexêk řet bikatewe, lêkdije. Wekû řexney zyatir, ew řastîyey ke baskirdin le beha û bayexe exlaqîye cîhanîyekan le syasetda, detwanêt le qazancî layenêk yaxud ewî tir kełkî nabecêy lê werbigîrêt û ewey ke ew beha û bayexane le damezrawe syasîyekanda tenya be kemukurtî cêbecê dekirên, bew wataye nîye ke ew beha û bayexane le arada nîn. Le naw hemû mirovekanda, çi ewaney xawen pêgey taybetin û çi ewaney bêdesełatin, tamezroyyekî berfirawan bo aştî, tekûzî, xoşbijêwî û dadperwerî le aradaye. Řewayî aydyalîzim le hewłî berdewam bo têřaman û piştîwanîkirdin lew beha û bayexanedaye. Eger aydyalîstekan le hewłekanyanda be řadey pêwîst serinc nedene waq’yetî hêz, tûşî şikist debin. Le layekî tirewe, le cîhanî řyalîzmî petîda, ke tyayda hemû beha û bayexekan girê dedrên be berjewendîyekanewe, jyan hîç nîye cige le gemey hêz û eweş beder le taqete.

[kitêbî] Qeyranî bîst sałe Peywendîy be çend aydyayekî cîhanîyewe heye, bełam řengidanewey řoḧî serdemî xoyşyetî. Le katêkda detwanîn aydyalîstekanî nêwan sałanî dû şeř(y cîhanî) bewe tometbar bikeyn ke le damezrandinî damezrawe nêwneteweyye betwanakan be mebestî řêgrîkirdin le řûdanî şeřî duwemî cîhanî, be řadey pêwîst twanayyan nebû, bełam ew kitêbe derî dexat ke řyalîstekanî nêwan dû şeřî cîhanîyş bo berengarbûnewey ew teḧedaye amade nebûn. Kař zor car amaje be ełmanyay jêr desełatî nazîyekan dekat, çima wiłatêke wekû wiłatanî tir. Kař dełît eger ełmanya le ḧałetî hêzêkî nařazî derbêt û «bibête meznehêzêkî ewrûpa», wekû hêzekanî tirî řoj’awa, bas le hawcoşî yan yekřîzîy nêwneteweyî dekat (79). Tênegeyştinî kař û řyalîstekanî tir le naweřokî metirsîdarî nazîzim û ew biřwayeyan sebaret bewey ke ełmanya dway dagîrkirdinî xak debête wiłatêkî řazî, yarmetîy hatnedî jîngeyekî syasîy da ke tyayda hêzêk ser hełbidat ke be meylî xoy çîkuslovakyay dagîr kird û le sîptemberî sałî 1939da tenya bo hêrşî serbazî bo ser polonya le beranberîda xořagrî kira.

Tyorî peywendîye nêwneteweyyekan tenya hewłêkî fikirî nîye, bełkû encamî kirdeyî heye. Leser bîrkirdinewe û hełsukewtî syasîman karîgerî dadenêt. Be kirdewe, řyalîstekanî deyey 1930, ke kař le řûy fikirîyewe piştîwanîy lê dekirdin, ew kesane bûn ke dijî ew sîstemey asayşî bekomeł bûn ke le komełey gelan derkewtibû. Ewan be karkirdin le naw damezrawekanî syasetî derewey ew serdemeda, berew lawazîyan bird. Dway lawazkirdinî komełey gelan, syasetî pêkewehełkirdin û pêkewejyan legeł ełmanyayan wekû bedîlêk bo asayşî bekomeł girte ber (Ashworth 46). Dway dagîrkirdinî çîkoslovakya, katê şiksitî koneparêze řyalîste dije komełekanî dewrî nwîl çimbêriln û ew syasete aşkira bû, hewłyan da heman sîstemî asayşî bekomeł damezrênnewe, ke pêştir têkyan dabû. Ew kesaney pałpiştî asayşî bekomełyan dekird, be aydyalîstekan nasran.

2.2.binema řyalîstîyekanî hans morgênta

Hans cî. Morgênta (1904–1980) řyalîzmî kirde tyorêkî berbiławî peywendîye nêwneteweyyekan. Hans morgênta lejêr karîgerîy ayînnasî pirotistanit û nûserî syasî, řînhołd neybur, û herweha tomas hobiz, xoxwazî û hêzwîstî dexate çeqî řwanînî xoy bo siruştî mirov. Be biřway morgênta, meyl û ḧezî têrnexor û berdewam û bê kotayî mirov bo hêz, ke be «ajełî załîxwaz», be watay meylî xosepandin, nawî debat, hokarî serekîy şeře. Bew corey ke le kitêbî serekîy xoyda, wate «Syasetî nêwan netewekan: milmilanê bo hêz û aştî», ke le sałî 1948da biław buwewe, cext dekatewe, «syasetî nêwneteweyî, weku hemû syasetekanî tir, milmilanêye bo bedestihênanî hêz» (25).

Morgênta řyalîzmî le peywendîye nêwneteweyyekanda leser şeş binema ke le çapî duwemî Syasetî nêwan netewekanDa biławyanî kirdewe, řêk xist. Morgênta, wekû nerîtgerayek dijayetîy ew kesane dekat ke be zanistiwanan (wate, ew lêkołeraney ke betaybet le deyey 1950da hewłyan da tekûzî û řêwşiwênî peywendîye nêwneteweyyekan le liqêkî zaniste řeftarîyekanda kurt bikenewe) nasrawin. Sereřay ewe, morgênta le binemay yekemda dełêt, řyalîzim leser binemay yasa berçawekan danrawe, ke řîşeyan le siruştî negořî mirovdaye (4). Morgênta deyewêt řyalîzim hem wekû tyorêkî peywendîye nêwneteweyyekan û hem wekû hunerî syasî, wate kereseyekî sûdmendî syasetî derewe, bekar bihênêt.

Berdî binaẍey tyorî řyalîstîy morgênta, birîtîye le çemkî hêz yan «berjewendîye pênasekirawekan le çwarçêwey hêzda» û eweş duwemîn binemay řyalîzmî morgênta pêk dênêt: girîmane eweye ke řêberanî syasî «bepêy berjewendîye pênasekirawekan le çwarçêwey hêzda, bîr dekenewe û hełsukewt deken» (5). Em çemke, serbexoyî syaset yeklayî dekatewe û bebê leberçawgirtinî wîstekan û ewlewîyetekan û taybetmendîye fikirî û exlaqîyekanî syasetwanan, derfet bo şîkirdinewey syasetî derewe derexsênêt. Cige lewe, paye û binemay dîmenêkî lojîkîye le syaset.

Gerçî, bew corey morgênta le sêyemîn binemada řûnî dekatewe, berjewendîy pênasekiraw bepêy hêz, babetêkî cê mitmaney giştigîre û le řastîda tuxmêkî pêwîste le syasetda, bełam dekirêt le kat û helumerce cyawazekanda, şitanêkî cyawaz wekû berjewendî yan hêz pênase bikirên. Ewe jîngey syasî û kiltûrîye ke naweřok û şêwazî bekarhênanî dyarî dekat.

Morgênta, le binemay çwaremda, bas le peywendîy nêwan řyalîzim û exlaq dekat û dełêt, řaste ke řyalîstekan le giringîy exlaqîy kirdey syasî agadarin, bełam hawkat le nakokîy nêwan babete exlaqîyekan û pêdawîstîyekanî kirdey syasîy serkewtuwaneyş agadaran. Morgênta dełêt «nakirêt piřensîpe exlaqîye cîhanîyekan, wekû formulêkî zeynîy giştigîr beser řeftarî nêwan dewłetekanda dasepên, bełkû... Pêwîste ew piřensîpane bepêy helumercî taybet be şwên û kat, bipałêwrên» (9). Pêwîste ew piřensîpe exlaqîyane têkeł be dûr’endêşî bin, çunke morgênta hoşdarî dedat ke «bebê dûr’endêşî, wate bebê leberçawgirtinî encame syasîyekanî kirdewey be řewałet exlaqî, exlaqî syasî le arada nîye» (ibid).

Pêwîste dûr’endêşî, nek biřwa be baładestîy exlaqî û aydyolojîkî, kirde syasîyekan řênwênî bikat. Ewe le pêncemîn binemay řyalîzmî morgêntada cextî lê kirawetewe, wate lew şwêney ke morgênta hemdîsan cext lew boçûne dekatewe ke hemû gemekere dewłetîyekan, be xoyşimanewe, debê wekû bûnewerêkî syasî seyr bikirên ke hewłî dabînkirdinî ew berjewendîyaney xoyan deden ke le çwarçêwey hêzda pênase kirawin. Boye, her dewłetêk be girtineberî ew řwangeye sebaret be dewłetekanî dewruberî û xobwardin le berengarbûnewey aydyolojîk, detwanêt syasetêk bigrête ber ke řêz le berjewendîyekanî dewłetanî tir bigrêt û hawkat berjewendîyekanî xoy biparêzêt û pereyan pê bidat.

Herwa ke morgênta le şeşemîn binemay řyalîzmekeyda dełêt, ta ew şwêney hêz yaxud berjewendîye pênasekirawekan le çwarçêwey hêzda, çemkî pênasekerî syasete, syaset bwarêkî serbexoyye. Nakirêt syaset liqêk bêt le exlaq. Bew ḧałeş, hêşta exlaq le syasetda řoł degêřêt. Be biřway morgênta «mirovêk ke tenya "mirovî syasî" bêt, ajełêk zyatir nîye, çunke be tewawetî berîye le berbeste exlaqîyekan. Mirovêkîş ke tenya "mirovî exlaqî" bêt, sawîlkeye, çunke be tewawetî betałe le mişûr û dûr’endêşî» (12). Hunerî syasî ewe dexwazêt ke ew dû layeney jyanî mirov, wate hêz û exlaq, leberçaw bigîrên.

Sereřay ewey şeş binemakey řyalîzmî morgênta hendê dûpatbûnewe û lêkdijîyan têdaye, bełam detwanîn ew dîmene lew binemayane werbigrîn: hêz yan berjewendî çemkî serekîn ke debne hoy derkewtinî syaset wekû bwarêkî zanistîy serbexo. Gemekere dewłetîye awezmendekan, hewłî dabînkirdinî berjewendîye nîştimanîyekanyan deden. Boye, dekirêt tyorêkî lojîkî sebaret be syasetî nêwneteweyî çê bikirêt. Ew tyore peywendîy be exlaq, biřwa ayînîyekan, wîstekan yaxud ewlewîyete aydyolojîyekanî řaberanî syasîyewe nîye. Herweha derî dexat ke pêwîste dewłetekan, be mebestî xobwardin le pêkdadanekan, xoyan le şeřî mezhebîy exlaqî û řûbeřûbûnewey aydyolojîkî bibwêrin û tenya leser binemay řezamendî le berjewendîye beranberekan, hewłî pêkewehełkirdin biden.

Gerçî morgênta syaset wekû bwarêkî serbexo seyr dekat, bełam řêçkey makyavêlî sebaret be siřînewey betewawetîy exlaq le syasetda nagrête ber. Morgênta dełêt, gerçî mirovekan ajełî syasîn û hewłî dabînkirdinî berjewendîyekanî xoyan deden, bełam [hawkat] ajełî exlaqîyşin. Eger le her core exlaqêk berî bûn, ta astî gyanleberekan yaxud astêkî kemtir le mirovekan dadebezîn. Kewabû, kirdey syasî tenanet eger be piřensîpe exlaqîye cîhanîyekan řênwênî nekirêt, le řwangey morgêntawe giringîyekî exlaqîy heye. Der’encam kirdeyekî syasî ke amancî manewey nîştimanî bêt, hełgirî dûr’endêşîye. Parastinî řasteqîney jyanî hawwiłatîyan le beranber xesarekanda, tenya kirdeyekî cesteyî behêz nîye, bełkû layenêkî dûr’endêşane û exlaqîy heye.

Morgênta řyalîzim be řêgayek bo bîrkirdinewe sebaret be peywendîye nêwneteweyyekan û kereseyekî sûdmend bo dařiştinî syaset dezanêt. Sereřay ewe, hendê le çemke binemayyekanî tyorekey, betaybet ew boçûney ke dełêt serçawey şeř degeřêtewe bo siruştî mirov û herweha xudî çemkî hêz, kewtûnete ber řexne.

Le řwangey morgêntawe, syasetî nêwneteweyî, wekû hemû corekanî tirî syaset, behoy tamezroyî bineřetîy mirov bo bedestihênanî hêz, corêke le milmilanê bo bedestihênanî hêz. Bełam leberçawgirtinî her takêk wekû bûnewerêk ke berdewam hewłî bedestihênanî hêz dedat (heman řwangey hobiz) girîmaneyekî cêgay miştumře. Siruştî mirov le řêgay bînîn û ezmûnewe aşkira nabêt û be hîç core lêkołîneweyekî ezmûnî naselmêt, bełkû tenya le řêgay felsefewe perdey lê la dedrêt û wekû bîrubřiwayek besermanda dadesepêt û le řêgay perwerdewe cêgîr debêt.

Xudî morgênta be nasandinî layenêkî normatîv le tyorekey, wate awezmendî, biřwa be pilupoy mirov bo bedestihênanî hêz debûjênêtewe. Syasetî derekîy awezmendane, wekû «syasetî derekîy baş» be hejmar dêt (7). Bełam morgênta awezmendî wekû pirosey lêkdanewey têçû û qazancekanî hemû syasete bedîlekan, be mebestî dyarîkirdinî sûdmendîy řêjeyyan, bo nimûne twansityan le geyandinî hêz bo ewpeřî xoy, pênase dekat. «desełatdaran bepêy berjewendîye pênasekirawekan le çwarçêwey hêzda, bîr dekenewe û hełsukewt deken» (5). Tenya lawazîy fikirîy dařêjeranî syaset detwanêt bibête hoy ladanî syasetî derewe le arastey awezmendane bo dabezandinî metirsîyekan bo kemtirîn ast û berzkirdnewey qazancekan bo bałatrîn ast. Boye morgênta zyatir le nîşandanî wêneyekî řasteqîne le karubarî mirov, cextî leser hewłdan bo bedestihênanî hêz û awezmendîy ew hewłe dekatewe û wekû bałatrîn norim destinîşanî dekat.

Herwa ke řîmon aron û bîrmendanî tir sernicyan dawe, hêz, wate çemke serekîyekey řyalîzmî morgênta, dûpałûye. Hem dekirêt kereseyek û hem amancêk bêt le syasetda. Bełam eger hêz tenya kereseyek bêt bo geyştin be amancekanî tir, naweřokî syasetî nêwneteweyî pênase nakat, bew corey ke morgênta bangeşey bo dekat. Herweha řêgaman pê nadat le řeftarî dewłetekan be şêweyekî serbexo le wîst û ewlewîyete aydyolojîyekanî řêberanî syasîy ew dewłetane têbgeyn. Nakirêt wekû binemayek bo pênasekirdinî syaset wekû bwarêkî serbexo seyr bikirêt. Kewabû, binemakanî řyalîzmî syasîy morgênta cêgay miştumiřn. Aron pirsyar dekat «aya ewe řaste ke dewłetekan, be çawpoşîn le corî řijêmekeyan, syasetêkî hawşêwe degirne ber» (597) û aya syasetî derewey naplyon yan sitalîn le bineřetda hawşêwey syasetekanî hîtler, lûyî şazdehem yaxud nîkolasî duweme û hîç nîye zyatir le milmilanê bo bedestihênanî hêz? «eger kesêk wełamî erênî bidatewe, îtir cêgay baskirdin namênêtewe, bełam şitêkî ewtoyşî bo fêrbûn têda nîye» (598). Bem pêye, pênasekirdinî řeftarî dewłetekan tenya be geřanewe bo hêz, asayş yaxud berjewendîye nîştimanîyekan, sûdêkî nîye. Nakirêt syasetî nêwneteweyî cya le bestêne mêjûyî û kiltûrîye berbiławekey bixiwênrêtewe.

Gerçî kař û morgênta zyatir leser peywendîye nêwneteweyyekan çiř debnewe, bełam řyalîzmekeyan detwanêt bo syasetî nawxoyîş bekar bêt. Řyalîstî kilasîk bûn bew wataye dêt ke syaset wekû lêkdijîy berjewendîyekan û milmilanê bo bedestihênanî hêz û hewłdan bo cêgîrkirdinî aştî le řêgay nasînewey berjewendîye hawbeşekan û hewłdan bo dabînkirdinyan, lecyatî be’exlaqîkirdinyan, seyr bikirêt. Bêrnard wîlyamz û řîmond gê’os, nwêneranî bercestey řyalîzmî syasîy nwê, ke bizûtneweyeke le naw tyorî syasîy hawçerxda, řexneyan lewey girtuwe ke be «exlaqgerayî syasî» wesfyan kirduwe û cext le serbexoyî syaset le exlaq dekenewe. Sereřay ewe, řyalîzmî tyorî syasî û řyalîzmî peywendîye nêwneteweyyekan wekû dû pilanî twêjînewey cyawaz dêne berçaw. Bew corey hendê le lêkołeran (wîlyam şo’êrmen, alîson mekkiwîn, têrî mardîn û dukan bêł) amajeyan pê kirduwe, ew kesaney le tyorî syasîda karîgerîyan leser řyalîzim danawe, awřyan le berhemekanî ew kesaney ke le peywendîye nêwneteweyyekanda leser řyalîzim kar deken, nedawetewe.

3. Nyořyalîzim

[kitêbî] Syasetî nêwan netewekanY morgênta, sereřay lêłî û xałe lawazekanî, buwe namîlkeyekî pêwer bo bîrkirdinewe derbarey syasetî nêwneteweyî bo neweyek yaxud zyatir. Le heman katda, hewłêk be mebestî perepêdan be řwangeyekî mîtodîyanetir [şêwazmenditir] bo dařiştinî tyorêk sebaret be karubarî nêwneteweyî le arada bû. Le deyekanî 1950 û 1960da, jimareyekî zor le zanayanî bware zanistîye cyawazekan hatne naw zanistî peywendîye nêwneteweyyekan û hewłyan da çemk û bełgehênanewe zanistîyekan lecyatî «wêjey awez»y řyalîste kilasîkekan dabnên (Brown 35). Eweş buwe hoy kardanewey morgênta û bîrmendanî ser be benaw qutabxaney îngilîzî, betaybet hêdlî boł, ke bergirîy le řwangey nerîtî dekird (Bull 1966).

Der’encam, zanistî peywendîye nêwneteweyyekan dabeş bû beser dû liqî serekîy cyawazda: nerîtî yan na’ezmûngerêtî [napozetîvîst] û zanistîyane yan ezmûngerêtî (nyo’ezmûngerêtî). Le qonaẍî dwatirda liqî sêyem hate arawe û post-ezmûngerêtîy pê zyad bû. Nerîtîyekan pirsyare normatîvekan dênne arawe û xoyan serqałî mêjû, felsefe û yasa deken. Zanistiwanan yaxud ezmûngerêtîyekan lecyatî twêjînewey normatîv cext le şêwazî twêjînewey wesfî û řûnkirdinewe dekenewe û be şêweyekî behêz lew bwareda çalak bûn. Xêra, ta naweřastekanî deyey 1960, zorîney xwêndikaranî peywendîye nêwneteweyyekan le emrîka, le bwarî lêkołînewey çendayetî, tyorîy geme û teknîke nwêyekanî tirî taybet be twêjînewekanî zaniste komełayetîyekan perwerde kiran. Ewe û gořankarîyekan le jîngey nêwneteweyîda, karîgerîyekî berçawyan leser zanistî peywendîye nêwneteweyyekan dana.

Girîmaney řyalîzim ewe bû ke dewłet serekîtrîn gemekerî syasetî nêwneteweyye û peywendîyekanî nêwan dewłetekan çeqî [babetî serekîy] peywendîye nêwneteweyye řasteqînekane. Sereřay ewe, hawkat legeł damirkanî şeřî sard le deyey 1970da, dekira şayet û bînerî giringîpêdanî zyatir be řêkxirawe nêwneteweyî û naḧkumîyekan û herweha kompanya fireneteweyyekan [fireřegezekan] bîn. Ew řûdawe, buwe hoy gyangirtinewey bîrkirdinewey aydyalîstî ke be lîbralîzmî nwê yaxud fireçeşnigerayî [piloralîzim] nawbangî derkird. Řobêrit kîwhên û cozêf nay, dû bîrmendî fireçeşnigeray benawbang, hawkat legeł danpêdanan be hendê le girîmanekanî řyalîzmida, çemkî pêkewebestiraweyî têkewepêçrawyan be mebestî wesfikirdinî ew dîmene ałoztirey syasetî cîhanî dahêna. Ewan dełên, dekirê le peywenîye nêwneteweyyekanda pêşkewtin bête arawe û dahatû wekû pêwîst le řabirdû naçêt.

1.3. Sîstemî nêwneteweyî kênêt waltiz

Wełamî řyalîstî [bo lîbralîste nwêyekan] zyatir le layen kênêt waltizewe dirawe, ke řyalîzmî le peywendîye nêwneteweyyekanda be şêwazêkî nwê û cyawaz dařiştewe. Waltiz le kitêbekeyda lejêr nawî Tyorî syasetî nêwneteweyî, ke yekemcar le sałî 1979 biław buwewe, wełamî teḧeda lîbralîyekey dayewe û hewłî da be kełkiwergirtin le řêdozekey xoy ke zanistîyanetir bû û be řyalîzmî pêkhateyî yaxud řyalîzmî nwê nawbangî derkird, kemukûřîyekanî řyalîzmî kilasîkî hans morgênta çareser bikat. Le katêkda ke morgênta řîşey tyorekey debirdewe ser milmilanê bo bedestihênanî hêz û ewîşî girê dedawe be siruştî mirovewe, waltiz hewłî da le her core basêkî felsefî sebaret be siruştî mirov xoy bibwêrêt û lecyatî ewe, destî kird be dařiştinî tyorêk hawşêwey abûrîy wird derbarey syasetî nêwneteweyî. Wałtiz dełêt dewłetekan le sîstemî nêwneteweyîda, wekû kompanya bazirganîye nawxoyyekan yek berjewendîyan heye ke birîtîye le manewe. Le astî nêwneteweyîda, jîngey hełsukewtî dewłetekan yaxud pêkhatey sîstemekeyan, leser ew waq’yete danrawe ke hendê le dewłetekan le kurtimaweda manewe be giringitrîn amancî şyawî destpêřageyştin dezanin û be lêhatûyyekî řêjeyyewe, hewłî geyştin bew amance deden (93).

Waltiz pêy waye hem lîbralîste nerîtîyekan û hem řyalîste kilasîkekan, be giringîdan be dewłetekan wekû tak û pirse aydyolojî û exlaqî û abûrîyekan, tûşî hełeyekî hawbeş debin. Ewan neyantiwanîwe gêřaneweyekî ciddî sebaret be sîstemî nêwneteweyî bênne arawe, gêřaneweyek ke bitwanêt le bestênêkî komełayetî-syasîy berbiławtir hełbihêncirêt. Waltiz piştiřastî dekatewe ke ew hełêncane dest debate naw waq’yet û zorêk lew fakteraney ke bo řyalîzmî kilasîk giring bûn, wela denêt û řêgay şîkirdinewey bekarhênanî syasetêkî derekîy taybet nadat. Bew ḧałeş, hełhêncanêkî sûdmende. Betaybet, yarmetîy têgeyştin le faktere yeklakerewe serekîyekanî syasetî nêwneteweyî dedat. Hełbet, tyore nyořyalîstîyekî waltiz, bo syasetî nawxoyî bekar nayet û yarmetîy perepêdan be syasetî dewłetekan le karubarî nêwneteweyî yaxud nawxoyyanda nadat. Tyorekey tenya wełamêke bo ew pirsyare ke boçî dewłetekan sereřay forme cyawazekanî ḧikumetyan û aydyolojîye syasîye cyawazekanyan, wekû yek řeftar deken û herweha sereřay peresendinî řewtî pêkewebestiraweyî, boçî dûre ke dîmenî giştîy peywendîye nêwneteweyyekan bigořdirêt.

Be witey waltiz, řeftarî hawşêwe û yekcorî dewłetekan be dirêjayî çendîn sede, detwanêt le řêgay ew tenguçełemaney ke sîstemî nêwneteweyî beser řeftaryanda deysepênêt, şirove bikirêt. Pêkhatey sîstem le piley yekemda bepêy ew binema yaxud taybetmendîye serekîyey ke ew sîsteme řêk dexat, paşan bepêy cyawazîy yekekanî ew sîsteme û le kotayîda bepêy dabeşbûnî twana (hêz)y nêwan yekekan pênase dekirêt. Be biřway waltiz, anarşî, be watay nebûnî desełatêkî nawendî, binemay řêkxerî sîstemî nêwneteweyye. Yekekanî sîstemî nêwneteweyî dewłetekanin. Waltiz, dan be hebûnî gemekere nadewłetîyekanda denêt, bełam giringîyekî ewtoyan pê nadat. Leber ewey ke hemû dewłetekan xwazyarî manewen û anarşî pêwîstî be sîstemêkî xoyarmetîdere ke tyayda her dewłetêk debê xoy biparêzêt, hîç core dabeşkirdinî kar yan cyawazîy erkî [karkirdî] le nêwanyanda nîye. Sereřay hawşêweyî erkîy dewłetekan, bełam le řûy twanay řêjeyyan (wate, řêjey ew hêzey ke her yek lew dewłetane heyane) bo cêbecêkirdinî heman erk, lêk cya dekirênewe.

Kewabû waltiz, be şêweyekî cyawaz le řyalîste kilasîkekan deřwanête hêz û řeftarî dewłet. Le řwangey morgêntawe, hêz hem kerese bû û hem amanc, û řeftarî awezmendaney dewłet be asanî wekû core kirdeyek ke debête hoy kełekebûnî zyatrîn řêjey hêz fam dekira. Bepêçewanewe, girîmaney nyořyalîstekan eweye ke berjewendîy bineřetîy her dewłetêk birîtîye le asayş, kewabû giringî be [şêwazî] dabeşbûnî hêz deden. Herweha ewey řyalîzmî nwê le řyalîzmî kilasîk cya dekatewe, wirdibînîy mîtodolojîk û xowênakirdinî zanistîyaneye (Guzinni 1998, 127–128). Waltiz pêdagrî leser twanistî taqîkirdinewey ezmûnîy zanist û behełexsitinewe [batłikirdinewe], wekû corî herh ‌başî mîtodolojî dekatewe, ke bew corey xoyşî danî pêda denêt, tenya be şêweyekî sinûrdar detwanêt le peywendîye nêwneteweyyekanda bekar bihênrêt.

Dekirê dabeşbûnî twanakan le nêwan dewłetekanda cyawaz bêt, bełam anarşî, wate binemay řêkxerî peywendîye nêwneteweyyekan, bebê gořankarî demênêtewe. Ewe karîgerîyekî berdewam leser řeftarî dewłetekan dadenêt ke be lojîkî xoyarmetî bar hatûn. Waltiz le dirêjey hewłekanîda bo řetkirdinewey boçûne nyolîbralîyekan sebaret be karîgerîyekanî pêkewebestiraweyî, le wełamî eweda ke boçî sîstemî anarşîkî nêwneteweyî hawkarîy sinûrdar dekat, bas le dû hokar dekat ke birîtîn le: nebûnî asayş û deskewte naberaberekan. Le bestênî anarşîkda, hîç dewłetêk le nyetî dewłetekanî tir diłnya nîye û lewe detirsêt ke řenge destikewte şîmanekirawekanî hawkarîkirdin, zyatir le qazancî ewanî tir bin ta le qazancî xoy û eweş bibête hoy bestiraweyî [wabesteyî] bewanî tirewe. «dewłetekan be meylî xoyan xoyan naxene doxêkewe ke bibête hoy bestiraweyî zyatryan. Le sîstemî xoyarmetîda, têbînîyekan derbarey asayş, destikewte abûrîyekan debestêtewe be berjewendîye syasîyekanewe» (Waltz 1979, 107).

Řyalîzmî nwê behoy wirdekarîy tyorî û wirdibînîy mîtodolojîyewe, le zanistî peywendîye nêwneteweyyekanda karîgerîy berçawî danawe. Le řwangey zorêk le lêkołeranewe, řyalîzmî morgênta wekû řyalîzmêkî nawext nasrawe (bê guman beşêkî serinciřakêş û giringe le mêjûy bîrkirdinewe derbarey babeteke, bełam bedegemin wekû beşdarîyekî ciddî le [dařiştin]y tyorêkî zanistîyaney wirdibînane seyr dekirêt» (Williams 2007, 1). Sereřay ewe, le katêkda řyalîzmî nwê sereta zyatir le řyalîzmî kilasîk pêşwazîy lê kira, bełam le çendîn bereyşda řexney tundî bedwada hat.

2.3. Řexnekan le řyalîzmî nwê

Le sałî 1979, waltiz nûsî, le serdemî [çekî] nawekîda, sîstemî dûcemserîy nêwneteweyî, leser binemay dû meznehêz (wîlayete yekgirtuwekanî emrîka û yekêtîy sovyet) nek her seqamgîre bełkû řenge herman bêt (176–7). Řûxanî dîwarî berlîn û hełweşanewey dwatrî yekêtîy gelanî sovyet, selmandyan ew pêşbînîye hełe buwe. Pê deçêt cîhanî dûcemserî zor lerzoktir lewe bêt ke zorbey şirovekare řyalîstekan gumanyan dekird. Kotayyekey, destipêkî derkewtinî derfet û teḧeda nwêyekan bû sebaret be becîhanîbûn. Ewe zorêk le řexnegranî han dawe ke biłên, řyalîzmî nwê, wekû řyalîzmî kilasîk, natwanêt wekû pêwîst şirovey gořankarîye cîhanîyekan bikat.

Dîbeytî nwêy nêwan (nyo)řyalîstekan û (nyo)lîbralîstekanî peywendîye nêwneteweyyekan, îtir peywendîy be pirse exlaqîyekan û siruştî mirovewe nîye, bełkû sebaret beweye ke řeftarî dewłet çende lejêr karîgerîy pêkhatey anarşîkî sîstemî nêwneteweyî û çende lejêr karîgerîy damezrawekan, zanayî [me’rîfe] û fakterekanî tirdaye ke debne hoy bedîhatnî hawkarî. Řobêrit kîwhên le kitêbekey xoy le sałî 1989, lejêr nawî Damezrawe nêwneteweyyekan û hêzî dewłet, dan denêt be cextkirdnewekey waltiz sebaret be tyorî astî sîstemî û girîmane giştîyekey sebaret bewey ke dewłetekan gemekerî xoxwazin ke awezmendane hewłî geyştin be amancekanyan deden. Sereřay ewe, kîwhên be kełkiwergirtin le tyorî geme, nîşanî dedat ke dewłetekan detwanin le řêgay hawkarîkirdin le bwarî abûrî û beşdarîkirdin le damezrawe nêwneteweyyekanda, têgeyştinî xoyan le berjewendîyekanyan berbiławtir bikenewe. Boye, modêlekanî pêkewebestiraweyî detwanin karîgerî leser syasetî cîhan dabnên. Kîwhên xwazyarî tyorîgelêkî sîstemîye ke sebaret bew fakteraney ke leser karlêkî dewłetekan karîgerî dadenên û herweha bo gořankarîyekan, xwêndinewey baştiryan bêt.

Herweha tyorzane řexneyyekan û lewane řobêrit kokis leser benaw bêtwanayî řyalîzmî nwê le mamełekirdin legeł gorankarîyekanda çiř debêtewe. Le řwangey řexneyyekanewe, nyořyalîstekan pêkhateyekî dewłet-tewerî taybetî le řûy mêjûyyewe dyarîkirawî peywendîye nêwneteweyyekan hełdebjêrin û girîmaneyan eweye ke ew pêkhateye le cîhanda biřwapêkirawe. Be pêçewaney řyalîstekan, tyorzane řexneyyekan lew biřwayedan ke dway şîkirdinewey têkeławîy aydyakan, faktere maddîyekan û hêze komełayetîyekan, têdegeyn ke çon ew pêkhateye serî hełdawe û çon dekirêt der’encam bigořdirêt. Ewan bangeşey ewe deken ke řyalîzmî nwê hem ew řewte mêjûyye ke tyayda şunasekan û berjewendîyekan çê kirawin û hem derfete mîtodolojîye cyacyakan piştigwê dexen. Ewe, řewayî be manewey doxî henûkeyî peywendîye sitratîjîyekanî nêwan dewłetekan dedat û mîtodî zanistîyane be taqe řêgay kokirdinewey zanyarîyekan dezanêt. Ewe derxerî kirdeyekî heławêrdiraw, wate tamezroyî bo xosepandin û kontřołkirdne.

Le katêkda peywendîyekanî nêwan dewłetekan kełkełey řyalîstekane, tyorzane řexneyyekan giringî be řizgarîy komełayetî deden. Sereřay cyawazîyekanî nêwan tyorî řexneyî, post-modêrnîzim û fêmînîzim, bełam hemûyan dijî çemkî serwerîy dewłetin û komełgegelêkî syasîy nwê wêna deken ke le hember girûpe perawêzxiraw û bêbeşekanda kemtir pawanxiwaz bin. Tyorî řexneyî le dijî bêbeşkirdinî dewłet-tewere û ḧaşa lewe dekat ke berjewendîyekanî hawwiłatîyanî wiłatêk le berjewendîyekanî ewaney le derewen, lesertir bin. Ew tyore pêdagrî leser ewe dekat ke pêwîste syasetwanan çende giringî be berjewendîyekanî hawnîştimanîyanî xoyan deden, ewendeş giringî be berjewendîyekanî byanîyekan biden û pêkhategelêkî syasî le serewey «qeła»y dewłet-netewe, wêna deken. Post-modêrnîzim, bangeşey dewłet sebaret be nawindêtîy řeway wefadarîyekanî mirov û mafî dewłet bo dasepandinî sinûre komełayetî û syasîyekan dexate jêr pirsyar. Piştîwanî le fireçeşnîy kiltûrî dekat û cext leser berjewendîyekanî kemînekan dekatewe. Fêmînîzim dełêt, tyorî řyalîstî derxerî demargirjîyekî nêrîneye û [fêmînîzim] layengirî le cêkirdinewey jin û beha û bayexe bedîlekan le jyanî giştîda dekat.

Leber ewey ke tyore řexneyyekan û řwange tyorîye bedîlekanî tir, doxî henûkeyî debene jêr pirsyar û zanist bestirawey hêz dezanin û cext le sazkirdinî [çêkirdinî] şunas û gořankarîy komełayetî dekenewe, nerîtî yan na’ezmûngerêtî [napozetîvîstî] nîn. Tyore řexneyyekan hendê car be «řengidaneweyyekan» yaxud «post-ezmûngerêtîyekan» naw debrên (Weaver 165) û eweş derxerî çûnederewey řadîkałane le bazney tyore nyořyalîstî û nyolîbralîye «awezmendane» yan «ezmûngerêtîyane»kanî peywendîye nêwneteweyyekane. Konistiraktîvîstekan û lewane, elîksander wênit, hewł deden le layekewe le řêgay danpêdanan be sîstemî dewłet-tewerî henûkeyî û anarşî û le layekî tirewe be çiřbûnewe leser sazbûn [çêbûnî] şunas û berjewewendîyekan, pirdêk le nêwan ew dû řwangeyeda dirust biken. Wênit be pêçewaney boçûne nyořyalîstîyekan, dełêt, xoyarmetî le řûy lojîkî yaxud hokarêtîyewe le anarşî serçawe nagrêt. Bełkû le řûy komełayetîyewe saz [çê] dekirêt. Boçûnî wênit sebaret bewey şunas û berjewendîyekanî dewłet le řûy komełayetîyewe saz kirawin, buwete hoy ewey tyorekey be «konistiraktîvîzim» binasrêt. Boye, le řwangey wêntewe, «xoyarmetî û syasetî hêz damezrawen û wekû pêwîst xisłetî anarşî nîn. Anarşî heman ew şiteye ke dewłetekan lêy têdegen» (Wendt 1987 395). Hîç lojîkêkî taqaney anarşî le arada nîye bełkû beste bew řołaney ke dewłetekan bo xoyan û ewanî tir pênasey deken, çendîn lojîkî heye. Hêz û berjewendîyekan deskirdî aydyakan û normekanin. Wênit bangeşey ewe dekat ke řyalîzmî nwê twanay mamełekirdin legeł gořankarîyyekanî syasetî cîhanî nîye, bełam konistiraktîvîzme norim-tewerekey ew twanayey heye.

Akamgîrîyekî hawşêwe, gerçî be şêwazêkî nerîtî, le tyore na’ezmûngerêtîyekanî qutabxaney îngilîsî (řwangey komełgey nêwneteweyî) wergîrawe ke hem cext leser guşar û tenguçełemekanî sîstem û hem guşare normatîvekanî berdem řeftarî dewłet dekatewe. Ew tyorzanane be geřanewe bo řwangey kilasîk derbarey mirov wekû takêk ke le bineřetda komełayetî û awezmende û twanay hawkarîkirdin û pendiwergirtin le ezmûnekanî řabirdûy heye, cext lewe dekenewe ke dewłetekan, hawşêwey takekan, xawen berjewendîy řewan û «ewanî tir» detwanin ew berjewendîyane binasnewe û řêzyan lê bigirin û herweha dewłetekan detwanin le qazance giştîyekanî cêbecêkirdinî binemay kes‌lekesî [hełwêstî beranber= reciprocity] le peywendîye dûlayenekanyanda têbgen (Jackson and Sørensen 167). Kewabû, dewłetekan detwanin le řêgay řêkkewtinnamekanewe xoyan be dewłetekanî tirewe girê biden û hendê beha û bayexî hawbeş legeł dewłetanî tir bênne arawe. Kewabû, pêkhatey sîstemî nêwneteweyî bew corey ke nyořyalîstekan bangeşey deken, negoř nîye. Pêkhatey sîstemî nêwneteweyî anarşîy hetahetayî hobzî nîye ke behoy metirsîy şeř teşeney sendibêt. Sîstemêkî nêwneteweyî anarşîk ke leser binemay peywendîy hêzteweraney petî le nêwan gemekerekan damezrawe, detwanêt bigořdirêt bo komełgeyekî nêwneteweyî hawkarîxwazane û aştîxwazane, ke tyayda řeftarî dewłet bepêy beha û bayex û norme hawbeşekan bîçim degrêt. Derkewtey kirdeyî komełgey nêwneteweyî, ew řêkxirawe nêwneteweyyanen ke piştîwanî le serwerîy yasa, betaybet řêkxirawî netewe yekgirtuwekan, le peywendîye nêwneteweyyekanda deken.

4. Derencam: taybetmendîy pendiderane û legořanî řyalîzim

Lêkewteyekî nexwazraw û cêgay daxî basekan sebaret be řyalîzmî nwê eweye ke řyalîzmî nwê û beşêkî zor lew řexnaney lêy degîrên (ta řadeyekî zor cige le qutabxaney îngilîzî) be zimanî zanistîyaney zeynî û felsefî derbiřdirawin. Ewe way kirduwe kesanî asayî le tyorî syasetî nêwneteweyî tênegen û zanistî peywendîye nêwneteweyyekan dabeş bibêt bo çendîn beşî nateba. Le katêkda ke řyalîzmî kilasîk tyorêk bû ke amancî piştîwanîkirdin le kirdey dîplomatîk û řênwênîkirdinî ew kesane bû ke hewłî têgeyştin û berengarbûnewey heřeşe şîmanekirawekanyan deda, tyorekanî êsta, ke bas le dîmen û pirojegelî gewrey cyawaz deken, bo cêbecêkirdinî ew erke guncaw nîn. Řenge ewe hokarî serekî bêt bo ewey ke hemdîsan tamezroyî bo řyalîzmî kilasîk û betaybet boçûnekanî morgênta xoy nîşan dawetewe. Le êstada bîrkirdinewey morgênta wirdibînanetir û serdemyanetir lewey ke pêştir nasrabû, seyr dekirêt, nek ewey wekû formêkî lebrewkewtûy hizrî řyalîstîy pêş-zanistîyane seyr bikirêt ke řyalîzmî nwê cêgay girtibêtewe (Williams 2007, 1–9). Ewe be asanî legeł ew dîmene bawey řyalîzim ke zor car morgêntay pêwe girê dedrêtewe, naxwênêtewe.

Lem sałaney dwayîda, lêkołeran gêřanewe bawekan sebaret be nerîte tyorîye aşkirakanî zanistî peywendîye nêwneteweyyekanyan birduwete jêr pirsyar. Tosîdîd, makyavêlî, hobiz û bîrmendanî tir wekû kereseyek be mebestî teḧedakirdinî ew kełkwergirtne bawey le mîratekeyan lew bwareda le aradaye û herweha be mebestî lêkdanewey řeçełekekan û araste [fikirîye]kanî tiryan hemdîsan kewtûnete ber lêkołînewe. Morgênta buwete babetî piroseyekî hawşêwey dûbare řavekirdinewe. Hendê le lêkołeran (harmut bêhir, muryêl kozêt, emîlya hîz û sîn mulwî) giringîy hizrîy morgêntayan wekû serçaweyek bo gořankarî le řavey pêwerî řyalîzmida, piştiřast kirduwetewe. Murîl kuzêt cext leser layenî řexneyî řyalîzmî morgênta dekatewe ke le bełênekeyda bo «gutnî heqîqet sebaret be hêz» û «aşkirakirdinî bangeşekanî hêz sebaret be heqîqet û exlaq» û meylî morgênta bo derbiřînî bangeşe cyawazekan le qonaẍe cyawazekanda derdekewêt (Cozette 10–12). Kuzêt denûsêt: «parastinî jyanî mirov û azadî lay morgênta bayexî serekîyan heye û "pêwerêkî meznî exlaq" pêk dênin ke debê berdewam hełxiřênerî twêjînewe zanistîyekan bêt» (19). Eme derxerî lixîzî řyalîzme kilasîkekey morgêntaye û girîmane normatîvekanî ke leser binemay berzkirdnewey beha û bayexe exlaqîye cîhanîyekan danrawin, aşkira dekat. Le katêkda ke morgênta girîmaney leser ewe dadenêt ke dewłetekan gemekerî hêzxiwazin, hawkat dan beweda denêt ke eger sinûrî exlaqî û karîgerîy yasay nêwneteweyî nebêt, syasetî nêwneteweyî zyatir lewey le waqî’da debînrêt, kuşnide debêt (Behr and Heath 333).

Şêwazêkî tirî bekarhênanî tyorî řyalîstîy peywendîye nêwneteweyyekan eweye ke le kitêbekey řobêrit gîlpîn lejêr nawî Şeř û gorankarî le syasetî cîhanîda, xirawete řû. Lecyatî serqałbûn be dîbeyte tyorîye bê qazancekan, eger ew core berhemane le pirogramî xwêndinî zanistî peywendîye nêwneteweyyekanda giringîy zyatryan pê diraba, emřoke ême «bo gořankarîye xêrakanî hêz û gořankarîye jyopolîtîkîyekan» amadetir bûyn (Wohlforth, 2011 505). Ême detwanîn hokarekanî şeře gewrekan û qonaẍe dirêjxayenekanî aştî û herweha serhełdan û damirkanî tekûzîye nêwneteweyyekan şirove bikeyn. Şêwazêkî tirîş be bekarhênanî dahênane zanistîye nwêyekan le zaniste komełayetîyekanda xirawete řû. Bełge bo ew şêwaze, bo nimûne, birîtîye le dwayîn berhemî elîksandir wênit lejêr nawî Zeynî kwantomî û zaniste komełayetîyekan. Řwangeyekî řyalîstîy nwê le syasetî nêwneteweyîda, detwanêt leser binemay řwanînî organîk û hemelayeney tyorî kwantom, bîrokey peresendinî mirov û geşesendinî agayî sebaret be řołî mirov le pirosey peresendinda bête arawe (Korab-Karpowicz 2017).

Kewabû, řyalîzim gewretre le tyorêkî çeq û bê’exlaqane û nakirêt tenya le řaveyekî ezmûngerêtî sebaret be peywendîye nêwneteweyyekanda kurt bikirêtewe. Řyalîzim tyorêkî kirdeyî û le gorandaye ke bestirawey helumercî mêjûyî û syasîy řasteqîneye û der’encam be pêwere exlaqîyekanî xoy û bew peywendîyey be biřyardanî syasîy dûr’endêşanewe heyetî, dawerî dekirêt (Morgenthau 1962). Herweha řyalîzim řołî pendideraney sûdmend degêřêt. Řyalîzim le beranber pêşkewtingerayî, exlaqgerayî, qanûngerayî û arastekanî tir ke le waq’yetî berjewendîye takekesîyekan û hêz dadebiřn, hoşdarîman pê dedat. Be leberçawgirtinî em řwangeye, zîndûkirdinewey řyalîzmî nwêy deyey 1970, detwanêt wekû pêdaçûneweyekî pêwîstîş le biřwayekî êcgar geşbînane sebaret be hawkarîy nêwneteweyî û ew gořankarîyaney ke le pêkewebestiraweyî serçawe degirin, řave bikirêt.

Sereřay ewe, katêk řyalîzim debête hewłêkî demargirjane, natwanêt ew erkey lêy çaweřwan dekirêt, cêbecê bikat. Řyalîzim, be çeqîn le naw «paradaymêkî» dewłet-tewer û êcgar sakar wekû nyořyalîzmida û be ḧaşakirdin le egerî her core pêşkewtinêk le peywendîye nêwdewłetîyekanda, debête aydyolojyayek. Le cextkirdnewekey le syasetî hêz û berjewendîye nîştimanîyekan, dekirêt bo pasawhênanewe bo pelhawîştin kełkî nabecê werbgîrdrêt. Boye debêt tyorgelêk cêgay bigirnewe ke xwêndineweyekî baştiryan bo dîmenî gořankarîye berçawekanî syasetî cîhanî hebêt. Pêwîste norme erênîyekan be erkî [karkirdî] tyorî řyalîzim ke tenya nerênî û pendidere zyad bikirên. Ew normane lew awezmendî û dûr’endêşîye ke le řyalîzmî kilasîkda cextyan lê kirawetewe û herweha le řwangey firelayengerayî, yasay nêwneteweyî û komełgey nêwneteweyî ke le layen lîbralekan û endamanî qutabxaney îngilîzîyewe cextyan leser kirawetewe bigre ta cîhan-nîştimangerayî û hawcoşîy cîhanî ke zorêk le nûseranî êsta layengirîy lê deken, serçawe degirin.

:serçawekan

Aron, Raymond, 1966. Peace and War: A Theory of International Relations, trans. Richard Howard and Annette Baker Fox, Garden City, New York: Doubleday.

Ashley, Richard K., 1986. “The Poverty of Neorealism,” in Neorealism and Its Critics, Robert O. Keohane (ed.), New York: Columbia University Press, 255–300.

–––, 1988. “Untying the Sovereign State: A Double Reading of the Anarchy Problematique,” Millennium, 17: 227–262.

Ashworth, Lucian M., 2002. “Did the Realist-Idealist Debate Really Happen? A Revisionist History of International Relations,” International Relations, 16(1): 33–51.

Brown, Chris, 2001. Understanding International Relations, 2nd edition, New York: Palgrave.

Behr, Hartmut, 2010. A History of International Political Theory: Ontologies of the International, Houndmills: Palgrave Macmillan.

Behr, Hartmut and Amelia Heath, 2009. “Misreading in IR Theory and Ideology Critique: Morgenthau, Waltz, and Neo-Realism,” Review of International Studies, 35(2): 327–349.

Beitz, Charles, 1997. Political Theory and International Relations, Princeton: Princeton University Press.

Bell, Duncan (ed.), 2008. Political Thought in International Relations: Variations on a Realist Theme, Oxford: Oxford University Press.

–––, 2017. “Political Realism and International Relations,” Philosophy Compass, 12(2): e12403.

Booth, Ken and Steve Smith (eds.), 1995. International Relations Theory Today, Cambridge: Polity.

Boucher, David, 1998. Theories of International Relations: From Thucydides to the Present, Oxford: Oxford University Press.

Bull, Hedley, 1962. “International Theory: The Case for Traditional Approach,” World Politics, 18(3): 361–377.

–––, 1977. The Anarchical Society: A Study of Order in World Politics, Oxford: Clarendon Press.

–––, 1995. “The Theory of International Politics 1919–1969,” in International Theory: Critical Investigations, J. Den Derian (ed.), London: MacMillan, 181–211.

Butterfield, Herbert and Martin Wight (eds.), 1966. Diplomatic Investigations: Essays in the Theory of International Politics, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Carr, E. H., 2001. The Twenty Years’ Crisis, 1919–1939: An Introduction to Study International Relations, New York: Palgrave.

Cawkwell, George, 1997. Thucydides and the Peloponnesian War, London: Routledge.

Cox, Robert W., 1986. “Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory,” in Neorealism and Its Critics, Robert O. Keohane (ed.), New York: Columbia University Press, 204–254.

Cozette, Muriel, 2008. “Reclaiming the Critical Dimension of Realism: Hans J. Morgenthau and the Ethics of Scholarship,” Review of International Studies, 34(1): 5–27.

Der Derian, James (ed.), 1995. International Theory: Critical Investigations, London: Macmillan.

Donnelly, Jack, 2000. Realism and International Relations, Cambridge: Cambridge University Press.

Doyle, Michael W., 1997. Ways of War and Peace: Realism, Liberalism, and Socialism, New York: Norton.

Galston, William A., 2010. “Realism in Political Theory,” European Journal of Political Theory, 9(4): 385–411.

Geuss, Raymond, 2008. Philosophy and Real Politics, Princeton: Princeton University Press.

Gustafson, Lowell S. (ed.), 2000. Thucydides’ Theory of International Relations, Baton Rouge: Louisiana State University Press.

Guzzini, Stefano, 1998. Realism in International Relations and International Political Economy: The Continuing Story of a Death Foretold, London: Routledge.

Harbour, Frances V., 1999. Thinking About International Ethics, Boulder: Westview.

Herz, Thomas, 1951, Political Realism and Political Idealism: A Study of Theories and Realities, Chicago: University of Chicago Press.

Hobbes, Thomas, 1994 (1660), Leviathan, Edwin Curley (ed.), Indianapolis: Hackett.

Hoffman, Stanley, 1981. Duties Beyond Borders: On the Limits and Possibilities of Ethical International Politics, Syracuse: Syracuse University Press.

Jackson, Robert and Georg Sørensen, 2003. Introduction to International Relations: Theories and Approaches, Oxford: Oxford University Press.

Kennan, George F., 1951. Realities of American Foreign Policy, Princeton: Princeton University Press.

Keohane, Robert O. And Joseph Nye, 1977. Power and Independence: World Politics in Transition, Boston: Houghton Miffin.

––– (ed.), 1986. Neorealism and Its Critics, New York: Columbia University Press.

–––, 1989. International Institutions and State Power: Essays in International Relations Theory, Boulder: Westview.

Korab-Karpowicz, W. Julian, 2006. “How International Relations Theorists Can Benefit by Reading Thucydides,” The Monist, 89(2): 231–43.

–––, 2012. On History of Political Philosophy: Great Political Thinkers from Thucydides to Locke, New York: Routledge.

–––, 2017. Tractatus Politico-Philosophicus: New Directions for the Development of Humankind, New York: Routledge.

Lebow, Richard Ned, 2003. The Tragic Vision of Politics: Ethics, Interests and Orders, Cambridge: Cambridge University Press.

Linklater, Andrew, 1990. Beyond Realism and Marxism: Critical Theory and International Relations, Basingstoke: Macmillan.

Machiavelli, Niccolò, 1531. The Discourses, 2 vols., trans. Leslie J. Walker, London: Routledge, 1975.

–––, 1515. The Prince, trans. Harvey C. Mansfield, Jr., Chicago: Chicago University Press, 1985.

Mansfield, Harvey C. Jr., 1979. Machiavelli’s New Modes and Orders: A Study of the Discourses on Livy, Ithaca: Cornell University Press.

–––, 1996. Machiavelli’s Virtue, Chicago: University of Chicago Press.

Maxwell, Mary, 1990. Morality among Nations: An Evolutionary View, Albany: State University of New York Press.

Mearsheimer, John J., 1990. “Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War,” International Security, 19: 5–49.

–––, 2001. The Tragedy of Great Power Politics, New York: Norton.

Meinecke, Friedrich, 1998. Machiavellism: The Doctrine of Raison d’État in Modern History, trans. Douglas Scott. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

Molloy, Seán, 2003. “Realism: a problematic paradigm,” Security Dialogue, 34(1): 71–85.

–––, 2006. The Hidden History of Realism. A Genealogy of Power Politics, Houndmills: Palgrave Macmillan.

Morgenthau, Hans J., 1946. Scientific Man Versus Power Politics, Chicago: University of Chicago Press.

–––, 1951. In Defense of the National Interest: A Critical Examination of American Foreign Policy, New York: Alfred A. Knopf.

–––, 1954. Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace, 2nd ed., New York: Alfred A. Knopf.

–––, 1962. “The Intellectual and Political Functions of a Theory of International Relations,” in Politics in the 20th Century, Vol. I, “The Decline of Democratic Politics,” Chicago: The University of Chicago Press.

–––, 1970. Truth and Power: Essays of a Decade, 1960–1970, New York: Praeger.

Nardin, Terry and David R. Mapel, 1992. Traditions in International Ethics, Cambridge: Cambridge University Press.

Nardin, Terry, forthcoming. “The New Realism and the Old,” Critical Review of International Social and Political Philosophy, first online 01 March 2017; doi:10.1080/13698230.2017.1293348

Niebuhr, Reinhold, 1932. Moral Man and Immoral Society: A Study of Ethics and Politics, New York: Charles Scriber’s Sons.

–––, 1944. The Children of Light and the Children of Darkness: A Vindication of Democracy and a Critique of Its Traditional Defense, New York: Charles Scribner & Sons.

Pocock, J. G. A., 1975. The Machiavellian Movement: Florentine Political Thought and the Atlantic Political Tradition, Princeton: Princeton University Press.

Rosenau, James N. And Marry Durfee, 1995. Thinking Theory Thoroughly: Coherent Approaches to an Incoherent World, Boulder: Westview.

Russell, Greg, 1990. Hans J. Morgenthau and the Ethics of American Statecraft, Baton Rouge: Louisiana State University Press.

Sleat, Matt, 2010. “Bernard Williams and the possibility of a realist political theory,” European Journal of Political Philosophy, 9(4): 485–503.

–––, 2013. Liberal Realism: A Realist Theory of Liberal Politics, Manchester: Manchester University Press.

Smith, Steve, Ken Booth, and Marysia Zalewski (eds.), 1996. International Theory: Positivism and Beyond, Cambridge: Cambridge University Press.

Scheuerman, William, 2011. The Realist Case for Global Reform, Cambridge: Polity.

Thompson, Kenneth W., 1980. Masters of International Thought, Baton Rouge: Louisiana State University Press.

–––, 1985. Moralism and Morality in Politics and Diplomacy, Lanham, MD: University Press of America.

Thucydides. History of the Peloponnesian War, trans. Rex Warner, Harmondsworth: Penguin Books, 1972.

–––. On Justice, Power, and Human Nature: The Essence of Thucydides’ History of the Peloponnesian War, Paul Woodruff (ed. And trans.), Indianapolis: Hackett, 1993.

Vasquez, John A., 1998. The Power of Power Politics: From Classical Realism to Neotraditionalism, Cambridge: Cambridge University Press.

Waltz, Kenneth, 1979. Theory of International Politics, Boston, MA: McGraw-Hill.

Walzer, Michael, 1977. Just and Unjust Wars: A Moral Argument with Historical Illustrations, New York: Basic Books.

Wendt, Alexander, 1987. “Anarchy is What States Make of It: The Social Construction of Power Politics,” International Organization, 46: 391–425.

–––, 1999. Social Theory of International Politics, Cambridge: Cambridge University Press.

Weaver, Ole, 1996. “The Rise and the Fall of the Inter-Paradigm Debate,” in International Theory: Positivism and Beyond, Steven Smith, Ken Booth, and Marysia Zalewski (eds.), Cambridge: Cambridge University Press, 149–185.

Wight, Martin, 1991. International Theory: Three Traditions, Leicester: University of Leicester Press.

Williams, Bernard, 1985. Ethics and the Limit of Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press.

–––, 2005. “Realism and Moralism in Political Theory,” in In the Beginning was the Deed: Realism and Moralism in Political Argument, ed. G. Hawthorn, Princeton: Princeton University Press, 1–17.

Williams, Mary Frances, 1998. Ethics in Thucydides: The Ancient Simplicity, Lanham, MD: University Press of America.

Williams, Michael C., 2005. The Realist Tradition and the Limit of International Relations, Cambridge: Cambridge University Press.

–––, 2007. Realism Reconsidered: The Legacy of Hans Morgenthau in International Relations, Oxford: Oxford University Press.

Wohlforth, William C., 2008. “Realism,” The Oxford Handbook of International Relations, Christian Reus-Smit and Duncan Snidal (eds.), Oxford: Oxford University Press.

–––, 2011. “Gilpinian Realism and International Relations,” International Relations, 25(4): 499–511.

Amêre ekadîmîyekan

Sep man icon How to cite this entry.

Sep man icon Preview the PDF version of this entry at the Friends of the SEP Society.

Inpho icon Look up topics and thinkers related to this entry at the Internet Philosophy Ontology Project (InPhO).

Phil papers icon Enhanced bibliography for this entry at PhilPapers, with links to its database.

Serçawe înternêtîyekanî tir

Political Realism, entry the Internet Encyclopedia of Philosophy.

Political Realism, entry in Wikipedia.

Melian Dialogue, by Thucydides.

The Prince, by Machiavelli.

The Twenty Years’ Crisis (Chapter 4: The Harmony of Interests), by E.H. Carr.

Principles of Realism, by H. Morgenthau.

Peace and War, by Raymond Aron.

Globalization and Governance, by Kenneth Waltz.

Babete peywendîdarekan

Xoxwazî, exlaq: nerîtî yasay siruştî, tyorî geme, hobiz, yumas: felsefey exlaqî û syasî, dadperwerî: dabeşbûnî nêwneteweyî, lîbralîzim, makyavêlî, nîkolo, serwerî.