Neteweperwerî
Têgeha “neteweperwerî”yê bi giştî ji bo penasekirina du diyardeyan tê emilandin:
- helwesta endamên neteweyekê ku dema grîngî didin nasnameya xwe ya neteweyî, û
- kirinên endamên neteweyekê ku dema hewl didin mafê çarenûsiya xwe bi dest bixin (an bidomîne).
(1) pirsan dike derbarê têgeha neteweyê (an nasnameya neteweyî) de ku gelek caran bi kokeke hevpar, girêyên etnîk an çandî tê pênasekirin, û bi taybetî dipirse ka gelo endamtiya takekî ya di neteweyekê de divê bi dilxwazî an ne-dilxwazî be. (2) dipirse ka gelo mafê çarenûsiyê divê wek mafê tam dewletbûnê bê famkirin, bi otorîteya bêkêmasî li ser karûbarên navxweyî û navneteweyî, an tiştekî ji vê kêmtir lazim e.
Neteweperwerî sî sal berê, di salên nodî de, ket bala nîqaşên felsefî, bi qismî wek encama pevçûnên neteweperwer ên berbiçav û acizker. Pêlên xurt ên neteweperweriyê bêtir wêneyekî ji aliyê exlaqî ve xumamî û, ji ber vê sedemê jî, gelek caran şeyda pêşkêş dike. “Hişyarbûna neteweyî” û têkoşîna ji bo serxwebûna siyasî gelek caran him qehremanî him zalimî ye; çêbûna dewleteke neteweyî pirî caran bersiva hestên kûr ên populer dide lê hin caran encamên wê nemirovî çêdibin, ji qewirandin û “paqişkirin”a ne-neteweyîyan bigre heta komkujiyên birêxistinkirî. Di nîqaşa exlaqî ya li ser neteweperweriyê de tengijîneke kûr a exlaqî heye di navbera piştevaniya bi komên neteweyî yên tepisandî re û dilxelîna ji ber sûcên li ser navê neteweperweriyê tên kirin. Ji aliyekî ve jî, meseleya neteweperweriyê îşaretî qadeke berfirehtir a kêşeyên derbarê miameleya li cudatiyên etnîk û çandî dike, û bêguman ev niha aciltirîn kêşeyên teoriya siyasî ya hevçax e.
Di nav bîst salên dawî de, qeyranên koçberiyê û bertekên populîst ên li hemberî meseleyên koçberî û aboriya navmalî bûne taybetiyên komeke meseleyên nû yên siyasî. Meseleya kevneşopî ya dijberiya navbera neteweperwerî û kozmopolîtanîzmê profîl guheriye: dijberiya hişk a niha di navbera nefreta populîst a li hemberî koçber-biyaniyan û helwesteke comerdtir, an tenê adil, a qebûlkirin û alikariya bi merhamet de ye. Dijberiya populîst, hin taybetiyên wê bi welatparêzî û neteweperweriyê re tên têkildarkirin, û helwesta li dijî vê jî taybetiyên sereke ji kozmopolîtanîzma kevneşopî werdigre. Meriv dikare li bende be ku xebatên li ser neteweperweriyê bi ser vê qada nû û zehmet ve biçe, li ser dijheviyên nû bisekine û neteweperweriyê têkildarî vê qadê bi cih bike.
Di vê madeyê de, em ê pêşî meseleyên têgehî yên pênasekirin û polînkirinê bisekinin (Beş 1 û 2) û paşê angaşt tên berpêşkirin (Beş 3). Ji angaştên di eleyhê neteweperweriyê bêtîr cih tê veqetandin bo angaştên lehê wê de da ku baştir guh bidin neteweperwerên felsefî. Di beşa dawî de em ê vegerin ser koma meseleyên nû û reşnivîsa wan meseleyên nû derxin, ku ji ber populîzmên neteweperwer û netewe-borî, û qeyrana koçberiyê peyda bûne.
1. Netewe Çi ye?
1.1. Têgeha Sereke ya Neteweperweriyê
Digel ku gelek maneyên navlêka “neteweperwerî”yê heye, du diyarde hene di navendê de: (1) helwesta endamên neteweyekê ku dema dikevin tatêla nasnameya xwe wek endamên wê neteweyê û (2) kirinên endamên neteweyekê di hewldana bidestxistin (an domandina) hin awayên serweriya siyasî (bnr. w.m.,
- pirsan dike derbarê têgeha netewe an nasnameya neteweyî de; dipirse ka gelo çi ye aîdbûna bo neteweyekê? Yek divê çiqasî qedir bide neteweya xwe? Netewe û nasnameya neteweyî dikare li gor kokeke hevpar, etnîsîte, an girêyên çandî bê pênasekirin, û endamtiya kesekî bo nav neteweyê pirî caran bi dilxwazî nayê pejirandin, carna bi dilxwazî tê pejirandin. Asta qedirdana bo neteweya xwe ji bo neteweperweran gelek caran, ne her tim, pir bilind e: li gor nêrînên bi vî rengî, daxwazên neteweya kesekî ji bo desthilatdarî û sedaqatê pêştir in ji yên reqîban.[1]
- Dipirse ka gelo ji bo serweriyê hewce dike bidestxistina dewletbûnê ligel otorîteya bêkêmasî li ser karûbarên navxweyî û navneteweyî, an tiştekî ji vê kêmtir lazim e. Her çiqas serwerî pirî caran wek tam dewletbûn bê famkirin jî (
Gellner 1983 : beş. 1),[2] hin îstisnayên muhtemel jî hatine qebûlkirin (Miller 1992: 87; Miller 2000 ). Hin nivîskaran berevaniya versiyoneke anarşîst a welatparêzî-neteweperweriya nerm jî kirine, ku Bakunîn berê îşaret kiribû (bnr.Sparrow 2007 ).
Pirsgirêkeke termînolojîk û têgehî heye di warê cudakirina neteweperweriyê ji welatparêziyê. Li gor pênaseyeke populer girêdayîbûna yekê/î bo welatê xwe welatparêzî ye, girêdayîbûna yekê/î bo gelê xwe û nerîtên wî jî neteweperwerî ye (
Ligel van endîşeyên pênasekirinê, hemfikreke maqûl heye derheqê neteweperweriya klasîk û ji aliyê dîrokî ve paradîgmatîk. Bi awayekî tipîk diyar dike ku di warê sedaqata takekesî de daxwazên neteweyê di ser daxwazên din re ne û serweriya bêkêmasî armanca nebenabe ya bernameya wê ya siyasî ye. Ji berê de serweriya li ser axê bûye hêmaneke pênaseker a otorîteya dewletê û bîngehîn ji bo netewetiyê. Ev hatiye berzkirin di berhemên klasîk modern ên Hobbes, Locke û Rousseau de û dîsa vedigere di nîqaşan de di navendê de cih digre, her çiqas fîlozof niha bêtir gumanbar bin jî (bnr. li jêr). Meseleyên li dor kontrolkirina tevgera pere û mirovan (bi taybetî koçberî) û mafên çavkaniyan îşaretî serweriya teritoriyal dike û loma ji aliyê siyasî ve vê babetê dike navend di vê serdema globalîzasyonê de û ji aliyê felsefî jî dike balkêş him ji bo neteweperweran him ji bo dij-neteweperweran.
Di dema dawî de, nîskoka felsefî bêtir bi ser aliyê “neteweperweriya lîberal” ve çûye, ku daxwazên klasîk kêm dike û hewl dide helwesta pêş-neteweyî û rêzgirtina bo nirxên lîberal ên kevneşopî bîne ba hev. Wek mestere, dewleta terîtoryal wek yekeyeke siyasî, li gor neteweperwerên klasîk “aîd”î komeke etno-çandî ye û ew kom peywira wan e ku bi çalakî nerîtên xwe biparêzin û wan belav bikin. Cureya lîberal destûr dide “parvekirin”a dewleta terîtoryal bi komên etnîk ên ne-serdest re. Encam ji hev cihê ne û têra xwe balkêş in (bnr. li jêr bi taybetî beşa 2.)
1.2. Têgeha Neteweyê
Di awayê wê yê giştî de, mijara neteweperweriyê hevcotkirina di navbera qada etno-çandî (komên etno-çandî an “neteweyan” dihewîne) û qada birêxistinkirina qada siyasî de elaqeder dike. Me qala grîngiya wê helwestê kiribû ku dema endamên neteweyê grîngî didin nasnameya xwe ya neteweyî. Ev xal rê vedike li ber du cure pirsan. Yek, ên teswîrî:
(1a) Netewe çi ye û nasnameya neteweyî çi ye?
(1b) Tişta aidî neteweyê çi ye?
(1c) Xwezaya helwesta pêş-neteweyî çi ye?
(1d) Endamtiya bo neteweyekê bi dilxwazî ye an na?
Du, yên normatîv:
(1e) Gelo grîngîdayina bo nasnameya neteweyî her tim guncav e?
(1f) Yek divê çiqas grîngî bidê?
Ev beş pirsên teswîrî nîqaş dike, bi yên (1a) û (1b) dest pê dike; pirsên normatîv di Beşa 3 de di warê nîqaşa etîk de li ser tên rawestan. Ger yek bixwaze gel tevlî têkoşîna ji bo mafên xwe yên neteweyî bike, lazim e
Fikrek wê/î hebe ku netewe çi ye û tişta aidî neteweyekê çi ye. Loma, ji bo îzehat, daxwaz û dîrektîfên xwe yên kiryarê formule bikin û li ser zemînekê bidin rûniştandin, ramangerên pêş-neteweyî teoriyên etnîsîte, çand, netewe û dewletê rave kirine. Dijberên wan jî li dijî van teoriyan derketine. Vêga, hin pêşmercên derbarê komên etnîk û neteweyan de bingehîn in ji bo neteweperweran, lê yên din hûrgiliyên teorîk in ku ji bo piştevaniya yên bingehîn hatine dirustkirin. Pênase û statuya koma civakî ku ji bernameya neteweyî sûd digre, ku wek “netewe”, “etno-netewe” an “koma etnîk” tê binavkirin, esas e. Ji ber ku neteweperwerî bi taybetî di komên ku hê dewletek wan tuneye berbiçav e, pênaseya netewe an neteweperweriyê de tenê aîdbûna dewletekê ne hêja ye meriv li ser bisekine.
A rast, gelek caran sedaqetên “welatîbûn”ê bi serê xwe di bin sernavê “welatparêzî” ku me gava din behs kiribû, an “welatparêziya makezagonî”[4] de tê senifandin. Ev du bijareyên derhed (
Loma alîgirên neteweperweriyê yên sofîstîke, lîberal meyl dikin endamtiya tenê çandî derxin pêş û “etno-“ jê derdixin, behsa “netewetî”yê dikin (
Ka em vegerin ser meseleya kok û “otantîkbûn”a komên etno-çandî an etno-neteweyan. Di zanista civakî û siyasî de bi giştî du cûre nêrîn ji hev tên cihêkirin, lê komeke sêyem heye ku hêmanên ji her duyan dihewîne di xwe de. Ya yekem nêrîna modernîst e ku dibêjin neteweperwerî ligel netewe-dewletê di serdema modern de peyda bûye.[7] Di dema me de serkêşê vê nêrînê Ernst Gellner e (bnr. 1983).[8] Modernîstên din xalên din ên destpêkê hildibijêrin bi cudatiya yek an du sedsalan.[9] Nêrîna dijber, a
Ya sêyem û ya têra xwe maqûl ku him ji prîmordialîzm-etno-sembolîzm him ji modernîzmê vediqete, bi W. Connor (1994) dest pê kiriye.[10] Netewe ji dewletekê bêtir, komeke etnîk a politîzebûyî û mobîlîzebûyî ye. Loma, koka neteweperweriyê diçe berî dewleta modern, û naveroka wê ya hestiyar heta roja me maye (
A rast, nivîskarên kevntir —ji ramangerên gewre yên mîna Herder û Otto Bauer bigre heta propagandîstên dane ser şopa wan— pir hewl dane ku îddiayên normatîv ên derbarê neteweyan de bispêrin realîzma ontolojîk a hişk: netewe heqîqî ne, heyberên bona fide ne. Lakîn, nîqaşên hevçax hewl dan grîngiya dabeşbûna muxayel/rastîn kêm bikin. Fîlozofên hevçax ên sereke angaşt kirin ku angaştên neteweperwer ên normatîv-hilbijer û xwezaya “muxayel” a neteweyekê li hev dikin.[11] Dest nîşan dikin ku muxayileyên hevpar dikare merivan bi hev girê bide, û hevbandoriya rastîn a bihevrebûnê dikare berpirsyariyên grîng ên exlaqî pêk bînin.
Niha em vegerin pirsa (1c) derbarê xwezaya helwestên neteweyî. Meseleya raveker a bala zanyarên siyasî û civakî dikşîne, derheqê hestên etno-neteweperwer de, rewşa paradigmatîk a helwesteke neteweyî ye. Birra jî qasî xuya dike tiştekî îrasyonel, romantîk, û berjewendiyên şexsî re xemsar e? Ev mesele dike du alî nivîskaran, ên hewl didin neteweperweriyê ji bin ve irrasyonel bibînin û yên wê wek tiştekî rasyonel rave dikin. Nivîskarên ku wê îrrasyonel dibînin çendîn raveyan berpêş dikin ka çima meriv bi nêrînên îrrasyonel qayil dibin. Hin hibêjin, bi rexneyî, ku neteweperwerî xwe dispêre “hişmendiya şaş”. Lê ev hişmendiya şaş ji ku tê? Nêrîna herî besit ew e ku ev encama manipuleya yekser a “girseyan” e ji aliyê “bijarteyan”. Rexnegira navdar a neteweperweriyê Elie Kedourie (1960) di wê baweriyê de ye ku ev îrrasyonelbûn spontane ye. Panzdeh sal berê Liah Greenfeld di meqaleya xwe ya provokatîv a sala 2005an de neteweperwerî bi nexweşiya aqlî ve girê dida (bnr. kitêba wê ya sala 2006an jî). Li aliyê hember, Michael Walzer di 2002an de îzaheteke henûn a hêstên neteweperwer pêşkêş kir. Nivîskarên li ser nerîta marksîst îzahetên kûrtir ên cûrbicûr kirin. Yek ji van, binyadgerê fransî Étienne Balibar ew wek “hilberîn”a îdeolojiyê dît. Li gor Balibar, ew mekanizmayên neteweperwerî hilberandine, ti elaqeya wan bi safîtiya spontane ya takekesan re tuneye, hokarên civakî yên xeyrî-şexsî û binyadî ne (
Hin nivîskar angaşt dikin, gelek caran tiştekî rasyonel e ku takekes bibin neteweperwer (
Wek encam, em werin ser pirsa (1d), pirî caran netewe di esasê xwe de wek civateke ne-bidilxwazî tê dîtin, ku yek ji jidayikbûn ve aidî wê ye, di nav de mezin dibe û ev aidiyet xurttir dibe, temam dibe bi tesdîqkirina îlawe ya bi zanebûna kesekî. Her kes ne hemfikir e: neteweperwerên lîberal tercîhkirina aidiyeta neteweyî û îhtimala ku koçber bi tercîha bibin endamê neteweyekê û çandeke din qebûl bikin.
2. Cûreyên Neteweperweriyê
2.1. Têgehên Neteweperweriyê: Klasîk û Lîberal
Di serî de me got neteweperwerî li ser (1) helwesta endamên neteweyê disekine, ya ku dema grîngî didin nasnameya xwe ya neteweyî, û (2) kiryarên endamên neteweyê pêk tînin dema hewl didin bi awayekî serweriya siyasî bi dest bixin (an wê bidomînin). Ji aliyê siyasî ve xala sereke (2): kiryarên ku neteweperwer teşwîq dikin. Vêga em bi serwerî û axê dest pê dikin û vedigerin ser nîskokên adetî yên têkoşîneke neteweyî ya ji bo serxwebûnê. Meseleyeke grîng diavêjin holê:
(2a) Gelo serweriya siyasî ya li ser parçeyek axê hewceyî dewletê dike an tiştekî jê kêmtir?
Bersiva klasîk ew e ku dewlet hewce ye. Bersiveke lîberaltir jî dibêje hin awayên otonomiya siyasî têr dike. Piştî ku ev hat nîqaşkirin, em dikarin vegerin ser meseleyên normatîv ên elaqeder:
(2b) Ji aliyê etîk ve ji kîjan kiryaran re destûr heye di bidestxistin û domandina wê de?
(2c) Di bin kîjan şertan de etîk e ku destûr heye ji ev cûre kiryaran re?
Pêşî em li ser bersiva neteweperwer a klasîk bisekinin (2a). Serweriya siyasî ya etno-neteweyekê hewceyî dewleteke “ku heqê wê ye” (
Geşedanên li ser xeta vê fikrê gelek caran bersivên taybet diyar dikin an îma dikin bo (2b) û (2c), yanê, di têkoşîneke neteweyî ya serxwebûnê de emilandina hêzê li hemberî otorîteya navendî hema hema her tim amrazeke rewa ye ji bo bidestxistina serweriyê. Lêbelê, neteweperweriya klasîk tenê ne di tatêla avakirina dewletekê de ye, di tatêla domandin û xurtkirina wê de ye jî.
Neteweperweriya klasîk bernameyeke siyasî ye ku avakirin û domandina dewleteke tam serwer a komeke diyar a etno-neteweyî (“gel” an “netewe”) wek peywira sereke ya her endamê komê dibîne. Ji pêşbîniya ku yekeya çandî ya guncav (an a “xwezayî”) etno-netewe ye, dest pê dike û angaşt dike ku peywira sereke ya her endamî sedaqeta bo çanda etno-neteweyî ye di warê hemû meseleyên çandî de.
Neteweperwerên klasîk bi gelemperî hişyar in derbarê çanda ku xwedî lê derdikevin û geş dikin, û helwesta gel a li hemberî netewe-dewleta xwe. Ev helwesta notirvaniyê hin xetereyên wê potansiyel hene: gelek hêmanên çandekê yên gerdûnî an bi awayekî berbiçav ne neteweyî, dibe ku bibin qurbana coşa neteweyî. Neteweperweriya klasîk di jiyana rojane de talebên îlaweyî yên cûrbicûr datîne ber takekesan, ji kirîna malên bihatir ên dest-çekirî ji dêvla yên îthal ên erzantir bigre, heta jinûvehilberîna endamên mistaqbel ên neteweyê qasî ku bê îdarekirin (bnr.
Li nik neteweperweriya klasîk (û pismam/dotmamên wê yên derhedên radîkaltir), gelek nêrînên nermtir jî niha wek neteweperwer tên polînkirin. A rast, nîqaşa felsefî ber bi şêwazên nerm an heta ultra-nerm çûye, û piraniya filozofên ku xwe wek neteweperwer pênase dikin, bernameyên neteweperwer ên pir nerm pêşniyaz dikin.
Neteweperwerî di vê maneya firehtir de têkela hemû helwest, daxwaz û fermanên ji bo wê kiryarê ye ku nirxeke bingehîn a siyasî, etîk û çandî atfî netewe û netewetiyê dike û ji vê hin berpirsyariyan derdixe (ji bo endamên neteweyê, û ji bo alî, takekes an kolektîvên seyem ên têkildar) ji vê nirxa atifkirî. Nûnerên sereke yên vê koma nêrînan neteweperweriya lîberal e ku ji aliyê nivîskarên mîna Miller, Tamir û Gans hatiye pêşniyazkirin (bnr. li jêr).
Neteweperwerî di vê maneya firehtir de dikare ji hev cuda bin di fehma xwe ya derbarê neteweyên xwe de (ku di gelek caran sernixumandî tê hiştin di gotara wan de), di zemîn û asta nirxê wê de û di wergiriya berpirsyariyên diyarkirî de. Neteweperweriya nerm ji neteweperweriya klasîk kêmtir tiştan dixwaze û hin caran bi navê “welatparêzî”yê tê naskirin. (Emilandineke cuda, dîsa “welatparêzî”yê bi xwe re dihêle ji bo qedirdana civata sivîl û sedaqata bo dewletê, bereksê neteweperweriya ku civatên etno-çandî dixe navendê).
Ka em vegerin ser neteweperweriya lîberal, cûreya neteweperweriyê ku zêdetirîn tên nîqaşkirin.
Neteweperwerên lîberal rêgezên lîberal-demokratîk û helwestên nêz-neteweyî aidî hev dibînin. Yek ji alîgirên sereke yên vê nêrînê, Yael Tamir, di kitêba xwe ya 1993yan de nîqaş da destpêkkirin û di kitêba xwe ya dawî de behsa netewe-dewletê dike wek “baştirîn xala hevdîtinê ya herduyan” (2019: 6). Helbet, hin tişt divê bê fedakirin: divê em qebûl bikin ku manîdarbûna civatekê an vekirîbûna wê divê bê fedakirin heta radeyekê ji ber ku em nikarin bi hev re xwediyê her duyan bin (2019: 57). Ji her yekê çiqas tê fedakirin, ev ne zelal e, û helbet bersiva tam rast diguhere li gor neteweperwerên cuda.
Versiyona Tamir a neteweperweriya lîberal awayekî lîberalîzma civakî ye, ji vî aliyî ve dişibe nêrînên David Miller ku behsa “civatên piştevaniyê” dike di kitêba xwe ya 1999an Principles of Social Justice (Rêgezên Edaleta Civakî) de û xwedî heman helwestê ye di kitêbên xwe yên 1995 û 2008an de. Her du jî hesta nasnameya neteweyî wek hesteke wiha dibînin ku piştevaniyê xurt dike, û piştevaniyê jî wek amrazeke xurtkirina edaleta civakî dibînin (
Neteweperwerên lîberal di warê qedrê pirçandîtiyê de ji hev dûr dikevin. Kymlicka wê dike hîmê rismê xwe yî lîberalîzmê lê Tamir bêyî ku zêde deng derxe, wê jê derdixe: angaşt dike, demokrasiyên pirçandî, piretnîk tecrubeyeke wan pir lawaz heye (2019: 62). Teşhîsa Tamir a ji bo qeyrana siyasî ya îro ku bi Trump û Le Pen derdikeve pêş, “demokratên lîberal pûç bûn bi serfiraziya xwe” lê “neteweperwer jî xwe têkçûyî û kevnbûyî hîs kirin” (2019: 7).
Tamir lîsteya du cure sedeman derdixe ku statuya siyasî ya taybet garantî bike ji neteweyan re. Cureya yekem ew e ku, “ji dewletê” pê ve ti yekeya siyasî “nikare fikran belav bike li qada gişteyî” (2019: 52), û cureya duyem jî ew e ku netewe hewcedariya wê bi hewldanên afirîner ên berdewam heye da ku fonksiyonel û cazib be.
Geşbûna dîrokî ya lîberalîzmê veguherî bo rêgezeke gerdûnî, antî-komunîter; ev bû şaşiyeke kujer ku dikare û divê bê serastkirin ji aliyê senteza neteweperwer a lîberal. Em dikarin vebêjeyên netewetiya xwe vejînin bêyî ku mîrata lîberal a azadî û mafan bikin qurban? Neteweperweriya lîberal bersiva erênî dide. Li gor riwangeya wê, partîkulerîzma neteweyî li pêş e: Hezkirina mirovayetiyê îdealeke esîl e, lê hezkirina rastîn her tim taybet e…” (2019: 68).
Balkêş e, Tamir vê îtibara bala ya neteweyê bi nêrîneke derhed a sazker a derbarê xwezaya wê re dike yek: netewe binyadên aqlî ne ku di hişê endamên wê de ye (2019: 58).
Gelo neteweperweriya lîberal li cîhana îro li deverekê tê tetbîqkirin, an ev bêtir îdealek e an teoriya rewşa-dawî ye ku wêneyekî civaka arezûkirî pêşniyaz dike? Ger em li nivîsên neteweperwerên lîberal binêrin, ya duyem e, her çiqas du nerîtên ku ji xwe di realiteya siyasî de hatine tetbîqkirin dike yek û loma bi nisbet îdealeke hêsantir pêşkêş bike jî.
Varyasyonên neteweperweriyê yên bi felsefeyê re hêrî zêde têkildar ew in ku bandor dikin li sekna etîk a angaştan û pratîkên neteweperwer ên pêşniyazkirî. Nêrînên felsefî yên bi hûrgilî ên di lehê neteweperweriyê de wê wek “neteweperweriya teorîk” bi nav kirin, sifeteke ku xizmeta cihêkirina nêrînên bi vî rengî dike ji gotara neteweyî ya kêmtir sofîstîke û pratîktir. Angaştên ku neteweperweriya teorîk a navendî dinirxînin dikare bên xêzkirin bi awayekî bikêr lê besît û şematîk di nexşeya pozisyonên muhtemel ên di teoriya siyasetê de.
Angaştên neteweperwer ên ku neteweyê wek navenda kiryara siyasî raber dikin lazim e du pirsên giştî yên grîng bibersivînin. Yek, gelo yek cûre koma civakî ya mezin heye ku xwedî vê grîngiya exlaqî ya taybet e? Bersiva neteweperwer ew e ku helbet yek heye, ew jî netewe ye. Wekî din, dema neqandineke dawî wê bê kirin, mîna di navbera girêyên malbat an dostanî, û neteweyê de, ya dawî li pêş e. Neteweperwerên lîberal sekneke nermtir tercîh dikin, ku grîngî didin aidiyeta neteweyî, lê bi vî awayî wê naxin navendê. Du, sedemên mecbûriyetên takekesekî çi ne li hemberî komeke ji aliyê exlaqî ve navend? Gelo xwe dispêrên endamtiya bidil an bêdil a nav komê de? Ramangerê tipîk neteweperwer ê hevçax ya duyem tercîh dike lê qebûl jî dikin ku sedaqata bidil a bo nasnameya neteweyî serkeftineke grîng e ji aliyê exlaqî ve. Di nexşeya felsefî de, ecibandinên normatîf ên alîgirên neteweperweriyê bi giştî baş rûdinin li sekna komunîter: piraniya fîlozofên alîgirên neteweperweriyê komunîter in ku netewe wek civata tercîhkirî hilbijartine (bereksê ew komunterên din ku civatên firehtir tercîh dikin, mîna yên ji aliyê nerîtên olî yên global hatine pênasekirin).[13]
Berî ku em bi angaştên exlaqî bidomînin, ka em bi kurtî tabloya mesele û riwangeyên têkildarî terîtorî (ax) û mafên terîtoryal derxin, ku bingehîn in ji bo bernameyên siyasî yên neteweyî.[14] Ax çima girîng e ji bo komên etno-neteweyî, û çi ne wergirî û ûştên mafên terîtoryal? Grîngiya wê ya mezin ji serweriyê û hemû îhtimalên têkildar ên kontrolkirina hundir û vederkirinê tê. Grîngiya vê têra xwe zelal dibe ger hûn nêrîna Rousseau jî lê zêde bikin, ku sedaqatên siyasî bi eslê xwe sînorkirî ne û hezkirina —an, bi awayekî nermtir, hevaltiya sivîl a komarhez— kesekî bo koma xwe hewce dike hin kesên “êdin” veder bike. Çi ne ûştên daxwazkirina mafên terîtoryal? Neteweperwer û nêrînên di lehê neteweperweriyê de piranî xwe dispêrin girêdayîbûna endamên neteweyekê ya bo axa neteweyî û nirxa dirûvdar (
2.2 Angaştên Exlaqî, Yên Klasîk û Lîberal: Navendîbûna Neteweyê
Niha em derbasî rehenda normatîv a neteweperweriyê bibin. Em ê pêşî bernameya neteweperwer pênase bikin, yanê, angaştên normatîv û raveker ên tîpîk derxin û wan bisenifînin. Ev angaşt dikare wek bersivên koma pirsên me yên normatîv ên destpêkê bên dîtin, (1) helwest û (2) kiryarên neteweperwer. Em ê bibînin ev angaşt çendîn cûre kiryar pêşniyaz dikin: yên armanc dikin rêxistineke siyasî ya ji bo civateke diyar a neteweyî ya etno-çandî biparêzin û bidin domandin (bi vî awayî bersivên bo pirsên me yên normatîv spesîfîktir bikin, (1e), (1f) û (2c). A din, endamên civatê teşwîq dikin ku, wek taybetiyên sereke yên jiyana çandî, naverokên etno-çandî belav bikin di dewleteke wiha de. Dawiyê de, em ê nîqaş bikin çendîn xetên fikra neteweperwer ku ji bo berevaniya van angaştan hatine berpêşkirin. Wek destpêk, ka em vegerin ser angaştên derbarê pêşvebirina dewlet û çanda neteweyî. Ji aliyê neteweperweran ve ev wek normên reftaran hatine pêşniyazkirin. Grîngtirîn varyasyonên felsefî derbarê sê wechên angaştên normatîv ên bi vî rengî:
i. Xwezaya normatîv û hêza angaştê: tenê mafekî (yanê, xwedîbûn û parastina awayekî xwe-rêvebiriya siyasî, dewleteke tercîhkirî an tîpîk, an ji xwedîbûna jiyaneke çandî ya li ser esasê çandeke etno-neteweyî), an berpirsyariyeke exlaqî (bidestxistin û parastin), an berpirsyariyeke exlaqî, zagonî û siyasî dide nasandin? Xurttirîn angaşt a neteweperweriya klasîk e; normên wê yên tipîk him exlaqî ne û him, dema netewe-dewlet carekê ava bû, berpirsyariyên zagonî ne ji bo hemû aliyên têkildar, endamên takekes ên etno-neteweyê jî tê de. Versiyoneke lawaztir lê têra xwe daxwazkar tenê behsa berpirsyariya exlaqî dike (“peywira pîroz”).
ii. Hêza angaşteke neteweperwer a di warê berjewendiyên bi derve re û mafan de: mînakeke rastîn, emilandina zimanê navmalî ewqas grîng e ku konferansên navneteweyî jî bi wî zimanê bên kirin û ji ber vê balkêştirîn beşdarên ji derve jê bimînin? Li vir giranî diçe ser hêza angaşta neteweperwer li dijî hêza angaştên din
maf û berjewendiyên takekesî an komî jî tê de. Cudahiyên di hêza miqayeseyî ya angaştên neteweperwer de li ser berdewamiya navbera du seriyan de pêk tê. Li seriyê têra xwe nexoş, angaştên neteweyî, mafên mirovan jî tê de, di ser hemû angaştên din re ye. Li navendê neteweperweriya klasîk heye ku angaştên neteweyî di ser berjewendiyên takekesî û gelek hewcedariyên din re digre, lê illeh di ser mafên mirovan re nagre (bnr., wek mînak, MacIntyre 1994, Oldenquist 1997). Li aliyê hember ku nerm, mirovane û lîberal e, angaştên neteweperweriya klasîk tenê di halên prima facie (tişta herî pêşî ji çav ve xuya dike) de tên riayetkirin (bnr.
iii. Angaştên neteweperwer, klasîk an lîberal, wê ji bo kîjan koman be? Wergiriya wan çi ye? Boçûnek îdia dike ku ji bo her etno-neteweyê ne û loma jî gerdûnî ne. Mînakek jê ev angaşt e ku “her etno-netewe divê dewleteke wê hebe”. Bi awayekî fermîtir
Neteweperweriya gerdûnîker bernameyeke siyasî ye ku dibêje her etno-netewe divê bibe xwedî dewletekê ku heqê wê ye û divê berjewendiyên xwe pêş ve bibe.
Wek alternatîv, îdiayek dikare partîkularîst be, mîna îdiaya “Koma X divê dewleteke wan hebe”, dikare ji bo komeke din tiştekî îfade neke:
Neteweperweriya partîkularîst bernameya siyasî ye ku dibêje hin etno-netewe divê dewleta wan hebe, bêyî ku vî mafî rewa bibînin ji bo hemû etno-neteweyan. Vê wiha dike:
A. di ser re gav dike (neteweperweriya partîkularîstîk a ne vebeyîner (reflective), an
B. bi eşkereyî diyar dike kî bê vederkirin: “Koma X divê dewletek wan hebe, lê ya koma Y divê tunebe” (Neteweperweriya neheq).
Zehmettirîn û ya rast şowenisttirîn aliyê partîkulerîzmê, yanê, (B), wek “neheq” hatiye binavkirin ji ber ku bi eşkereyî red dike îmtiyaza xwedîbûna dewletekê bo hin gelan. Neteweperwerên teorîk ên cidî bi gelemperî tenê cûreya gerdûnî diparêzin, lê neteweperwerên asayî piranî li kolanan vê cûreya nediyar egoîst diparêzin.
Wêneyê neteweperwer ê exlaqîbûnê pir dişibe nêrîna serdest a di teoriya têkiliyên navneteweyî de ku wek “realîzm” tê binavkirin. Bi awayekî hişk bê gotin, exlaqîbûn bi dawî dibe li ser sînorên netewe-dewletê; jê wêdetir ji anarşiyê pê ve tiştek tuneye.[16] Angaşta neteweperweriya klasîk a sereke ya derbarê netewe-dewletê de bi xweşikî temam dike, yanê, her etno-netewe an gel divê xwediyê dewleta xwe be, û diyar dike paşê çi diqewime: netewe-dewlet li ser navê gelên xwe yên avaker dikevin pêşbaziyê.
3. Nîqaşa Exlaqî
3.1. Neteweperweriyên Klasîk û Lîberal
Bînin bîra xwe ew pirsên destpêkê yên normatîv derheqê (1) helwestan û (2) kiryaran de. Gelo terefgîriya neteweyî rewa ye, û heta çi astê? Kîjan kiryar guncav in di bidestxistina serweriyê de? Bi taybetî, gelo dewletên etno-neteweyî û çandên (etno)neteweyî yên bi riya saziyan tên parastin, ji îradeya endamên xwe serbixwe ne? û yek dikare heta çi radeyê wan biparêze?
Nîqaşa felsefî ya di leh û aleyhê neteweperweriyê de nîqaşeke derbarê exlaqîbûna angaştên wê yên sereke ne. Nemaze, meseleya exlaqî ya talî ev e:
Gelo qet şêwazeke neteweperweriyê heye ji aliyê exlaqî ve caîz an rewa be, û, an, çiqas xirab in hin şêwazên wê yên diyar?[17] Çima angaştên neteweperwer hewceyî parastinê ne? Di hin halan de maqûl xuya dikin: wek mînak, rewşa xirab a hin komên neteweyî yên bêdewlet —dîroka cihû û ermenan, bêtalihiyên dîrokî û hevçax ên kurdan— dide bawerkirin ku xwedîbûna dewleta xwe wê xirabtirîn pirsgirêk çareser bikirana. Hê jî, sedemên baş hene ku angaştên neteweperwer bêtir bi baldarî li ser bên sekinandin. Giştîtirîn sedem ew e ku pêşî divê bê raberkirin ku şêwaza siyasî ya netewe-dewletê qedreke wê heye, civateke neteweyî qedreke wê taybet, heta navendî, exlaqî û siyasî heye, û angaştên di lehê wê de qedreke wan normatîv heye. Piştî ku ev hat rûniştandin, parastinek jê re lazim e. Hin angaştên neteweperweriya klasîk diyar e bi hin nirxan re ku meriv meyl dike qebûl bike, li hev nake —qene di bin şertên normal ên jiyana hevçax de. Hin ji van nirxan esasî ne di civakên lîberal-demokratîk de, yên din jî grîng in bi taybetî ji bo geşkirina afirînerî û çandê. Nirxên sereke yên di yekem komê de, otonomiya takekesî û alîkarîxwaziya bêalîgirî ye (a herî berbiçav alîkarîxwaziya bo komên ji çandeke cuda ye). Ew peywirên taybet ên kesekî di warê çanda etno-neteweyî de dikare midaxaleyî mafê takekes ê otonomiyê bike, dike jî. Neteweperwerên lîberal haya wan heye ji zehmetiyên vê boçûna klasîk, û angaştên klasîk nerm dikin, tenê statuya prima facie (tişta herî pêşî ji çav ve xuya dike) didin wan. Bi giştî behsa “lêzêdehiyên cûrbicûr dikin ku navê neteweperweriyê xirab dikin, û hewl didin “fikra neteweperweriyê bi xwe ji van zêdegaviyan veqetînin” (Miller 1992, 2000). Nivîskarên neteweperwer ên wiha bîrbir di nav diyalogeke felsefî ya berdewam a navbera alîgir û dijberên angaştê de cih girtin.[18]
Ji bo em alikariya xwîneran bikin ku bi saya vê nîqaşa tevlihev riya xwe bibînin, em ê bi kurtî xulase bikin ew fikrên ku ji etno-neteweperweran re vekirî ne ku doza xwe biparêzin (bide ber hev bi pêdaçûna bikêr a di Lichtenberg 1997 de). Xetên din ên fikrî yên li ser van mulahazayan ava bûne, dikare ji bo berevaniya gelek çeşîdên cuda yên neteweperweriyê bên emilandin, ji yên radîkal bigre heta yên nerm.
Ji bo bibe puxte, her xeteke fikrî wê wek argumaneke kurt bê îfadekirin; nîqaşa eslî tevlihevtir e, nabe di reşnivîsekê de bê pêşkêşkirin. Hin xetên grîng ên rexneyê ku di nîqaşê de hatine berpêşkirin, wê di nav kevanê de bên nîşandan (bnr. Miscevic 2001). Argumanên sereke yên di lehê neteweperweriyê de wê nav du koman de bê dabeşkirin. Yekem koma argumanan îdiaya wan ew e ku civatên neteweyî qedrekî wan bilind heye, ev carna ji berjewendiyên endamên wan ên takekes tê (w.m., Kymlicka, Miller, û Raz), ne-amrazî ne û ji arezû û tercîhên endamên xwe yên takekes serbixwe ne, îdia dike ku loma ev divê bên parastin bi amrazên dewletê û siyaseta fermî ya dewlethez. Koma duyem kêmtir “gişgir” e, ji pêşqebûlên grîng ên derbarê çand û nirxên çandî serbixwe, argumanên ji bo hewcedariya edaletê dihewîne.
Yekem kom wê bêtir bi hûrgilî bê pêşkêşkirin ji ber ku ew kakilê nîqaşê pêk tîne. Ev, civatê wek çavkaniya nirxê an wek alava veguhaztinê ku endamên xwe bi hin nirxên grîng ve girê dide, teswîr dike. Li gor neteweperwerên klasîk, argumanên ji vê komê bi maneyeke “kûr” komunîter in ji ber ku xwe dispêrin taybetiyên bingehîn ên rewşa mirovayetiyê.
Awayê giştî yê argumanên komunîter ên kûr wiha ne. Yek, pêşaneya komunîter: hin başiyên nayê nîqaşkirin (w.m., nasnameya şexsekî) hene, hin cûreyên civatê esasî ne ji bo bidestxistin û parastina wê. Paşê ew angaşta ku neteweya etno-çandî cûreyeke civatê ye ku bi awayekî îdeal ji bo vê peywirê guncav e.
Paşê encama dewletparêz tê: ji bo civateke wiha nasnameya xwe biparêze û piştevaniya nasnameya endamên xwe bike, lazim e ew xwediyê şêwaza siyasî ya dewletekê be (her tim an qene di normala xwe de). Encama ev cure argumanê ew e ku civata etno-neteweyî mafê wê heye dewletek wê etno-neteweyî hebe û welatiyên dewletê jî maf û berpirsyariya wan e ku ji yên din bêtir li pişt çanda xwe ya etnîk bisekinin.
Her çiqas pêşbîniyên felsefî yên kûrtir ên di argumanan de ji nerîta komunîter derkevin jî, şêwazên lawaztir jî tên pêşniyazkirin ji aliyê fîlozofên lîberaltir. Xetên fikrî yên komunîter ên di lehê neteweperweriyê de diyar dikin, nirxek heye di parastina nerîtên çanda etno-neteweyî de ji aliyê hesta aidiyeta bo neteweyeke hevpar, û piştevaniya di navbera endamên neteweyekê de. Neteweperwerekî lîberal dikare îdia bike, ev ne nirxên sereke yên jiyana siyasî ne lê dîsa jî nirx in. A din, nêrînên ji bin ve dijhev, takekesparêzî û kozmopolîtanîzm, ziwa, razber û bêmotîve xuya dikin di berawirdkirinê de. Bi kozmopolîtanizmê em îşaretî doktorînên exlaqî û siyasî dikin bi diyarkirina ku
a. Berpirsyariyên exlaqî yên kesekî bo hemû mirovan e (bêyî ku li mesafeya cografî an çandî binêre), û
b. Nîzamên siyasî divê li gor vê berpirsiyariya gerdûnî bên dirustkirin (bi awayê nîzamên supra-statist ku di ser netewe-dewletan re bin)
Gelek fîlozof, dema rastî hêzên dijhev ên neteweperwerî û kozmopolîtanizmê tên, têkeleke lîberalîzm-kozmopolîtanîzmê û welatparêzî-neteweperweriyê tercîh dikin. Di nivîsên xwe de, B. Barber “têkeleke zelal a kozmopolîtanîzm û cimaetparêziyê” berz dike ku li gor wî nasnameya amerîkî ya neteweyî karakterîze dike (Barber 1996: 31). Charles Taylor dibêje “ti çareya me tuneye ji bilî ku em bibin kozmopolîtan an welatparêz” (Taylor 1996: 121).
Hilary Putnam sedaqatê pêşniyaz dike bo baştirîn tiştên di nav piratiya nerîtan de ku her yek ji me tê de cih digre, yanê riyeke navîn di navbera welatparêziya aso-teng û kozmopolîtanîzmeke zêde razber de (Putnam 1996: 114). Pêşiyên vê lihevkirinê Berlin (1979) û Taylor (1989, 1993) bûn[19] û di nav bîst salên dawî de cihekî navendî girt di nîqaşan de û heta kir ku neteweperweriya dîrokî ji nû ve bê xwendin li ber ronahiya wê.[20] Piraniya nivîskarên neteweperwer ên lîberal versiyonên lawazkirî yên argumanên me rêz kir qebûl dikin, û wan diemilînin ji bo xurtkirina angaştên xwe yên neteweperwer ên nerm an zêde-nerm.
Va ne lawaziyên sereke yên etno-neteweperweriya klasîk ku neteweperwerên lîberal, lîberalên-bisînor û kozmopolîtan pêşkêş dikin. Yek, angaştên etno-neteweyî tenê hêza wan a prima facie heye û mafên takekesî pûç dikin. Du, daxwazên rewa yên etno-neteweyî bi xwe bi awayekî otomatîk nayên maneya mafê dewletbûnê, bêtir tên maneya mafê otonomiya çandî di asteke diyar de. Modelên sereke yên otonomiyê terîtoryal in an ne terîtoriyal in: a yekem, desthilatdariya teritoriyal dihewîne; du, otonomiya çandî ji bo takekesan e bêyî ku li îkametgaha wan a li dewletekê binêre.[21] Sê, etno-neteweperwerî tabiyî welatparêziya sivîl e ku pir kêm an yekcar elaqeya wê bi krîterên etnîk re tuneye. Çar, efsaneyên etno-neteweperwer û “derewên grîng” ên manend tên tolerekirin tenê dema ne-xetere û ne-êrîşkar bin, û bi vî halî şaş bin jî digel sixtebûna wan, ji aliyê exlaqî ve tên misaedekirin. A dawî, rewatiya angaştên etno-neteweyî divê kaniya wan tercîhên azad ên takekesan be.
3.2. Argumanên di lehê neteweperweriyê de, yên klasîk û ên lîberal: pêdiviya kûr a ji bo civatê
Vêga bînin bîra xwe argumanên neteweperwer ên taybet ên ji koma yekem. Argumana yekem xwe dispêrê pêşbîniyên ku di yên din de jî xuya dikin, lê ew nirxeke di-xwe-de (intrinsic) etfî civatê dike.
Argumanên paşê nirxa neteweyê ya amrazî dest nîşan dike, ku kana xwe ji nirxa pêşveçûna takekesî, fehma exlaqî, nasnameya qewî û yên manend digre.
1. Argumena Nirxa di-xwe-de. Her civateke etno-neteweyî binirx e di nav xwe de ji ber ku ew tenê bi çarçoveya xwezayî ya nerîtên têvel ên çandî dorpêçkirî ye, ku tê de mane û nirxên grîng tên hilberandin û veguhaztin. Endamên civatên wiha nêzîkîtiyeke taybet parve dikin bi hev re. Bi axaftina heman zimanî û parvekirina dab û nerîtan, endamên van civatan ji biyanîyan bêtir nêzîkî hev dibin.
2. Argumena Pêşveçûnê. Civata etno-neteweyî esasî ye ji bo her endamên wê ku pêş ve biçin. Bi taybetî, tenê di nav civateke wiha de takekesek dikare têgeh û nirxên grîng wergire ji bo têgihiştina jiyana çandî ya civatê bi giştî û jiyana takekesî bi xwe jî. Gelek nîqaş çêbûne li aliyê neteweperweran li ser ka gelo cudabûna nirxan pêwîst e ji bo cihêbûna komên neteweyî an na.
Neteweperwerê lîberal ê kanadayî Seymour (1999), Taylor, û Kymlicka dest nîşan kirine ku “cudabûna nirxan a di navbera herêmên cuda ên Kanadayê de” ku rê veke li netewetiyên cuda, “minîmal” e. Taylor (1993: 155) gihiştiye wê encamê ku mesele ne cudabûna nirxan e.
3. Argumena Nasnameyê. Filozofên komunîter ji xwezayê zêdetir xwe-têrkirinê dupat dikin wek hêza sereke di diyarkirina nasnameya me de— bi saya mekana civakî û peywendên ku em tê de, em dibin ew kesên ku niha em ew in. Ev îdia helbet hinekî maqul e. Nasnameya her kesekî girêdayî beşdarbûna wê/wî nav jiyana komunal e (bnr. MacIntyre 1994, Nielsen, 1998, û Lagerspetz 2000). Ger bê qebûlkirin ku exlaqê takekesekî girêdayî nasnameyeke şexsî ya kamil û stabil e, şertên
komunal ku geşbûna nasnameya şexsî xwedî dike, pêwîst e bê parastin û teşwîqkirin. Loma, jiyana komunal divê bê birêkxistin li dor çandên neteweyî yên taybet.
4. Argumena Fehma Exlaqî. Bi taybetî çeşîdeke grîng a nirxan, nirxa exlaqê ye. Hin nirx hene gerdûnî ne, w.m., azadî û wekhevî, lê ev zêde razber û “zirav” in. Nirxên dewlemend û “stûr” ancax di nav şertên taybet de tên ferqkirin; fenanî Charles Taylor dibêje, “zimanê ku em dipejirînin meseleyên qenciyê ji bo me baş îfade dike” (1989: 35). Netewe çarçoveyeke xwezayî pêşkêşî me dike ji bo nerîtên exlaqî, û bi riya vê fehma exlaqî jî pêşkêş dike; netewe dibistana seretayî ya qaideyên exlaqî ne.
5. Argumena Çeşitdariyê. Her Çandeke neteweyî bi awayekî tekane tevkariya çeşitdariya çandên mirovayetiyê dike. Navdartirîn alîgirê vê fikrê yê sedsala bîstemîn, Isaiah Berlin (di şîrovekirina Herder de), dibêje:
“Wecên” çandan tekane ne: her yek qalikekî ji gelek qalikên potansiyela mirovayetiyê temsîl dikin di dem û mekan û hawirdora xwe de. Li me hatiye qedexekirin em nirxan bidin ber hev, ji ber ku ev pîvandina ya bêpîvan e. (1976: 206)
Dema bê qebûlkirin ku (etno)netewe yekeya xwezayî ya çandê ye, parastina çeşitdariya çandî pêwîst dike ku piratiya çanda (etno)neteweyî bi riya saziyan bê parastin. Piratiya awayên çandî bi “şêwazên jiyanê” yên etno-neteweyî ve bên girêdan dikare bên parastin û pêşvebirin.
David Miller riwangeyeke lîberal neteweperwer a balkêş û sofîstîke çêkiriye di nav dehsaleyan de ji berhema xwe ya 1990î heta dawîtirîn xebata xwe ya 2013yan. Ew çeşitdariya pirçandî qebûl dike di nav civatekê de lê nasnameyeke neteweyî ya seranser binxêz dike û wek mînaka sereke nasnameya neteweyî ya brîtanî dide ku nasnameyên etnîk ên îngilîz, skotî û yên din jî di nav xwe de dihewîne.
Ew daxwaza “nasnameyeke hewîner dike ku endamên hemû komên çandî têkevinê” (2013: 91). Miller di wê baweriyê de ye ku nasnameyeke wiha lazim e ji bo piştevaniya civakî, û jê jî wêdetir, ji bo welatpareziya makezagonî jî. Yekî gumanbar dikare vê bibêje. Pirsgirêka bi civakeke pirçandî re ew e ku nasnameya neteweyî ji aliyê dîrokî ve bûye mijara girêyên etno-neteweyî û di nav giraniya piratiya taybetiyên çandî de (zimanê hevpar, “dîroka bi hev re tê bibîranîn”, dab û nerît û hwd.) eynîbûn hewce kiriye. Lakîn, dewletên pir-çandî bi gelek dîrok, ziman, olên cuda û heta xuyangên têra xwe ji hev dûr koman tînin ba hev. Îjar, meriv ji nasnameya pir zirav a aidbûna dewletekê dest pê bike, wê “nasnameyeke neteweyî” ya hewîner çawa bê avakirin? Wek ku dubendiyek hebe. Ger piştevaniya civakî bo nasnameya neteweyî bê spartin, hewce dike nasnameya neteweyî tenik be û wek ku nasnameyeke bêkêmasî, unîter çêbibe, xuya dike. Welatparêziya makezagonî ya stûr dibe ku helwesteke muhtemel a balkêş be ku bikaribe ji piştevaniyeke wiha re bibe zemîn û çeşitdariya çandî ya resen biparêze.
3.3. Argumanên di lehê neteweperweriyê de: meseleyên edaletê
Argumanên di koma duyem de derheqê edaleta siyasî de ne û xwe naspêrin angaştên metafizîk ên derbarê nasnameyê, geşbûn û nirxên çandî de. Serî li şertên (yên rastîn an îdiakirî) wiha didin ku siyaseta neteweperwer maqul be (an bikaribe xweş bê dîtin an bê mecbûrkirin jî), mîna
(a) rastiya ku beşeke pir mezin a cîhanê wek netewe-dewlet birêkxistin bûye (loma her komeke nû jî hewes dike netewe-dewletekê ava bike wek modelên heyî), an (b) şertên xwe-berevaniya komê an islahkirina bêedaletiyên rabirdûyê ku dikarin siyaseta neteweperwer rewa bikin (di ser mînakeke taybet re). Hin arguman jî wek wesîleya qenciyên siyasî yên grîng, mîna wekhevî, tên pêşkêşkirin.
1. Argumena Derbarê Mafê Kolektîv ê Çarenûsiyê. Komek mirovên hejmareke maqûl mafê wan a prima facie heye ku xwe bi rê ve bibin û biryara endamtiya xwe ya mistaqbel bidin, ger ev be tişta endamên komê dixwazin. Di esasê xwe de îradeya demokratîk a endaman bi xwe ye ku bingeha mafê ji bo dewleteke etno-neteweyî, sazî û pratîkên çandî yên etno-navendî ye. Ev arguman daxwazên (etno)neteweyî rewa dike ku kana xwe ji îradeya endamên neteweyê digre. Loma ev têra xwe guncav e ji bo neteweperweriya lîberal lê ne cazib e ji bo komunîteryeneke kûr ku talebên neteweyê ji tercîhên takekesên taybet serbixwe û jê pêştir dibîne.[22]
2. Argumena Derbarê Mafê Xwe-parastinê û Tenzîmkirina Bêedaletiyên Borî. Zordarî û bêedaletî sedemeke adil e û maf dide koma mexdûr ku veqete. Ger komeke kêmar ji aliyê piraniyê bê tepisandin, heta wê radeyê ku rewşa hema hema her endameke kêmarê ji ya endamên piraniyê xirabtir be ji ber sedema endambûna kêmarê, ewçax daxwazên neteweperwer ên li ser navê kêmarê ji aliyê exlaqî ve maqûl dibin û wek potansiyel jî xwe dikin mecbûriyet. Ev arguman mafekî tîpîk ê çaredîtinê ye ku ji riwangeyeke lîberal tê pejirandin (bnr., nîqaşa di Kukathas û Poole 2000, û Buchanan 1991; ji bo bêedaletiyên borî Waldron 1992)
3. Argumena Derbarê Wekheviyê de. Endamên komeke kêmar gelek caran bi dezavantaj in di nav çanda serdest de, ji ber ku ew divê xwe bispêrin ew kesên xwedî heman ziman û çandê ku karûbarên jiyana rojane bidin meşandin. Ji ber vê, bêalîgiriya lîberal bi xwe hewce dike ku piranî hin mafên çandî, yanê mafên ji ber cudabûna kêmarê, nas bike (bnr. Kymlicka 1995b, 2001, û 2003b). Parastina sazûmanî û mafê koma kêmarê yê avakirina saziyên xwe çare ne ku wekhevî pêk were û netewe-dewlet veguhere bibe dewleteke pirçandî ya nermtir.
4. Argumena Derbarê Serkeftinê. Netewe-dewlet bi ser ketiye ku di rabirdûyê wekhevî û demokrasiyê pêş ve bibe. …………………..
Piştevaniya etno-neteweyî henceteke xurt e ji bo belavkirineke wekhevtir a hebûna madî (Miller 1995; Canovan 1996, 2000). Û diyar e netewe-dewlet esasî ye ji bo hîmayekirina jiyana exlaqî ya civatan di siberojê de, çimkî ew tekane şêwaza saziya siyasî ye bikaribe civatan ji gefên globalîzasyon û asîmilasyonê biparêze (ji bo nîqaşeke rexneyî ya bi hûrgilî derbarê vê argumanê de bnr., Mason 1999).
Andreas Wimmer (2018) nîqaşeke balkêş a vê serkeftina dîrokî ya netewe-dewletê pêşkêş dike (tê nîqaşkirin di Knott, Tolz, Green, & Wimmer 2019).
Ev argumanên siyasî dikare bi yên komunîter ên kûr re bên cem hev. Ligel vê, riwangeya wan, bi tena serê xwe, “çandheziyeke (culturalism) lîberal” pêşkêş dike ku guncavtir e ji bo civakên etno-çandî yên pirhejmar. Ji neteweperweriya lîberal a Tamir û Nielsen bêtir dûrî neteweperweriya klasîk, ji palpiştên felsefî yên komunîter dûr disekine.[23] Fikra netewesaziya nerm îşaretî pir-çandîheziyeke vekirî dike ku her kom para xwe ya mafê çaredîtinê jê wergire, lê ji dêvla ku xwe ji yên din veqetîne, di nav çandeke hevpar, sivîl a hewîner de dimîne di nav danûstendineke vekirî bi jêr-civatên din re. Ger em çeşitdariya civatên pluralîstîk û tîrbûna hevbandoriyên netewe-borî bifikirin, vekirîbûneke wiha ji bo gelek kesan tekane garantiya jiyaneke civakî û siyasî ya bi îstikrar xuya dike (bnr., nîqaşa di Shapiro û Kymlicka 1997).
Bi giştî, sekna neteweperwer a lîberal nerm û sivîl e, û gelek tiştên din dikare bê gotin derbarê wê de. Hewl dide pêhesînên me nêzîkî exlaqeke siyasî ya lîberal bike ji bo hin awayên parastina siyasî ya civatên çandî. Helbet, ev rê vedike li ber meseleya lihevkirina rêgezên gerdûnî yên lîberal û sedaqatên kesekê bo neteweya etno-neteweyî. Gelek neteweperwerên lîberal ên mîna Tamir netewetiya çandî vediqetîne ji dewletbûnê………
Û, hezkirina welêt a ew pêşniyaz dikin, bi her cure fikrên gerdûnhez tê nermkirin, ku di dawiyê de berjewendiyên neteweyî di bin siya xwe de dihêlin (Tamir 1993: 115; 2019: gelek caran, bnr., Moore 2001 û Gans 2003). Nîqaşeke berdewam heye li nav neteweperwerên felsefî derbarê ka gelo çiqas lawazbûn an lihevkirin hê guncav e di sekneke temamî neteweperwer de.[24] Di berhemên hin neteweperwerên lîberal de jî taybetiyeke berjewendiya kozmopolît heye (Nielsen 1998–99).[25]
Di bîst salên dawî de, meseleyên neteweperweriyê her diçe bêtir dibe parçeyek ji nîqaşên derbarê nîzamên navneteweyî de (bnr., madeyên globalizm û kozmopolîtanizmê). Girêya têgehî ya sereke ew îdia ye ku netewe-dewlet yekeyên xwezayî, stabil û guncav ên nîzama navneteweyî ne. Nîqaşeke têkildar, derbarê rola kêmaran de ye di pêvajoya globalîzasyonê de (Kaldor 2004). A din, her du boçûn dibe ku dawiyê de bibin yek: neteweperweriyeke lîberal a pirçandî û kozmopolîtanizmeke nerm, ji cudatiyan re hewîner aliyên wan hevpar heye.[26]
3.4. Populizm û rûyê nû yê neteweperweriyê
“Populizm” navlêkeke sîvan e ku çeşîdên him aliyên rastgir him ên çepgir dihewîne. Ev beş wê bala xwe bide tevgerên populist ên rastgir ku pir nêzîkî pêşiyên xwe yên neteweperwer ên kevneşopî ne. Ev teqabulê rewşa li piraniya Ewropayê, ya li DY dike, ku babetên neteweperwer ji aliyê populistên rastgir tên berpêşkirin.[27] Lê têra xwe zelal bûye ku neteweperwerî tenê yek ji “izm”ên siyasî ye ku bala populistên rastgir dikşîne. Qeyrana koçberiyê xwe-pênasekirina bi civatên zimanî-çandî derxist pêş (“em, ên fransîaxêv” an “em xiristiyan”) ku ji neteweperweriyê dibore. Jan-Werner Müller (2016) û Cas Mudde (2007) dest nîşan dikin ku şiklê hevpar ê hemû cureyên populizmê têra xwe besît in û wek “tenik” teswîr ……….
dikin. Mudde rave dike: “Populizm wek îdeolojike navend-tenik tê famkirin ku di taliyê de civakê dike du aliyên homojen û dijhev, ‘xelkê pak’ û ‘elîtên riziyayî’, û îdia dike siyaset divê bibe derbirîna volonté générale (îradeya giştî) ya Gel” (2007: 23). Dema wiha tê pênasekirin du aliyên wê dijhev hene: Populizm, dema wiha bê pênasekirin, du aliyên wê dijber hene: elîtizm û piranîtî. A yekem, li dijî gel (mezlûm) elîtên dijber hene. Ya duyem, mimkun e du awayên karakterîzekirina “gel” ji hev bên cihêkirin: ji aliyê statuyên civakî (çîn, asta dahatûyê, hwd.) an ji aliyê aidiyeta etnîk û/an çandî (bnr., de Cleen 2017 jî).
Elît
¯
Çîna civakî Gel ® etnîk, çandî
Ya duyem, rehenda berwarî baskê çep ji populizmên baskê rastgir cihê dike û cih dihêle ji tercîha populizma navendhez re. Em li neteweperweriya xurt a etnîk binêrin. Têkiliya navbera populizma rastgir û neteweperweriyeke wiha de pir nêzîk e. Vê kiriye ku hin teorisyen (Taguieff 2015) “populizma neteweperwer” wek tekane cureya populizmê bibînin. Ev têgeh tam dibe senteza populizm û neteweperweriya xurt a etnîk an xwemalîtîyê. Ji populizmê, şemaya giştî ya dij-elîtizmê distîne: pêşeng yekser xitabî gel dike û îdia dike ku berjewendiyên gel diparêze. Ji neteweperweriyê, karakterîzasyona gel distîne: ew civateke etnîk e, pirî caran civata etnîk a xwedî dewlet e, an etno-netewe ye. Mudde, di xebata xwe de nîşan dide ku populizmên safî rastgir îdia dikin, ew gelê heqîqî ku neteweya heqîqî pêk tînin temsîl dikin, ew gelê heqîqî ku ji aliyê biyaniyên hatine nav wan hatiye qirêjkirin. Li Dewletên Yekbûyî, yek dikare behsa tevgerên populîst û reaksiyoner bike, mîna Tea Partî ku wek encama tecrubeyên dawî yên koçberî,
êrişên terorîst, û berberîbûna aborî ya zêdebar peyda bûye. Li vir ji ber ku cih teng e lazim e em alternatîva populist a sereke (nîv alternatîv) ya populizma neteweyî deynin aliyekî. Li hin welatên mîna Almanya, hin kom-partiyên populist (w.m., partiya AfD (Alternatîv ji bo Almanyayê) ya alman)), xitabî taybetiyên ji aidiyeta etno-neteweyî gelekî firehtir dikin, wek pêwendiyên olî. Hinekî din vê cazibeyê û ya etno-neteweyî tînin cem hev. Dibe ew a ku Riva Kastoryano (2006) wek “neteweperweriya neteweborî” bi nav dike.
Balkêş e, neteweperweriya lîberal zêde ne cazib e ji bo populistan. Ji aliyê teorîk ve meriv dikare dest nîşan bike ku Tamir (2019) neteweperweriya xwe ya lîberal wek reçeteyeke baş dibîne li dijî gefên demagogên mîna Trump û Boris Johnson (ji emilandina navê “populist” dûr disekine, w.m., 2019: 31).
Xurtbûna populizmê qada siyasî ya meriv lê bixebite diguherîne. Nêrînên xweşbîn (neteweperwerên lîberal an dij-neteweperwer) bi aloziyên nû re rû bi rû ne di serdemeke populist de ku qeyrana koçberiyê mohra xwe lê xistiye, hwd. Ew xetereyên ku berê bi leşkeriyê re dihat têkildarkirin, derbas bû çûn; populistên neteweyî divê îcad bikin û saz bikin xetereyên ku, bi malbatên biyanî re tên nav welêt, ên bi zarok jî tê de. Bi kurtî, ger ev pêşbînî rast derkevin, siyasetmedar û teorisyen bi guhertinekê re rû bi rû ne. Meseleya kevneşopî ya dijheviya di navbera welatparêzî/neteweperwerî û kozmopolitanizmê profîlê wê guhert: dijheviya xurt a niha ya di navbera nefreta populîst a li hemberî biyanî-koçberan û helwesteke comerdtir a qebûl û alîkariya bi merhamet de ye. Di dawiyê de, fehma populîst a “gelê me” (“em-civat”) ne tenê tercîhên neteweperwer jî dike nav xwe, jê wêdetir jî diçe. Hêmana grîng, karaktera tevlihev a tercîhên populîst e. Mihtemel e, lêkolîneriya siberojê ya li ser neteweperweriyê bi giranî li ser vê qada nû û aloz hûr bibe, bi armanca ku xitabî dijheviya nû bike û cureyên neteweperweriyê li gor wê bide rûniştandin.[28]
3.5 Netewe-dewlet di peywenda global de
Qeyrana koçberiyê netewe-dewlet kir babeta siyasî ya navendî di peywenda global de di warê netewetiyê de. Berî derbasî bûyerên roja me bibin, rewşa berî qeyranê divê bê xulasekirin. A yekem, li ser nîqaşên derheqê ax û neteweyê û meseleyên edaleta global bisekinin. Neteweperwerên lîberal hewl didin biparêzin têkiliya kevneşopî ya di navbera “xwedîtiya” dewletê ya etnîk û serwerî û kontrola li ser axê, lê bi awayekî gelekî nermtir û sofîstîke. Loma Tamar Meisels di nîqaşê de alîgir e ku “bicihbûnên neteweyî yên heyî wek hokareke navendî li ber çav bên girtin di nîşankirina sînorên terîtoryal de, ji ber ku ev xet “hin palpiştên wê lîberal” (w.m., di berhemên John Locke de) him cazibeya wê lîberal-neteweyî (2009: 159) heye ku xwe dispêre nêzîkatiya bi doktrîna lîberal a mafê çarenûsiya neteweyî. Vê û şîroveya Chaim Gans (2003: Beş 4) a angaştên “mafê dîrokî wek mafê çêkirina terîtoriyan” bi ser hev vedike. Bi vî awayî, “argumanên dîrokî ku wek doza çekirina terîtoriyan tê famkirin” jî bi ser argumena derbarê bicihbûnê ve vedike, û israr dike li ser hevbandorî û hev-xurtkirina wan, ku dibêje herî zêde ew bi pêşbînî û fikrên bingehîn ên neteweperwer lîberal re têkildar in û xwe dispêrin wan (Meisels 2009: 160). Lakîn diyar dike ku ji yekê zêdetir komên etnîk dikare li ser parçeyek ax pêwendiyên wan dirûvdar hebe, û angaştên pêşbez dibe ku xwe bispêrin bicihbûnê.[29] Lê, dema li pevçûnên etno-neteweyî yên sedsala bîstemîn dinêrin, meriv dikare bi rihetî bibêje ku dewletên çanda wan pirhejmar dabeş bûne di nav jêr-civatên îzolebûyî û girtî de ku tenê bi dirustkirinên modus vivendi (peymana demkî) bi hev hatine girêdan, di esasê xwe de bêîstikrar in. Loma ji bo îstikrarê, hewce ye civaka pirhejmarhez ku çandhezên (culturalist) lîberal tesewir dikin, hevbandoriya navbera komên çandî xurt bikin da ku rê bigre ……………..
li ber bêbaweriyê, pêşdarazan kêm bike û zemînekî xurt biafirîne ji bo jiyana bi hev re.
Lê divê meriv li ku bisekine? Ji ber ku gelek parçayên axê yên ji aliyê cografî ve vekirî, li hev bandor dikin hene, pirs derdikeve holê. Pêşî li vekirîbûna cografî ya rastên parzemînî bifikirin, paşê rihetiya modern a hevbandorkirinê (meriv dikare bibêje, “Girav êdî ne girav in”), û di dawiyê de bihevgirêdayîbûna ekolojîk a ax û keşûhewayê lê zêde bikin. Li vir, xeta neteweperwer a hişk êdî di nîqaşên etîk de nayê pêşniyazkirin, loma sekna ezamî ya neteweperwer bi rastî sekneke bi nisbet nerm e, ku Miller di berhemên xwe de bi rêz dike. Pêşniyaza wî ya tîpîk a derbarê edaleta global de ku xwe dispêre netewe-dewletan ev e: dibe ku bibe meseleya grûrê ku qismek temama hilberîna navxweyî (THN (GDP-gross domestic product)) ji bo hedefên geşkirinê bê xerckirin —belkî ev ji bo projeyên li welatekî taybet an li çend welatan be (2013: 182).
Ev me tîne ser mijara koçê, û nîqaşeke bi heraret li ser rewşa niha.[30] Li Ewropayê belkî mijara sereke ya hengameya populist a îro ye, û li Dewletên Yekbûyî yek ji mijarên Sereke ye. Loma, koç û bertekên li dijî wê di vê dehsalê de zemînekî ceribandinê ye ji bo nêrînên neteweperwer û kozmopolîtan.
Ka em li aliyê neteweperwer ê vê nîqaşê binêrin. Neteweperwerên lîberal, nemaze Miller, hin teklifên neteweperwer ên bîrbir derdixin pêş di warê koçê de. Teklîfa Miller dihêle penaber li penagehekê bigerin heta ku rewşa li welatê wan bi xwe baştir bibe; koça aborî jî bi sînor dike. Miller li dij derdikeve ku standardeke global bikaribe bê parastin ji bo wekhevî, derfet, refahê, hwd., çimkî pîvanên wekheviyê girêdayî peywendê ye. Mirov mafê wan heye di standardeke asgarî ya jiyanê de bijîn, lê piştî ku hemû tedbîrên li welatê koçberê namzed hatin ceribandin, mafê koçkirinê dikeve dewrê, wek çareya dawî. ............
Lê, vê jî dibêje (nemaze, di kitêba xwe “Biyaniyên li nav me” de, 2016), berpirsyariya neteweyî ya pejirandina penaberên koçber tê hevsengkirin bi berjewendiyên koçberên muhtemel û berjewendiyên civatên neteweyî di berdewamkirina kontrolkirina kompozisyon û karakterê xwe.
Ger em neteweperwerên lîberal re hemfikir bin li ser aliyê erênî, em dikarin bipirsin li dînamîkên alikariya ji bo koçberan pêwîst e. Em bi sê merhaleyan ji hev cihê bikin; yek, alîkariya demildest (birçîbûn, qefilîn, tibî) û peydakirina xwarinê; du bicihbûn û hînbûn (li aliyê welatê mazûban û koçberên nûhatî), sê, merhaleya welatîbûnê, ya jiyaneke bi nisbet ewle li welatê mazûban.
Di merhaleya yekem de, pêşî alikariya demildest tê, him normatîv him rojane: pejirandina penaberên muhtemel (a rast, penaberên muhtemel divê alikariya wan bê kirin ku bikaribin ji welatê xwe derkevin û herin welatê mazûban). Di maweyeke dirêj de, mayina li welatê nû divê derfeta xebat û perwerdeyê bihewîne.
Lê hê heye. Berpirsyariya dîgerkambûnê dikare û divê wek amadekariya ji bo çalakiyeke global a firehtir kar bike.[31] Lewma, du pêngavên teorîk li pêş me ne, yek, pejirandina dîgerkamiyê û du, hemfikirbûna bi tedbîrên kûrtir ên neteweborî yên rêgirtina li ber sedemên dûr, mîna feqîrî û şerên li Cîhana Sêyem. Em vê bi nav bikin wek “modela dîgerkam ji bo tedbîrên kûrtir.” Ev model ji bo wê qada lîstikê ye ku tê de meseleyên neteweperweriyê qediyane di peywenda populizm û qeyrana penaberiyê de, û meseleyên nû derdixê holê, ku berî bîst salan tunebûn.
4. Encam
Di pêşkêşkirina angaştên ku neteweperwer diparêzin, em ji alternatîvên neteweperwer ên radîkaltir ber bi yên lîberaltir ve çûn. Di vekolîna argumanên ji bo van angaştan de, me argumanên komunîter ku ji aliyê metafizîkî ve talebkar in û xwe dispêrin pêşbîniyên komunîter ên kûr derheqê çandê de, mîna pêşaneya ku neteweya etno-çandî grîngtirîn civat e ji bo hemû takekesan. Ev angaşteke balkêş û rêzdar e, lê maqûlbûna wê nehatiye piştrastkirin. Nîqaşa exlaqî ya derbarê neteweperweriyê de çendîn lawaziyên argumanên çand-bingeh, yên neteweperwerên lîberal pêşniyaz dikirin, derxistin holê. Vê hewesa argumanan kêmtir kir lê kir ku maqûltir bin. Neteweperwerên lîberal piştî ku terikandin ew îdeala neteweperwer a berê, ya dewleteke xwediyê wê tenê yek koma serdest a etno-çandî, xwe vekirin ji vê fikra ku xwepênasekirina bi çand û civatan grîng e ji bo nasnameya civakî ya şexsekî. Bi heman awayî hesastir bûn li Hemberî meseleyên netewe-borî û dilxwaz bûn himbêza xwe vekin ji riwangeyeke qismî kozmopolîtan re. Neteweperweriya lîberal berpêş kir argumanên hê nermtir, bi felsefe an metafizîkê kêmtir barkirî ku endîşeyên derbarê edaletê de dikirin bingeh. Ev dupat dike gringiya pratîk a endamtiya etno-çandî, mafên komên etno-çandî ya tenzîmkirina bêedaletiyan, mafên demokratîk ên şirîkatiyên siyasî, û rola ku girê û şirîkatiyên etno-çandî dikarin di pêşvebirina nîzamên civakî de bilizîn.
Bûyerên di vê dehsalê de, qeyrana penaberiyê û xurtbûna populizma rastgir bi awayekî berbiçav guhert zemîna pratîk û teoriyê. Neteweperweriya kevneşopî hê jî manîdar e, lê neteweperweriya populist gelekî bêtir balê dikşîne: teoriyên nû tên hilberandin û nîqaşkirin, tên ku sehneya li navendê dagir bikin. Ji aliyê din ve, qeyrana koçê meseleya dilsoj a alîkariya bo penaberên niha li ber deriyê me ne, xist şûna meseleya kozmopolîtan a piştevaniya-bi-biyaniyên-li dûr.
Helbet, sedemên qeyranê heman sedem in ku kozmopolît gelekî ji berê ve di tatêlê de ne: şer û newekheviya global a parvekirina mal, û gefên wek nexweşî û bobelatên keşûhewayê. Karê teoriyê niha ew e ku van meseleyên kûrtir bi kêşeyên nû ve girê bidin, ku navend-sehneya qada lîstikê dagir kirine; ya niha zehmetiyek e ku tê hûnandin bi gotinên cudatir û di nav çarçoveyên siyasî yên teorîk ên cudatir.
Binnivîs
[1] Bnr. Berlin 1979, Smith 1991, Levy 2000, û nîqaşa di Gans 2003 de; ji bo karakterîzasyoneke derhed bnr. rûpelên pêşî yên Crosby 2005, û nîqaşên nû yên dewlemend û balkêş derheqê helwestên neteweperwer de bnr. Yack 2012, 2018.
[2] Ji bo nîqaşa nêrînên Gellner, bnr. Meadwell 2012, 2014, û nivîsên di Malešević û Hugarard 2007.
[3] Roger Scruton her duyan dike yek ji ber ku sedaqata neteweyî û welatparêzî yek in li gor wî: sedaqata bo welatê xwe, “hezkirina xwezayî ya welêt, hemwelatiyan û çand wan dike yek” (2004: 4). A rast, welatparêz girêdayî gel û axa xwe ya “heqê wan” e; û welatparêzî hewlek e ku vî mafî veguherîne bo rêvebriyeke bêalî û raseriya hiqûqê. Xuya ye îdia dike sedaqata bo axê koka hemûyan e. Loma, dijheviyên termînolojîk û têgehî yên di lîteraturê de zelal in.
[4] Habermas 1992 [1996]; bnr. nîqaşa di Markell 2000; ji bo têgihiştineke berfirehtir a welatparêziyê bnr. Primoratz û Pavkovic 2007.
[5] Renan 1882 û Weber 1924 tê de; ji bo berevaniyeke nû, bnr., Brubaker 2004 û ji bo berawirdkirina bi dîn re, Brubaker 2013.
[6] Berevanekî pir navdar ê cudatiyê Hans Kohn e, 1965.
[7] Bnr. ji bo nirxandin û nîqaşeke baş derheqê xebata wî di berheva Malešević û Haugaard (ed.), 2007. Bnr. Özkirimli, 2010, û ji bo derbirîneke xurt û zelal Greenfeld 2006.
[8] Li gor Gellner, neteweperwerî û netewe-dewlet bi hev re tevdigerin di nav demê de, ji ber ku her du jî encama modernîzasyon û îndustriyê ye. Malešević (2013, 2018) jî neteweperweriyê bi netewe-dewletê ve girê dide, grîngiyê nade role piştevaniya nav komê ya berî peydabûna dewleteke wiha.
[9] Tilly, di meqaleya xwe ya di berheva 1975an de, bixêz dike rola dewleta modern a destpêkê di çêbûna neteweyê de. Giddens 1985 grîngî dide dewleta mitleq ji ber navendîbûn û firehkirina desthilatdariya îdarî; yekbûna di encamê de dike ku netewe-dewlet peyda bibe. Berhemên din ên modernist Hobsbawm 1990, û Breuilly 2001 û 2011.
[10] Ev ji aliyê Daniele Conversi tê pêşvebirin (bnr., 2002, û pêşkêşiya nêrînên wî û nîqaşên Connor di Conversi 2018).
[11] Bnr., wek mînak, MacCormick 1982; Miller 1992, 2000; Tamir 1993, 2019; Gans 2003; Moore 2009; Dagger 2009; û, ji bo nîqaşeke balkêş, Frost 2006.
[12] Ji bo nirxandineke boçûnên Marksist, bnr. Glenn 1997.
[13] Lê, hin nivîskarên ku xwe wek neteweperwerên lîberal pênase dikin, bi awayekî berbiçav Kymlicka (2001, 2003b, 2007b), palpiştên komunîter red dikin ji bo nêrînên xwe.
[14] Ez senifandina wî ya nuwaze adapter dikim A. Kolers (2009: Beş. 1) bo mijara li ber dest.
[15] Mînak, di mafên wan ên mirovan (Buchanan 2004), mafên milkiyetê yên pêş-siyasî mîna di Lock de (Simmons 2001), mafê çavkaniyên takekesî (Steiner 1999), an mafê şirîkatiyên siyasî (Wellman 2005).
[16] Ev nêrîn zelal e di Friederich Meinecke 1924 [1965] de (Destpêk) û Raymond Aron 1962 û pir nêzîkî rû ye di Hans Morgenthau 1946; ji bo girêyên balkêş bi neteweperweriyên hevçax re, bnr. nivîsa Michael C. Williams 2007 û kitêba Duncan Bell (2008) edît kiriye.
[17] Ji bo nîqaşên li ser alîgiriyê bi giştî, bnr., Chatterjee û Smith 2003 û, yê nûtir, Feltham û Cottingham 2010.
[18] Bnr., antolojiyên McKim & McMahan 1997; Couture, Nielsen, & Seymour 1998; Miscevic 2000 û Primoratz û Pavkovic 2007; Sardoč 2017–.
[19] Û versiyonên wê yên cuda ku bi hûrgilî hatiye amadekirin ji aliyê nivîskarên mîna Yael Tamir (1993, 2019), David Miller (1995, 2000, 2007), Kai Nielsen (1998), Michel Seymour (2000) û Chaim Gans (2003). Bnr., nîqaşa li dor berhema Miller De Schutter û Tinnevelt 2011 û Butt yên din, 2018.
[20] Wek mînak di nav Miller (2005a), Sung Ho Kim (2002) an Brian Vick (2007).
[21] Ji bo nîqaşeke pir hişyarkar derbarê avantaj û dezavantajên her yekê, bnr., nivîsên Reiner Bauböck (2004) û Will Kymlicka (2004) her du jî di nav Dieckoff 2004; a pêşî tercîha ne-terîtoryal, ya pê re tercîha terîtoryal diparêze.
[22] Ji bo nîqaşeke firehkirî ya vê argumanê, bnr. Buchanan 1991, ku bûye klasîkeke hevçax; Moore 1998; û Gans 2003. Ji bo hinek danûstendinên fikrî yên li ser argumanan, bnr., J. Levy 2004, û cilda li ser veqetînê ya Pavković û Radan 2007, û xebata Christopher Heath Wellman 2005. Cildeke balkêş e ji riwangeyeke legal Kohen 2006, û hin xebatên balkêş ên rewşên taybet tê pêşkêşkirin di Casertano 2013. Ji bo nirxandineke pir neyênî bnr. Yack 2012, Ch. 10.
[23] Bnr. îzahet û berevaniyeke bi hûrgilî di nav Kymlicka 2001; xebata wî ya nûtir, a rast ansiklopedîk (2007b) ku hê jî carna çandîheziyeke wiha wek “neteweperwer” bi nav dike; kurteyeke kurt di nav Kymlicka 2003a; û Gans 2003.
[24] Wek mînak, Canovan 1996 (beş. 10) dibêje, Tamir terka îdeala “netewe-dewletê” kiriye, û her wiha netewetî jî; Seymour (1999) rexne digre Taylor û Kymlicka paşê xwe didin bernameyên neteweperwer ên heqîqî û pirçandîtiyê pêşniyaz dikin ji dêvla neteweperweriyê.
[25] Ji bo boçûneke bêtir sosyolojîk derbarê diyalektîka global û etno-neteweyî de, bnr., Destpêka Delanty û Kumar 2006 û hevkariya Delanty ya di vê cildê de.
[26] Lêkolîneke di vî warî de ya Kok-Chor Tan (2004, bnr. taybetî beş. 5) e. Lê, ew têra xwe gumanbar e derbarê nêzîkbûnê (convergence) de di nivîseke din de (bnr. kitêba wî 2012).
[27] Pierre-André Taguieff di kitêba xwe 2015an de derbarê populizmê de, bi navê La revanche du nationalisme, populizmê wek cureyeke neteweperweriyê pêşkêş dike. Navlêka bikêr “neteweyî-populîst” çêkiriye.
[28] Bnr., wek mînak, nivîsên li ser populizm û neteweperweriyê di nav Breuilly, Hutchinson, û Kaufmann 2019 û li ser koçê di Nation and Nationalismê de, 2019.
[29] Yack (2012: 203ff) ji heman xalê dest pê dike û encamên gelekî reşbîntir jê derdixe.
[30] Ji bo nîqaşeke nû bnr., Nation and nationalism, hejmara tematîk ji 2019, bi taybetî nivîsa Eric Kaufmann (2019).
[31] Li vir Kok-Chor Tan, rêgezekê pêşniyaz dike ku wek rêyeke navîn a erênî xuya dike di navbera derhedên (extremes) neyênî de.
Tişta ku ji teza welatparêziya bisînor re lazim e, li dinyayeke ne-îdeal ku edalet ti carî tam pêk nayê, welatparêz lazim e edaleta global jî bi awayekî cidî bikin karê xwe, û divê bi awayekî çalak cehd bikin ji bo dinyayeke adiltir ger bixwazin aligiriya wan a bo welatparêziyê rewa be. Dibe ku bêtir têkevin tatêla hemwelatiyên xwe, lê mecbûr in bi samimiyet hewl bidin bêedaletiyê kêmtir bikin bi xebatên xwe yên ji bo dinyayeke wekhevtir (2004:161).