Siruştî yasa

Yasawanan (mafnasan) zortir tamezroy em pirsyaren ke yasay pirsêkî taybet çîye? Eme hemîşe pirsyarêkî xocêyye û wełamekanîşî bestirawetewe be cyawazîy ew desełate dadgerîye dyarîkirawe ke dawayan lê‌ dekirêt. Le beramberda, felsefey yasa bayex bem pirsyare giştîye dedat ke yasa çîye? Em pirsyare giştîye sebaret be siruştî yasa pêşekî way dadenêt ke yasa dyardeyekî komełayetî-syasîy bêhawtaye be taybetmendîgelêkî kem ta zorêk cîhangir (giştigîr) ke dekirêt le řêgey şîkarîy felsefîyewe fam bikirêt. Me’rîfey ‌yasay giştî herwek lem lêkołînewe felsefîye sebaret be siruştî yasa naw nirawe, be watay giştigîrbûnyetî. We em girîmaneyey heye ke yasa xawenî taybetmendîgelî dyarîkirawe, be siruştî xoy, yan gewherî xoy wek yasa, her katêk û le her şwênêkda hebêt, xawendarîyan lê‌ dekat. Her çonêk bêt eger em core taybetmendîye giştigîraney yasayş hebêt –ke cêy miştumře, herwek dwatir basî dekeyn– hokarekan bo hogrêtîy felsefîyane bo řûnkirdineweyan cêy lêkdaneweye. Sereta, hogrêtîy hizrîy petî bo têgeyştinî aweha dyardeyekî komełayetîy ałoz heye ke be her şêweyek yekêke le ałoztirîn bwarekanî kultûrî mirov. Her çonêk bêt, yasa herweha kirdeweyekî komełayetîy normatîve (pêwdangîye) : yasa řênwênîy helsukewtî mirov dekat û hokargelêk bo kirdewe wedî dênêt. Hewł bo řûnkirdinewey em layene normatîve û hokarbexşînî yasa yekêk le pirse serekîyekanî me’rîfey yasay giştîye. Em dû serçawe cê bayexe le siruştî yasada pêkewe bestirawnetewe. Yasa take bwarî normatîv le kultûrî êmeda nîye; akar û ayîn û girêbeste komełayetîyekan û dabunerît û hitid, ke be çendîn şêwe ke hawşêwey yasan, řênwênîy řewştî mirov deken. Boye beşêk lew şitaney ke le têgeyştinî siruştî yasada beşdarin, lêkdanewey çonyetîy cyawazîy yasa legeł em bware normatîve hawşêwaneye, û çonyetîy karlêkkirdin legełyanda, û ewey ke axo têgeyştinî bestirawetewe be destûre normatîvekanî ewanî dîke, wek akar yan girêbeste komełayetîyekan.

Bîrdoze yasayye hawçerxekan em dû hogrêtîy (bayexe) serekîye le siruştî yasada bem mercaney xwarewe pênase deken. Sereta pêwîste lew merce giştîyane têbgeyn ke her normêkî wabawe (wadanraw) leřûy yasayyewe baweřpêkiraw deken. Bo nimûne aya tenya meseley serçawey normekeye, wekû derkirdinî le layen damezraweyekî syasîy taybetewe yan meseley naweřokî normekeyşe? Eme pirsyarî giştîye sebaret be mercekanî řewayî yasayî. Duwem, hogrêtî be layenî normatîvî yasa (bûnî) heye. Em hogrêtîy felsefîye dû beşe: lêkdaneweyekî felsefîy tewaw le normatîvîtîy yasa ke dû erkî řaveyî û pasawderane yiş lexo degrêt. Erkî řaveyî birîtîye le hewł bo řûnkirdinewey ewey ke çon norme yasayyekan detwanin hokarekan bo kirdewe wedî bênin, û çi core hokargelêk leber degrêt. Erkî pasawdan (řastandin) pêwendîy bem pirsyarewe heye ke axo xełk debê leřûy akarîyewe yan hemû ew şitaney ke řeçaw deken, peyřewî dawakarîyekanî yasa bin. Be watayekî ‌tir, hewłdane bo řûnkirdinewey řewayî akarîy yasa û hokarî pabendibûnî takekane (şwênkewtuwan). Bîrdozêk sebaret be siruştî yasa, bepêçewaney bîrdoze řexneyyekanî yasa, cext leser yekemîn pirsyar lew dû pirsyare dekat. Amancî em lêkdaneweye eweye ke normatîvîtîy yasa le řastîda çî lexo degrêt. Egerçî hendêk feylesufî yasayî hawçerx guman lewe deken ke em dû layeney normatîvîtîy yasa bikirêt cya bikirênewe. (dwatir degeřêynewe serî).

Boye řûnkirdinewey mercekanî řewayî yasayî û şirovey normatîvîtîy yasa le dû babetî serekîy her bîrdozêkî giştî sebaret be siruştî yasa pêkdêt. Le biřgey yekemda, çend basêkî (miştu‌miřêkî) serekî lebarey em dû pirse řûn dekeynewe. Le biřgey duwemda çend basêkî mîtodolojîyane sebaret be siruştî me’rîfey‌ yasay giştî tawtiwê dekeyn. Le mawey çend sedey řabirdûda, dû nerîtî felsefî wek řikaberî serekî leser siruştî yasayîbûn derkewtûn. Kontirînekeyan degeřêtewe bo xwêndinewey kirîstyanî le kotayî sedey nêweřast ke pêy dewtirêt nerîtî yasay siruştî. Le seretay sedey nozdeyemda, bîrdozekanî yasay siruştî betundî le layen twêjeranî nerîtî pozîtîvîzmî yasayî wek cêrmî bêntam û con ustîn kewtine jêr řexne û gazende. Axêzgey felsefîy pozîtîvîzmî yasayî zor kontire, herçende lewaneye bigeřêtewe bo felsefey syasîy tomas hobiz . Miştumřî serekîy nêwan em dû nerîte pêwendîy be mercekanî řewayî yasayye. Le bineřetda pozîtîvîzmî yasayî deyselmênêt û yasay siruştî nikołî lê dekat ke mercekanî řewayî yasayî betewawî meseley fekte komełayetîyekanin. Bepêçewaney pozîtîvîzmî yasayî, yasay siruştî bangeşey ewe dekat ke mercekanî řewayî yasayî be řastîyekanî komełayetî tewaw nabêt, naweřokî akarîy normekanî wadanrawîş beser řewayî yasayyan karîgerî heye. Wek ew wite benawbange ke dirawete pał seynit ogostîn ke Lex iniusta non est lex, wate yasay nadadperwerane yasa nîye.

1. Me’rîfey ‌yasay giştî

1.1 mercekanî řewayî yasayî

2.1 normatîvîtîy yasa

2. Mîtodolocyay me’rîfey‌ yasa

1.2 amancî bîrdozêkî yasa

1.1.2 řwangekanî şîkarîy têgeyî

2.1.2 lêkołînewe le xudî yasa

3.1.2 řwangey lêkołînewey mîtanormatîv

4.1.2 řwangey destûrî

5.1.2 şirovey binyatner le mumaresey yasayî

2.2 axo bîrdozî yasayî be şêweyekî zatî (xoy ‌le xoyda) hełsengênere?

1.2.2 pêşekîyekan

2.2.2 aya bîrdozî yasayî le watay peywendîdarda helsengênere?

Serçawekan

Amraze ekadîmîkekan

Serçawe înternêtîyekanî dîke

Witare peywendîdarekan

1. Me’rîfey‌ yasay giştî

1.1. Mercekanî řewayî yasayî

Têřwanînî serekîy pozîtîvîzmî yasayî, ke mercekanî řewayî yasayî be řastîye komełayetîyekan dyarî dekat, dû bangeşey cyawaz lexo degrêt ke be têzî komełayetî û têzî cyayî naw nirawin. Têzî komełayetî cext lewe dekatewe ke yasa beqûłî dyardeyekî komełayetîye û mercekanî řewayî yasayî birîtîye le řastîy komełayetî, wate řastîye nanormatîvekan . Pozîtîvîste yasayye seretayyekan be dway têřwanînî hobiz kewtin ke yasa le binçîneda amrazî serwerîy syasîye û ewan baweřyan waye ke serçawey binçîneyî řewayî yasayî lew řastîyaney ke pêkhênerî serwerîy syasîn, cêgîre. Ewan pêyan wa bû ke yasa le bineřetda fermanî desełatdare . Dwatir pozîtîvîste yasayyekan sûke gořanêkyan beser em boçûneyan hêna û baweřyan wa bû ke ewe řêsa komełayetîyekanin ke binçîney yasa pêk dehênin, ne řastîyekan leser serwerîy. Zorbey pozîtîvîste yasayyekanî hawçerx ew boçûneyan hawbeşe ke řêsakanî nasînewe hen, wate ew řêsa yan girêbeste komełayetîyane ke dyarîkerî řastî yan řûdawgelêkî taybetin ke řêgakan bo dirustikirdin, gořîn (řastkirdnewe) û betałkirdinewey sitandarde yasayyekan dabîn deken. Em řastîyane, wek kirdewey yasadanan yan biřyarî dadwerî, serçawey yasan ke be şêweyekî asayî wek le her sîstemêkî yasayî hawçerxda dyarî kirawin. Yekêk le řêgakanî têgeyştin le pêgey pozîtîvîstîy yasayî lêreda eweye ke wek formêkî daşkandin bîbînîn: pozîtîvîzmî yasayî le bineřetda leser em baweřeye ke řewayî yasayî bo fektigelêk le corî nanormatîv dadeşkêt, wate řastîyekan derbarey hełsukewt û baweř û arastekanî xełk.

Yasawane siruştîyekan nikołî lem têřwanîne deken, û sûrin leser ewey ke normêkî wabawe natwanêt le řûy yasayyewe řewa bêt meger le lêwarî řewştêkî dyarîkirawda têpeřêt. Yasay pozetîv debêt le naweřokî xoyda legeł hendêk biřgey bineřetîy yasay siruştîda wate řewştî cîhanî řêk bixrêt bo ewey le bineřetda bibête yasa. Be watayekî dîke, yasawane siruştîyekan baweřyan waye ke naweřoke akarîyekan yan şyanî (lêhatûyî) normekan, nek tenya binçîne komełayetîyekanyan, herweha beşêk le mercekanî řewayî yasayî pêk dehênin. We dîsan dekirêt em pêgeye (barudoxe) wek têgeyekî nadaşkênerî yasa seyr bikirêt, leser em baweře ke řewayî yasayî bo řastîye nanormatîvekan kem nakirêtewe. Biřwanne seruşey bîrdozekanî yasay siruştî.

Têzî cyayî, amajeyekî nêgetîvî giringe bo têze komełayetîyekan, bem baweře ke cyawazîy têgeyî heye le nêwan yasa û akarda, wate le nêwan ewey yasa çîye û yasa debêt çî bêt. Be her şêwe, leser têzî cyayî zor car zyadeřewî kirawe. Hendêk car wa bîryan dekirdewe ke yasay siruştî eme deperjênêt û pozîtîvîzmî yasayî ḧaşay lê dekat ke yasa bepêy pêwîst, le řûy akarîyewe başe yan ewey ke debêt yasa lanîkem hendêk naweřokî akarîy hebêt. Têze komełayetîyekan bedłinyayyewe pêwîstyan be nadrustibûnî em girîmaneye nîye ke le yasada şitêkî ḧetmen baş heye. Pozîtîvîzmî yasayî detwanêt ew bangeşeye qibûł bikat ke yasa bepêy siruşt yan kirdewe bineřetîyekanî le komełgada, şitêkî başe ke şayenî pêzanînî akarîy êmeye. Herweha pozîtîvîzmî yasayîş naçar nîye nikołî lew bangeşeye qaylkere bikat ke yasa le her şwênêkda hebêt debêt řeçetey (řênwênî) zorî hebêt ke legeł řewştida hawteba bêt. Lewaneye le nêwan naweřokî řasteqîney yasa û řewştida, têkełbûnêkî berçaw hebêt, û lewaneye pêwîst bêt. Carêkî tir, têzî cyayî ke be dirustî fam kirawe, tenha be mercekanî řewayî yasayyewe bestirawetewe. We cext lewe dekatewe ke mercekanî řewayî yasayî pişt nabestêt be beha akarîyekanî ew normaney ke cêy pirsyarin. Çîyetîy yasa natwanêt pişt bew şitey ke debêt le barudoxî pêwendîdarda hebêt, bibestêt.

Zorêk le pozîtîvîste yasayye hawçerxekan em dařiştine le têzî cyayî qibûł naken. Qutabxaneyekî hizrîy hawçerx, ke be pozîtîvîzmî yasayî giştigîr naw debrêt, têzî komełayetî pesend dekat, bew wataye ke merce seretayyekanî řewayî yasayî le řastîye komełayetîyekan werdegîrêt, wek řêsa yan girêbeste komełayetîyekan ke le komełgeyekî dyarîkirawda řû deden. Bełam, pozîtîvîste yasayye giştigîrekan baweřyan waye ke řewayî yasayî hendêk car be naweřoke akarîyekanî normekanewe bestirawetewe, be piştibestin bew girêbeste taybetaney ke le her komełgeyekî dyarîkirawda zał (baw) debêt. Ew girêbeste komełayetîyaney ke leser binemay ewan yasa dyarî dekeyn, lewaneye egerçî pêwîst nakat, amaje be naweřokî akarî wek mercî yasayîbûnî têda bêt (bo nimûne biřwanne, wałçu 1994).

Nerîtî yasay siruştî le sedey bîstemda kewte ber gořankarîyekî berçaw, zortir leber weşane kilasîk û benawbangekey ke řûbeřûy berhełistî aşkira sebaret be têřwanîne serekîyekey buwewe: zor zeḧmete bimanewê bangihêştî ewe bikeyn ke yasay xirap le řûy akarîyewe yasa nîye. Ew bîrokeyey ke yasa debêt wek xoy le corêk filterêkî řewştîyewe derbiçêt bo ewey be yasa bijmêrdirêt, zorbey yasawanan legeł ew dinya yasayyey ke ême deynasîn, be natebay dezanin. Leber ewe yasawane siruştîye hawçerxekan lêkdanewey cyawaz û wirdtiryan leser binçîney yasay siruştî pêşnyar kirduwe. Bo nimune, con fînîs (1980) yasay siruştî (le weşane tomîstekeyda) wek sinûrêk bo řewayî yasayî yasa erênîyekan nabînêt, bełkû be şêwey serekî wek derxistinêkî nimuneyî yasa betewawî, yan beriztirîn mana, be cextikirdin leser ew řêgayaney ke yasa bepêy pêwîst çakey giştî binyat denêt, deybînêt. Wek pêştir têbînîman kird, bełam řûn nîye ke têřwanînêkî lew şêweye sebaret be naweřokî řewştîy pêwîst le yasada legeł naweřoke serekîyekanî pozîtîvîzmî yasayî nateba bêt. Ta ew řadeyey lêreda miştumřêk heye ke mîtafîzîkîye derbarey ewey ke çi şitêk bo yasa gewherî yan pêwîste, û sebaret bewey ke aya pêwîste taybetmendîye bineřetîyekanî yasa le řûy telelocîyewe řûn bikirênewe yan na. Pozîtîvîste yasayyekan ḧez naken leser basî telelocyay yasada le dirêjayî ew hêłaney ke fînîs dyarîy kirdûn, beqûłî bidwên, bełam eger ewan pêwîstyan be nikołîkirdin lew piroje mîtafîzîkyane hebêt ewa řûn nîye.ew bîrokeyey ke mercekanî řewayî yasayî be lanîkemewe beşêkin le naweřoke řewştîyekan yan lêhatûyî (şyanî) normekan be şêweyekî karame le layen bîrdozî yasayî řonałd dorkînewe bas dekirêt.

Dorkîn mafnasêkî siruştîy kilasîkî nîye, her çonêk bêt leser ew biřwayeda nîye ke naweřokî pesendikiraw le řûy akarîyewe pêşmercî yasayî normêke. Bîrokey serekîy ew eweye ke cyawazîy nêwan řastîyekan û behakan le bwarî yasayîda, le nêwan ewey ke yasa çîye û debêt çî bêt, zor tarîktire lewey ke pozîtîvîzmî yasayî heybêt: dyarîkirdinî ewey ke yasa le keyse taybetekanda çîye, benaçarî peyweste be têbînîye syasî-akarîyekan derbarey ew babetey ke debê bibêt. Ḧukme hełsengênerekan, derbarey yasay qaylker ke pêwîste hebêt yan debêt çî hebêt, ta řadeyek dyarî dekat ke yasa le řastîda çîye.bîrdozî yasayî dorkîn piştî be řetkirdinewey giştî le cyawazîy kilasîkî beha-řastî nebestuwe, ewendey ke leser binemay têgeyekî dyarîkiraw le bełgandinî yasayîdaye. Em têgeye be dû qonaẍî serekîda têpeřîwe. Le deyey 1970da dorkîn (1977) basî ewey kird ke hełey pozîtîvîzmî yasayî lew řastîyedaye ke natwanêt ew řołe giringey ke binema yasayyekan le yasada deygêřn, şirove bikat. Durkîn pêy wa bû ke pozîtîvîzmî yasayî pêy waye ke yasa tenya le řêsakan pêkhatuwe. Her çonêk bêt, eme hełeyekî ciddîye, çunke cige le řêsakan, yasa beşêkî be binema yasayyekan dyarî dekirêt. Cyawazîy nêwan řêsakan û pirensîpekan (binemakan) cyawazîyekî locîkîye. Dorkîn baweřî wa bû řêsakan be şêwey «hemûy yan hîç» cêbecê debin. Eger yasa beser barudoxekeda cêbecê bikirêt, ewa derencamêkî yasayî dyarîkiraw dyarî dekat. Eger cêbecê nekirêt, ewe betewawî be encamekewe pêwendîy nîye. Le layekî dîkewe, pirensîpekan encamêk dyarî naken tenanet eger beřûnî cêbecêy biken bo barudoxêkî dyarîkiraw. Pirensîpekan hokarêkî yasayî bo dadweran dabîn deken bo biřyardan leser keyseke be herşêweyek, û bew hoyeşewe tenya le řehendêkewe qursayyan heye. Wate ew hokaraney ke binemake dabînyan kirduwe lewaneye ta řadeyek behêz bin, yan lawaz bin, bełam hergîz «řeha» nîn. Em hokarane, le layen xoyanewe, natwanin derencamêk dyarî biken, herwek yasakan encamî deden.

Her çonêk bêt, serincřakêştrîn û le řwangeyekî pozîtîvîstîyewe, piřkêşetrîn layenî pirensîpe yasayyekan, le řehende akarîyekeyanewe pêk dêt. Bepêy bîrdozî dorkîn, cyawaz le řêsa yasayyekan, ke lewaneye peywendîy be řewştewe hebêt yan nebêt, pirensîpekan naweřokekeyan le binçîneda morałîn. Le řastîda beşêkî řeçawkirdinî akarîye ke dyarî dekat aya pirensîpêkî yasayî heye yan na? Boçî? Çunke be baweřî dorkîn pirensîpêkî yasayî bûnî heye eger ew binemaye le baştirîn lêkdanewey akarî û syasîy biřyarî dadwerî û yasadananî řabirdû le bware peywendîdarekanda peyřewî bikat. Be watayekî tir, pirensîpe yasayyekan keşêkî nêwendî le nêwan řêsa yasayyekan û binema akarîyekan dagîr deken. Řêsa yasayyekan le layen damezrawe nasrawekanewe danrawin û řewayyan le serçawey derçûnyan wergîrawe. Pirensîpe akarîyekan ew şiten ke behoy naweřokyanewen û řewayyan betewawî bestirawetewe be naweřokewe. Le layekî‌ tirewe, binema yasayyekan řewayî xoyan le têkełeyek le têbînîye serçawetewer û naweřoktewerekan bedest dehênin. Herwek dorkîn le giştîtrîn witey basî dekat: «bepêy yasa wek pêkhateyekî yekparçe , guzarişte (derbiřîne) yasayyekan le katêkda dirustin ke le binemay dadperwerî , bêlayenî , û řewtî dadwerî ke baştirîn lêkdanewey binyatner bo kirdewey yasayî komełga dabîn deken, nexşênrawin yan peyřewî lê deken» (Dworkin 1986, 225). Kewate řewayî pirensîpêkî yasayî le têkełeyek le řastîyekan û têbînîye akarîyekan wergîrawe. Řastîyekan pêwendîyan heye be biřyare yasayyekanî řabirdû ke le bware peywendîdarekanda řûy dawe û řeçawkirdinî řewişt û syasetîş peywendîy bew şêwazanewe heye ke dekirêt ew biřyaraney řabirdû be baştirîn şêwe be binema řewştîye dirustekan şirove bikirêt.

Pêwîst nakat biłêyn eger lêkdaneweyek lem şêweye le binema yasayyekan řast bêt, çîtir têzî cyayî nakirêt biparêzrêt (bimênêtewe). Bełam zorêk le feylesûfanî yasayî gumanyan le bûnî pirensîpî yasayî lew corey dorkîn mezendey dekird, heye. Ełternatîvêk heye ke řêgayekî siruştître bo şirovey cyawazîy nêwan řêsakan û binemakan le yasada: cyawazîy peywendîdar peywendî be astî giştêtî yan nařûnî ew norim-kirdeye heye ke le layen normî yasayî guncaw dyarî kirawe. Norme yasayyekan detwanin zyatir yan kemtir giştî yan nařûn bin, le pênasekeyanda bo ew norim-kirdeye ke yasa daynawe û herçî giştîtir yan nařûntir bin, zyatir berew ewe deçin ke ew taybetmendîye nîmçelojîkîyaney dorkîn bo pirensîpekanyan hebêt. Le hemûy giringitir, serinc biden ke eger řewayî yasayî normekan wek binema yasayyekan, pişt be bełgandinî akarî bibestêt, ewa řêge bew egere deden ke hemû komełgayekî yasayî yasakanî xoyan be hełe werbigrin. Her hełeyekî akarî le lêdwaneke ke debête hoy pirensîpêkî yasayî lewaneye derencameke sebaret be binemake nařast derbixrêt û xudî pirensîpeke bem şêweye le řûy yasayyewe řewa nîye.çunke hîç şitêk nîye bo řêgegirtin le dadweran û ektere yasayyekanî ‌tir le hełe řewştîyekan, hîç şitêk nîye řêge le encamêk bigrêt ke bepêy yasayekî tewawî komełga bo maweyekî zor yasakanî xoyan be hełe werdegirin (marmor 2011, beşî 4). Lewaneye dorkîn em babetey be kêşesaz nedezanî, bełam le layen kesanî ‌tir egerî heye; ew bîrokeyey ke hemû komełgayekî yasayî detwanêt be şêweyekî sîstematîk derbarey yasakanî xoy hełe bikat, lewaneye bîrdozwane yasayyekan betundî gîrodey kêşe bikat.

Dorkîn le sałanî 1980kanda têřwanînekanî lebarey em babetanewe řadîkał kird, û hewł dedat bîrdozî yasayî dije pozîtîvîstîy xoy leser bîrdozî giştîy şirove(kirdin) binasênêt û cext le siruştî şiroveyî qûłî yasa bikat. Sereřay ewey ke bîrdozî şiroveyî yasay dorkîn zor ałoz û dijware, bełam dekirêt gewherî miştumřekey le lêkdaneweke be şêweyekî sade puxt bikirêtewe. Argîwmêntî serekî le dû bînay serekî pêk dêt. Yekem têz leser em baweřeye ke dyarîkirdinî ew şitey ke yasa pêwîstî pêyetî le her keys û ḧałetêkî taybetda be mercî hokar û bełgey lêkdaneweye. Her lêdwanêk lem forme ke «bepêy yasa le Sda, x le ast yda maf/erkêkî heye, hitid" derencamî hendêk şirove yan babetî dîkeye. Êsta bepêy girîmaney duwem řave (şirove) hemîşe têbînîgelî hełsengêneraney lexo girtuwe. Be şêweyekî wirditir řenge şirovekirdin ne betewawî meseley dyarîkirdinî řastîyekan bêt û ne meseley biřyarî hełsengandin xoy ‌le xoyda bêt, bełam têkełeyekî cyanekiraw le herdûkyane. Be řûnî, kesêk ke herdû em têzane qibûł bikat, debêt bew encame bigat ke têzî cyayî be şêweyekî binçîneyî natewawe. Eger ewey dorkîn derbarey herdû em têzane řast bêt, ewe bedłinyayyewe dway ewe dêt ke dyarîkirdinî ew şitey ke yasa pêwîstî pêye hemîşe têbînîgelî hełsengêneraney têdaye.

Cêy amajeye ke yekem girîmaney argîwmêntî giştîy dorkîn zor miştimumiř hełdegrêt. Hendêk le feylesûfanî yasayî basî eweyan kirduwe ke hokarî yasayî be tewawî şiroveyî nîye wek dorkîn way dadenêt. Bepêy em têřwanîne, ke maweyekî zore le layen hartewe (H.L.A. Hart 1961, beşî ‌ḧewtem) parêzrawe, şirovekirdin awarteyeke bo têgeyştinî sitandardî ziman û peywendîyekan, ke tenya katêk pêwîste ke yasa leber hendêk hokar nařûn bêt. Her çonêk bêt, le zorbey ḧałete sitandardekanda, yasa be sadeyî dekirê fam bikirêt, û cêbecê bikirêt, bebê nêwincîgerîy şirovekirdin (marmor 2011, beşî 6).bîrdozî yasayî dorkîn hendêk têgeyştinî taybetî legeł deqî giştigîrî pozîtîvîzmî yasayî dabeş dekat. Serinc biden ke herçende hem dorkîn û hem pozîtîvîste yasayyekan ew boçûneyan hawbeşe ke řewişt û řewayî yasayî le nizîkewe peywendîyan heye, leser binemay em peywendîye cyawazîyan heye. Dorkîn pêy waye ke piştbestnî řewayî yasayî be têbînîye řewştîyekan yekêk le taybetmendîye binçîneyyekanî yasaye ke le siruştî şiroveyî qûłî yasawe dêt. Le layekî ‌tirewe, pozîtîvîzmî giştigîr pêy waye ke ew core piştbestne be řewayî yasayî leser têbînîy řewştî şitêkî řêtêçûye, û le siruştî yasa yan be bełgehênanewey yasayî wek aweha babetêk wernagîrêt. Pozîtîvîste giştigîrekan têzî komełayetî qibûł deken, ewan bangeşey ewe deken ke têbînîye řewştîyekan karîgerîyan leser řewayî yasayî heye tenya lew ḧałetaneda ke le layen řêsa komełayetîyekan yan ew girêbestaney ke le sîstemêkî yasayî taybet desepênrêt. Peywendîy řewişt le her sîstemêkî yasayî taybet bepêy naweřokî guncawî girêbestekanî ew komełgaye dabîn dekirêt. Be pêçewaney herdû em têřwanîne, pozîtîvîzmî nerîtî, yan wek ewey êsta pêy degutrêt, pozîtîvîzmî yasayî taybetî, lew baweředaye ke řewayî yasayî normêk hîçkat pişt be naweřoke akarîyekey nabestêt. Bepêy em řwangeye, řewayî yasayî betewawî be serçawe řasteqîne nasrawekanî yasa pişt debestêt.

Řenge cêy serinc bêt ke ew bîrdoze yasayyaney leser ew baweřen ke řewayî yasayî ta řadeyek pişt debestêt be têbînîye řewştîyekan herweha debêt le řwangey dyarîkiraw sebaret be siruştî řewişt hawbeş bin. Ke ewanîş debêt hełwêstî objêktîv bigirin be řêzgirtin le siruştî beha akarîyekan. Dena eger beha akarîyekan objêktîv nebin û yasayîbûn peywest be řewştewe bêt, yasayîbûnîş subjêktîv debêt, û berewřûy kêşe û pirsyargelî ciddî bo em pirse debînewe ke çon yasa dyarî bikeyn. Hendêk le bîrdoze yasayyekan herçende sûrin leser subjêktîvbûnî ḧukme akarîyekan, bem‌ şêweye ew der’encame gumanawîyaney ke leser siruştî yasa peyřewî deken le amêz degirin. Bepêy em bîrdoze gumanawîyane, yasa beřastî zor pişt be řewişt debestêt, bełam herwek em bîrdozewanane way dadenên ke akar be tewawî subjêktîve, tenya ewe der dexat ke çon yasayş beqûłî subjêktîve, û hemîşe bo baskirdin pel dehawêjêt. Em řêbaze gumanawîye, ke le edebyatî postimodêrnîstîda bawe, be şêweyekî giring pişt be bîrdozêkî subjêktîvîtîy behakan debestêt, ke be degmen lem edebyateda be şêwazêkî ałozewe basî dekirêt.

2.1 normatîvîtîy yasa

Be dirêjayî mêjûy mirovayetî yasa be damezraweyekî zoremlêyane nasrawe ke leřêgey heřeşe û tundutîjîyewe daxwazîye piraktîkîyekanî xoy cêbecê dekat. Em xesłete aşkirayey yasa way kirduwe bo hendêk le feylesûfekan zor firîwder bêt ke way dabnên normatîvîtîy yasa le řehendî zoremlêyaneyda cê degrêt. Egerçî tenanet lenêw nerîtî pozîtîvîstîy yasayî, řehendî zoremlêyaney yasa miştumřî tundî lê kewtuwetewe. Pozîtîvîste yasayye seretayyekan, wek bêntam û ostin, baweřyan wa bû ke zoremlêbûnî yasa taybetmendîyekî binçîneyî yasaye, ke le pantayye normatîvekanî ‌tir cyay dekatewe. Pozîtîvîste yasayyekan le sedey bîstemda layengirî eme bûn ke nikołî leme biken û baweřyan wa bû ke zordarî ne bo yasa giringe û ne le řastîda tewere bo becêhênanî karekanî (erkekanî) le komełgada. Pêş ewey ême kêşe corawcorekanî beşdar lem miştumředa hełbiweşênînewe, řenge cêy amaje bêt ke miştumiř leser layenî zoremlêyaney yasa nimûneyekî başe le dîbeytekanî nêw felsefey yasada ke tîşk dexate ser ewey ke lewaneye taybetmendîyekî giring yan pêwîst bêt le yasada, bebê leberçawgirtinî derkewte taybetekanî lem yan lew sîstimî yasayîda. Çon lem bangeşane sebaret be gewherî yasa têbgeyn û pirsyarî ewey ke aya em bangeşane derbarey mîtafîzîkin yan şitêkî tir, lewaneye derbarey řewştewe bêt, ke le beşî (1.2) bas dekirêt.

Bigeřêynewe bo layenî zoremlêyaney yasa, lêreda çendîn kêşe le aradaye û debêt be wiryayyewe cyayan bikeynewe. Con ostin nasrawe leser em baweře ke heryekew le normêkî yasayî, bem şêwe debêt hełgirî heřeşeyek bêt ke le layen sizawe piştigîrî dekirêt. Eme be layenî kemewe dû bangeşey cya lexo degrêt: le manay yekemda detwanrêt wek têzêk sebaret be çemkî yasa fam bikirêt û ewey pêy dełêyn yasa tenya ew normane bêt ke le layen sizakanî serwerîy syasîyewe piştigîrî dekirên. Le manay duwemda, herçende kemtir lewey yekem kêşey leser nîye, peywendîy nizîkî nêwan yasa û heřeşey sizakan, têzêke leser normatîvîtîy yasa. Ewe têzêkî daşkanbaweřane derbarey karakterî normatîvî yasaye, be řeçawkirdinî ew babete ke normatîvîtîy yasa le twanmendîy babetekanda pêk dêt bo pêşbînîkirdinî egerekanî řûdanî siza yan xirape û xwaste girîmankirawekanyan bo xoladan lêy.

Cige lem miştumře dyarîkirawe, pirsyarêkî tir heye sebaret be giringîy řêjeyî sizakan bo twananmendîy yasa bo cêbecêkirdinî erke komełayetîyekanî. Bo nimûne, hans kêlsin baweřî wa bû ke qorxkirdnî tundutîjî le komełgada û twanmendîy yasa bo sepandinî dawakarîyekanî be amrazgelî tundutîjane giringitrîn karkird û erkî yasa le komełgadaye. Pozîtîvîste yasayyekanî sedey bîstem, wek êç êł ey harit û cozêf řaz, nikołî leme deken û lem baweředan ke ew layene zoremlêyey yasa zor le perawêztirdaye lewey ke pêşînyanyan wayan bo dadena. Carêkî tir, miştumřeke lêre le řastîda dû ewendeye: aya naçarkirdin bo karêk ke yasa cêbecêy dekat pêwîste? We tenanet eger be giring nezanrêt, be berawird legeł kirdewekanî tirî yasa ke le jyanmanda cêbecê dekirêt, çende giringe?

Şirovey daşkanbaweřaney ostin le normatîvîtîy yasa, bew baweře ke layenî normanîvî yasa tenya le ḧezî takekan bo xoladan le sizakan pêk dêt, be şêweyekî firawan le layen êç êł ey hartewe kewte ber řexney tundewe. Berhełestî bineřetîy harit bo şirovey daşkanbaweřaney ostin le normatîvîtîy yasa leser şirovekey xoy eweye ke «lêkdanewey pêşbînîyane ew řastîye dadepoşêt ke řêsakan le her kwê bin ladan nîye lêyan, û netenya bestênêke bo pêşbînîkirdinî ewey ke kardanewey neyarekanî lê debêtewe... Bełkû be hokarêk yan pasawêk bo em core kardaneweye û cêbecêkirdinî sizakan dadenrêt» (harit 1961, 82). Em cextkirdne leser kirdewey hokarbexşînî řêsakan be diłnyayyewe diruste, bełam lewaneye bes nebêt.layengiranî şirovey pêşbînîyane detwanin bangeşey ewe biken ke ewe tenya pirsyarî zyatir depirsêt ke boçî pêwîste xełk řêsakanî yasa wek hokar yan pasaw bo karekan dabnên. Eger bo nimûne, tenya leber ewey ke yasa debête dabînkerî sizayekî kara, ewa modêlî pêşbînîyaney normatîvîtîy yasa lewaneye dirust bêt. Be watayekî tir, berhełistî bineřetîy harit bo modêlî pêşbînîyane le řastîda encamî têřwanînî ewe sebaret be kare serekîyekanî yasa le komełgada, be pêçewaney ostin û kêlsin, leser ew baweředaye ke ew kirdewegele betaybetî peywest nîn be twanmendîy yasa bo sepandinî sizakan.

Legeł eweşda cêgay miştumře ke kirdewekanî yasa le kultûrî êmeda zortir lewey ke harit pêy ‌waye, be layenî zoremlêyekeyewe peywestin. Kełkwergirtnî katî le «bîrdozî kaye» le yasada wa derîxsituwe ke ’eqłanyetî hemecorî zor le řêkxistine yasayyekan be baştirîn şêwe detwanrêt leřêgey kirdewey yasa le çareserkirdinî kêşe helperistîyekanda řûn bikirêtewe, wek ewey pêy dewtirêt doxî dûřyanî zîndanî. Lem ḧałetaneda řołî serekîy yasa le řastîda sazkirdinî handerî zoremlêye bo berjewendîy hawbeşî hemû layene peywendîdarekan. Herçende wa bêt lewaneye xoman bedûr bigrîn le pesendkirdnî hełwêstî ostin yan kêlsin ke pêyan waye take kirdewey yasa le komełgeda le binçîneda girêdrawe be layene zoremlêkanyewe. Çareserkirdinî kêşe hawtakanî çendipatewebû û hemecor, dananî sitandard bo hełsukewtî guncaw, řageyandinî derbiřînî hêmayîn le beha giştîyekan, û çareserkirdinî nakokîyekan leser řastîyekan û babetî dîkey lem core, kirdewegelî girîngin ke yasa le komełgekemanda xizmetî dekat, û ewaney ke zor kem peywendîyan be layenî zoremlêy yasa û erkî siza sepêndirawekanyewe heye.

Ewey ke yasa ta çi řadeyek le řastîda detwanêt řênmayî hełsukewt bikat be dabînkirdinî babetekanî be hoy kirdewewe, le layen girupêkî zor kartêker le zanayanî yasayî le nîwey yekemî sedey bîstemda ke be qutabxaney řyalîzmî yasayî naw debrêt, dekewête jêr pirsyar. Řyalîste yasayyekanî emrîka bangeşey eweyan kird ke twanay ême bo pêşbînîkirdinî derencamekanî keyse yasayyekan leser binemay řêsakanî yasa ta řadeyek sinûrdare. Le keysekanî ałoztir (dijwartir) ke le dadgakanî pêdaçûneweda dadwerî dekirên, řêsa yasayyekan, le layen xoyanewe, be şêweyekî řîşeyî wek derencamî keysekan nadyarin. Řyalîste yasayyekan pêyan wa bû ke ew mafnasaney ke ḧezyan lew pirsyare pêşbînîyane heye ke dadgakan le keyse qursekanda le řastîda çi biřyarêk deden, pêwîstyan be têweglanî twêjînewey komełnasî û derûnî heye, û hewłdan bo perepêdanî amraze bîrdozîyekan ke waman lê dekat pêşbînîy encame yasayyekan bikeyn. Boye řyalîzmî yasayî be şêweyekî serekî hewłêk bû bo nasandinî zaniste komełayetîyekan lenaw pantayî me’rîfey yasayî bo mebestekanî pêşbînîyane. Ta çend em piroje zanistîye serkewtû buwe babetêkî cêy miştumře. Her çonêk bêt, řyalîzmî yasayî zor kem giringîy be pirsî normatîvîtîy yasa dawe, wate bo ew pirsyarey ke yasa çon řênwênîy hełsukewt dekat lew ḧałetaneye ke pê deçêt wek pêwîst dyarî bikirêt.

Řêbazêkî zor bełêndertir bo normatîvîtîy yasa le bîrdozî desełatî cozêf řazda dedozrêtewe ke eweş derî dexat ke çon bîrdozêkî awa sebaret be normatîvîtîy yasa, encame giringekan be řêzgirtin le mercekanî řewayî yasayî degrête xo (řaz 1994). Têřwanînî bineřetîy argîwmêntî řaz eweye ke yasa damezraweyekî komełayetîy desełatdarêtîye, řaz bangeşey ewe dekat ke yasa desełatêkî dîfaktoye. Be her ḧał, pêwîste bo yasa ke debêt dawakarî desełatî řewa bêt. Bê guman, her sîstemêkî yasayî taybet lewaneye le cêbecêkirdinî em bangeşeyeda şikist bihênêt. Bełam yasa ew core damezraweye ke bepêwîst bangeşey ewe dekat ke desełatêkî řewaye.

Be boçûnî řaz řołî serekîy desełatdaran le bełgandinî kirdeyîmanda eweye ke nêwendigîrî bikat le nêwan take (şwênkewtuwanî) wadanrawekanî desełat û hokare dirustekan ke le helumercî peywendîdarda beseryanda desepêndirêt. Desełatêk řewaye eger û tenya eger yarmetîy takekanî (şwênkewtuwanî) damezrawekanî bidat bo pabendibûnî baştir legeł hoyh řastekanî pêwendîdar bih kirdewekanyanewh, wate eger ewan zyatir begwêrey ew hokarane hełsukewt biken kih şwênkewtey biřyarî desełatdare ta lewey ewan hewłyan bo têgeyştin dabêt û leser hokarekan řastewxo hełsukewt biken (bebê biřyarî nêwendigîrî). Bo nimûne, lewaneye çendîn hokar hebêt ke pêwendîy bem pirsyarewe hebêt ke be çi xêrayyek leser řêgayekî dyarîkirawda lêbxuřn –biřî hatuçoy pyade, badanewey çaweřwankiraw le řêgake, hitid– bełam şofêrekan lewaneye baştir pabend bin be hawsengîy ew hokarane be şwênkewtinî sinûrî xêrayî yasayî ta ewey ke xoyan le katda barudoxeke hełsengênin û taqîy bikenewe. Kewate řewayî sinûrî xêrayî yasayî le şêweyek werdegîrdirêt ke yarmetîy xełk dedat le nwandinî baştirda be hawsengîy hokare řastekan hełsukewt biken.

Êsta derencameke eweye ke bo ewey ke şitêk bitwanêt bangeşey desełatî řewa bikat, debêt le corêk bêt ke bitwanêt bangeşey bo bikat, wate twanayî řołêkî weha nêwendigîrî hebêt. Çi core şitêk detwanêt bangeşey desełatî řewa bikat? Be layenî kemewe dû taybetmendîy lem şêweye heye ke pêwîste bo twanmendîy desełat: yekem, bo ewey şitêk bitwanêt bangeşey desełatî řewa bikat, debêt ew ḧałete bêt ke řênmayyekanî wek řênmayye desełatdarekan destinîşan bikirên (dyarîkiraw bin), bebê ewey pêwîst bikat pişt bew hokarane bibestêt ke fermanî xawen desełat cêgeyan degrêtewe. Eger em merce cêbecê nekirêt, wate eger meḧał bêt řênmayî (destûr) desełatdar wek xoy binasênrêt bebê piştibestin bew hokaraney ke desełat mebestî lêy piştibestin bû, ewa desełat neytiwanîwe řołî serekî û nêwangîrîy xoy cêbecê bikat. Be kurtî, natwanêt cyawazîy kirdewey dirust bikat ke lewêye dirust debêt. Têbînîy ewe biken ke em argîwmênte giringî be karîgerîy desełatekan nadat. Xałeke ewe nîye ke meger řênmayye desełatdarekan bem şêweye binasrênewe, dena desełatekan natwanin be karameyî kar biken. Argîwmênteke leser binemay ’eqłanyetî desełat lenêw bełgandinî kirdeyîmanda bunyat nirawe. Desełatekan hen bo ewey cyawazîyekî piraktîkî dirust biken û ewan natwanin cyawazîyekî weha dirust biken meger řênmayî desełat bikirêt bebê ewey pena bo ew hokaraney ke heye bo biřyardan leserî binasrêtewe. Be watayekî tir, bêmanaye ke řênmayyekî desełatdarî hebêt eger bo ewey bizanît fermaneke çîye, debêt dest bikeyt be heman ew hokarey ke piştibestin be řênmayyeke cêy bigrêtewe. Duwem, bo ewey şitêk bitwanêt bangeşey desełatî řewa bikat, debêt bitwanêt boçûnêk pêk bihênêt leser ewey ke şwênkewtuwanî çon debêt hełsukewt biken, cya le hokarî xudî takekan sebaret be hokarekanî kirdeweyan, desełat pêwîstî be hendêk nûsrawe (kokirdinewe) heye.

Têgeyştinî řaz le desełatî yasayî piştîwanîyekî zor behêz bo pozîtîvîzmî yasayî taybet dabîn dekat çunke pêwîstî beweye ke yasa wek biřyarî desełatdar, be mercekanî xoy dyarî bikirêt, wate bê ‌ewey pişt bew têbînîyane bibestêt ke yasa bo çareserkirdin lewêye. Boye norim le řûy yasayyewe řewaye (wate desełatdar) tenya eger řewayyekey le řewişt yan têbînîy hełsengêneraney ‌tir wernegîrdirêt ke yasake benyaze cêy bigrêtewe. Be şêweyekî berçaw, bîrdozekey řaz berengarî herdû bîrdozî yasayî dije pozîtîvîstîy dorkîn û deqî giştigîrî pozîtîvîzmî yasayî debêtewe. Em beřengarî û ew miştumřaney ke boy dirust bû, yekêk le tewere serekîyekanî baskiraw le me’rîfey yasayî giştî hawçerxda pêk dênêt.

Her çonêk bêt, lêkdanewey ’eqłanyetî desełatî yasayî tenya pêkhatey bîrdozêk nîye sebaret be normatîvîtîy yasa. Eger ew têze pozîtîvîstîye yasayye řabgirîn ke yasa le binçîneda leser girêbeste komełayetîyekan damezrawe, lêreda pirsyarêkî giringitir dirust debêt: çon dekirêt kirdeweyekî asayî bitwanêt hokargelêk bo kirdewe û betaybetî derwestî wedî bihênêt? Hendêk le feylesûfanî yasayî bangeşey ewe deken ke řêsa asayyekan (bawekan) natwanin xoyan derwestibûn wedî bênin. Herwek lêzlî girîn têbînîy kird, «têřwanînî harit ke řêsa binçîneyyekan [bo nasînewe], "girêbestigelî petî"yin ke legeł hercore çemkî bełênderane beberdewamî na’asûden», û girîn eme be zeḧmet dezanêt, çunke řêsakanî nasînewe amaje be «ew serçawane dekat ke dadweran leřûy yasayyewe bo cêbecêkirdinî pabendin» (girîn 1996, 1697). Baseke lêreda beşêkî sebaret be siruştî asayî řêsakanî nasînewe û beşêkîş derbarey ew řêgayanen ke řêkewtinekan detwanin le hokarekanî kirdewey êmeda binasnewe. Bepêy bîrdozêkî kartêker, ke le layen deyvid lwîsewe (1969) îlhamî lê wergîrawe, řêsa bawekan wek çareserêk bo kêşe gewre û çendipatewebuwekanî hawtayî (haw’ahengî) derdekewn. Eger řêsakanî nasînewe le řastîda lew corî hawtayî bin, ta řadeyek asane řûn bikirêtewe ke çon řenge berew derwestî řabkêşrên. Řêkkewtine hawterîbekan (hawtakan) le ḧałêkda zoremlêyane debin ke şwênkewtuwanî ew norme pabend bin be çareserkirdinî kêşey hawtayî ke le seretada bû be hoy řêkkewtinî peywendîdar. Herçende guman heye ew řêkkewtinane ke le damezrawekanî yasada hen le corî hawtayî bin. Le hendêk řuwewe yasa lewaneye zyatir wek gemeyekî pêkhatemend bêt, yan janrêkî hunerî, ke le řastîda le layen girêbeste komełayetîyekanewe pêk dêt. Em core girêbeste pêkhênerane wek çareser bo hendêk kêşey hawtayî dûbarebuwey ke pêştir hebûn, şyaw nîn. Bo nimûne, řêsa asayyekan ke yarîy şetrenc pêk dênin, lewê nîn bo çareserkirdinî kêşey hawtayî nêwan yarîzane şarawekan. Pêş gemeke (şetrenc), hîç kêşeyekî hawtayî taybet nîye bo çareserkirdin. Řêsa asayyekan (bawekan)y şetrenc, pêkhênerî yarîyeke xoy wek corêk le çalakîy komełayetîn ke lay xełk ew bayexey heye ke têyda beşdarî deken. Peymane destûrîyekan beşêk le behakan le kirdewey komełayetîy derkewtûda pêk dehênin. Legeł eweşda em bayexane tenha bo ew kesane heye ke giringî be bînînyan deden. Řêkkewtine destûrîyekan wek xoyan natwanin bełênêk bo beşdarî lew řewtey ke pêkî dehênin, dirust biken.

Le řwangey akarîyewe, řêsakanî nasînewe xobexo (wek xoyan) natwanrêt wek serçawey pabendibûn be peyřewkirdinî yasa dabnirêt. Emey ke dadwer, yan her kesêkî tir, debê ya nabê řêz le řêsakanî nasînewey sîstemêkî yasayî bigrêt, le kotayîda kêşeyekî ekarîye ke tenya be miştumřî akarî çareser dekirêt (sebaret be kêşey konî pabendibûnî syasî). Emeş be şêweyekî giştîtir eweye: bûnî piraktîkêkî komełayetî, xoy le xoyda kes pabend be têweglanî (beşdarbûnî) nakat. Řêsakanî nasînewe tenya pênasey ewe deken ke piraktîzekirdineke çîye û hîç şitêk leser ew pirsyare nałên ke aya debêt yan nabêt têwe biglên. Bełam be diłnyayyewe katêk kesêk xoy le kirdeweke têwegla û řołî dadwerî yan hendêk berpirsî yasayî dîkey wek xoy gêřa, derwestîy yasayî heye ke be řêsakanî yarîyeke pênase dekirêt. Be watayekî tir, hîç şitêkî taybet nîye le bîrokey pabendibûnêkî yasayî bo peyřewkirdinî řêsakanî nasînewe. Nawbijîwan le yarîy topî pê be yek řade naçare peyřewî řêsakanî yarîyeke bikat û ew řastîyeş ke yarîyeke asayye hîç zeḧmetêkî lemewe nîye, ba biłêyn le «têřwanînî yarîzanî nawekî». Bełam dîsan, řêsa destûrîyekanî yarîy topî pê natwanin bo hîç kesêk yeklayî bikenewe ke aya debêt yarîy topî pê biken yan na. Be heman şêwe řêsakanî nasînewe natwanêt bo dadwerî cêgîr bêt yan her kesêkî tir bo ew meseleye eger be řêsakanî yasa yarî bikat yan na. Ewan tenha pêman dełên ke yasa çîye. Herçende be pêçewaney şetrenc yan topî ‌pê, yasa lewaneye be başî corêk le yarî bêt ke xełk naçar bin be yarîkirdinyan, herwek çon buwe. Bełam eger aweha derwestîyek hebê, debêt le řûy têbînîgelî akarîy derekîyewe derbikewêt, wate le pabendîyekî řewştîy giştîyewe bo gwêřayełbûn be yasa. Em pirsyare ałoze ke aya pabendîyekî weha giştî heye bo gwêřayełbûn be yasa û eger pişt be taybetmendîye dyarîkirawekanî sîstemî yasayî peywendîdar bibestêt, be şêweyekî firawan lem nûsraweda leser derwestîy syasî kewtuwete ber bas û lêkołînewe. Bîrdozêkî tewaw sebaret be normatîvîtîy yasa debêt em pirse akarîyaneş le xo bigrêt. (biřwanne seruşekan leser derwestî syasî û derwestîy yasayî.)

Egerçî lem dwayyaneda jimareyek le feylesûfekan destyan kirduwe be pirsyarkirdnî ew bîrokeyey ke şitêk heye taybet bêt be normatîvîtîy yasa û bangihêştinman deken bo ewey bizanîn ke yasa çon karîgerîy debêt leser hokarekanî ême bo kirdewe lew řêgayaney ke le nizîkewe girêdrawî siruştî yasa nîn (girînbêrg 2014, inox 2011, marmor 2015). Hendêk lew têřwanînane (bo nimûne, înox û marmor) bo ewey pîşanî biden ke şêwazgelî cyawaz hen ke bûnî norme corawcorekan hełgirî hokarekanî xełk bo kirdeweye, le yasada wek her şwênêkî tir, bebê ewey nikołî lewe bikat ke yasa zor car cyawazî dirust dekat, em boçûnane tenha nikołî lewe deken şitêkî bêhawta heye bo çonyetîy gořînî hokarekanî takekan bo kirdewe, be berawird legeł corekanî tirî dawakarîye normatîvekan. Kesanî tir normatîvîtîy yasa le goşeyekî beramberewe dexene jêr pirsyar (girînbêrg 2014, hêrşovîtiz 2015) ke basî ewe dekat ke take layenî yasa ke giringîyekî normatîvî heye ew cyawazîye akarîyeye ke debête hokarekanî xełk bo kirdewe.le dû deyey kotayî sedey bîstemda, be kêşegelî nwê bo me’rîfey‌ yasay giştî û betaybetî bo pozîtîvîzmî yasayî, werçerxanêkî mîtodîy serinciřakêş seryan hełda. Em werçerxane mîtodîye legeł biławkirdinewey împiratoryetî yasay dorkîn (1986) tekanêkî peyda kird, ke bas lewe dekat ke nek her yasa, wek piraktîkêkî komełayetî, lêkdaneweyekî qûłe (kewate ta řadeyek bełam bepêwîst le siruştida hełsengênere), bełam her bîrdozêk sebaret be siruştî yasa hawşêwe şiroveyye, û le yek astida hełsengênere. Zorêk lew kesane ke bepêwîst legeł boçûnekanî dorkîn sebaret be siruştî şiroveyî piraktîkî yasayî yan taybet be bîrdozî şiroveyî hawřa nîn, lem gumane mîtodîyeda sebaret be amance nerîtîyekanî me’rîfey yasay giştî legeł dorkîn peywest debin, wate sebaret be egerî peresendinî bîrdozêk sebaret bew siruştey yasa ke karkirdî giştî hebêt û le řûy akarîyewe bêlayen bimênêtewe. Emane û berberekanîy tirî mîtodîy ber’encam bo me’rîfey‌ yasay giştîy nerîtî, biřgey dwatrî lexo girtuwe.

Her çonêk bê, dadperweraneye ke biłêyn le çend sałî řabirdûda, zorêk le feylesûfe yasayyekan bêhîwayyekî zoryan derbiřîwe lem miştumře nerîtîyane sebaret be siruştî yasa, û daway ewe deken ke felsefey yasayî le dîbeytekanî harit-dorkîn bipeřênnewe û hendêk řêgay nwêy twêjînewe bidoznewe. Biřêk lew řexnegre nwêyane řazîn be wazhênan le pirojeke begşitî û mirdinî me’rîfey yasayî giştî řabgeyenin (hêrşovîtiz 2015). Legeł eweşda, hendêkî tir bedway çełêncî nwên. Yekêk le řûbere derkewtekanî twêjîneweke bayexdan be siruştî destikirdî yasaye, be mebestî fêrbûnî şitêk sebaret be siruştî yasa ke yasa wek destikirdêk dyare, le layen mirovewe bo mebestî taybet dirust kirawe û berdewam debêt. Peywendîy nêwan taybetmendîyekanî yasa wek destikird û xeyałî dedoznewe, pêşnyarî ewe deken ke lojîkî binçîneyî û mîtafîzîkekanyan hawbeşîyekî başyan heye (marmor 2018).

Pantayyekî tirî nwê û piř berhem le twêjîneweke cext dekate ser bekarhênanî felsefey ziman le yasada û bertîldan be pêşkewtine nwêkan le felsefey zimanda betaybetî le piragmatîkda bo hełgirtinî pirsyarekanî lêkdanewey yasayî û têgeyştin le naweřokî yasayî (Asgeirsson forcoming, Asgeirsson 2015, Marmor 2014). Em arasteye zimanewanîye, her çonêk bêt hendêk le feylesûfanî yasayî guman derdebiřn derbarey ew bîrokeyey ke naweřokî yasayî be fakterî zimanewanî dyarî dekirêt (girînbêrg 2011) û giftugoyekî berdewam heye leser em kêşane.

Le kotayîda wa dyare ke bayexêkî zor heye le peresendinekanî em dwayye le mîtafîzîk ke lewaneye hełgirî bîrdozêk bêt sebaret be siruştî yasa û tenanet giftugoş leser mîtafîzîkekan le çwarçêwey dadwerîy giştîda dest pê dekat bo derkewtinî ew řêgayaney ke ême bîr le erkekanî pirsî mîtafîzîkî dekeynewe ke lewaneye leser ew şêwegeleye ke sebaret be yasa bîr dekeynewe karîgerî dabnêt (Rosen 2010). Bo nimûne eger erkî serekîy mîtafîzîk dyarîkirdinî ewe bêt ke beřastî çî heye le cîhanda, bê leberçawgirtinî ewey ke ême bîrî lê dekeynewe yan ew řêgayaney ke ême nwênerayetîy cîhan dekeyn, lewaneye mîtafîzîk zor qisey leser siruştî yasa nebêt yan řenge ewe nîşan bidat ke eger herçonêk bêt, erkî lêkołînewey mîtafîzîkîş eweye ke bizanîn çî le şitêkî tir binçîneyître, pêkhateyekî hîrarkîy cîhanman pê debexşêt, ke hendêk şit le şwênî ewanî tir dadenên, ewa mîtafîzîk lewaneye çwarçêweyekî zor piř berhem bêt bo karkirdin legeł hewłdan bo řûnkirdinewey binçînekanî dyardey yasayî giştîtir. Em bayexe mîtafîzîkîye şaraweye le me’rîfey yasayî le serdemî sawayîdaye û kat pêman dełêt aya em řêbaze nwêye encamêkî serinciřakêşman bo wedî dênêt yan na.

2. Mîtudolocyay me’rîfey yasa

Katêk bas le mîtodolocyay me’rîfey yasa dekirêt dû meseley serekî dedozînewe. Le katêkda yekêk řastewxo peywendîy be normatîvîtîyewe nîye, û duwemyan pêwendîy heye. Yekem pirsyar le amancekan û pêwerekanî serkewtinî bîrdoze felsefîyekan derbarey siruştî yasa dekat:

Amancî ew bîrdoze řîzbendî yekemaney yasa çîye û key serkewtû debin lew kareda?

Duwemyan pirsyar le řołî hełsengandin le mîtodolocyay me’rîfey yasa dekat:

Aya bîrdoze yasayyekanî řîzbendî yekem be şêwey zatî yan pêwîst hełsengênerin yan detwanin tenya wesfî bin?

Her yek lem pirsyarane be norey xoy tawtiwê dekirêt.

1.2 amancî bîrdozêkî yasayî

Yekem çînî giringî pirsyarî mîtodîy le me’rîfey yasada peywendîy be amancî bîrdoze řîzbendî yekemekanî yasawe heye, eweye ke em core bîrdozane deyanewêt şirove lebarey çi dyardeyek araste biken. Le hełwêstigirtin leser ewey ke amancî guncawî bîrdozî řîzbendî yekemî yasa çîye, tak dekewête jêr barî komełêk pabendibûnî mîtodolocîy dîke. Emane birîtîn le girtineberî boçûnêk derbarey katêk ke em core bîrdozane serkewtû debin, hełwêstyan heye leser ewey ke çi core datayek wek bîrdozekan amancyan le sîstematîkkirdin û şîkirdineweye û dyarîkirdinî çi core miştumřêk ke be şêweyekî řewa bekar dên le biřyardanî nêwan yekêk lem bîrdozgele û řekaberekanî.

Řwangekan sebaret bem pirsyare le pênc destey serekîda polên dekirên. Řwangeyek hełgirî eweye ke me’rîfey yasayî corêk le şîkirdinewey têgeyî bêt, wate bîrdozekanî yasa amancyan eweye ke şiroveyek le hendêk têgey yasa dabîn biken. Em řêbaze zor car peywendîy be berhemî kartêkerî hartewe wate Çemkî yasa (1994)we heye. Řwangey corî duwem hełwêstêkî gumanawîy tir le beramber mîtodî şîkarîy têgeyî degrêt û bîrdozekanî yasa be karî arastekirdinî řûnkirdinewey daşkênerane le yasa dezanêt nek be hendêk karî têgeyî. Têřwanînêkî tirî em dwayye, me’rîfey yasay giştî tenya be liqêkî tirî pirsî mîtanormatîv debînêt ke berdewam legeł bware felsefîyekanî tir wek mîta’îtîkda (serû-akar) debêt. Çwarem, řwangey destûrî lew baweředaye ke amancî bîrdozî yasa destnîşankirdnî watayek le yasaye ke bo ême zor guncawtir debêt. Corî pêncem, ke peywendîy be karekanî dorkînewe heye, hełgirî eweye ke bîrdoze yasayyekan le karî pêşkeşkirdinî lêkdaneweyekî binyatner bo kirdewey yasayîn. Le dirêjey em babeteda, heryek lem pênc têřwanîne û herweha hendêk le kêşe serekîyekan ke řûbeřûyan debêtewe zor qûłtir tawtiwê dekirêt.

1.1.2 řwangekanî şîkarîy têgeyî

Le řwangekanî şîkarîy têgeyî, bîrdozekanî yasa bedway destbeserdagirtnî têgey yasan û ta ew řadeye ser dekewn ke lêkdaneweyekî yekgirtûy data peywendîdarekan sebaret bew têgeye û têge peywendîdarekan dabîn biken. Betaybetî, ew datayaney ke le şihûd (têgeyştinî řastewxo)y xełk řêk dexrên û hendêk têgey yasayî lexo degirin (yan têgegelî hawřeg wek řewayî yasayî yan pabendibûnî yasayî). Le sadetrîn şêweyanda, em core şihûdane dekirêt wek dadwerîyek dabnirêt derbarey ewey ke aya têgey peywendîdar bo keyse taybetekan bekar debirdirên yan na. Bem pêye û leser em core têřwanîne, bîrdozêkî yasa gerekyetî lêkdaneweyek bo ew helumercane bidat be destewe ke têyanda têgey amancî yasa (yan yekêk le hawřegekanî) bekar deçêt.

Cige leme, dekirêt be kełkiwergirtin le mîtodî şîkarîy têgeyî, ke le řêgey kursîy‌ deskidar encam degîrêt, be weha bîrdozêk bigeyn. Bîrokeke eweye ke tyorîst be komełêk pêwerî cêgîr bo bekarhênanî dirustî têgey amanc dest pêdekat, û paşan ew guzarişte yan lêkdaneweye le dijî şihûdekanî derbarey ew têgeye taqî dekatewe. Eger lêkdaneweke pêwîstî beweye ke ew têgeye beser ḧałetekanî taybetda cêbecê bikirêt ke be řêgey şihûdewe cêbecê nabêt, ewa eme hokarêk bo řetkirdinewe yan pêdaçûnewe be lêkdanewey nawbiraw dabîn dekat. Be pêçewanewe, eger lêkdaneweke pêwîst bikat ke têgey amanc beser çend ḧałetêkî dyarîkirawda cêbecê bikirêt û emeş encamêkî dirustî lê ‌bikewêtewe, eme beřûnî piştigîrîy erênî bo lêkdaneweke dabîn dekat. Lêkdaneweke be serkewtûyî beser têgey amanceke zał debêt ta ew řadeyey ke encame řastekanî be dest dehênêt derbarey keyse taybetekan, û eme be şêweyekî řûnkerewe şêwazêkî qaylkeraneye (be pêçewaney şêwazî edhok yan taybetî). (bo basî qûłtir le mîtodolocyay şîkarîy têgeyî wek le têgey yasada cêbecê kirawe, biřwanne şapîro 2011, 16-22).

Me’rîfey ‌yasa le dû şêwazî serekîy têgeştin le şihûde peywendîdarekan (yan data) ke bîrdozekanî yasa amancyan le besîstemkirdinye (řêkxistinye), karîgerîyan girtuwe. Emeş be norey xoy bo ewe degeřêtewe ke mirov lewaneye xoy le têgekan têbgat û gewherekanî ême lebareyanewe be dû şêwazî cyawaze. Bew pêye, ême dû corî serekî le řwangey şîkarîy têgeyî mîtodolocî dedozînewe.

Yekem têgeyştin le têgekan xawendarêtîy têge werdegrêt ke be şêweyekî serekî bibête babetêkî lêhatûyî zimanewanî. Wate xawendarîkirdin le têgey yasa eweye ke bizanîn key wişey yasa wek le mana yasayyekeyda bekar dêt (nek mana zanistîyekey) cêbecê debêt. Bem şêweyeş, ew têgeyştinaney ke sebaret be têgey yasa heye debêt wek têgeştinêkî zimanewanî derbarey çonyetîy bekarhênanî wişey «yasa» fam bikirên. Kewate, le řwangey êstadaye, şîkirdinewey têgeyî şêwazêkî şîkirdinewey zimanewanîye. Em core řwange nasrawe le beşî 1 û 2y împiratoryetîy yasay dorkîn bas kirawe (dorkîn 1986, 32, 43-46). Ke bê guman degerêtewe bo corêk le felsefey zimanî asayî ke peywendîs be cey êł û ostin û gîlbêrit řaylewe heye (marmor 2013, 210-212).

Herçonêk bêt, em têgeyştine le xawendarêtîy têge kêşegelêkî (xewşgelêkî) heye. Řenge gewretrîn serçawey nîgeranî le çwarçêwey êstada eweye ke em core řwangeye deqî cêy miştumřî «çizûy manayî» dorkîn behêz dekat (Dworkin 1986, 43-46). Argîwmênteke lewaneye be şêwey xwarewe kurt bikirêtewe. Way danên ke bîrdoze yasayyekan amancyan destiřagirtin beser têgey yasaye û ew xawendarîy têgeye tenya meseley zanînî eweye key wişey yasa cêbecê dekirêt. Eger wa bêt, miştumřeke beřêwe deçêt, bîrdoze yasayyekan natwanin nakokî leser zemîney yasa řûn bikenewe, wate sebaret be mercekanî řewayî yasayî. Sereřay emane eger bîrdoze yasayyekan bem şêweye siruştî manayyan heye, paşan narezayî û nakokî leser hokarekanî yasa debêt kurt bibêtewe be nakokî sebaret be katî cêbecêbûnî wişey «yasa», be layenî kemewe layene nakokekan tenha basî yektir naken. Bełam êsta dûřyaneke ser hełdedat, emey ke axo şarezayanî yasayî watay yeksanyan le yasa heye yan na. Eger heman têgeyan hebêt, ewa wa dyare natwanin řazî bin leser ewey ke normêk be yasa hejmar bikirêt. Dwatir, hemûyan dezanin ke wişeyek ke manay hawbeşî ewan derdebřêt çi kat bekełk dêt. Bełam eme řêy tê naçêt, çunke kirdewey yasayî le řastîda piř le nakokîye sebaret bewey ke bestênekanî yasa çîye (û bem şêweye, çi şitêk be yasa yan be yasayî hejmar dekirêt). Le layekî dîkewe eger şarezayanî yasayî leser çemkî yasa hawşêwe hawřa nebin ewa nakokîyan leser ewey ke bestênî yasa çîye debêt tenya leber ewe bêt ke ewan le yekdîda qise deken bełam ewe, herweha, natewawe. Kirdewey yasayî, wek dorkîn dełêt, «gałteyekî seyr» nîye (dorkîn 1986, 44). Bem pêye, debêt hełeyek hebêt le dařiştinî bîrdoze yasayyekan wek lêkdanewe watadarekanî petî katêk wişey «yasa» bekar debirdirêt.

Eger le jêr řûnakayî em bełgandine waz lew bîrokeye bihênîn ke bîrdoze yasayyekanî řîzbendî yekem bîrdozgelêkî watayîn, dû řêgay aşkira heye bo berdewambûn. Yekem, mirov lewaneye be sadeyî waz lew bîrokeye bihênêt ke bîrdoze yasayyekan řahênangelêk le şîkirdinewey têgeyîdan. Eme wełame cê‌ pesendekey dorkîn bû, herçende, wek deybînîn, mirov detwanêt şîkarîy têgeyî řet bikatewe bebê ewey mîtodolocyay pesendî dorkîn xoy bigrêtewe. (basî zyatir leser ewe le beşî lawekîy 2.1.2). Duwem, eger mirov byewêt hêşta biłêt ke bîrdoze yasayyekan le karî şîkarîy têgey yasadan, ewa wełamdanewey aşkira bo miştumřî çizûy manayî eweye ke nikołî lewe bikirêt ke xawendarêtîy têgeyî tenya meseley zanînî çonyetîy bekarbirdinî wişey yasa le mana yasayyekeydaye. Emeş corêkî duwem û dewłemenditir le şîkirdinewey têgeyî pêşnyar dekat ke tyorîstanî yasayî lewaneye têwey biglên.

Bîrokey binçîneyî le pişt řwangey dewłemenditir eweye ke ew xawendarêtîy têgeyye lecyatî ewey ke tenya bibêt be meseley zanînî ewe ke çi katêk wişekan cêbecê dekirên, şitêkî kakłidartir lexo degrêt: wate xawen pantayyekî firawan le bîrubaweřî serekî yan şihûd sebaret bem têgeye, ke taybetmendîye serekîyekan û bekarhênanî şyawî pêwîste. Girîmaneke emeye ke ew şihûdey ke kesêk behoy xawendarêtîy têgey yasa dexwazêt pêy bigat, bepêy pêwîst bepît bêt bo pêkhênanî têgeyekî dyarîkirawî bineřetî lewey ke yasa çîye û çon kar dekat. Kewate mebest le bîrdozî yasa eweye ke em ḧukme (dawerîye) pêş-bîrdozîyane leser têgey yasa řêk bixrêt bo ewey lêkdaneweyek le hendêk têgey serekîy yasa dabîn bikirêt (em core têřwanîne dewłemenditir bo xawendarêtîy têge bas kirawe, bo nimûne, le řaz 2004, 4-7; sitravopolos 2012, 78-79; şapîro 2011, 16-22 lewaneye ew core dîmene bêt ke le layen hartewe amade kirawe). Leser em têřwanîne nařezayetîy (nakokî) yasayî be egerî xoy demênêtewe çunke le katêkda ke pispořan řenge hemûyan heman têgey yasa bekar bênin, dewłemendîy têgeke řêge dedat ke legeł eweşda ke lewaneye xawenî ew têgeye nebin têgeke be tewawî dyarî bikat, yan be tewawî le mercekanî bekarbirdinî têbgat, bo gerentîkirdinî kodengî leser pirsyare bîrdozîyekan derbarey ewey ke bestênekanî yasa le řastîda çîn.

Herçonêk bêt, em têgeyştine zor dewłemende le xawendarêtîy têge û wêney kakłedartir (bepîttir) le şîkirdinewey çemkekan, řexney zorî lê gîrawe (marmor 2013, 215-217; řaz 2004, 10; lîter 2007, 177-79). Pirsyarêk ke yekser dirust debêt eweye ke kam çemkî yasa řêk amancî guncawî bîrdozêkî yasa pêk dênêt. Aya ew çemkî yasayye le layen pispořanî yasayyewe le desełatî dadwerîy dyarîkirawda heye? Yan aya ewe hendêk çemkî cîhanî hawbeşe le yasada? Herçonêk bêt, nîgeranîyeke le her dû layenewe der dekewêt. Eger bîrdozêkî yasayî tenya mebestî têgeyştin û bekarbirdinî çemkî yasa bêt ke le desełatî dadwerîy taybet bekar gîrawe, kewate ew bîrdoze bertesk dekat wate sinûrdarî dekatewe û lewaneye hogrêtîy xoy le dest bidat bo ewaney ke meylêkî ewtoyan berew desełatî dadwerîy taybet nîye. Le layekî tirewe, lewaneye mirov gumanî lewe hebêt ke be řastî çemkêkî giştigîrî hawbeş le yasada heye ke be hemû şêweyek le layen pispořanewe le hemû desełatî dadwerî bekar dehêndirêt, yan egerîş bibêt, ew gumane heye ke ewe şitêk zyatir bêt le corêk le çemkî tesk (lawaz) ke mirov xawenyetî be mebestî zanînî ewey ke wişey yasa le mana yasayyekeyda çî degeyenêt.

Nîgeranîyekî qûłtir le hemû şêwazekanî şîkarîy çemkî eweye ke boçî debêt le pêgey yekemda giringî be çemkî yasa bideyn (marmor 2013,216-217; lîter 2007, 177-79). Herçonêk bêt, wek feylesûf, dyare xudî siruştî yasaye ke ême giringî be têgeyştinî dedeyn (řaz 2004, 7, 10). Bê guman pirsyarî komełnasaney serinciřakêş heye ke pirsyar bikirêt derbarey ewey ke çîn û twêje corawcorekanî xełk baweřyan waye ke çon yasa kar dekat. Bełam řûn nîye şitêkî felsefîy cyawaz derbarey em core pirsyarane hebêt. Ta ew řadeye wek feylesûfekan (qua philosophers) ḧezyan leweye ke xełk baweřyan be çemkêkî dyarîkiraw heye, eme debête hoy ewey ke têgeyştin le bîrubaweřî xełk derbarey çemkeke řêgayek bêt bo têgeyştinî manayek ke lew çemkewe dêt (řaz 2004, 4, 10). Bem pêye lewaneye mirov wa bîr bikatewe ke ewey bîrdozekanî yasa bedwaydan çemkêkî taybet le yasa nîye bełkû betaybetî xudî siruştî yasa bêt (herweha seyrî seruşey çemkekan biken, ke le beşî 5.2daye)

Wełamêkî guncaw bo em nařezayye eweye ke cext leser ewe bikeynewe ke yasa dyardeyekî komełayetîye û be beşêkîş le layen têgeyştinî xudî pispořan lew piraktîke pêk dên ke têyda têwe gilawin û bełge leser çemkeke ko dekenewe ke yasa xawendarêtîy deka le layen pispořanî yasayyewe řêgeyekî besûde bo lêkołînewe le xudî yasa (Stravopoulos 2012, 79). Hêşta, lewaneye kesêk bipirsêt ke aya em řêgaye bo lêkołînewe le siruştî yasa be leberçawgirtinî narastewxobûnekey karîgertirîn řêkar debêt bo damezrandinî. Boçî xoman sinurdar dekeyn bo pirsyarkirdin derbarey çemkekan eger bikirêt yasa řastewxo bixiwênrêtewe?

Wełamêkî zor cyawaz birîtî debêt le qibûłkirdinî lêkdaneweyekî eflatûnî bo çemkekan, bew pêye ewan be hîç şêweyek nwandinî zeynî nîn, bełkû babetgelêkî ebsitiraktin ke legeł babete pirsîneweyyekanî bîrkarî deguncên. Kewate çemkî yasa, debête babetêkî ebsitirakit bo ewey bîr le yasa bikatewe. Bem pêye, eme em babete ebsitiraktîyey çemkî yasaye ke feylesûfan giringîy pê deden û amancyan eweye ke be bekarhênanî şêwazî şîkarîy çemkî, lêkołînewey leser biken (cf. Bealer 1998). Legeł eweşda, em řwange le çemkekan řûbeřûy řexnegelêkî aşna debêtewe. Bo herkameyan şiroveyek pêwîste ke çon detwanîn destiman be çemkî yasa bigat, ke wek babetêkî ebsitiraktî serbexo bûnî hebêt. Sereřay eweş eger bitwanîn destiman pêbgat, pazłêk dête pêş ke çon kesanî cyawaz ke hemûyan be şêweyekî dyarîker le çemkî yasa têdegen dekirê le kotayîda derbarey siruştî (yasa) nakok bin (sarç 2010, 468-73). Le kotayîda, egerçî lewaneye cêy pesend bêt ke liqekanî pêşûtir wek bîrkarî û lojîk serqałî lêkołînewe le şite ebsitiraktîyekanin (biřwanne seruşey eflatûnîzim le felsefey bîrkarîda) řûn nîye ke lêkołînewe le dyardeyekî komełayetî wek yasa ke betundî bestirawetewe be baweřekan, têřwanînekan û hełsukewt dekirê hawşêwe fam bikirêt. Le katêkda bîrkarîzanan lewaneye le siruştî şite ebsitiraktekan wek jimarekan yan komełekan bikołnewe, lewe gumanêkî zyatir der dekewêt ke feylesûfanî yasayî xerîkî twêjînewe sebaret be yasay babetî ebsitirakit bin.

2.1.2 bedwadaçûnî xudî yasa

Be leberçawgirtinî ew gumananey serewe sebaret be şîkarîy çemkî, çend boçûnêk pêşnyar kirawin ke bepêy ew bîrdoze yasayyaney řîzbendî yekem le bineřetda le karî baskirdin û řûnkirdinewey siruştî xudî yasadan nek hîç çemk û watayek ke lêyewe dêt. Řwangegelî daşkêngerane û siruştigerane dekewne em destewe. (wek le xwarewe têbînî kirawe, em core têřwanînane pêwîstyan be xoparastinî tewaw le şêwazekanî kursîy‌ deskidar (kursîy řaḧetî) ke kêşrawin nîye, bełam ta ew řadeyey em şêwazane be guncawî demênnewe, debêt řûnkirdineweyekî zor cyawaz bo bergrîkirdnekanyan bidrêt.)

Řwange daşkêngerekan betaybet hełgirî ewen ke řoşnikirdinewey siruştî yasa meseley řûnkirdineweye ke yasa çîye û çon kar dekat, le řûy řastîye binçîneyyekanî zyatrewe. Le encamda bîrdoze yasayyekanî řîzbendî yekem ser dekewn ta ew řadeyey ke be şêwey řûnkirdineweyekî behêz em kare encam biden (marmor 2013). Leser em core têřwanîne, amancî bîrdozî řîzbendî yekem, eweye ke daşkangerî mîtafîzîkî yasa araste bikirêt: wate pîşandanî ewey ke dyardey yasa le řastîda le layen corêkî tir le dyarde binaẍeyyekanî tir pêkhatuwe û betewawî daşkênere (bew şêweyey ke dekirêt kîmya le bineřetda bo fîzyay partîkił daşkênrêt). Bem şêweye, bo nimûne pozîtîvîzim be mebestî řûnkirdinewey siruştî yasa debêt řastîyekan sebaret bewey ke yasa çîye, çon kar dekat û çî dewêt, bo řastîye komełayetîyekanî binçîneyîtir, bo nimûne, derbarey hełsukewt û baweř û xû û siriştî xełk dabşikênêt (bigořdirêt). Be dabînkirdinî daşkangerî lem core, bîrdozêk wek pozîtîvîzim bangeşey ewe dekat ke xudî dyardey yasa be şikandinî bo naw pêkhatekanî û řûnkirdinewey ewey ke çon pêkewe ew kirdewe komełayetîye ałoze pêk dehênin, řoşin dekatewe. (bo zanyarîy zortir leser daşkangerîy mîtafîzîkî begşitî, biřwanne şiroyder 2007, 61-83, herweha seyrî seruşey daşkangerîy zanistî biken).

Yekêk le core nasrawekanî têřwanînî daşkangerane birîtîye le me’rîfey yasayî besruştîkiraw. Birayan lîter dyartirîn bergirîkarî em řwange buwe (lîter 2007). Wek têřwanîne daşkangeranekanî tir, me’rîfey yasayî besruştîkiraw amancî bîrdoze yasayyekan le řûnkirdinewey xudî siruştî yasa dabîn dekat (nek têgeyştinî takekesîy lêyewe). Bełam taybetmendîy me’rîfey yasayî besruştîkiraw eweye ke herweha sûre leser ewey ke debêt mîtodêkî ezmûnîy tewaw bekar bihênrêt le encamdanîda (lîter 2007, 180-81, 183-99). (herweha seyrî seruşey siruştigerayî le felsefey yasayîda biken.)

Siruştixiwazekan lewaneye legeł layengiranî řwange daşkangerekanî‌ tir leser ewey ke aya şêwazekanî kursîy deskidarî feylesufekan û dawakarî peywendîdar be şihûdekan, taqîkirdinewey bîrokekan û hawşêwekan nadrûste yan na, beşdarî biken. Siruştixiwazêk lewaneye em şêwazey lêkołînewe řet bikatewe, le katêkda daşkangerekanî‌ tir lewaneye zyatir meylî bekarhênanyan hebêt. Daşkangerêk detwanêt le pirensîpda bergirî lem core lêpirsîneweye (twêjîneweye) bikat, bo nimûne be bangeşey ewey ke şihûdî taybetman têwe gilawe le çemkêk ke le ezmûnewe bedestiman hênawe legeł piraktîkî yasayîda, boye em core derhawîştane detwanin bibne serçaweyekî besûdî zanyarî lemeř siruştî xudî yasa. Sereřay eweş, eger piraktîkî yasayî (wek dyardeyekî komełayetî) beşêkî le layen bîrubaweř û hełsukewtî pispořan xoyan pêk bêt beramber ew kirdewey ke têwey gilawin, ewa bełge derbarey çemkî yasa bo pispořanî yasayî lewaneye betaybetî wek bełgeyek sebaret be xudî yasa biselmênêt (êstiravupulos 2012, 79).

Bepêçewaneşewe, siruştixiwazekan bepêy amancyan leser «tyorîzekirdinî felsefîy berdewam û piştibestin be bîrdozekirdinî zanistî», şêwazî kursîy deskidar bo taqîkirdinewey bîrdozekanî yasa le beramber şihûd pesend naken (Leiter 2007, 35). Lîter bas lewe dekat ke şihûdekanî ême derbarey yasa zor biřwapênekirawin bo ewey qursayî me’rîfîy zor dabîn bikirêt (wek ewanî ‌tir sebaret be şihûdekan le bwarekanî tirî felsefe basyan kirduwe.) (lîter 2007, 180, 184; sî êf kamîns 1998). Le řwangey lîterewe, feylesûfekan begşitî pêwîste amancyan kirdinewey ew «çemkane bêt ke legeł řołyan le řûnkirdinewe û pêşbînîkirdinî serkewtuwaney dyarde ezmûnîyekan bergirî dekat» (lîter 2007, 184). Bem şêweye, ew mîtolojîyek pîşnyar dekat ke «edebyatî zanistî komełayetî leser yasa ciddî degrêt bo ewey bizanêt çi çemkêk le kesayetîy yasa le behêztirîn modêlî şirovekarî û pêşbînîkerî dyarde yasayyekan wek řeftarî dadwerî heye» (lîter 2007, 184). Herçonêk bêt, em têřwanîne mîtodîyane pirsyar dirust dekat ke boçî feylesûfî yasayî debêt tenya řeftarî dadwerîyane leberçaw bigrêt nek şitêkî tir.

Be şêweyekî giştî, siruştixiwaz qerzardarî şiroveyeke ke çi taybetmendîyekî yasa zor pêwîstî be lêkdaneweye û boçî.corêkî cyawaz le nîgeranî ke bo řwangey daşkangerî (û řenge řwange siruştixiwazekanîş) dirust debêt eweye ke lewaneye kêşey taybet bo pozîtîvîzim dirust bikat. Betaybetî eger yasa dyardeyekî normatîv bêt ke debête hoy pabendibûnî yasayî, lewaneye nîgeranî hebêt lewey ke nakirêt řastîye yasayyekan (wate řastîyekan sebaret bewey ke derwestîye yasayyekanman çîye) bo komełêk řastîy tewaw nanormatîv, bo nimûne řastîye komełayetîyekan daşkênrêt. Lewaneye kesêk wa bîr bikatewe ke eme be şêweyekî nacêgîr le kelênî nasraw (herçende cêy bas nîye) têdepeřênêt. (bo baskirdin leser em core nîgeranîye sebaret be pozîtîvîzim, biřwanne şapîro 2011, 47-49.)

Le wełamda, řêgayek ke ew pozîtîvîstaney deyanewêt daşkanbaweř bin û detwanin bîgirne ber eweye ke řastîye yasayyekan beřastî siruştêkî wesfîyan heye, nek normatîvî řasteqîne. Betaybetî, ew core pozîtîvîstane lewaneye bangeşey ewe biken ke řastyekan derbarey derwestîy yasayîman tenya řastîy wesfikerin derbarey ewey ke yasa çî dełêt ke pêwîste encamî bideyn, nek řastîy nanormatîv derbarey ewey ke ême beřastî pêwîste encamî bideyn (şapîro 2011, 188, herweha biřwanne harit 1994, 110).

3.1.2 řwangey lêkołînewey mîtanormatîv

Řwangeyekî‌ tirî mîtodolojîy em dwayyey ke le layen pilonkêt û şapîrowe (2017) perey senduwe, me’rîfey yasay giştî be tenya liqêkî ‌tirî lêkołînewey mîtanormatîv dadenêt. Em core lêkołîneweyey dwayye wek babetêkî giştî mebestî eweye ke řûnî bikatewe ke çon hizir û wite (axaftin) û qeware normatîvîyekan (eger hebêt) le waqî’daye. Mîta’îtîk liqêkî‌ tirî lêkołînewey mîtanormatîve, ke cext leser ewe dekatewe ke çon hizir û qise û qeware akarîyekan le waqî’da deguncên. Boye le řwangey êstada babetî lêpirsînewe le me’rîfey yasay giştîda hizir û axaftin û qewarekan (eger hebêt) yasayî debin û amancî bwareke řûnkirdinewey çonyetîy bîrkirdinewe û qisekirdin leser yasa û herweha pêkhate yasayyekan û taybetmendîye yasayyekane (eger hebêt) –be baştirîn şêwe le řwangey felsefîy giştî le waqî’yetdaye. Leser em têřwanîne, lêkołînewey me’rîfey felsefîyaney yasa berdewam debêt legeł, û le řûy mîtodîyewe tewaw hawşêwe debêt, bew karey ke le bwarekanî tirî lêkołînewey normatîv û betaybetî felsefey akar û cwanînasîda dekirêt.

Beherḧał pirsyarêk ke bo em pêgeye dirust debêt, emeye ke ta çi řadeyek em mîtode mîtodêkî cyaye lewaney leserewe bas kiran. Eger terkîz le pirsî mîtanormatîvî kesêk, hizir û axaftinî yasayî bêt, ewa wa dyare ême zyatir nizîk debînewe le wêney şîkarîy çemk ke çon debê me’rîfey yasayî berdewam bêt. Le layekî tirewe, eger serincî pirsyareke cext leser ewe dekatewe ke çon qeware yasayyekan yan taybetmendîyekan begşitî legeł waqî’da deguncên, ewa em řwangeye le kotayîda nizîke le pêgey siruştigerayî, ke babetî lêpirsînewey dadwerîy xudî dyardey yasaye. Legeł eweşda, řenge serinciřakêşîy dyarîkirawî řwangey mîtanormatîv ewe bêt ke detwanêt nîşanî bidat ke çon wêney şîkarîy çemkî û wêney siruştigerêtî, parçe cyakanî piroje gewretrekey ew erkey ke me’rîfey yasa têwey gilawe, dexate řû. Kewate lecyatî ewey ke şwênî ew mîtodolocîyey tir bigrêtewe ke leserewe bas kira, têřwanînî mîtanormatîv, eger dirûst bêt, ewa ewe debête xałêkî destipêk bo lêkołînewey me’rîfey yasayî (wek mîtafîzîkî naweřokî yasayî, şîkarîy manayî derbiřîne (guzare) yasayyekan, yan siruştî pabendibûne yasayyekan).

4.1.2 řwangey destûrî

Corêkî cyawaz le řêbazî mîtodî le me’rîfey yasada hełgirî eweye ke amancî guncawî bîrdozêkî yasayî dyarîkirdinî çemkêkî gewherîy (binçîneyî) yasaye ke betaybetî bo xełk cêy pesend debêt. Sereřay eweş, eger çemkî yasa ke em lêkołînewe le kotayîda piştigîrîy lê dekat be şêweyekî řîşeyî le têgeyştinî pêş bîrdozîman le yasa dûr debêtewe, ewa bîrdozî encameke pêşnyarî wazhênan lew têgeyştine pêşwextey yasa dedat. Bew pêye, eger me’rîfey yasa be şêweyekî serekî hewł û teqalayekî destûrî bêt, ewa bîrdozekanî yasa lewaneye kotayyan bêt be pêdaçûnewey řîşeyî le siruştida (herçende merc nîye).

Wek le beşî lawekîy dwatirda řûn kirawetewe, řwangey mîtodîy dorkîn hendêk tuxmî destûrî lexo degrêt. Bełam yekêk le parêzere (bergirîkar) dyarekanî pirojey terxankirawî destûrî nîl mak kormîke (mak kormîk 1985, herweha seyrî kampibêł 1996 biken, murfî 2001; postima 1989; şwêr 1996; wałdiron 2001). Mak kormîk bas lewe dekat ke miştumřî normatîvî naçarkiraw (qaylkiraw) heye le berjewendîy girtineberî çemkî pozîtîvîst le yasa. Betaybetî pêşnyarî ewe dekat ke behagelî wek xobeřêwberî û azadîy wîjdan dexwazêt ke yasa be destî qursewe, «bwarî beha awatîyekan, erkî řêzgirtin le xo û erkî xoşewîstî» řêk nexat, ew bwarey ke pêwendîy heye be «geřan bo çakey sertir le erk, yan bo hêłe řastekanî geşekirdinî tak yan bo awiřdanewey guncaw le xêzan, hawřê yan dirawsêkan» (mak kormîk 1985, 35-36). Mak ‌kormak pêy waye behay wek otonomî û azadîy wîjdan piştigîrîy ew bangeşeye dekat ke lanîkem le nêw bwarî hełsukewtidaye, guncawe ew pirsyare bimênêtewe ke çîyetîy yasa pêwîstî be cyabûnewey tewaw heye lew pirsyarey ke řewişt pêwîstî be çîye. Herçonêk bêt, mak kormîk řêge dedat ke yasa be başî bitwanêt bwarî «erkî dadperwerî» řêk bixat, çunke em erkane le hendêk manada quristirin (MacCormick 1985, 35).bew pêye, lanîkem le hendêk bwarî hełsukewtida, ew pirsyarey ke pêwîste yasa çon bêt cya bikirêtewe lew pirsyarey ke řewişt çî dewêt. Bem şêweye, mak kormîk wa dyare ke giftugoyekî normatîv pêşkeş dekat bo bangeşeyek ke zorcar legeł pozîtîvîzmida peywest buwe, wate weşanêk le têzî cyayî. (herçende, wek pêştir bînra, řûn nîye ke hemû pozîtîvîstekan debêt pabend bin be deqî behêzî em têzewe.(

Le katêkda ew pirsyarey ke çi çemkêk (watayek) le yasada zor pesende ke xełk werî degrêt be diłnyayyewe şitêkî giringe, bełam giringe têbînîy ewe bikirêt ke řwangey destûrî mîtodnasî le me’rîfey yasada be řastî le pêşbiřkêda nîye legeł řwangey şîkarîy çemkî yan řêbazî daşkanbaweřîda. Sereřay hemû em basane, řenge bo nimûne ewe derkewêt ke pozîtîvîzim baştirîn lêkdanewey çemkî yasaman bo dabîn dekat, yan řenge baştirîn lêkdanewe daşkangerî le dyardey yasa xoy bêt, herçende miştumřî normatîvî naçarker (qaylker) heye bo gořînî kirdewe yan girtineberî çemkêkî nwêy. Bem pêye, lêkdanewey çemkî yasa yan bîrdozî daşkêngeraney yasa merc nîye legeł lêkdanewey destûrî ke çi bîrdozêkî yasayî le řwangey akarîyewe pesenditre bo danan, nateba bêt.

5.1.2 şirovey binyatner bo kirdewey yasayî

Řwangeyekî mîtodîyaney kotayî, ke behoy kartêkerîy û hem ałozbûnî şayanî çareserî cyaye, řwangey dorkîne (Dworkin 1986). Em têřwanîne leser em baweřeye ke (i) amancî bîrdozî yasay řîzbendî yekem, piraktîkî yasayî berdeste û (ii) em bîrdozane ta ew řadeye ser dekewn ke lêkdaneweyekî binyatneraney destinîşankiraw (be manay dorkîn) lew piraktîke ařaste deken. Bepêy têřwanînî lêkdanewey binyatner, amancî bîrdozî řîzbendî yekem le yasada şîkirdinewey hîç çemkêk yan daşkandinî řastîyekanî yasayî bo řastîyekanî tirî binçîneyî nîye. Bełkû amancî bîrdozî yasayî eweye ke řeftar û xotêgeyştinî beşdarbuwan le piraktîkî yasayîda binyat binêtewe û sereřay eweş be corêk em kare cêbecê dekat ke baştirîn řûnakîy akarîy xoy pîşan dedat. Le encamda bîrdozêkî yasa serkewtûtre û hemû legeł datakanda deguncêt sebaret bewey ke çon pispořanî yasayî lew piraktîke têdegen ke têyda beşdarin, le heman katda be şêweyekî asayî ew kirdeweye pasawhełgire (Dworkin 1986; pêrî 1995, 129-31; herweha seyrî seruşey şirovegerîy yasayî biken).

Peroşîyek sebaret be řwangey şirovey binyatnerane le mîtudolojyay me’rîfey yasayî eweye ke řenge lekêbřikêyekî řasteqîneda legeł şîkarîy çemkî yan řwangey daşkêngeraney mîtodnasîda nebêt. Sereřay hemû şitêk, corêk le pirojeke eweye ke řûnî bikatewe ke yasa le řastîda çîye û çon kar dekat (lewaneye bepêy mana û têgeyştinî ême bêt). Bełam ewe pirojeyekî zor cyawaze bo ewey řûnî bikeynewe ke çon debêt yasa wêna bikeyn bo ewey kirdewey yasayî be şêweyekî asayî pasawî bo dabnirêt. Dyare lêkdanewey ême leser ewey ke le řastîda kame yasaye yek şitman pê dełêt (bo nimûne ew taybetmendîye dyarîkirawaney ke giringin û hendêkî tir na), le katêkda lêkdanewey ême lewe ke yasa debêt çon bêt bo ewey kirdeweke wek ewey guncaw bêt pêman dełêt bîr le yasa bikeynewe be corêkî tir wek bûnî taybetmendîye giringe cyawazekan. Bem pêye, hendêk pêyan waye ke têřwanînî lêkdanewey binyatner tenya le katêkda legeł ew têřwanîne mîtodîyaney ke leserewe amajeyan pê kirawe, dergîr debin ke tenya eger lewey ke bangeşey deken, nikołî biken: wate bîrdoze yasayyekan hewłî dabînkirdinî řûnkirdineweyek deden (lewaneye le corêkî taybet wik daşkênerane) le siruştî řasteqîney yasa (yan lewaneye têgeyştinî ême le yasa).

Řêgeyek ke layengiranî řwangey şirovey binyatner lewaneye le biřêk řwange mîtodolocîyekanî dyarîkirawî tir ke bangeşey bo deken nikołî biken, nikołîkirdine lewey ke tenanet dekirêt řûnkirdineweyekî daşkêneraney yasa bidrêt. (bo baskirdin biřwanne marmor 2013, 218.) bîrokeke debêt bangeşey ewe bikat ke yasa kirdeweyekî normatîve û řastîye normatîvekan natwanin kem bikirênewe (bigořdirên) bo řastîye nanormatîvekan bebê ledestidanî şitêkî bineřetî. Le wełamda, daşkanbaweř (daşkanger) lewaneye yan nikołî lewe bikat ke řastîye yasayyekan be řastî normatîvin (lew ḧałeteda daşkandin bedwayda bêkêşe debêt), yan lewaneye bangeşey ewe bikat ke her daşkanêkî serkewtû debêt řastîye yasayîyekan bo komełêk řastî ke řastîy normatîvî têdaye, dabşikênêt (lew ḧałeteda deqêkî bîrdozî yasay siruştî lewaneye serenciřakêş derbikewêt).

2.2 aya bîrdozî yasayî be şêwey zatî hełsengênere?

Duwemîn pirsyar ke befrawanî bas dekirêt sebaret be mîtodnasîy me’rîfey yasayî eweye ke aya bîrdoze yasayyekanî řîzbendî yekem beşêwey xořisk (zatî) hełsengênerin yan na. Ew boçûnaney serewe sebaret be amancî guncawî bîrdoze yasayyekanî řîzbendî yekem derhawîşteyekî cyawazyan heye derbarey em pirsyarî duweme. Bełam pêş ewey ewe řûn bikeynewe, pêwîste sereta pirsyarî peywendîdarî řûntir le řwangeke bedest bihênîn.

1.2.2 pêşekîyekan

Bo destipêkirdin, lewaneye cêy sersamî bêt ke hogirbûn bem pirsyare ke aya bîrdozî yasayî be şêwey xořisk cêy bayexe, le kwêwe dêt. Hendêk lem hogrêtîye lewaneye bigeřêtewe bo em nîgeranîye gumanawîye ke bîrdoze yasayyekan be tewawî wesfî deken le řastîda pał be hendêk ecênday şarawey aydyolojî yan syasî deden. (bo zanyarîy zyatir leser em babete biřwanne, bo nimûne, pêşekîy con gardiner bo dîkson 2004.) serçawey duwemî hogrêtî bem pirsyare lewaneye guman (yan hîwa) bêt ke eger bîrdozî yasayî selmandî ke be şêwey xořisk bayexî hebêt, ewe hokarêkî serbexo debêt bo hełgirtinewey hendêk weşanî bîrdozî yasay siruştî. Beherḧał aya eme ewende beguman demênêtewe, lew katewey ke mîtaprisyarekan derbarey mîtodolojyay bîrdozî yasayî her le seretawe pê deçêt serbexo bêt le pirsyarekan le bîrdozî yasay řîzbendî yekem wek ewey ke dyarîkeranî naweřokî yasa çîn. Sereřay eme, zanayanî yasayî řenge le řêgey řeçawkirdinî miştumřî dorkînewe bo meseley êsta řabkêşrên ke peywendîyekî zor tundutoł heye le nêwan siruştî hełsengênerîy tyorîzekirdin sebaret be yasa û siruştî hełsengênerîy xudî yasa û lanîkem ta řadeyek, bepêy têbînîyekanî akarî-syasî, naweřokî yasa benaçarî serbexo dekat. Bê gwêdan be handanekan bo têweglan le dîbeytekeda sebaret bewey ke aya bîrdozî yasayî be şêweyekî serekî hełsengênere, legeł eweşda em dîbeyte (miştumře) giringîyekî serbexoy wergirtuwe û xoy le xoyda buwete serçaweyekî piř berhem bo têgeyşit

N.bo xoladan le serlêşêwawî, ew pirsyarey ke lêreda mijarî basî êmeye, debêt be çend şêwazêk řûn bikirêtewe. Çunke çend řêgeyekî bê emla û ewla û misoger heye ke bîrdozî yasayî qaylkere yan lewaneye hełsengêner bêt û emane naçne naxî miştumřî mîtodîyane le me’rîfey yasa‌da.

Yekem, çend řêgeyekî lawekî (naserekî) heye ke bîrdozî yasayî, wek bîrdozekan sebaret be her babetêk, be şêweyekî aşkira natwanêt be tewawî bêbayex bêt. Betaybetî wa dyare mirov natwanêt beşdar bêt le karî tyorîzekirdinî yasa bebê hełsengandinî ew řadeyey ke bîrdoze corawcorekan ta ew řadeye yekřîz û sade û řûn û cwan û giştigîrin (dîkson 2004, 32-33). Eme manay ewe degeyenêt ke bîrdoze yasayyekan debêt be corêk le hełsengandin beşdarî biken. Bełam lem bwareda hîç şitêkî taybet sebaret be bîrdozî yasayî nîye. Herçonêk bêt, em řewştiberzîye mîtatyorîyane pêwerin bo serkewtinî bîrdozekan sebaret be her babetêk.

Duwem şêwazêk ke wadyare cêy miştumiř nîye bîrdozî yasayî hełsengênere ke mirov natwanêt dest bikat be perepêdan be bîrdozî yasa bebê dyarîkirdinî herkam le taybetmendîye nawendîyekanî ke debêt leberçaw bigîrdirêt (dîkson 2001, 38-45). Bo nimûne con fînîs bas lewe dekat ke mirov natwanêt bîrdozî yasayî řîzbendî yekem encam bidat bebê hełwêst wergirtin leser ewey ke taybetmendîye giringekanî yasa çîn ke bîrdoze pêwîstekan debêt řûnî bikenewe (bo nimûne bangeşey yasa bo desełat). Herçonêk bêt, eme pêwîstî be hełsengandine (fînîs 1980, 9-15).

Legeł eweşda, lewaneye betaybetî cêy miştumiř nebêt ke bîrdozî yasayî bem şêweye hełsengêner bêt. Bo ewey bizanîn boçî, cyawazî heye le nêwan (1) dawakarîy hełsengêneraney estûr, ke corêk le çakey akarî, yan lewaneye hemû beha řeçawkirawekan, le biřgeyekda pêşbînî dekat û (2) dawakarîy hełsengêneraney tesk, ke pêşbînî nakat. (em cyakarîye ta řadeyekî zor şwênpêy cyakarîy culî dîkson le nêwan pêşnyare řastewxo hełsengêneranekan û nařastewxo hełsengêneranekanî pêwe dyare. Biřwanne dîkson 2001, 51-55.) bem şêweye, sadetrîn dawakarîy hełsengênerî estûr em formey heye: X le řûy řewştewe [hemû şitekan leberçaw degîrdirêt] baş [xirap]e. Ew core bangeşane lewaneye le siruştida berawird bikirên, wek ewey ke formyan hebêt: X le řûy akarîyewe baştire yan xiraptire le Y. Bepêçewanewe, dawakarîy hełsengênerî tesk, dadwerî deken ke çend be başî hendêk şit nizîkin be sitandardêk ke ne akarîye û ne hemû şitêk be normatîv dadenrêt. Em core bangeşane pêwîstyan be hîç dawakarîyekî helsêngeraney estûr nîye. Nimûnekanî dawakarîy hełsengêneraney tesk bem şêweye ke X «giringe» û X «serinciřakêşe». Bem pêye tenanet eger tyorîstanî yasayî debêt sazderî dawakarîy hełsengênerî tesk bin bo ewey bitwanin pirojey perepêdanî bîrdozî yasayî řîzbendî yekem dest pê‌ biken, emeş manay ewe nîye ke debêt dawakarîy hełsengênerî estûr biken bo ewey ew kare cêbecê biken. Sereřay emaneş, lewaneye kesêk bîrdozêk binyat binêt ke komełêk dyardey yasayî bigrête xoy ke be nawendî yan giring dadenrên, le katêkda hêşta be namoyî (gumanawî) mawnetewe sebaret bewey ke aya em dyardane xoyan benirxin yan na.řêgay sêyem ke bîrdozî yasayî le pirensîpda detwanê hełsengêner bêt, herçende be şêweyekî namiştumřane (asayî), le layen řwangey destûrî ke le beşî (3.1.2)da giftugoy leser kirawe, pêşnyar kirawe. Eger karî (erkî) bîrdozî yasayî řîzbendî yekem destnîşankirdnî çemkî yasa bêt ewe zor guncaw debêt bo ême bo kełkwergirtnî, ewa hestêk heye ke bîrdozî yasa le encamîda bê guman hełsengêner debêt. Legeł eweşda, wek le serewe bînra, bîrdoze destûrîyekan amancî wełamdanewey pirsyarêkî cyawazin le bîrdozekan le şîkarîy çemkekan, corekanî daşkandin yan lêkdanewe. Kewate ewey cêy miştumře sebaret bewey ke aya bîrdozî yasayî hełsengênere ewe nîye ke aya bîrdozî yasayî le pirensîpda dekirêt hełsengêner bêt, bełkû eweye ke bepêwîst yan naçar waye.

Êsta ême le pêgeyekdayn bo ewey be tewawî pirsyarî cê‌ bayexî serekî lêre berz binirxênîn. Betaybetî, ewe eweye ke aya bîrdozekan sebaret be siruştîbûnî kirdewey yasayî berdest (yan lewaneye mana û têgeyştinî ême bê) bepêwîst têweglanî dawakarî hełsengêneraney estûr sebaret be yasaye. Wate aya pêşnyarkirdinî bîrdozêkî řîzbendî yekemî yasa yan şîkarîy çemkî, daşkangerî yan lêkdanewey binyatner, pêwîstî be yekêk heye bo qibûłkirdinî bangeşekan derbarey ewey ke yasa çend benirxe, yan hendêk taybetmendî ke lêyewe dêt? Eme ew pirsyareye ke le dirêjey em nûsraweye giftugoy leser dekirêt.

2.2.2 aya bîrdozî yasayî le manay peywendîdarda helsengênere?

Hendêk wełam bo ew pirsyarey ke le biřgey (1.2)da bas kira pêşnyarî ewe deken ke bîrdozekanî yasa be şêweyekî binçîneyî hełsengênerin le manay pabendkirdnî dakokîkaranî em bîrdozane bo dawa hełsengênere estûrekan derbarey yasa. Wek debînîn, eme zor be şîweyekî berçawe leser têřwanînî lêkdanewey binyatner bo mîtodnasî. Bepêçewanewe, wełamekanî tir bo ew pirsyarey ke le beşî (1.2)da basyan leser kirawe, beřûnî ewe nageyenêt ke bîrdoze yasayyekanî řîzbendî yekem bangeşekanî xoyan encam biden bo dawakarî hełsengênere estûrekan. Betaybetî eme ḧałetêke bo şîkirdinewey çemk û têřwanîne daşkangerekanî mîtodnasîy dadwerî be layenî kemewe le řûy xoyanewe, herdû em têřwanînane wa der dekewn ke bitwanin betewawî şirovey wesfî yasa hebêt, wate ew lêkołînewaney ke taybetmendîye nawendîyekanî yasa hełdegirin bebê ewey pabend bin be hîç hełsengandinêkî akarî yan bîrlêkirdinewe le yasa. Le dway hemû şitêk lewaneye kesêk wa bîr bikatewe ke lêkdaneweyekî dyarîkiraw karêkî baş dekat bo girtinî çend çemkêkî berbiławî hawbeş le yasada, bełam eme be’aşkirayî tak pabend nakat be gutnî ewe ke yasa leser wata û çemk başe. Be heman şêwe, lewaneye mirov daşkandinî řastîyekanî yasayî pesend bikat bo hendêk le komełî binçîneyîtir le řastîyekan (bo nimûne, hendêk řastîy komełayetî) bebê ewey ew kese pabend bêt ke bîr lewe bikatewe ke yasa benirxe yan le řûy akarîyewe pasawî bo danrawe.

Le encamda lanîkem beřwałet, herdû řwangey şîkarîy çemkî û daşkangerane wa der dekewn ke řêge be bûnî bîrdozekanî yasay řîzbendî yekem biden ke betewawî wesfikerin. Hendê miştumiř pêwîste eger bimanewêt encame pêçewaneke pesend bikeyn. Bem pêye, ba hendêk miştumřî dyar leberçaw bigrîn bo bîrkirdinewe lewey ke bîrdozî yasayî debêt le siruştida be şêweyekî siruştî hełsengêner bêt. (bo serinicdanêkî giştî, biřwanne marmor 2011, 122-35.)

Argîwmêntî kirdewe yasayyekan

Miştumřî nawendî bo ew karîgerîyey ke bîrdozî yasayî debêt le manayey peywendîdarda hełsengêner bêt lew bîrokeyewe dest pêdekat ke têgeyştin lewey ke yasa çîye pêwîstî be wergirtinî têřwanînêk heye derbarey ewey ke çi kirdeweyek xizmetî dekat (fînîs 1980, 12-17; pêrî 1995, 114-20). Legeł eweşda, lewaneye kesêk wa bîr bikatewe ke kirdewekan bew manaye hełsengênerin ke pêwendîdanî kirdeweyek be şitêke ke sitandardêk pesend bikat ke bew pêye ew şite wek serkewtû yan naserkewtû dadwerî bikirêt. Bem şêweye lewaneye wa bîr bikirêtewe ke bîrdozî yasayîş be şêweyekî xořisk hełsengênere.

Le katêkda em şêwe bîrkirdinewe qaylkerane ewe der dexat ke bîrdozî yasayî pêwîstî be qibûłkirdinî hendêk bangeşey hełsengêneraney heye, bełam be’aşkira ewe nîşan nadat ke bîrdozî yasayî merc nîye dawakarîy hełsengêneraney estûrî têda bêt (dîkson 2001, 114-125). Dawakarîyekanî formî «fankişnî X, Fe, be şêweyekî siruştî polên kirawin legeł «X giringe» (yan bewrdî, «X giringe bo hendêk mebestî Y») wek dawakarîy hełsêngêneraney tesk. Bem pêye, cext dekirêt ke kirdewey yasayî F be’aşkira hîç dawakarîyekî çiřî hełsengênerî leser yasa nageyenêt. Le dway hemû şitêkewe, řûn nîye ke boçî xistinepałî kirdeweyek be şitêk pêwîstî bem baweřewe heye ke encamdanî ew kirdeweye yan hemû şitêkî leberçaw gîrawe yan leřûy akarîyewe başe. Bem şêweye, xistinepałewey kirdeweyek be yasa pêwîstî be hîç dawakarîyekî hełsengênerî estûr nîye.

Argîwmênit le řwangey nawxoyyewe

Miştumřî duwemî siruştî be qazancî bînînî bîrdozî yasayî wek hełsengênerêkî siruştî be manay peywendîdar pişt bew bîrokeye debestêt ke her bîrdozêkî yasayî pêwîst debêt řeçawî têřwanînî nawxoyî bikat ke pispořanî yasayî deyanewêt berew yasa hełbigrin. Be şêweyekî dyarîkirawtir wergirtinî têřwanînî nawxoyî beramber be yasa meseley girtineberî corêk le hełwêst wergirtine beramberî û bînînî wek çon le hendêk manada pasawî bo dadenrêt yan wek hokarî kirdeweyî dabîn dekat (şapîro 2011, 96-97; pêrî 1995, 99-100; herweha seyrî seruşey pozîtîvîzmî yasayî biken). Sereřay eweş, asayye wa bîr bikeynewe ke komełêk le beşdarbuwan le mumaresey yasayî debêt têřwanînî nawxoyî berew kirdeweke bigirneber bo ewey kirdeweke le řastîda be yasa bijmêrdirêt. Eme řastîyeke ke her bîrdozêkî yasayî pêwîst debêt ḧisabî bo bikat, û lewaneye bîrî lê bikatewe. Bem pêye, çunke têřwanînî nawxoyî hełsengandinêkî pozetîvî yasa lexo degrêt û leber ewey her bîrdozêkî yasayî pêwîst debêt ḧisab bo em řwangeye bikat, lewaneye destinîşanî bikat ke her bîrdozêkî yasayî pêwîst debêt xoy be şêweyekî binçîneyî û xořisk hełsengêner bêt (deqî em core miştumře debînnewe, bo nimûne, le pêrî 1995, 121-25; wałdiron 2001, 423-28.)

Bełam řûn nîye ke aya em argîwmênte ser dekewêt yan na. Her çonêk bêt, le pirensîpda wa der dekewêt ke meyser bêt řûnî bikatewe ke çi core řeçawkirdinêkî yasayî pesend dekat, û boçî, bebê ewey xoy ew řeçawkirdinane pesend bikat. Be heman şêwe, bîrdozî yasayî řîzbendî yekem lewaneye bitwanêt be şêweyekî berçaw ew řastîye bełgenewîste řûn bikatewe ke pispořanî yasayî deyanewêt têřwanînî nawxoyî le hember yasa le bwarî pêwendîdaryan hebêt (wate, pesend û morkirdin), bebê ewey ew bîrdoze bem bangeşe bełêndar (pabend) bêt ke yasa le her desełatî dadwerîy taybet( yan yasa be şêwey giştî) cêy bayex yan pasawhełgir bêt. Bem pêye dyar nîye boçî bîrdozêkî yasa natwanêt le pirensîpda ew têřwanîne nawxoyye bigrêt ke le layen pispořanî yasayyewe beramber be yasa gîrawe bebê ewey xoy pabend bêt be her dawakarîyekî hełsengêneraney estûr leser yasake.

Argîwmêntî derencamî şirove

Lewaneye karîgertirîn argîwmênit bo bîrkirdinewe lewey ke bîrdozî yasayî le bineřetda hełsengênrawe leser ew bîrokeyey ke bîrdozî yasayî hewłêkî lêkdaneweye le têgeyştinî dorkîn (Dworkin 1986; bo řexne, biřwane dîkson 2001, 105; marmor 2011, 126-30). Bo gutnî ewey ke bîrdozî yasayî pirojeyekî lêkdaneweye eweye ke bangeşey ewe bikeyn ke têgeyştinî tewaw lewey ke yasa pêwîstî be hemwarkirdinî heye wek baştirîn nimûne detwanêt le corî ew şite bêt ke têydaye. Sereřay eweş, lewaneye kesêk wa bîr bikatewe ke bo ewey kirdewey yasayî wek baştirîn nimûney lew core şite bêt, pêwîste dawakarîy hełsengênerî estûr derbarey yasa bikat. (seyrî seruşey şirovey yasayî biken.)

Lewaneye hewł bidrêt be dû şêwaz wełamî em base bidrêtewe. Yekemyan wełamî siruştî, herçende le kotayîda serkewtû nebû, wełamdanewey eweye ke dananî şitêk wek baştirîn nimûne le corî xoy ke dekirêt pêwîstî be wergirtinî ew core nebêt bo ewey baş bêt. Witnî ewey ke bêrnî madof (bo maweyek) baştirîn fêłbaz bû le mêjûda ewe nageyenêt ke kesêk saxtekarî pesend bikat. Le encamda wityan ke yasake debêt bem şêweye bêt û boye bo ewey bibête nimûneyekî baş le corî xoy, tak be hîç dawakarîyekî çiřî (estûr) hełsengênerî pabend nakat. Legeł eweşda, hestêkî qûłtir yan serinciřakêştir heye ke têyda le řwangey dorkîn bîrdozî yasayî be şêweyekî binçîneyî hełdesengênêt. Bo dorkîn, bîrdozî yasayî kompanyayekî lêkdaneweye, û pêşkeşkirdinî lêkdaneweyekî binyatneraney kirdewey yasayî pêwîstî be dapoşînî le baştirîn řûnakîy akarîda heye. Bem şêweye, pêşkeşkirdinî lêkdaneweyek bo kirdewey yasayî pêwîstî be hełwêst wergirtin debêt leser kam le řêga berdestekanî westandinî ew kirdeweye le řûy akarîyewe baştire le ewanî tir. Be diłnyayyewe, eme pêwîstî be dûpatkirdinewe nîye ke yasa leser her destûrêkî dyarîkirawda başe. Bełam wa dyare pêwîst dekat be layenî kemewe biłêt ke hendêk le kirdewe yasayyekan le řûy řewştewe baştirin le şite asayyekanî tir. Eme wa dyare ke dawakarîyekî hełsengênerî estûre, herçende berawridkarane bêt. Sereřay eweş, mirov natwanêt em core ḧukme berawridkarîyane bikat bebê ewey boçûnêk hebêt derbarey ewey ke yekêk le kirdewe yasayyekan le řûy akarîyewe baştir debêt le yekêkî tir. Kewate lanîkem wergirtinî bîrdozî yasayî bo ewey bibête hewłêk ke lêkdaneweye be manay dorkîn debête hoy ewey bîrdozî yasayî be şêweyekî binçîneyî hełsengêner bêt bew manayey ke ême lêreda awřî lê dedeynewe.

Bem pêye, eger kesêk byewêt egerî bîrdoze yasayyekanî řîzbendî yekem biparêzêt, sitratîjîyekî bełênderanetir bo wełamdanewey miştumřêkî derencamî şiroveke, birdine jêr pirsyarî serekîtrîn girîmanekeye, wate bîrdozî yasayî bedłinyayyewe hewłêkî şiroveyye le řwangey durkînewe. Bo ewey layengirêkî ew base le lêkdanewewe em pêşekîye biselmênêt, debêt hendêk hokarî bo bihênêtewe. Wate hendêk miştumiř pêwîste bo řûnkirdinewe ke boçî debêt wa bîr bikeynewe ke têgeyştin le yasa pêwîstî be lêkdaneweyekî binyatneraneye. Řexnegrêk le miştumřeke le řêgey şirovewe, lewaneye bangeşey ewe bikat ke layengiranî baseke hełgirî barekey (erkî) xoyan nebûn bo dabînkirdinî û arastey hokare ’eqłanîyekan bo em pêşekîye, ke miştumřeke be şêweyekî giring piştî pê debestêt.

Yekêk le hokare guncawekan ke lewaneye lêreda pêşkeş bikirêt eweye ke lew katewey kirdewe komełayetîyekan le binçîneda têweglawin be pêwendîyekan, û têgeyştin le her şêwazêk le peywendîyekan bepêwîst birîtîye le lêkdanewey bangeşekanî witebêjekan, têgeyştin le kirdewey komełayetîy yasa lêkdanewe lexo degrêt. Herçonêk bêt em ’eqłanyete zor xêraye. Tenanet eger řast bêt têgeyştin le her kirdeweyekî komełayetî pêwîstî be lêkdanewey corêk yan corêkî tir heye, be dway eweda nayet ke em kare pêwîstî be lêkdaneweyekî binyatnerane le hestî dorkînda heye, wate destnîşankirdnî çeqî kirdeweyek ke le baştirîn řûnakîy akarîy xoydaye (marmor 2011, 127-28). Bełam em bangeşeyey dwayî bê guman eweye ke layengiranî miştumřeke le lêkdanewewe pêwîstyan be damezrandinî heye bo geyştin be encame xwazrawekeyan ke bîrdozî yasayî le binçîneda hełsengênere.

Bem pêye, wa dyare ême lem doxe dyalêktîkîyey xwareweda mawîn. Aya bîrdozî yasayî be şêweyekî binçîneyî hełsengênere be manay peywendîdar yan na, peyweste bewey ke aya miştumřeke le şirovewewe serkewtû debêt yan na. Eger ew miştumře serkewtû bêt, be norey xoy, pişt debestêt be girîmane serekîyekey, wate ew bangeşeyey ke têgeyştin le yasa pêwîstî be lêkdaneweyekî binyatneraney heye boy. Eger argîwmêntêkî bê pirsyar bo em dawaye bidrêt, ewa hokar debêt bo bîrkirdinewe lewey ke bîrdozî yasayî bepêwîst le siruştida hełsengênere. Bepêçewaneşewe eger hîç miştumřêkî bê pirsyar nedrêt bo bîrkirdinewe lewey ke têgeyştin le yasa pêwîstî be lêkdaneweyekî binyatner heye, ewa mirov azad debêt bo parastinî ewey ke dekirêt be tewawî bîrdoze yasayyekanî řîzbendî yekemî wesfî bêt.

Bê guman eger miştumřî derencamî şirove şikist bihênêt û bîrdoze yasayyekan beheman şêwe tewaw wesfî bimênêtewe, ewa hêşta dekirêt pirojeyekî benirx bêt bo hewłdan bo arastey lêkdaneweyekî binyatneraney piraktîkî yasayî û derhawîştey em pirojeye beřastî debête bîrdozî ta řadeyek hełsengênerane. Legeł eweşda, em dû core bîrdoze be řastî le milmilanêda nabin, çunke bo wełamdanewey pirsyarî cyawaz depirsirên. Le kotayîda, «piloralîzmî mîtodî» lewaneye bibête taybetmendîy here baş le doxî řołgêřan le me’rîfey yasada.

Serçawekan:

Asgeirsson, Hrafn, forthcoming, The Nature and Value of Vagueness in the Law, Oxford: Hart Publishing.

–––, 2015, “On the Instrumental Value of Vagueness in the Law”, Ethics, 125(2): 425–448.

Aquinas, St. Thomas, Summa Theologica, Available online in English translation.

Augustine, De Libero Arbitrio, On Free Choice of the Will, translated by Thomas Williams, Indianapolis: Hackett Publishing, 1995.

Austin, John, 1832, The Province of Jurisprudence Determined, London: Weidenfeld & Nicolson, 1954.

Bealer, George, 1998, “Intuition and the Autonomy of Philosophy”, in M. DePaul and W. Ramsey (eds.), Rethinking Intuition: The Psychology of Intuition and Its Role in Philosophical Inquiry, Lanham, MD: Rowman & Littlefield, pp. 201–239.

Burazin, Luka, Kenneth Einar Himma and Corrado Roversi (eds.), 2018, Law as An Artifact, Oxford: Oxford University Press.

Campbell, Tom D., 1996, The Legal Theory of Ethical Positivism, Aldershot: Dartmouth.

Coleman, Jules, 1998, “Incorporationism, Conventionality, and The Practical Difference Thesis”, Legal Theory, 4: 381–425.

–––, 2001a, The Practice of Principle, Oxford: Oxford University Press.

Coleman, Jules (ed.), 2001b, Hart’s postscript: Essays on the Postscript to ‘The Concept of Law’, Oxford: Oxford University Press.

Cummins, Robert, 1998, “Reflection on Reflective Equilibrium”, Rethinking Intuition: The Psychology of Intuition and Its Role in Philosophical Inquiry, M. DePaul and W. Ramsey (eds.), Rowman & Littlefield, Lanham, MD, 113–128.

Dickson, Julie, 2001, Evaluation and Legal Theory, Oxford: Hart Publishing.

–––, 2004, “Methodology in Jurisprudence: a critical survey”, Legal Theory, 10(3): 117–156.

Dworkin, Ronald, 1977, Taking Rights Seriously, London: Duckworth.

–––, 1986, Law’s Empire, Cambridge: Harvard University Press.

Enoch, David, 2011, “Giving Practical Reasons”, The Philosopher’s Imprint, 11(4): 1–22.

Finnis, John, 1980, Natural Law and Natural Rights, Oxford: Clarendon Press.

Gardner, John, 2001, “Legal Positivism: 5 ½ Myths”, American Journal of Jurisprudence, 46: 199–227.

Green, Leslie, 1996, “The Concept of Law Revisited”, Michigan Law Review, 94(6): 1687–1717.

Greenberg, Mark, 2014, “The Moral Impact Theory of Law”, Yale Law Journal, 123: 1118.

Hart, H.L.A., 1961, The Concept of Law, Oxford: Clarendon Press; 2nd edition with postscript by J. Raz & P. Bulloch (eds.), Oxford: Oxford University Press, 1994.

Hershovitz, Scott, 2015, “The End of Jurisprudence”, Yale Law Journal, 124: 1160.

Kelsen, Hans, 1945/1961, General Theory of Law and State, translated by Anders Wedberg, New York: Russell & Russell.

Leiter, Brian, 2007, Naturalizing Jurisprudence: Essays on American Legal Realism and Naturalism in Legal Philosophy, Oxford: Oxford University Press.

Lewis, David. 1969. Convention, Cambridge, MA: Harvard University Press.

MacCormick, Neil, 1985, “A Moralistic Case for A-Moralistic Law?”, Valparaiso University Law Review, 20(1): 1–41.

Marmor, Andrei, 1992, Interpretation and Legal Theory, Oxford: Clarendon Press; revised 2nd edition, Hart Publishing, 2005.

–––, 2001, Positive Law & Objective Values, Oxford: Clarendon Press.

–––, 2011, Philosophy of Law, Princeton: Princeton University Press.

–––, 2013, “Farewell to Conceptual Analysis (in Jurisprudence)”, in Waluchow & Sciaraffa (eds.), Philosophical Foundations of the Nature of Law, Oxford: Oxford University Press, pp. 209–229.

–––, 2014, The Language of Law, Oxford: Oxford University Press.

–––, 2016 [2018], “Norms, Reasons and the Law”, Cornell Legal Studies Research Paper No. 16-19; reprinted in K. Himma et al. (eds.), Unpacking Normativity, Oxford: Hart Publishing, 2018.

–––, 2018, “Law as Authoritative Fiction”, Law and Philosophy, 37: 473.

–––, 2019, “What’s Left of General Jurisprudence: On Law’s Ontology and Content”, Jurisprudence, 10: 151–170.

Moore, Michael, 1998, “Hart’s Concluding Unscientific Postscript”, Legal Theory, 4: 301–327 .

Murphy, Liam, 2001, “The Political Question of the Concept of Law,” in Coleman, Jules (ed.), Hart’s postscript: Essays on the Postscript to ‘The Concept of Law’, Oxford: Oxford University Press, Oxford: Oxford University Press, pp. 371–409.

Perry, Stephen, 2001, “Hart’s Methodological Positivism”, in Coleman, Jules (ed.), Hart’s postscript: Essays on the Postscript to ‘The Concept of Law’, Oxford: Oxford University Press, pp. 311–354.

Plunkett, David and Scott Shapiro, 2017, “Law, Morality, and Everything Else: General Jurisprudence as a Branch of Metanormative Inquiry”, Ethics, 128(1): 37–68.

Postema, Gerald, 1989, Bentham and the Common Law Tradition, Oxford: Clarendon Press.

–––, 2015, “On the Instrumental Value of Vagueness in the Law”, Ethics, 125(2): 425–448.

Raz, Joseph, 1972, “Legal Principles and the Limits of Law”, The Yale Law Journal, 81 (5): 823–854; reprinted in M. Cohen (ed.), Ronald Dworkin and Contemporary Jurisprudence, Totowa, NJ: Rowman & Allanheld, 1984.

–––, 1979, The Authority of Law, Oxford: Clarendon Press.

–––, 1994, “Law, Authority and Morality”, in J. Raz, Ethics In The Public Domain, Oxford: Clarendon Press, Chapter 9.

–––, 2004, “Can there be a Theory of Law?”, in Golding & Edmundson (eds), The Blackwell Guide to the Philosophy of Law and Legal Theory, Oxford: Blackwell.

Rosen, Gideon, 2010, “Metaphysical Dependence: Grounding and Reduction”, in B. Hale & A. Hoffman (eds.), Modality: Metaphysics, Logic and Epistemology, Oxford: Oxford University Press, 109–136.

Sarch, Alexander, 2010, “Bealer and the Autonomy of Philosophy,” Synthese, 172: 451–474.

Schauer, Fredrick, 1996, “Positivism as Pariah,” in The Autonomy of Law: Essays on Legal Positivism, Robert P. George (ed.), Oxford: Oxford University Press, pp. 31–55.

Schroeder, Mark, 2007, Slaves of the Passions, Oxford: Oxford University Press.

Shapiro, Scott, 2011, Legality, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Stavropoulos, Nicos, 2012, “Obligations and the Legal Point of View,” in The Routledge Companion to Philosophy of Law, A. Marmor (ed.), London: Routledge.

Waldron, Jeremy, 2001, “Normative (or Ethical) Positivism”, in Jules Coleman (ed.), Hart’s postscript: Essays on the Postscript to ‘The Concept of Law’, Oxford: Oxford University Press, pp. 410–434.

Waluchow, Wil, 1994, Inclusive Legal Positivism, Oxford: Clarendon Press.