نەتەوەپەروەری
تێگەها «نەتەوەپەروەری»یێ ب گشتی ژ بۆ پەناسەکرنا دو دیاردەیان تێ ئەملاندن:
- هەلوەستا ئەندامێن نەتەوەیەکێ کو دەما گرینگی ددن ناسنامەیا خوە یا نەتەوەیی، و
- کرنێن ئەندامێن نەتەوەیەکێ کو دەما هەول ددن مافێ چارەنووسیا خوە ب دەست بخن (ئان بدۆمینە).
(1) پرسان دکە دەربارێ تێگەها نەتەوەیێ (ئان ناسنامەیا نەتەوەیی) دە کو گەلەک جاران ب کۆکەکە هەڤپار، گرێیێن ئەتنیک ئان چاندی تێ پێناسەکرن، و ب تایبەتی دپرسە کا گەلۆ ئەندامتیا تاکەکی یا د نەتەوەیەکێ دە دڤێ ب دلخوازی ئان نە-دلخوازی بە. (2) دپرسە کا گەلۆ مافێ چارەنووسیێ دڤێ وەک مافێ تام دەولەتبوونێ بێ فامکرن، ب ئۆتۆریتەیا بێکێماسی ل سەر کارووبارێن ناڤخوەیی و ناڤنەتەوەیی، ئان تشتەکی ژ ڤێ کێمتر لازم ئە.
نەتەوەپەروەری سی سال بەرێ، د سالێن نۆدی دە، کەت بالا نیقاشێن فەلسەفی، ب قسمی وەک ئەنجاما پەڤچوونێن نەتەوەپەروەر ئێن بەربچاڤ و ئاجزکەر. پێلێن خورت ئێن نەتەوەپەروەریێ بێتر وێنەیەکی ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە خومامی و، ژ بەر ڤێ سەدەمێ ژی، گەلەک جاران شەیدا پێشکێش دکە. «هشیاربوونا نەتەوەیی» و تێکۆشینا ژ بۆ سەرخوەبوونا سیاسی گەلەک جاران هم قەهرەمانی هم زالمی یە؛ چێبوونا دەولەتەکە نەتەوەیی پری جاران بەرسڤا هەستێن کوور ئێن پۆپولەر ددە لێ هن جاران ئەنجامێن وێ نەمرۆڤی چێدبن، ژ قەوراندن و «پاقشکرن»ئا نە-نەتەوەیییان بگرە هەتا کۆمکوژیێن برێخستنکری. د نیقاشا ئەخلاقی یا ل سەر نەتەوەپەروەریێ دە تەنگژینەکە کوور ئا ئەخلاقی هەیە د ناڤبەرا پشتەڤانیا ب کۆمێن نەتەوەیی یێن تەپساندی رە و دلخەلینا ژ بەر سووجێن ل سەر ناڤێ نەتەوەپەروەریێ تێن کرن. ژ ئالیەکی ڤە ژی، مەسەلەیا نەتەوەپەروەریێ ئیشارەتی قادەکە بەرفرەهتر ئا کێشەیێن دەربارێ مامەلەیا ل جوداتیێن ئەتنیک و چاندی دکە، و بێگومان ئەڤ نها ئاجلترین کێشەیێن تەئۆریا سیاسی یا هەڤچاخ ئە.
د ناڤ بیست سالێن داوی دە، قەیرانێن کۆچبەریێ و بەرتەکێن پۆپولیست ئێن ل هەمبەری مەسەلەیێن کۆچبەری و ئابۆریا ناڤمالی بوونە تایبەتیێن کۆمەکە مەسەلەیێن نوو یێن سیاسی. مەسەلەیا کەڤنەشۆپی یا دژبەریا ناڤبەرا نەتەوەپەروەری و کۆزمۆپۆلیتانیزمێ پرۆفیل گوهەریە: دژبەریا هشک ئا نها د ناڤبەرا نەفرەتا پۆپولیست ئا ل هەمبەری کۆچبەر-بیانیان و هەلوەستەکە جۆمەردتر، ئان تەنێ ئادل، ئا قەبوولکرن و ئالکاریا ب مەرهامەت دە یە. دژبەریا پۆپولیست، هن تایبەتیێن وێ ب وەلاتپارێزی و نەتەوەپەروەریێ رە تێن تێکلدارکرن، و هەلوەستا ل دژی ڤێ ژی تایبەتیێن سەرەکە ژ کۆزمۆپۆلیتانیزما کەڤنەشۆپی وەردگرە. مەرڤ دکارە ل بەندە بە کو خەباتێن ل سەر نەتەوەپەروەریێ ب سەر ڤێ قادا نوو و زەهمەت ڤە بچە، ل سەر دژهەڤیێن نوو بسەکنە و نەتەوەپەروەریێ تێکلداری ڤێ قادێ ب جهـ بکە.
د ڤێ مادەیێ دە، ئەم ئێ پێشی مەسەلەیێن تێگەهی یێن پێناسەکرن و پۆلینکرنێ بسەکنن (بەش 1 و 2) و پاشێ ئانگاشت تێن بەرپێشکرن (بەش 3). ژ ئانگاشتێن د ئەلەیهێ نەتەوەپەروەریێ بێتیر جهـ تێ ڤەقەتاندن بۆ ئانگاشتێن لەهێ وێ دە دا کو باشتر گوهـ بدن نەتەوەپەروەرێن فەلسەفی. د بەشا داوی دە ئەم ئێ ڤەگەرن سەر کۆما مەسەلەیێن نوو و رەشنڤیسا وان مەسەلەیێن نوو دەرخن، کو ژ بەر پۆپولیزمێن نەتەوەپەروەر و نەتەوە-بۆری، و قەیرانا کۆچبەریێ پەیدا بوونە.
1. نەتەوە چ یە؟
1.1. تێگەها سەرەکە یا نەتەوەپەروەریێ
دگەل کو گەلەک مانەیێن ناڤلێکا «نەتەوەپەروەری»یێ هەیە، دو دیاردە هەنە د ناڤەندێ دە: (1) هەلوەستا ئەندامێن نەتەوەیەکێ کو دەما دکەڤن تاتێلا ناسنامەیا خوە وەک ئەندامێن وێ نەتەوەیێ و (2) کرنێن ئەندامێن نەتەوەیەکێ د هەولدانا بدەستخستن (ئان دۆماندنا) هن ئاوایێن سەروەریا سیاسی (بنر. و.م.،
- پرسان دکە دەربارێ تێگەها نەتەوە ئان ناسنامەیا نەتەوەیی دە؛ دپرسە کا گەلۆ چ یە ئائیدبوونا بۆ نەتەوەیەکێ؟ یەک دڤێ چقاسی قەدر بدە نەتەوەیا خوە؟ نەتەوە و ناسنامەیا نەتەوەیی دکارە ل گۆر کۆکەکە هەڤپار، ئەتنیسیتە، ئان گرێیێن چاندی بێ پێناسەکرن، و ئەندامتیا کەسەکی بۆ ناڤ نەتەوەیێ پری جاران ب دلخوازی نایێ پەژراندن، جارنا ب دلخوازی تێ پەژراندن. ئاستا قەدردانا بۆ نەتەوەیا خوە ژ بۆ نەتەوەپەروەران گەلەک جاران، نە هەر تم، پر بلند ئە: ل گۆر نێرینێن ب ڤی رەنگی، داخوازێن نەتەوەیا کەسەکی ژ بۆ دەستهلاتداری و سەداقاتێ پێشتر ئن ژ یێن رەقیبان.[1]
- دپرسە کا گەلۆ ژ بۆ سەروەریێ هەوجە دکە بدەستخستنا دەولەتبوونێ لگەل ئۆتۆریتەیا بێکێماسی ل سەر کارووبارێن ناڤخوەیی و ناڤنەتەوەیی، ئان تشتەکی ژ ڤێ کێمتر لازم ئە. هەر چقاس سەروەری پری جاران وەک تام دەولەتبوون بێ فامکرن ژی (
Gellner 1983 : بەش. 1)،[2] هن ئیستسنایێن موهتەمەل ژی هاتنە قەبوولکرن (Miller 1992: 87; Miller 2000 ). هن نڤیسکاران بەرەڤانیا ڤەرسیۆنەکە ئانارشیست ئا وەلاتپارێزی-نەتەوەپەروەریا نەرم ژی کرنە، کو باکونین بەرێ ئیشارەت کربوو (بنر.Sparrow 2007 ).
پرسگرێکەکە تەرمینۆلۆژیک و تێگەهی هەیە د وارێ جوداکرنا نەتەوەپەروەریێ ژ وەلاتپارێزیێ. ل گۆر پێناسەیەکە پۆپولەر گرێداییبوونا یەکێ/ئی بۆ وەلاتێ خوە وەلاتپارێزی یە، گرێداییبوونا یەکێ/ئی بۆ گەلێ خوە و نەریتێن وی ژی نەتەوەپەروەری یە (
لگەل ڤان ئەندیشەیێن پێناسەکرنێ، هەمفکرەکە ماقوول هەیە دەرهەقێ نەتەوەپەروەریا کلاسیک و ژ ئالیێ دیرۆکی ڤە پارادیگماتیک. ب ئاوایەکی تپیک دیار دکە کو د وارێ سەداقاتا تاکەکەسی دە داخوازێن نەتەوەیێ د سەر داخوازێن دن رە نە و سەروەریا بێکێماسی ئارمانجا نەبەنابە یا بەرنامەیا وێ یا سیاسی یە. ژ بەرێ دە سەروەریا ل سەر ئاخێ بوویە هێمانەکە پێناسەکەر ئا ئۆتۆریتەیا دەولەتێ و بینگەهین ژ بۆ نەتەوەتیێ. ئەڤ هاتیە بەرزکرن د بەرهەمێن کلاسیک مۆدەرن ئێن هۆببەس، لۆجکە و رۆئوسسەئاو دە و دیسا ڤەدگەرە د نیقاشان دە د ناڤەندێ دە جهـ دگرە، هەر چقاس فیلۆزۆف نها بێتر گومانبار بن ژی (بنر. ل ژێر). مەسەلەیێن ل دۆر کۆنترۆلکرنا تەڤگەرا پەرە و مرۆڤان (ب تایبەتی کۆچبەری) و مافێن چاڤکانیان ئیشارەتی سەروەریا تەرتۆریال دکە و لۆما ژ ئالیێ سیاسی ڤە ڤێ بابەتێ دکە ناڤەند د ڤێ سەردەما گلۆبالیزاسیۆنێ دە و ژ ئالیێ فەلسەفی ژی دکە بالکێش هم ژ بۆ نەتەوەپەروەران هم ژ بۆ دژ-نەتەوەپەروەران.
د دەما داوی دە، نیسکۆکا فەلسەفی بێتر ب سەر ئالیێ «نەتەوەپەروەریا لیبەرال» ڤە چوویە، کو داخوازێن کلاسیک کێم دکە و هەول ددە هەلوەستا پێش-نەتەوەیی و رێزگرتنا بۆ نرخێن لیبەرال ئێن کەڤنەشۆپی بینە با هەڤ. وەک مەستەرە، دەولەتا تەریتۆریال وەک یەکەیەکە سیاسی، ل گۆر نەتەوەپەروەرێن کلاسیک «ئائید»ئی کۆمەکە ئەتنۆ-چاندی یە و ئەو کۆم پەیورا وان ئە کو ب چالاکی نەریتێن خوە بپارێزن و وان بەلاڤ بکن. جورەیا لیبەرال دەستوور ددە «پارڤەکرن»ئا دەولەتا تەریتۆریال ب کۆمێن ئەتنیک ئێن نە-سەردەست رە. ئەنجام ژ هەڤ جهێ نە و تێرا خوە بالکێش ئن (بنر. ل ژێر ب تایبەتی بەشا 2.)
1.2. تێگەها نەتەوەیێ
د ئاوایێ وێ یێ گشتی دە، مژارا نەتەوەپەروەریێ هەڤجۆتکرنا د ناڤبەرا قادا ئەتنۆ-چاندی (کۆمێن ئەتنۆ-چاندی ئان «نەتەوەیان» دهەوینە) و قادا برێخستنکرنا قادا سیاسی دە ئەلاقەدەر دکە. مە قالا گرینگیا وێ هەلوەستێ کربوو کو دەما ئەندامێن نەتەوەیێ گرینگی ددن ناسنامەیا خوە یا نەتەوەیی. ئەڤ خال رێ ڤەدکە ل بەر دو جورە پرسان. یەک، ئێن تەسویری:
(1ا) نەتەوە چ یە و ناسنامەیا نەتەوەیی چ یە؟
(1ب) تشتا ئائدی نەتەوەیێ چ یە؟
(1ج) خوەزایا هەلوەستا پێش-نەتەوەیی چ یە؟
(1د) ئەندامتیا بۆ نەتەوەیەکێ ب دلخوازی یە ئان نا؟
دو، یێن نۆرماتیڤ:
(1ە) گەلۆ گرینگیداینا بۆ ناسنامەیا نەتەوەیی هەر تم گونجاڤ ئە؟
(1ف) یەک دڤێ چقاس گرینگی بدێ؟
ئەڤ بەش پرسێن تەسویری نیقاش دکە، ب یێن (1ا) و (1ب) دەست پێ دکە؛ پرسێن نۆرماتیڤ د بەشا 3 دە د وارێ نیقاشا ئەتیک دە ل سەر تێن راوەستان. گەر یەک بخوازە گەل تەڤلی تێکۆشینا ژ بۆ مافێن خوە یێن نەتەوەیی بکە، لازم ئە
فکرەک وێ/ئی هەبە کو نەتەوە چ یە و تشتا ئائدی نەتەوەیەکێ چ یە. لۆما، ژ بۆ ئیزەهات، داخواز و دیرەکتیفێن خوە یێن کریارێ فۆرمولە بکن و ل سەر زەمینەکێ بدن روونشتاندن، رامانگەرێن پێش-نەتەوەیی تەئۆریێن ئەتنیسیتە، چاند، نەتەوە و دەولەتێ راڤە کرنە. دژبەرێن وان ژی ل دژی ڤان تەئۆریان دەرکەتنە. ڤێگا، هن پێشمەرجێن دەربارێ کۆمێن ئەتنیک و نەتەوەیان دە بنگەهین ئن ژ بۆ نەتەوەپەروەران، لێ یێن دن هوورگلیێن تەئۆریک ئن کو ژ بۆ پشتەڤانیا یێن بنگەهین هاتنە دروستکرن. پێناسە و ستاتویا کۆما جڤاکی کو ژ بەرنامەیا نەتەوەیی سوود دگرە، کو وەک «نەتەوە»، «ئەتنۆ-نەتەوە» ئان «کۆما ئەتنیک» تێ بناڤکرن، ئەساس ئە. ژ بەر کو نەتەوەپەروەری ب تایبەتی د کۆمێن کو هێ دەولەتەک وان تونەیە بەربچاڤ ئە، پێناسەیا نەتەوە ئان نەتەوەپەروەریێ دە تەنێ ئائیدبوونا دەولەتەکێ نە هێژا یە مەرڤ ل سەر بسەکنە.
ئا راست، گەلەک جاران سەداقەتێن «وەلاتیبوون»ئێ ب سەرێ خوە د بن سەرناڤێ «وەلاتپارێزی» کو مە گاڤا دن بەهس کربوو، ئان «وەلاتپارێزیا ماکەزاگۆنی»[4] دە تێ سەنفاندن. ئەڤ دو بژارەیێن دەرهەد (
لۆما ئالیگرێن نەتەوەپەروەریێ یێن سۆفیستیکە، لیبەرال مەیل دکن ئەندامتیا تەنێ چاندی دەرخن پێش و «ئەتنۆ-« ژێ دەردخن، بەهسا «نەتەوەتی»یێ دکن (
کا ئەم ڤەگەرن سەر مەسەلەیا کۆک و «ئۆتانتیکبوون»ئا کۆمێن ئەتنۆ-چاندی ئان ئەتنۆ-نەتەوەیان. د زانستا جڤاکی و سیاسی دە ب گشتی دو جوورە نێرین ژ هەڤ تێن جهێکرن، لێ کۆمەکە سێیەم هەیە کو هێمانێن ژ هەر دویان دهەوینە د خوە دە. یا یەکەم نێرینا مۆدەرنیست ئە کو دبێژن نەتەوەپەروەری لگەل نەتەوە-دەولەتێ د سەردەما مۆدەرن دە پەیدا بوویە.[7] د دەما مە دە سەرکێشێ ڤێ نێرینێ ئەرنست گەللنەر ئە (بنر. 1983).[8] مۆدەرنیستێن دن خالێن دن ئێن دەستپێکێ هلدبژێرن ب جوداتیا یەک ئان دو سەدسالان.[9] نێرینا دژبەر، ئا
یا سێیەم و یا تێرا خوە ماقوول کو هم ژ پریمۆردالیزم-ئەتنۆ-سەمبۆلیزم هم ژ مۆدەرنیزمێ ڤەدقەتە، ب و. جۆننۆر (1994) دەست پێ کریە.[10] نەتەوە ژ دەولەتەکێ بێتر، کۆمەکە ئەتنیک ئا پۆلتیزەبوویی و مۆبیلیزەبوویی یە. لۆما، کۆکا نەتەوەپەروەریێ دچە بەری دەولەتا مۆدەرن، و ناڤەرۆکا وێ یا هەستیار هەتا رۆژا مە مایە (
ئا راست، نڤیسکارێن کەڤنتر —ژ رامانگەرێن گەورە یێن مینا هەردەر و ئۆتتۆ بائوەر بگرە هەتا پرۆپاگاندیستێن دانە سەر شۆپا وان— پر هەول دانە کو ئیددایێن نۆرماتیڤ ئێن دەربارێ نەتەوەیان دە بسپێرن رەئالیزما ئۆنتۆلۆژیک ئا هشک: نەتەوە هەقیقی نە، هەیبەرێن بۆنا فدە نە. لاکین، نیقاشێن هەڤچاخ هەول دان گرینگیا دابەشبوونا موخایەل/راستین کێم بکن. فیلۆزۆفێن هەڤچاخ ئێن سەرەکە ئانگاشت کرن کو ئانگاشتێن نەتەوەپەروەر ئێن نۆرماتیڤ-هلبژەر و خوەزایا «موخایەل» ئا نەتەوەیەکێ ل هەڤ دکن.[11] دەست نیشان دکن کو موخایلەیێن هەڤپار دکارە مەرڤان ب هەڤ گرێ بدە، و هەڤباندۆریا راستین ئا بهەڤرەبوونێ دکارە بەرپرسیاریێن گرینگ ئێن ئەخلاقی پێک بینن.
نها ئەم ڤەگەرن پرسا (1ج) دەربارێ خوەزایا هەلوەستێن نەتەوەیی. مەسەلەیا راڤەکەر ئا بالا زانیارێن سیاسی و جڤاکی دکشینە، دەرهەقێ هەستێن ئەتنۆ-نەتەوەپەروەر دە، رەوشا پارادگماتیک ئا هەلوەستەکە نەتەوەیی یە. بررا ژی قاسی خویا دکە تشتەکی ئیراسیۆنەل، رۆمانتیک، و بەرژەوەندیێن شەخسی رە خەمسار ئە؟ ئەڤ مەسەلە دکە دو ئالی نڤیسکاران، ئێن هەول ددن نەتەوەپەروەریێ ژ بن ڤە ئرراسیۆنەل ببینن و یێن وێ وەک تشتەکی راسیۆنەل راڤە دکن. نڤیسکارێن کو وێ ئیرراسیۆنەل دبینن چەندین راڤەیان بەرپێش دکن کا چما مەرڤ ب نێرینێن ئیرراسیۆنەل قایل دبن. هن هبێژن، ب رەخنەیی، کو نەتەوەپەروەری خوە دسپێرە «هشمەندیا شاش». لێ ئەڤ هشمەندیا شاش ژ کو تێ؟ نێرینا هەری بەست ئەو ئە کو ئەڤ ئەنجاما مانپولەیا یەکسەر ئا «گرسەیان» ئە ژ ئالیێ «بژارتەیان». رەخنەگرا ناڤدار ئا نەتەوەپەروەریێ ئەلە کەدۆئورە (1960) د وێ باوەریێ دە یە کو ئەڤ ئیرراسیۆنەلبوون سپۆنتانە یە. پانزدەهـ سال بەرێ لاهـ گرەئەنفەلد د مەقالەیا خوە یا پرۆڤۆکاتیڤ ئا سالا 2005ان دە نەتەوەپەروەری ب نەخوەشیا ئاقلی ڤە گرێ ددا (بنر. کتێبا وێ یا سالا 2006ان ژی). ل ئالیێ هەمبەر، مجهائەل والزەر د 2002ان دە ئیزاهەتەکە هەنوون ئا هێستێن نەتەوەپەروەر پێشکێش کر. نڤیسکارێن ل سەر نەریتا مارکسیست ئیزاهەتێن کوورتر ئێن جووربجوور کرن. یەک ژ ڤان، بنیادگەرێ فرانسی ئێتەننە بالبار ئەو وەک «هلبەرین»ئا ئیدەئۆلۆژیێ دیت. ل گۆر بالبار، ئەو مەکانزمایێن نەتەوەپەروەری هلبەراندنە، ت ئەلاقەیا وان ب سافیتیا سپۆنتانە یا تاکەکەسان رە تونەیە، هۆکارێن جڤاکی یێن خەیری-شەخسی و بنیادی نە (
هن نڤیسکار ئانگاشت دکن، گەلەک جاران تشتەکی راسیۆنەل ئە کو تاکەکەس ببن نەتەوەپەروەر (
وەک ئەنجام، ئەم وەرن سەر پرسا (1د)، پری جاران نەتەوە د ئەساسێ خوە دە وەک جڤاتەکە نە-بدلخوازی تێ دیتن، کو یەک ژ ژدایکبوون ڤە ئائدی وێ یە، د ناڤ دە مەزن دبە و ئەڤ ئائدیەت خورتتر دبە، تەمام دبە ب تەسدیقکرنا ئیلاوە یا ب زانەبوونا کەسەکی. هەر کەس نە هەمفکر ئە: نەتەوەپەروەرێن لیبەرال تەرجیهکرنا ئائدیەتا نەتەوەیی و ئیهتمالا کو کۆچبەر ب تەرجیها ببن ئەندامێ نەتەوەیەکێ و چاندەکە دن قەبوول بکن.
2. جوورەیێن نەتەوەپەروەریێ
2.1. تێگەهێن نەتەوەپەروەریێ: کلاسیک و لیبەرال
د سەری دە مە گۆت نەتەوەپەروەری ل سەر (1) هەلوەستا ئەندامێن نەتەوەیێ دسەکنە، یا کو دەما گرینگی ددن ناسنامەیا خوە یا نەتەوەیی، و (2) کریارێن ئەندامێن نەتەوەیێ پێک تینن دەما هەول ددن ب ئاوایەکی سەروەریا سیاسی ب دەست بخن (ئان وێ بدۆمینن). ژ ئالیێ سیاسی ڤە خالا سەرەکە (2): کریارێن کو نەتەوەپەروەر تەشویق دکن. ڤێگا ئەم ب سەروەری و ئاخێ دەست پێ دکن و ڤەدگەرن سەر نیسکۆکێن ئادەتی یێن تێکۆشینەکە نەتەوەیی یا ژ بۆ سەرخوەبوونێ. مەسەلەیەکە گرینگ داڤێژن هۆلێ:
(2ا) گەلۆ سەروەریا سیاسی یا ل سەر پارچەیەک ئاخێ هەوجەیی دەولەتێ دکە ئان تشتەکی ژێ کێمتر؟
بەرسڤا کلاسیک ئەو ئە کو دەولەت هەوجە یە. بەرسڤەکە لیبەرالتر ژی دبێژە هن ئاوایێن ئۆتۆنۆمیا سیاسی تێر دکە. پشتی کو ئەڤ هات نیقاشکرن، ئەم دکارن ڤەگەرن سەر مەسەلەیێن نۆرماتیڤ ئێن ئەلاقەدەر:
(2ب) ژ ئالیێ ئەتیک ڤە ژ کیژان کریاران رە دەستوور هەیە د بدەستخستن و دۆماندنا وێ دە؟
(2ج) د بن کیژان شەرتان دە ئەتیک ئە کو دەستوور هەیە ژ ئەڤ جوورە کریاران رە؟
پێشی ئەم ل سەر بەرسڤا نەتەوەپەروەر ئا کلاسیک بسەکنن (2ا). سەروەریا سیاسی یا ئەتنۆ-نەتەوەیەکێ هەوجەیی دەولەتەکە «کو هەقێ وێ یە» (
گەشەدانێن ل سەر خەتا ڤێ فکرێ گەلەک جاران بەرسڤێن تایبەت دیار دکن ئان ئیما دکن بۆ (2ب) و (2ج)، یانێ، د تێکۆشینەکە نەتەوەیی یا سەرخوەبوونێ دە ئەملاندنا هێزێ ل هەمبەری ئۆتۆریتەیا ناڤەندی هەما هەما هەر تم ئامرازەکە رەوا یە ژ بۆ بدەستخستنا سەروەریێ. لێبەلێ، نەتەوەپەروەریا کلاسیک تەنێ نە د تاتێلا ئاڤاکرنا دەولەتەکێ دە یە، د تاتێلا دۆماندن و خورتکرنا وێ دە یە ژی.
نەتەوەپەروەریا کلاسیک بەرنامەیەکە سیاسی یە کو ئاڤاکرن و دۆماندنا دەولەتەکە تام سەروەر ئا کۆمەکە دیار ئا ئەتنۆ-نەتەوەیی («گەل» ئان «نەتەوە») وەک پەیورا سەرەکە یا هەر ئەندامێ کۆمێ دبینە. ژ پێشبینیا کو یەکەیا چاندی یا گونجاڤ (ئان ئا «خوەزایی») ئەتنۆ-نەتەوە یە، دەست پێ دکە و ئانگاشت دکە کو پەیورا سەرەکە یا هەر ئەندامی سەداقەتا بۆ چاندا ئەتنۆ-نەتەوەیی یە د وارێ هەموو مەسەلەیێن چاندی دە.
نەتەوەپەروەرێن کلاسیک ب گەلەمپەری هشیار ئن دەربارێ چاندا کو خوەدی لێ دەردکەڤن و گەش دکن، و هەلوەستا گەل ئا ل هەمبەری نەتەوە-دەولەتا خوە. ئەڤ هەلوەستا نۆترڤانیێ هن خەتەرەیێن وێ پۆتانسیەل هەنە: گەلەک هێمانێن چاندەکێ یێن گەردوونی ئان ب ئاوایەکی بەربچاڤ نە نەتەوەیی، دبە کو ببن قوربانا جۆشا نەتەوەیی. نەتەوەپەروەریا کلاسیک د ژیانا رۆژانە دە تالەبێن ئیلاوەیی یێن جووربجوور داتینە بەر تاکەکەسان، ژ کرینا مالێن بهاتر ئێن دەست-چەکری ژ دێڤلا یێن ئیتهال ئێن ئەرزانتر بگرە، هەتا ژنووڤەهلبەرینا ئەندامێن مستاقبەل ئێن نەتەوەیێ قاسی کو بێ ئیدارەکرن (بنر.
ل نک نەتەوەپەروەریا کلاسیک (و پسمام/دۆتمامێن وێ یێن دەرهەدێن رادیکالتر)، گەلەک نێرینێن نەرمتر ژی نها وەک نەتەوەپەروەر تێن پۆلینکرن. ئا راست، نیقاشا فەلسەفی بەر ب شێوازێن نەرم ئان هەتا ئولترا-نەرم چوویە، و پرانیا فلۆزۆفێن کو خوە وەک نەتەوەپەروەر پێناسە دکن، بەرنامەیێن نەتەوەپەروەر ئێن پر نەرم پێشنیاز دکن.
نەتەوەپەروەری د ڤێ مانەیا فرەهتر دە تێکەلا هەموو هەلوەست، داخواز و فەرمانێن ژ بۆ وێ کریارێ یە کو نرخەکە بنگەهین ئا سیاسی، ئەتیک و چاندی ئاتفی نەتەوە و نەتەوەتیێ دکە و ژ ڤێ هن بەرپرسیاریان دەردخە (ژ بۆ ئەندامێن نەتەوەیێ، و ژ بۆ ئالی، تاکەکەس ئان کۆلەکتیڤێن سەیەم ئێن تێکلدار) ژ ڤێ نرخا ئاتفکری. نوونەرێن سەرەکە یێن ڤێ کۆما نێرینان نەتەوەپەروەریا لیبەرال ئە کو ژ ئالیێ نڤیسکارێن مینا مللەر، تامر و گانس هاتیە پێشنیازکرن (بنر. ل ژێر).
نەتەوەپەروەری د ڤێ مانەیا فرەهتر دە دکارە ژ هەڤ جودا بن د فەهما خوە یا دەربارێ نەتەوەیێن خوە دە (کو د گەلەک جاران سەرنخوماندی تێ هشتن د گۆتارا وان دە)، د زەمین و ئاستا نرخێ وێ دە و د وەرگریا بەرپرسیاریێن دیارکری دە. نەتەوەپەروەریا نەرم ژ نەتەوەپەروەریا کلاسیک کێمتر تشتان دخوازە و هن جاران ب ناڤێ «وەلاتپارێزی»یێ تێ ناسکرن. (ئەملاندنەکە جودا، دیسا «وەلاتپارێزی»یێ ب خوە رە دهێلە ژ بۆ قەدردانا جڤاتا سڤیل و سەداقاتا بۆ دەولەتێ، بەرەکسێ نەتەوەپەروەریا کو جڤاتێن ئەتنۆ-چاندی دخە ناڤەندێ).
کا ئەم ڤەگەرن سەر نەتەوەپەروەریا لیبەرال، جوورەیا نەتەوەپەروەریێ کو زێدەترین تێن نیقاشکرن.
نەتەوەپەروەرێن لیبەرال رێگەزێن لیبەرال-دەمۆکراتیک و هەلوەستێن نێز-نەتەوەیی ئائدی هەڤ دبینن. یەک ژ ئالیگرێن سەرەکە یێن ڤێ نێرینێ، یائەل تامر، د کتێبا خوە یا 1993یان دە نیقاش دا دەستپێککرن و د کتێبا خوە یا داوی دە بەهسا نەتەوە-دەولەتێ دکە وەک «باشترین خالا هەڤدیتنێ یا هەردویان» (2019: 6). هەلبەت، هن تشت دڤێ بێ فەداکرن: دڤێ ئەم قەبوول بکن کو مانیداربوونا جڤاتەکێ ئان ڤەکریبوونا وێ دڤێ بێ فەداکرن هەتا رادەیەکێ ژ بەر کو ئەم نکارن ب هەڤ رە خوەدیێ هەر دویان بن (2019: 57). ژ هەر یەکێ چقاس تێ فەداکرن، ئەڤ نە زەلال ئە، و هەلبەت بەرسڤا تام راست دگوهەرە ل گۆر نەتەوەپەروەرێن جودا.
ڤەرسیۆنا تامر ئا نەتەوەپەروەریا لیبەرال ئاوایەکی لیبەرالیزما جڤاکی یە، ژ ڤی ئالیی ڤە دشبە نێرینێن داڤد مللەر کو بەهسا «جڤاتێن پشتەڤانیێ» دکە د کتێبا خوە یا 1999ان پرنجپلەس ئۆف سۆجال ژوستجە (رێگەزێن ئەدالەتا جڤاکی) دە و خوەدی هەمان هەلوەستێ یە د کتێبێن خوە یێن 1995 و 2008ان دە. هەر دو ژی هەستا ناسنامەیا نەتەوەیی وەک هەستەکە وها دبینن کو پشتەڤانیێ خورت دکە، و پشتەڤانیێ ژی وەک ئامرازەکە خورتکرنا ئەدالەتا جڤاکی دبینن (
نەتەوەپەروەرێن لیبەرال د وارێ قەدرێ پرچاندیتیێ دە ژ هەڤ دوور دکەڤن. کیملجکا وێ دکە هیمێ رسمێ خوە یی لیبەرالیزمێ لێ تامر بێیی کو زێدە دەنگ دەرخە، وێ ژێ دەردخە: ئانگاشت دکە، دەمۆکراسیێن پرچاندی، پرەتنیک تەجروبەیەکە وان پر لاواز هەیە (2019: 62). تەشهیسا تامر ئا ژ بۆ قەیرانا سیاسی یا ئیرۆ کو ب ترومپ و لە پەن دەردکەڤە پێش، «دەمۆکراتێن لیبەرال پووچ بوون ب سەرفرازیا خوە» لێ «نەتەوەپەروەر ژی خوە تێکچوویی و کەڤنبوویی هیس کرن» (2019: 7).
تامر لیستەیا دو جورە سەدەمان دەردخە کو ستاتویا سیاسی یا تایبەت گارانتی بکە ژ نەتەوەیان رە. جورەیا یەکەم ئەو ئە کو، «ژ دەولەتێ» پێ ڤە ت یەکەیا سیاسی «نکارە فکران بەلاڤ بکە ل قادا گشتەیی» (2019: 52)، و جورەیا دویەم ژی ئەو ئە کو نەتەوە هەوجەداریا وێ ب هەولدانێن ئافرینەر ئێن بەردەوام هەیە دا کو فۆنکسیۆنەل و جازب بە.
گەشبوونا دیرۆکی یا لیبەرالیزمێ ڤەگوهەری بۆ رێگەزەکە گەردوونی، ئانتی-کۆمونیتەر؛ ئەڤ بوو شاشیەکە کوژەر کو دکارە و دڤێ بێ سەراستکرن ژ ئالیێ سەنتەزا نەتەوەپەروەر ئا لیبەرال. ئەم دکارن ڤەبێژەیێن نەتەوەتیا خوە ڤەژینن بێیی کو میراتا لیبەرال ئا ئازادی و مافان بکن قوربان؟ نەتەوەپەروەریا لیبەرال بەرسڤا ئەرێنی ددە. ل گۆر روانگەیا وێ، پارتیکولەریزما نەتەوەیی ل پێش ئە: هەزکرنا مرۆڤایەتیێ ئیدەئالەکە ئەسیل ئە، لێ هەزکرنا راستین هەر تم تایبەت ئە…» (2019: 68).
بالکێش ئە، تامر ڤێ ئیتبارا بالا یا نەتەوەیێ ب نێرینەکە دەرهەد ئا سازکەر ئا دەربارێ خوەزایا وێ رە دکە یەک: نەتەوە بنیادێن ئاقلی نە کو د هشێ ئەندامێن وێ دە یە (2019: 58).
گەلۆ نەتەوەپەروەریا لیبەرال ل جیهانا ئیرۆ ل دەڤەرەکێ تێ تەتبیقکرن، ئان ئەڤ بێتر ئیدەئالەک ئە ئان تەئۆریا رەوشا-داوی یە کو وێنەیەکی جڤاکا ئارەزووکری پێشنیاز دکە؟ گەر ئەم ل نڤیسێن نەتەوەپەروەرێن لیبەرال بنێرن، یا دویەم ئە، هەر چقاس دو نەریتێن کو ژ خوە د رەئالتەیا سیاسی دە هاتنە تەتبیقکرن دکە یەک و لۆما ب نسبەت ئیدەئالەکە هێسانتر پێشکێش بکە ژی.
ڤاریاسیۆنێن نەتەوەپەروەریێ یێن ب فەلسەفەیێ رە هێری زێدە تێکلدار ئەو ئن کو باندۆر دکن ل سەکنا ئەتیک ئا ئانگاشتان و پراتیکێن نەتەوەپەروەر ئێن پێشنیازکری. نێرینێن فەلسەفی یێن ب هوورگلی ئێن د لەهێ نەتەوەپەروەریێ دە وێ وەک «نەتەوەپەروەریا تەئۆریک» ب ناڤ کرن، سفەتەکە کو خزمەتا جهێکرنا نێرینێن ب ڤی رەنگی دکە ژ گۆتارا نەتەوەیی یا کێمتر سۆفیستیکە و پراتیکتر. ئانگاشتێن کو نەتەوەپەروەریا تەئۆریک ئا ناڤەندی دنرخینن دکارە بێن خێزکرن ب ئاوایەکی بکێر لێ بەسیت و شەماتیک د نەخشەیا پۆزسیۆنێن موهتەمەل ئێن د تەئۆریا سیاسەتێ دە.
ئانگاشتێن نەتەوەپەروەر ئێن کو نەتەوەیێ وەک ناڤەندا کریارا سیاسی رابەر دکن لازم ئە دو پرسێن گشتی یێن گرینگ ببەرسڤینن. یەک، گەلۆ یەک جوورە کۆما جڤاکی یا مەزن هەیە کو خوەدی ڤێ گرینگیا ئەخلاقی یا تایبەت ئە؟ بەرسڤا نەتەوەپەروەر ئەو ئە کو هەلبەت یەک هەیە، ئەو ژی نەتەوە یە. وەکی دن، دەما نەقاندنەکە داوی وێ بێ کرن، مینا د ناڤبەرا گرێیێن مالبات ئان دۆستانی، و نەتەوەیێ دە، یا داوی ل پێش ئە. نەتەوەپەروەرێن لیبەرال سەکنەکە نەرمتر تەرجیهـ دکن، کو گرینگی ددن ئائدیەتا نەتەوەیی، لێ ب ڤی ئاوایی وێ ناخن ناڤەندێ. دو، سەدەمێن مەجبووریەتێن تاکەکەسەکی چ نە ل هەمبەری کۆمەکە ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە ناڤەند؟ گەلۆ خوە دسپێرێن ئەندامتیا بدل ئان بێدل ئا ناڤ کۆمێ دە؟ رامانگەرێ تپیک نەتەوەپەروەر ئێ هەڤچاخ یا دویەم تەرجیهـ دکە لێ قەبوول ژی دکن کو سەداقاتا بدل ئا بۆ ناسنامەیا نەتەوەیی سەرکەفتنەکە گرینگ ئە ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە. د نەخشەیا فەلسەفی دە، ئەجباندنێن نۆرماتیف ئێن ئالیگرێن نەتەوەپەروەریێ ب گشتی باش روودنن ل سەکنا کۆمونیتەر: پرانیا فیلۆزۆفێن ئالیگرێن نەتەوەپەروەریێ کۆمونیتەر ئن کو نەتەوە وەک جڤاتا تەرجیهکری هلبژارتنە (بەرەکسێ ئەو کۆمونتەرێن دن کو جڤاتێن فرەهتر تەرجیهـ دکن، مینا یێن ژ ئالیێ نەریتێن ئۆلی یێن گلۆبال هاتنە پێناسەکرن).[13]
بەری کو ئەم ب ئانگاشتێن ئەخلاقی بدۆمینن، کا ئەم ب کورتی تابلۆیا مەسەلە و روانگەیێن تێکلداری تەریتۆری (ئاخ) و مافێن تەریتۆریال دەرخن، کو بنگەهین ئن ژ بۆ بەرنامەیێن سیاسی یێن نەتەوەیی.[14] ئاخ چما گرینگ ئە ژ بۆ کۆمێن ئەتنۆ-نەتەوەیی، و چ نە وەرگری و ئووشتێن مافێن تەریتۆریال؟ گرینگیا وێ یا مەزن ژ سەروەریێ و هەموو ئیهتمالێن تێکلدار ئێن کۆنترۆلکرنا هوندر و ڤەدەرکرنێ تێ. گرینگیا ڤێ تێرا خوە زەلال دبە گەر هوون نێرینا رۆئوسسەئاو ژی لێ زێدە بکن، کو سەداقاتێن سیاسی ب ئەسلێ خوە سینۆرکری نە و هەزکرنا —ئان، ب ئاوایەکی نەرمتر، هەڤالتیا سڤیل ئا کۆمارهەز— کەسەکی بۆ کۆما خوە هەوجە دکە هن کەسێن «ئێدن» ڤەدەر بکە. چ نە ئووشتێن داخوازکرنا مافێن تەریتۆریال؟ نەتەوەپەروەر و نێرینێن د لەهێ نەتەوەپەروەریێ دە پرانی خوە دسپێرن گرێداییبوونا ئەندامێن نەتەوەیەکێ یا بۆ ئاخا نەتەوەیی و نرخا درووڤدار (
2.2 ئانگاشتێن ئەخلاقی، یێن کلاسیک و لیبەرال: ناڤەندیبوونا نەتەوەیێ
نها ئەم دەرباسی رەهەندا نۆرماتیڤ ئا نەتەوەپەروەریێ ببن. ئەم ئێ پێشی بەرنامەیا نەتەوەپەروەر پێناسە بکن، یانێ، ئانگاشتێن نۆرماتیڤ و راڤەکەر ئێن تیپیک دەرخن و وان بسەنفینن. ئەڤ ئانگاشت دکارە وەک بەرسڤێن کۆما پرسێن مە یێن نۆرماتیڤ ئێن دەستپێکێ بێن دیتن، (1) هەلوەست و (2) کریارێن نەتەوەپەروەر. ئەم ئێ ببینن ئەڤ ئانگاشت چەندین جوورە کریار پێشنیاز دکن: یێن ئارمانج دکن رێخستنەکە سیاسی یا ژ بۆ جڤاتەکە دیار ئا نەتەوەیی یا ئەتنۆ-چاندی بپارێزن و بدن دۆماندن (ب ڤی ئاوایی بەرسڤێن بۆ پرسێن مە یێن نۆرماتیڤ سپەسیفیکتر بکن، (1ە)، (1ف) و (2ج). ئا دن، ئەندامێن جڤاتێ تەشویق دکن کو، وەک تایبەتیێن سەرەکە یێن ژیانا چاندی، ناڤەرۆکێن ئەتنۆ-چاندی بەلاڤ بکن د دەولەتەکە وها دە. داویێ دە، ئەم ئێ نیقاش بکن چەندین خەتێن فکرا نەتەوەپەروەر کو ژ بۆ بەرەڤانیا ڤان ئانگاشتان هاتنە بەرپێشکرن. وەک دەستپێک، کا ئەم ڤەگەرن سەر ئانگاشتێن دەربارێ پێشڤەبرنا دەولەت و چاندا نەتەوەیی. ژ ئالیێ نەتەوەپەروەران ڤە ئەڤ وەک نۆرمێن رەفتاران هاتنە پێشنیازکرن. گرینگترین ڤاریاسیۆنێن فەلسەفی دەربارێ سێ وەجهێن ئانگاشتێن نۆرماتیڤ ئێن ب ڤی رەنگی:
ئ. خوەزایا نۆرماتیڤ و هێزا ئانگاشتێ: تەنێ مافەکی (یانێ، خوەدیبوون و پاراستنا ئاوایەکی خوە-رێڤەبریا سیاسی، دەولەتەکە تەرجیهکری ئان تیپیک، ئان ژ خوەدیبوونا ژیانەکە چاندی یا ل سەر ئەساسێ چاندەکە ئەتنۆ-نەتەوەیی)، ئان بەرپرسیاریەکە ئەخلاقی (بدەستخستن و پاراستن)، ئان بەرپرسیاریەکە ئەخلاقی، زاگۆنی و سیاسی ددە ناساندن؟ خورتترین ئانگاشت ئا نەتەوەپەروەریا کلاسیک ئە؛ نۆرمێن وێ یێن تپیک هم ئەخلاقی نە و هم، دەما نەتەوە-دەولەت جارەکێ ئاڤا بوو، بەرپرسیاریێن زاگۆنی نە ژ بۆ هەموو ئالیێن تێکلدار، ئەندامێن تاکەکەس ئێن ئەتنۆ-نەتەوەیێ ژی تێ دە. ڤەرسیۆنەکە لاوازتر لێ تێرا خوە داخوازکار تەنێ بەهسا بەرپرسیاریا ئەخلاقی دکە («پەیورا پیرۆز»).
ئ. هێزا ئانگاشتەکە نەتەوەپەروەر ئا د وارێ بەرژەوەندیێن ب دەرڤە رە و مافان دە: میناکەکە راستین، ئەملاندنا زمانێ ناڤمالی ئەوقاس گرینگ ئە کو کۆنفەرانسێن ناڤنەتەوەیی ژی ب وی زمانێ بێن کرن و ژ بەر ڤێ بالکێشترین بەشدارێن ژ دەرڤە ژێ بمینن؟ ل ڤر گرانی دچە سەر هێزا ئانگاشتا نەتەوەپەروەر ل دژی هێزا ئانگاشتێن دن
ماف و بەرژەوەندیێن تاکەکەسی ئان کۆمی ژی تێ دە. جوداهیێن د هێزا مقایەسەیی یا ئانگاشتێن نەتەوەپەروەر دە ل سەر بەردەوامیا ناڤبەرا دو سەریان دە پێک تێ. ل سەریێ تێرا خوە نەخۆش، ئانگاشتێن نەتەوەیی، مافێن مرۆڤان ژی تێ دە، د سەر هەموو ئانگاشتێن دن رە یە. ل ناڤەندێ نەتەوەپەروەریا کلاسیک هەیە کو ئانگاشتێن نەتەوەیی د سەر بەرژەوەندیێن تاکەکەسی و گەلەک هەوجەداریێن دن رە دگرە، لێ ئللەهـ د سەر مافێن مرۆڤان رە ناگرە (بنر.، وەک میناک، ماجنتیرە 1994، ئۆلدەنقوئست 1997). ل ئالیێ هەمبەر کو نەرم، مرۆڤانە و لیبەرال ئە، ئانگاشتێن نەتەوەپەروەریا کلاسیک تەنێ د هالێن پرما فاجە (تشتا هەری پێشی ژ چاڤ ڤە خویا دکە) دە تێن رایەتکرن (بنر.
ئ. ئانگاشتێن نەتەوەپەروەر، کلاسیک ئان لیبەرال، وێ ژ بۆ کیژان کۆمان بە؟ وەرگریا وان چ یە؟ بۆچوونەک ئیدا دکە کو ژ بۆ هەر ئەتنۆ-نەتەوەیێ نە و لۆما ژی گەردوونی نە. میناکەک ژێ ئەڤ ئانگاشت ئە کو «هەر ئەتنۆ-نەتەوە دڤێ دەولەتەکە وێ هەبە». ب ئاوایەکی فەرمیتر
نەتەوەپەروەریا گەردوونیکەر بەرنامەیەکە سیاسی یە کو دبێژە هەر ئەتنۆ-نەتەوە دڤێ ببە خوەدی دەولەتەکێ کو هەقێ وێ یە و دڤێ بەرژەوەندیێن خوە پێش ڤە ببە.
وەک ئالتەرناتیڤ، ئیدایەک دکارە پارتیکولاریست بە، مینا ئیدایا «کۆما خ دڤێ دەولەتەکە وان هەبە»، دکارە ژ بۆ کۆمەکە دن تشتەکی ئیفادە نەکە:
نەتەوەپەروەریا پارتیکولاریست بەرنامەیا سیاسی یە کو دبێژە هن ئەتنۆ-نەتەوە دڤێ دەولەتا وان هەبە، بێیی کو ڤی مافی رەوا ببینن ژ بۆ هەموو ئەتنۆ-نەتەوەیان. ڤێ وها دکە:
ئا. د سەر رە گاڤ دکە (نەتەوەپەروەریا پارتیکولاریستیک ئا نە ڤەبەیینەر (رەفلەجتڤە)، ئان
ب. ب ئەشکەرەیی دیار دکە کی بێ ڤەدەرکرن: «کۆما خ دڤێ دەولەتەک وان هەبە، لێ یا کۆما ی دڤێ تونەبە» (نەتەوەپەروەریا نەهەق).
زەهمەتترین و یا راست شۆوەنستترین ئالیێ پارتیکولەریزمێ، یانێ، (ب)، وەک «نەهەق» هاتیە بناڤکرن ژ بەر کو ب ئەشکەرەیی رەد دکە ئیمتیازا خوەدیبوونا دەولەتەکێ بۆ هن گەلان. نەتەوەپەروەرێن تەئۆریک ئێن جدی ب گەلەمپەری تەنێ جوورەیا گەردوونی دپارێزن، لێ نەتەوەپەروەرێن ئاسایی پرانی ل کۆلانان ڤێ جوورەیا نەدیار ئەگۆئیست دپارێزن.
وێنەیێ نەتەوەپەروەر ئێ ئەخلاقیبوونێ پر دشبە نێرینا سەردەست ئا د تەئۆریا تێکلیێن ناڤنەتەوەیی دە کو وەک «رەئالیزم» تێ بناڤکرن. ب ئاوایەکی هشک بێ گۆتن، ئەخلاقیبوون ب داوی دبە ل سەر سینۆرێن نەتەوە-دەولەتێ؛ ژێ وێدەتر ژ ئانارشیێ پێ ڤە تشتەک تونەیە.[16] ئانگاشتا نەتەوەپەروەریا کلاسیک ئا سەرەکە یا دەربارێ نەتەوە-دەولەتێ دە ب خوەشکی تەمام دکە، یانێ، هەر ئەتنۆ-نەتەوە ئان گەل دڤێ خوەدیێ دەولەتا خوە بە، و دیار دکە پاشێ چ دقەومە: نەتەوە-دەولەت ل سەر ناڤێ گەلێن خوە یێن ئاڤاکەر دکەڤن پێشبازیێ.
3. نیقاشا ئەخلاقی
3.1. نەتەوەپەروەریێن کلاسیک و لیبەرال
بینن بیرا خوە ئەو پرسێن دەستپێکێ یێن نۆرماتیڤ دەرهەقێ (1) هەلوەستان و (2) کریاران دە. گەلۆ تەرەفگیریا نەتەوەیی رەوا یە، و هەتا چ ئاستێ؟ کیژان کریار گونجاڤ ئن د بدەستخستنا سەروەریێ دە؟ ب تایبەتی، گەلۆ دەولەتێن ئەتنۆ-نەتەوەیی و چاندێن (ئەتنۆ)نەتەوەیی یێن ب ریا سازیان تێن پاراستن، ژ ئیرادەیا ئەندامێن خوە سەربخوە نە؟ و یەک دکارە هەتا چ رادەیێ وان بپارێزە؟
نیقاشا فەلسەفی یا د لەهـ و ئالەیهێ نەتەوەپەروەریێ دە نیقاشەکە دەربارێ ئەخلاقیبوونا ئانگاشتێن وێ یێن سەرەکە نە. نەمازە، مەسەلەیا ئەخلاقی یا تالی ئەڤ ئە:
گەلۆ قەت شێوازەکە نەتەوەپەروەریێ هەیە ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە جائیز ئان رەوا بە، و، ئان، چقاس خراب ئن هن شێوازێن وێ یێن دیار؟[17] چما ئانگاشتێن نەتەوەپەروەر هەوجەیی پاراستنێ نە؟ د هن هالان دە ماقوول خویا دکن: وەک میناک، رەوشا خراب ئا هن کۆمێن نەتەوەیی یێن بێدەولەت —دیرۆکا جهوو و ئەرمەنان، بێتالهیێن دیرۆکی و هەڤچاخ ئێن کوردان— ددە باوەرکرن کو خوەدیبوونا دەولەتا خوە وێ خرابترین پرسگرێک چارەسەر بکرانا. هێ ژی، سەدەمێن باش هەنە کو ئانگاشتێن نەتەوەپەروەر بێتر ب بالداری ل سەر بێن سەکناندن. گشتیترین سەدەم ئەو ئە کو پێشی دڤێ بێ رابەرکرن کو شێوازا سیاسی یا نەتەوە-دەولەتێ قەدرەکە وێ هەیە، جڤاتەکە نەتەوەیی قەدرەکە وێ تایبەت، هەتا ناڤەندی، ئەخلاقی و سیاسی هەیە، و ئانگاشتێن د لەهێ وێ دە قەدرەکە وان نۆرماتیڤ هەیە. پشتی کو ئەڤ هات روونشتاندن، پاراستنەک ژێ رە لازم ئە. هن ئانگاشتێن نەتەوەپەروەریا کلاسیک دیار ئە ب هن نرخان رە کو مەرڤ مەیل دکە قەبوول بکە، ل هەڤ ناکە —قەنە د بن شەرتێن نۆرمال ئێن ژیانا هەڤچاخ دە. هن ژ ڤان نرخان ئەساسی نە د جڤاکێن لیبەرال-دەمۆکراتیک دە، یێن دن ژی گرینگ ئن ب تایبەتی ژ بۆ گەشکرنا ئافرینەری و چاندێ. نرخێن سەرەکە یێن د یەکەم کۆمێ دە، ئۆتۆنۆمیا تاکەکەسی و ئالیکاریخوازیا بێئالیگری یە (ئا هەری بەربچاڤ ئالیکاریخوازیا بۆ کۆمێن ژ چاندەکە جودا یە). ئەو پەیورێن تایبەت ئێن کەسەکی د وارێ چاندا ئەتنۆ-نەتەوەیی دە دکارە مداخالەیی مافێ تاکەکەس ئێ ئۆتۆنۆمیێ بکە، دکە ژی. نەتەوەپەروەرێن لیبەرال هایا وان هەیە ژ زەهمەتیێن ڤێ بۆچوونا کلاسیک، و ئانگاشتێن کلاسیک نەرم دکن، تەنێ ستاتویا پرما فاجە (تشتا هەری پێشی ژ چاڤ ڤە خویا دکە) ددن وان. ب گشتی بەهسا «لێزێدەهیێن جووربجوور دکن کو ناڤێ نەتەوەپەروەریێ خراب دکن، و هەول ددن «فکرا نەتەوەپەروەریێ ب خوە ژ ڤان زێدەگاڤیان ڤەقەتینن» (مللەر 1992، 2000). نڤیسکارێن نەتەوەپەروەر ئێن وها بیربر د ناڤ دیالۆگەکە فەلسەفی یا بەردەوام ئا ناڤبەرا ئالیگر و دژبەرێن ئانگاشتێ دە جهـ گرتن.[18]
ژ بۆ ئەم ئالکاریا خوینەران بکن کو ب سایا ڤێ نیقاشا تەڤلهەڤ ریا خوە ببینن، ئەم ئێ ب کورتی خولاسە بکن ئەو فکرێن کو ژ ئەتنۆ-نەتەوەپەروەران رە ڤەکری نە کو دۆزا خوە بپارێزن (بدە بەر هەڤ ب پێداچوونا بکێر ئا د لجهتەنبەرگ 1997 دە). خەتێن دن ئێن فکری یێن ل سەر ڤان مولاهازایان ئاڤا بوونە، دکارە ژ بۆ بەرەڤانیا گەلەک چەشیدێن جودا یێن نەتەوەپەروەریێ بێن ئەملاندن، ژ یێن رادیکال بگرە هەتا یێن نەرم.
ژ بۆ ببە پوختە، هەر خەتەکە فکری وێ وەک ئارگومانەکە کورت بێ ئیفادەکرن؛ نیقاشا ئەسلی تەڤلهەڤتر ئە، نابە د رەشنڤیسەکێ دە بێ پێشکێشکرن. هن خەتێن گرینگ ئێن رەخنەیێ کو د نیقاشێ دە هاتنە بەرپێشکرن، وێ د ناڤ کەڤانێ دە بێن نیشاندان (بنر. مسجەڤج 2001). ئارگومانێن سەرەکە یێن د لەهێ نەتەوەپەروەریێ دە وێ ناڤ دو کۆمان دە بێ دابەشکرن. یەکەم کۆما ئارگومانان ئیدایا وان ئەو ئە کو جڤاتێن نەتەوەیی قەدرەکی وان بلند هەیە، ئەڤ جارنا ژ بەرژەوەندیێن ئەندامێن وان ئێن تاکەکەس تێ (و.م.، کیملجکا، مللەر، و راز)، نە-ئامرازی نە و ژ ئارەزوو و تەرجیهێن ئەندامێن خوە یێن تاکەکەس سەربخوە نە، ئیدا دکە کو لۆما ئەڤ دڤێ بێن پاراستن ب ئامرازێن دەولەتێ و سیاسەتا فەرمی یا دەولەتهەز. کۆما دویەم کێمتر «گشگر» ئە، ژ پێشقەبوولێن گرینگ ئێن دەربارێ چاند و نرخێن چاندی سەربخوە، ئارگومانێن ژ بۆ هەوجەداریا ئەدالەتێ دهەوینە.
یەکەم کۆم وێ بێتر ب هوورگلی بێ پێشکێشکرن ژ بەر کو ئەو کاکلێ نیقاشێ پێک تینە. ئەڤ، جڤاتێ وەک چاڤکانیا نرخێ ئان وەک ئالاڤا ڤەگوهازتنێ کو ئەندامێن خوە ب هن نرخێن گرینگ ڤە گرێ ددە، تەسویر دکە. ل گۆر نەتەوەپەروەرێن کلاسیک، ئارگومانێن ژ ڤێ کۆمێ ب مانەیەکە «کوور» کۆمونیتەر ئن ژ بەر کو خوە دسپێرن تایبەتیێن بنگەهین ئێن رەوشا مرۆڤایەتیێ.
ئاوایێ گشتی یێ ئارگومانێن کۆمونیتەر ئێن کوور وها نە. یەک، پێشانەیا کۆمونیتەر: هن باشیێن نایێ نیقاشکرن (و.م.، ناسنامەیا شەخسەکی) هەنە، هن جوورەیێن جڤاتێ ئەساسی نە ژ بۆ بدەستخستن و پاراستنا وێ. پاشێ ئەو ئانگاشتا کو نەتەوەیا ئەتنۆ-چاندی جوورەیەکە جڤاتێ یە کو ب ئاوایەکی ئیدەئال ژ بۆ ڤێ پەیورێ گونجاڤ ئە.
پاشێ ئەنجاما دەولەتپارێز تێ: ژ بۆ جڤاتەکە وها ناسنامەیا خوە بپارێزە و پشتەڤانیا ناسنامەیا ئەندامێن خوە بکە، لازم ئە ئەو خوەدیێ شێوازا سیاسی یا دەولەتەکێ بە (هەر تم ئان قەنە د نۆرمالا خوە دە). ئەنجاما ئەڤ جورە ئارگومانێ ئەو ئە کو جڤاتا ئەتنۆ-نەتەوەیی مافێ وێ هەیە دەولەتەک وێ ئەتنۆ-نەتەوەیی هەبە و وەلاتیێن دەولەتێ ژی ماف و بەرپرسیاریا وان ئە کو ژ یێن دن بێتر ل پشت چاندا خوە یا ئەتنیک بسەکنن.
هەر چقاس پێشبینیێن فەلسەفی یێن کوورتر ئێن د ئارگومانان دە ژ نەریتا کۆمونیتەر دەرکەڤن ژی، شێوازێن لاوازتر ژی تێن پێشنیازکرن ژ ئالیێ فیلۆزۆفێن لیبەرالتر. خەتێن فکری یێن کۆمونیتەر ئێن د لەهێ نەتەوەپەروەریێ دە دیار دکن، نرخەک هەیە د پاراستنا نەریتێن چاندا ئەتنۆ-نەتەوەیی دە ژ ئالیێ هەستا ئائدیەتا بۆ نەتەوەیەکە هەڤپار، و پشتەڤانیا د ناڤبەرا ئەندامێن نەتەوەیەکێ دە. نەتەوەپەروەرەکی لیبەرال دکارە ئیدا بکە، ئەڤ نە نرخێن سەرەکە یێن ژیانا سیاسی نە لێ دیسا ژی نرخ ئن. ئا دن، نێرینێن ژ بن ڤە دژهەڤ، تاکەکەسپارێزی و کۆزمۆپۆلیتانیزم، زوا، رازبەر و بێمۆتیڤە خویا دکن د بەراوردکرنێ دە. ب کۆزمۆپۆلیتانزمێ ئەم ئیشارەتی دۆکتۆرینێن ئەخلاقی و سیاسی دکن ب دیارکرنا کو
ئا. بەرپرسیاریێن ئەخلاقی یێن کەسەکی بۆ هەموو مرۆڤان ئە (بێیی کو ل مەسافەیا جۆگرافی ئان چاندی بنێرە)، ئوو
ب. نیزامێن سیاسی دڤێ ل گۆر ڤێ بەرپرسیاریا گەردوونی بێن دروستکرن (ب ئاوایێ نیزامێن سوپرا-ستاتست کو د سەر نەتەوە-دەولەتان رە بن)
گەلەک فیلۆزۆف، دەما راستی هێزێن دژهەڤ ئێن نەتەوەپەروەری و کۆزمۆپۆلیتانزمێ تێن، تێکەلەکە لیبەرالیزم-کۆزمۆپۆلیتانیزمێ و وەلاتپارێزی-نەتەوەپەروەریێ تەرجیهـ دکن. د نڤیسێن خوە دە، ب. باربەر «تێکەلەکە زەلال ئا کۆزمۆپۆلیتانیزم و جمائەتپارێزیێ» بەرز دکە کو ل گۆر وی ناسنامەیا ئامەریکی یا نەتەوەیی کاراکتەریزە دکە (باربەر 1996: 31). جهارلەس تایلۆر دبێژە «ت چارەیا مە تونەیە ژ بلی کو ئەم ببن کۆزمۆپۆلیتان ئان وەلاتپارێز» (تایلۆر 1996: 121).
هلاری پوتنام سەداقاتێ پێشنیاز دکە بۆ باشترین تشتێن د ناڤ پراتیا نەریتان دە کو هەر یەک ژ مە تێ دە جهـ دگرە، یانێ ریەکە ناڤین د ناڤبەرا وەلاتپارێزیا ئاسۆ-تەنگ و کۆزمۆپۆلیتانیزمەکە زێدە رازبەر دە (پوتنام 1996: 114). پێشیێن ڤێ لهەڤکرنێ بەرلن (1979) و تایلۆر (1989، 1993) بوون[19] و د ناڤ بیست سالێن داوی دە جهەکی ناڤەندی گرت د نیقاشان دە و هەتا کر کو نەتەوەپەروەریا دیرۆکی ژ نوو ڤە بێ خوەندن ل بەر رۆناهیا وێ.[20] پرانیا نڤیسکارێن نەتەوەپەروەر ئێن لیبەرال ڤەرسیۆنێن لاوازکری یێن ئارگومانێن مە رێز کر قەبوول دکن، و وان دەملینن ژ بۆ خورتکرنا ئانگاشتێن خوە یێن نەتەوەپەروەر ئێن نەرم ئان زێدە-نەرم.
ڤا نە لاوازیێن سەرەکە یێن ئەتنۆ-نەتەوەپەروەریا کلاسیک کو نەتەوەپەروەرێن لیبەرال، لیبەرالێن-بسینۆر و کۆزمۆپۆلیتان پێشکێش دکن. یەک، ئانگاشتێن ئەتنۆ-نەتەوەیی تەنێ هێزا وان ئا پرما فاجە هەیە و مافێن تاکەکەسی پووچ دکن. دو، داخوازێن رەوا یێن ئەتنۆ-نەتەوەیی ب خوە ب ئاوایەکی ئۆتۆماتیک نایێن مانەیا مافێ دەولەتبوونێ، بێتر تێن مانەیا مافێ ئۆتۆنۆمیا چاندی د ئاستەکە دیار دە. مۆدەلێن سەرەکە یێن ئۆتۆنۆمیێ تەریتۆریال ئن ئان نە تەریتۆریال ئن: ئا یەکەم، دەستهلاتداریا تەرتۆریال دهەوینە؛ دو، ئۆتۆنۆمیا چاندی ژ بۆ تاکەکەسان ئە بێیی کو ل ئیکامەتگاها وان ئا ل دەولەتەکێ بنێرە.[21] سێ، ئەتنۆ-نەتەوەپەروەری تابیی وەلاتپارێزیا سڤیل ئە کو پر کێم ئان یەکجار ئەلاقەیا وێ ب کریتەرێن ئەتنیک رە تونەیە. چار، ئەفسانەیێن ئەتنۆ-نەتەوەپەروەر و «دەرەوێن گرینگ» ئێن مانەند تێن تۆلەرەکرن تەنێ دەما نە-خەتەرە و نە-ئێریشکار بن، و ب ڤی هالی شاش بن ژی دگەل سختەبوونا وان، ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە تێن مسائەدەکرن. ئا داوی، رەواتیا ئانگاشتێن ئەتنۆ-نەتەوەیی دڤێ کانیا وان تەرجیهێن ئازاد ئێن تاکەکەسان بە.
3.2. ئارگومانێن د لەهێ نەتەوەپەروەریێ دە، یێن کلاسیک و ئێن لیبەرال: پێدڤیا کوور ئا ژ بۆ جڤاتێ
ڤێگا بینن بیرا خوە ئارگومانێن نەتەوەپەروەر ئێن تایبەت ئێن ژ کۆما یەکەم. ئارگومانا یەکەم خوە دسپێرێ پێشبینیێن کو د یێن دن دە ژی خویا دکن، لێ ئەو نرخەکە د-خوە-دە (ئنترنسج) ئەتفی جڤاتێ دکە.
ئارگومانێن پاشێ نرخا نەتەوەیێ یا ئامرازی دەست نیشان دکە، کو کانا خوە ژ نرخا پێشڤەچوونا تاکەکەسی، فەهما ئەخلاقی، ناسنامەیا قەوی و یێن مانەند دگرە.
1. ئارگومەنا نرخا د-خوە-دە. هەر جڤاتەکە ئەتنۆ-نەتەوەیی بنرخ ئە د ناڤ خوە دە ژ بەر کو ئەو تەنێ ب چارچۆڤەیا خوەزایی یا نەریتێن تێڤەل ئێن چاندی دۆرپێچکری یە، کو تێ دە مانە و نرخێن گرینگ تێن هلبەراندن و ڤەگوهازتن. ئەندامێن جڤاتێن وها نێزیکیتیەکە تایبەت پارڤە دکن ب هەڤ رە. ب ئاخافتنا هەمان زمانی و پارڤەکرنا داب و نەریتان، ئەندامێن ڤان جڤاتان ژ بیانییان بێتر نێزیکی هەڤ دبن.
2. ئارگومەنا پێشڤەچوونێ. جڤاتا ئەتنۆ-نەتەوەیی ئەساسی یە ژ بۆ هەر ئەندامێن وێ کو پێش ڤە بچن. ب تایبەتی، تەنێ د ناڤ جڤاتەکە وها دە تاکەکەسەک دکارە تێگەهـ و نرخێن گرینگ وەرگرە ژ بۆ تێگهشتنا ژیانا چاندی یا جڤاتێ ب گشتی و ژیانا تاکەکەسی ب خوە ژی. گەلەک نیقاش چێبوونە ل ئالیێ نەتەوەپەروەران ل سەر کا گەلۆ جودابوونا نرخان پێویست ئە ژ بۆ جهێبوونا کۆمێن نەتەوەیی ئان نا.
نەتەوەپەروەرێ لیبەرال ئێ کانادایی سەیمۆئور (1999)، تایلۆر، و کیملجکا دەست نیشان کرنە کو «جودابوونا نرخان ئا د ناڤبەرا هەرێمێن جودا ئێن کانادایێ دە» کو رێ ڤەکە ل نەتەوەتیێن جودا، «منیمال» ئە. تایلۆر (1993: 155) گهشتیە وێ ئەنجامێ کو مەسەلە نە جودابوونا نرخان ئە.
3. ئارگومەنا ناسنامەیێ. فلۆزۆفێن کۆمونیتەر ژ خوەزایێ زێدەتر خوە-تێرکرنێ دوپات دکن وەک هێزا سەرەکە د دیارکرنا ناسنامەیا مە دە— ب سایا مەکانا جڤاکی و پەیوەندێن کو ئەم تێ دە، ئەم دبن ئەو کەسێن کو نها ئەم ئەو ئن. ئەڤ ئیدا هەلبەت هنەکی ماقول ئە. ناسنامەیا هەر کەسەکی گرێدایی بەشداربوونا وێ/وی ناڤ ژیانا کۆمونال ئە (بنر. ماجنتیرە 1994، نەلسەن، 1998، و لاگەرسپەتز 2000). گەر بێ قەبوولکرن کو ئەخلاقێ تاکەکەسەکی گرێدایی ناسنامەیەکە شەخسی یا کامل و ستابل ئە، شەرتێن
کۆمونال کو گەشبوونا ناسنامەیا شەخسی خوەدی دکە، پێویست ئە بێ پاراستن و تەشویقکرن. لۆما، ژیانا کۆمونال دڤێ بێ برێکخستن ل دۆر چاندێن نەتەوەیی یێن تایبەت.
4. ئارگومەنا فەهما ئەخلاقی. ب تایبەتی چەشیدەکە گرینگ ئا نرخان، نرخا ئەخلاقێ یە. هن نرخ هەنە گەردوونی نە، و.م.، ئازادی و وەکهەڤی، لێ ئەڤ زێدە رازبەر و «زراڤ» ئن. نرخێن دەولەمەند و «ستوور» ئانجاخ د ناڤ شەرتێن تایبەت دە تێن فەرقکرن؛ فەنانی جهارلەس تایلۆر دبێژە، «زمانێ کو ئەم دپەژرینن مەسەلەیێن قەنجیێ ژ بۆ مە باش ئیفادە دکە» (1989: 35). نەتەوە چارچۆڤەیەکە خوەزایی پێشکێشی مە دکە ژ بۆ نەریتێن ئەخلاقی، و ب ریا ڤێ فەهما ئەخلاقی ژی پێشکێش دکە؛ نەتەوە دبستانا سەرەتایی یا قائدەیێن ئەخلاقی نە.
5. ئارگومەنا چەشتداریێ. هەر چاندەکە نەتەوەیی ب ئاوایەکی تەکانە تەڤکاریا چەشتداریا چاندێن مرۆڤایەتیێ دکە. ناڤدارترین ئالیگرێ ڤێ فکرێ یێ سەدسالا بیستەمین، ئسائاهـ بەرلن (د شیرۆڤەکرنا هەردەر دە)، دبێژە:
«وەجێن» چاندان تەکانە نە: هەر یەک قالکەکی ژ گەلەک قالکێن پۆتانسیەلا مرۆڤایەتیێ تەمسیل دکن د دەم و مەکان و هاوردۆرا خوە دە. ل مە هاتیە قەدەخەکرن ئەم نرخان بدن بەر هەڤ، ژ بەر کو ئەڤ پیڤاندنا یا بێپیڤان ئە. (1976: 206)
دەما بێ قەبوولکرن کو (ئەتنۆ)نەتەوە یەکەیا خوەزایی یا چاندێ یە، پاراستنا چەشتداریا چاندی پێویست دکە کو پراتیا چاندا (ئەتنۆ)نەتەوەیی ب ریا سازیان بێ پاراستن. پراتیا ئاوایێن چاندی ب «شێوازێن ژیانێ» یێن ئەتنۆ-نەتەوەیی ڤە بێن گرێدان دکارە بێن پاراستن و پێشڤەبرن.
داڤد مللەر روانگەیەکە لیبەرال نەتەوەپەروەر ئا بالکێش و سۆفیستیکە چێکریە د ناڤ دەهسالەیان دە ژ بەرهەما خوە یا 1990ی هەتا داویترین خەباتا خوە یا 2013یان. ئەو چەشتداریا پرچاندی قەبوول دکە د ناڤ جڤاتەکێ دە لێ ناسنامەیەکە نەتەوەیی یا سەرانسەر بنخێز دکە و وەک میناکا سەرەکە ناسنامەیا نەتەوەیی یا بریتانی ددە کو ناسنامەیێن ئەتنیک ئێن ئینگلیز، سکۆتی و یێن دن ژی د ناڤ خوە دە دهەوینە.
ئەو داخوازا «ناسنامەیەکە هەوینەر دکە کو ئەندامێن هەموو کۆمێن چاندی تێکەڤنێ» (2013: 91). مللەر د وێ باوەریێ دە یە کو ناسنامەیەکە وها لازم ئە ژ بۆ پشتەڤانیا جڤاکی، و ژێ ژی وێدەتر، ژ بۆ وەلاتپارەزیا ماکەزاگۆنی ژی. یەکی گومانبار دکارە ڤێ ببێژە. پرسگرێکا ب جڤاکەکە پرچاندی رە ئەو ئە کو ناسنامەیا نەتەوەیی ژ ئالیێ دیرۆکی ڤە بوویە مژارا گرێیێن ئەتنۆ-نەتەوەیی و د ناڤ گرانیا پراتیا تایبەتیێن چاندی دە (زمانێ هەڤپار، «دیرۆکا ب هەڤ رە تێ ببیرانین»، داب و نەریت و هود.) ئەینیبوون هەوجە کریە. لاکین، دەولەتێن پر-چاندی ب گەلەک دیرۆک، زمان، ئۆلێن جودا و هەتا خویانگێن تێرا خوە ژ هەڤ دوور کۆمان تینن با هەڤ. ئیژار، مەرڤ ژ ناسنامەیا پر زراڤ ئا ئائدبوونا دەولەتەکێ دەست پێ بکە، وێ «ناسنامەیەکە نەتەوەیی» یا هەوینەر چاوا بێ ئاڤاکرن؟ وەک کو دوبەندیەک هەبە. گەر پشتەڤانیا جڤاکی بۆ ناسنامەیا نەتەوەیی بێ سپارتن، هەوجە دکە ناسنامەیا نەتەوەیی تەنک بە و وەک کو ناسنامەیەکە بێکێماسی، ئونیتەر چێببە، خویا دکە. وەلاتپارێزیا ماکەزاگۆنی یا ستوور دبە کو هەلوەستەکە موهتەمەل ئا بالکێش بە کو بکاربە ژ پشتەڤانیەکە وها رە ببە زەمین و چەشتداریا چاندی یا رەسەن بپارێزە.
3.3. ئارگومانێن د لەهێ نەتەوەپەروەریێ دە: مەسەلەیێن ئەدالەتێ
ئارگومانێن د کۆما دویەم دە دەرهەقێ ئەدالەتا سیاسی دە نە و خوە ناسپێرن ئانگاشتێن مەتافزیک ئێن دەربارێ ناسنامەیێ، گەشبوون و نرخێن چاندی دە. سەری ل شەرتێن (یێن راستین ئان ئیداکری) وها ددن کو سیاسەتا نەتەوەپەروەر ماقول بە (ئان بکاربە خوەش بێ دیتن ئان بێ مەجبوورکرن ژی)، مینا
(ئا) راستیا کو بەشەکە پر مەزن ئا جیهانێ وەک نەتەوە-دەولەت برێکخستن بوویە (لۆما هەر کۆمەکە نوو ژی هەوەس دکە نەتەوە-دەولەتەکێ ئاڤا بکە وەک مۆدەلێن هەیی)، ئان (ب) شەرتێن خوە-بەرەڤانیا کۆمێ ئان ئسلاهکرنا بێئەدالەتیێن رابردوویێ کو دکارن سیاسەتا نەتەوەپەروەر رەوا بکن (د سەر میناکەکە تایبەت رە). هن ئارگومان ژی وەک وەسیلەیا قەنجیێن سیاسی یێن گرینگ، مینا وەکهەڤی، تێن پێشکێشکرن.
1. ئارگومەنا دەربارێ مافێ کۆلەکتیڤ ئێ چارەنووسیێ. کۆمەک مرۆڤێن هەژمارەکە ماقوول مافێ وان ئا پرما فاجە هەیە کو خوە ب رێ ڤە ببن و بریارا ئەندامتیا خوە یا مستاقبەل بدن، گەر ئەڤ بە تشتا ئەندامێن کۆمێ دخوازن. د ئەساسێ خوە دە ئیرادەیا دەمۆکراتیک ئا ئەندامان ب خوە یە کو بنگەها مافێ ژ بۆ دەولەتەکە ئەتنۆ-نەتەوەیی، سازی و پراتیکێن چاندی یێن ئەتنۆ-ناڤەندی یە. ئەڤ ئارگومان داخوازێن (ئەتنۆ)نەتەوەیی رەوا دکە کو کانا خوە ژ ئیرادەیا ئەندامێن نەتەوەیێ دگرە. لۆما ئەڤ تێرا خوە گونجاڤ ئە ژ بۆ نەتەوەپەروەریا لیبەرال لێ نە جازب ئە ژ بۆ کۆمونیتەریەنەکە کوور کو تالەبێن نەتەوەیێ ژ تەرجیهێن تاکەکەسێن تایبەت سەربخوە و ژێ پێشتر دبینە.[22]
2. ئارگومەنا دەربارێ مافێ خوە-پاراستنێ و تەنزیمکرنا بێئەدالەتیێن بۆری. زۆرداری و بێئەدالەتی سەدەمەکە ئادل ئە و ماف ددە کۆما مەخدوور کو ڤەقەتە. گەر کۆمەکە کێمار ژ ئالیێ پرانیێ بێ تەپساندن، هەتا وێ رادەیێ کو رەوشا هەما هەما هەر ئەندامەکە کێمارێ ژ یا ئەندامێن پرانیێ خرابتر بە ژ بەر سەدەما ئەندامبوونا کێمارێ، ئەوچاخ داخوازێن نەتەوەپەروەر ئێن ل سەر ناڤێ کێمارێ ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە ماقوول دبن و وەک پۆتانسیەل ژی خوە دکن مەجبووریەت. ئەڤ ئارگومان مافەکی تیپیک ئێ چارەدیتنێ یە کو ژ روانگەیەکە لیبەرال تێ پەژراندن (بنر.، نیقاشا د کوکاتهاس و پۆئۆلە 2000، و بوجهانان 1991؛ ژ بۆ بێئەدالەتیێن بۆری والدرۆن 1992)
3. ئارگومەنا دەربارێ وەکهەڤیێ دە. ئەندامێن کۆمەکە کێمار گەلەک جاران ب دەزاڤانتاژ ئن د ناڤ چاندا سەردەست دە، ژ بەر کو ئەو دڤێ خوە بسپێرن ئەو کەسێن خوەدی هەمان زمان و چاندێ کو کارووبارێن ژیانا رۆژانە بدن مەشاندن. ژ بەر ڤێ، بێئالیگریا لیبەرال ب خوە هەوجە دکە کو پرانی هن مافێن چاندی، یانێ مافێن ژ بەر جودابوونا کێمارێ، ناس بکە (بنر. کیملجکا 1995ب، 2001، و 2003ب). پاراستنا سازوومانی و مافێ کۆما کێمارێ یێ ئاڤاکرنا سازیێن خوە چارە نە کو وەکهەڤی پێک وەرە و نەتەوە-دەولەت ڤەگوهەرە ببە دەولەتەکە پرچاندی یا نەرمتر.
4. ئارگومەنا دەربارێ سەرکەفتنێ. نەتەوە-دەولەت ب سەر کەتیە کو د رابردوویێ وەکهەڤی و دەمۆکراسیێ پێش ڤە ببە. …………………..
پشتەڤانیا ئەتنۆ-نەتەوەیی هەنجەتەکە خورت ئە ژ بۆ بەلاڤکرنەکە وەکهەڤتر ئا هەبوونا مادی (مللەر 1995؛ جانۆڤان 1996، 2000). و دیار ئە نەتەوە-دەولەت ئەساسی یە ژ بۆ هیمایەکرنا ژیانا ئەخلاقی یا جڤاتان د سبەرۆژێ دە، چمکی ئەو تەکانە شێوازا سازیا سیاسی یە بکاربە جڤاتان ژ گەفێن گلۆبالیزاسیۆن و ئاسیملاسیۆنێ بپارێزە (ژ بۆ نیقاشەکە رەخنەیی یا ب هوورگلی دەربارێ ڤێ ئارگومانێ دە بنر.، ماسۆن 1999).
ئاندرەئاس وممەر (2018) نیقاشەکە بالکێش ئا ڤێ سەرکەفتنا دیرۆکی یا نەتەوە-دەولەتێ پێشکێش دکە (تێ نیقاشکرن د کنۆتت، تۆلز، گرەئەن، & وممەر 2019).
ئەڤ ئارگومانێن سیاسی دکارە ب یێن کۆمونیتەر ئێن کوور رە بێن جەم هەڤ. لگەل ڤێ، روانگەیا وان، ب تەنا سەرێ خوە، «چاندهەزیەکە (جولتورالسم) لیبەرال» پێشکێش دکە کو گونجاڤتر ئە ژ بۆ جڤاکێن ئەتنۆ-چاندی یێن پرهەژمار. ژ نەتەوەپەروەریا لیبەرال ئا تامر و نەلسەن بێتر دووری نەتەوەپەروەریا کلاسیک، ژ پالپشتێن فەلسەفی یێن کۆمونیتەر دوور دسەکنە.[23] فکرا نەتەوەسازیا نەرم ئیشارەتی پر-چاندیهەزیەکە ڤەکری دکە کو هەر کۆم پارا خوە یا مافێ چارەدیتنێ ژێ وەرگرە، لێ ژ دێڤلا کو خوە ژ یێن دن ڤەقەتینە، د ناڤ چاندەکە هەڤپار، سڤیل ئا هەوینەر دە دمینە د ناڤ دانووستەندنەکە ڤەکری ب ژێر-جڤاتێن دن رە. گەر ئەم چەشتداریا جڤاتێن پلورالیستیک و تیربوونا هەڤباندۆریێن نەتەوە-بۆری بفکرن، ڤەکریبوونەکە وها ژ بۆ گەلەک کەسان تەکانە گارانتیا ژیانەکە جڤاکی و سیاسی یا ب ئیستکرار خویا دکە (بنر.، نیقاشا د سهاپرۆ و کیملجکا 1997).
ب گشتی، سەکنا نەتەوەپەروەر ئا لیبەرال نەرم و سڤیل ئە، و گەلەک تشتێن دن دکارە بێ گۆتن دەربارێ وێ دە. هەول ددە پێهەسینێن مە نێزیکی ئەخلاقەکە سیاسی یا لیبەرال بکە ژ بۆ هن ئاوایێن پاراستنا سیاسی یا جڤاتێن چاندی. هەلبەت، ئەڤ رێ ڤەدکە ل بەر مەسەلەیا لهەڤکرنا رێگەزێن گەردوونی یێن لیبەرال و سەداقاتێن کەسەکێ بۆ نەتەوەیا ئەتنۆ-نەتەوەیی. گەلەک نەتەوەپەروەرێن لیبەرال ئێن مینا تامر نەتەوەتیا چاندی ڤەدقەتینە ژ دەولەتبوونێ………
و، هەزکرنا وەلێت ئا ئەو پێشنیاز دکن، ب هەر جورە فکرێن گەردوونهەز تێ نەرمکرن، کو د داویێ دە بەرژەوەندیێن نەتەوەیی د بن سیا خوە دە دهێلن (تامر 1993: 115؛ 2019: گەلەک جاران، بنر.، مۆئۆرە 2001 و گانس 2003). نیقاشەکە بەردەوام هەیە ل ناڤ نەتەوەپەروەرێن فەلسەفی دەربارێ کا گەلۆ چقاس لاوازبوون ئان لهەڤکرن هێ گونجاڤ ئە د سەکنەکە تەمامی نەتەوەپەروەر دە.[24] د بەرهەمێن هن نەتەوەپەروەرێن لیبەرال دە ژی تایبەتیەکە بەرژەوەندیا کۆزمۆپۆلیت هەیە (نەلسەن 1998–99).[25]
د بیست سالێن داوی دە، مەسەلەیێن نەتەوەپەروەریێ هەر دچە بێتر دبە پارچەیەک ژ نیقاشێن دەربارێ نیزامێن ناڤنەتەوەیی دە (بنر.، مادەیێن گلۆبالزم و کۆزمۆپۆلیتانزمێ). گرێیا تێگەهی یا سەرەکە ئەو ئیدا یە کو نەتەوە-دەولەت یەکەیێن خوەزایی، ستابل و گونجاڤ ئێن نیزاما ناڤنەتەوەیی نە. نیقاشەکە تێکلدار، دەربارێ رۆلا کێماران دە یە د پێڤاژۆیا گلۆبالیزاسیۆنێ دە (کالدۆر 2004). ئا دن، هەر دو بۆچوون دبە کو داویێ دە ببن یەک: نەتەوەپەروەریەکە لیبەرال ئا پرچاندی و کۆزمۆپۆلیتانزمەکە نەرم، ژ جوداتیان رە هەوینەر ئالیێن وان هەڤپار هەیە.[26]
3.4. پۆپولزم و روویێ نوو یێ نەتەوەپەروەریێ
«پۆپولزم» ناڤلێکەکە سیڤان ئە کو چەشیدێن هم ئالیێن راستگر هم ئێن چەپگر دهەوینە. ئەڤ بەش وێ بالا خوە بدە تەڤگەرێن پۆپولست ئێن راستگر کو پر نێزیکی پێشیێن خوە یێن نەتەوەپەروەر ئێن کەڤنەشۆپی نە. ئەڤ تەقابولێ رەوشا ل پرانیا ئەورۆپایێ، یا ل دی دکە، کو بابەتێن نەتەوەپەروەر ژ ئالیێ پۆپولستێن راستگر تێن بەرپێشکرن.[27] لێ تێرا خوە زەلال بوویە کو نەتەوەپەروەری تەنێ یەک ژ «ئزم»ئێن سیاسی یە کو بالا پۆپولستێن راستگر دکشینە. قەیرانا کۆچبەریێ خوە-پێناسەکرنا ب جڤاتێن زمانی-چاندی دەرخست پێش («ئەم، ئێن فرانسیئاخێڤ» ئان «ئەم خرستیان») کو ژ نەتەوەپەروەریێ دبۆرە. ژان-وەرنەر مۊللەر (2016) و جاس موددە (2007) دەست نیشان دکن کو شکلێ هەڤپار ئێ هەموو جورەیێن پۆپولزمێ تێرا خوە بەسیت ئن و وەک «تەنک» تەسویر ……….
دکن. موددە راڤە دکە: «پۆپولزم وەک ئیدەئۆلۆژکە ناڤەند-تەنک تێ فامکرن کو د تالیێ دە جڤاکێ دکە دو ئالیێن هۆمۆژەن و دژهەڤ، ‘خەلکێ پاکئ و ‘ئەلیتێن رزیاییئ، و ئیدا دکە سیاسەت دڤێ ببە دەربرینا ڤۆلۆنتێ گێنێرالە (ئیرادەیا گشتی) یا گەل» (2007: 23). دەما وها تێ پێناسەکرن دو ئالیێن وێ دژهەڤ هەنە: پۆپولزم، دەما وها بێ پێناسەکرن، دو ئالیێن وێ دژبەر هەنە: ئەلیتزم و پرانیتی. ئا یەکەم، ل دژی گەل (مەزلووم) ئەلیتێن دژبەر هەنە. یا دویەم، ممکون ئە دو ئاوایێن کاراکتەریزەکرنا «گەل» ژ هەڤ بێن جهێکرن: ژ ئالیێ ستاتویێن جڤاکی (چین، ئاستا داهاتوویێ، هود.) ئان ژ ئالیێ ئائدیەتا ئەتنیک و/ئان چاندی (بنر.، دە جلەئەن 2017 ژی).
ئەلیت
¯
چینا جڤاکی گەل ® ئەتنیک، چاندی
یا دویەم، رەهەندا بەرواری باسکێ چەپ ژ پۆپولزمێن باسکێ راستگر جهێ دکە و جهـ دهێلە ژ تەرجیها پۆپولزما ناڤەندهەز رە. ئەم ل نەتەوەپەروەریا خورت ئا ئەتنیک بنێرن. تێکلیا ناڤبەرا پۆپولزما راستگر و نەتەوەپەروەریەکە وها دە پر نێزیک ئە. ڤێ کریە کو هن تەئۆرسیەن (تاگوئەفف 2015) «پۆپولزما نەتەوەپەروەر» وەک تەکانە جورەیا پۆپولزمێ ببینن. ئەڤ تێگەهـ تام دبە سەنتەزا پۆپولزم و نەتەوەپەروەریا خورت ئا ئەتنیک ئان خوەمالیتییێ. ژ پۆپولزمێ، شەمایا گشتی یا دژ-ئەلیتزمێ دستینە: پێشەنگ یەکسەر ختابی گەل دکە و ئیدا دکە کو بەرژەوەندیێن گەل دپارێزە. ژ نەتەوەپەروەریێ، کاراکتەریزاسیۆنا گەل دستینە: ئەو جڤاتەکە ئەتنیک ئە، پری جاران جڤاتا ئەتنیک ئا خوەدی دەولەت ئە، ئان ئەتنۆ-نەتەوە یە. موددە، د خەباتا خوە دە نیشان ددە کو پۆپولزمێن سافی راستگر ئیدا دکن، ئەو گەلێ هەقیقی کو نەتەوەیا هەقیقی پێک تینن تەمسیل دکن، ئەو گەلێ هەقیقی کو ژ ئالیێ بیانیێن هاتنە ناڤ وان هاتیە قرێژکرن. ل دەولەتێن یەکبوویی، یەک دکارە بەهسا تەڤگەرێن پۆپولیست و رەئاکسیۆنەر بکە، مینا تەئا پارتی کو وەک ئەنجاما تەجروبەیێن داوی یێن کۆچبەری،
ئێرشێن تەرۆریست، و بەربەریبوونا ئابۆری یا زێدەبار پەیدا بوویە. ل ڤر ژ بەر کو جهـ تەنگ ئە لازم ئە ئەم ئالتەرناتیڤا پۆپولست ئا سەرەکە (نیڤ ئالتەرناتیڤ) یا پۆپولزما نەتەوەیی دەینن ئالیەکی. ل هن وەلاتێن مینا ئالمانیا، هن کۆم-پارتیێن پۆپولست (و.م.، پارتیا ئافد (ئالتەرناتیڤ ژ بۆ ئالمانیایێ) یا ئالمان))، ختابی تایبەتیێن ژ ئائدیەتا ئەتنۆ-نەتەوەیی گەلەکی فرەهتر دکن، وەک پێوەندیێن ئۆلی. هنەکی دن ڤێ جازبەیێ و یا ئەتنۆ-نەتەوەیی تینن جەم هەڤ. دبە ئەو ئا کو رڤا کاستۆریانۆ (2006) وەک «نەتەوەپەروەریا نەتەوەبۆری» ب ناڤ دکە.
بالکێش ئە، نەتەوەپەروەریا لیبەرال زێدە نە جازب ئە ژ بۆ پۆپولستان. ژ ئالیێ تەئۆریک ڤە مەرڤ دکارە دەست نیشان بکە کو تامر (2019) نەتەوەپەروەریا خوە یا لیبەرال وەک رەچەتەیەکە باش دبینە ل دژی گەفێن دەماگۆگێن مینا ترومپ و بۆرس ژۆهنسۆن (ژ ئەملاندنا ناڤێ «پۆپولست» دوور دسەکنە، و.م.، 2019: 31).
خورتبوونا پۆپولزمێ قادا سیاسی یا مەرڤ لێ بخەبتە دگوهەرینە. نێرینێن خوەشبین (نەتەوەپەروەرێن لیبەرال ئان دژ-نەتەوەپەروەر) ب ئالۆزیێن نوو رە روو ب روو نە د سەردەمەکە پۆپولست دە کو قەیرانا کۆچبەریێ مۆهرا خوە لێ خستیە، هود. ئەو خەتەرەیێن کو بەرێ ب لەشکەریێ رە دهات تێکلدارکرن، دەرباس بوو چوون؛ پۆپولستێن نەتەوەیی دڤێ ئیجاد بکن و ساز بکن خەتەرەیێن کو، ب مالباتێن بیانی رە تێن ناڤ وەلێت، ئێن ب زارۆک ژی تێ دە. ب کورتی، گەر ئەڤ پێشبینی راست دەرکەڤن، سیاسەتمەدار و تەئۆرسیەن ب گوهەرتنەکێ رە روو ب روو نە. مەسەلەیا کەڤنەشۆپی یا دژهەڤیا د ناڤبەرا وەلاتپارێزی/نەتەوەپەروەری و کۆزمۆپۆلتانزمێ پرۆفیلێ وێ گوهەرت: دژهەڤیا خورت ئا نها یا د ناڤبەرا نەفرەتا پۆپولیست ئا ل هەمبەری بیانی-کۆچبەران و هەلوەستەکە جۆمەردتر ئا قەبوول و ئالیکاریا ب مەرهامەت دە یە. د داویێ دە، فەهما پۆپولیست ئا «گەلێ مە» («ئەم-جڤات») نە تەنێ تەرجیهێن نەتەوەپەروەر ژی دکە ناڤ خوە، ژێ وێدەتر ژی دچە. هێمانا گرینگ، کاراکتەرا تەڤلهەڤ ئا تەرجیهێن پۆپولیست ئە. مهتەمەل ئە، لێکۆلینەریا سبەرۆژێ یا ل سەر نەتەوەپەروەریێ ب گرانی ل سەر ڤێ قادا نوو و ئالۆز هوور ببە، ب ئارمانجا کو ختابی دژهەڤیا نوو بکە و جورەیێن نەتەوەپەروەریێ ل گۆر وێ بدە روونشتاندن.[28]
3.5 نەتەوە-دەولەت د پەیوەندا گلۆبال دە
قەیرانا کۆچبەریێ نەتەوە-دەولەت کر بابەتا سیاسی یا ناڤەندی د پەیوەندا گلۆبال دە د وارێ نەتەوەتیێ دە. بەری دەرباسی بوویەرێن رۆژا مە ببن، رەوشا بەری قەیرانێ دڤێ بێ خولاسەکرن. ئا یەکەم، ل سەر نیقاشێن دەرهەقێ ئاخ و نەتەوەیێ و مەسەلەیێن ئەدالەتا گلۆبال بسەکنن. نەتەوەپەروەرێن لیبەرال هەول ددن بپارێزن تێکلیا کەڤنەشۆپی یا د ناڤبەرا «خوەدیتیا» دەولەتێ یا ئەتنیک و سەروەری و کۆنترۆلا ل سەر ئاخێ، لێ ب ئاوایەکی گەلەکی نەرمتر و سۆفیستیکە. لۆما تامار مەئسەلس د نیقاشێ دە ئالیگر ئە کو «بجهبوونێن نەتەوەیی یێن هەیی وەک هۆکارەکە ناڤەندی ل بەر چاڤ بێن گرتن د نیشانکرنا سینۆرێن تەریتۆریال دە، ژ بەر کو ئەڤ خەت «هن پالپشتێن وێ لیبەرال» (و.م.، د بەرهەمێن ژۆهن لۆجکە دە) هم جازبەیا وێ لیبەرال-نەتەوەیی (2009: 159) هەیە کو خوە دسپێرە نێزیکاتیا ب دۆکترینا لیبەرال ئا مافێ چارەنووسیا نەتەوەیی. ڤێ و شیرۆڤەیا جهائم گانس (2003: بەش 4) ئا ئانگاشتێن «مافێ دیرۆکی وەک مافێ چێکرنا تەریتۆریان» ب سەر هەڤ ڤەدکە. ب ڤی ئاوایی، «ئارگومانێن دیرۆکی کو وەک دۆزا چەکرنا تەریتۆریان تێ فامکرن» ژی ب سەر ئارگومەنا دەربارێ بجهبوونێ ڤە ڤەدکە، و ئسرار دکە ل سەر هەڤباندۆری و هەڤ-خورتکرنا وان، کو دبێژە هەری زێدە ئەو ب پێشبینی و فکرێن بنگەهین ئێن نەتەوەپەروەر لیبەرال رە تێکلدار ئن و خوە دسپێرن وان (مەئسەلس 2009: 160). لاکین دیار دکە کو ژ یەکێ زێدەتر کۆمێن ئەتنیک دکارە ل سەر پارچەیەک ئاخ پێوەندیێن وان درووڤدار هەبە، و ئانگاشتێن پێشبەز دبە کو خوە بسپێرن بجهبوونێ.[29] لێ، دەما ل پەڤچوونێن ئەتنۆ-نەتەوەیی یێن سەدسالا بیستەمین دنێرن، مەرڤ دکارە ب رهەتی ببێژە کو دەولەتێن چاندا وان پرهەژمار دابەش بوونە د ناڤ ژێر-جڤاتێن ئیزۆلەبوویی و گرتی دە کو تەنێ ب دروستکرنێن مۆدوس ڤڤەند (پەیمانا دەمکی) ب هەڤ هاتنە گرێدان، د ئەساسێ خوە دە بێئیستکرار ئن. لۆما ژ بۆ ئیستکرارێ، هەوجە یە جڤاکا پرهەژمارهەز کو چاندهەزێن (جولتورالست) لیبەرال تەسەور دکن، هەڤباندۆریا ناڤبەرا کۆمێن چاندی خورت بکن دا کو رێ بگرە ……………..
ل بەر بێباوەریێ، پێشدارازان کێم بکە و زەمینەکی خورت بافرینە ژ بۆ ژیانا ب هەڤ رە.
لێ دڤێ مەرڤ ل کو بسەکنە؟ ژ بەر کو گەلەک پارچایێن ئاخێ یێن ژ ئالیێ جۆگرافی ڤە ڤەکری، ل هەڤ باندۆر دکن هەنە، پرس دەردکەڤە هۆلێ. پێشی ل ڤەکریبوونا جۆگرافی یا راستێن پارزەمینی بفکرن، پاشێ رهەتیا مۆدەرن ئا هەڤباندۆرکرنێ (مەرڤ دکارە ببێژە، «گراڤ ئێدی نە گراڤ ئن»)، و د داویێ دە بهەڤگرێداییبوونا ئەکۆلۆژیک ئا ئاخ و کەشووهەوایێ لێ زێدە بکن. ل ڤر، خەتا نەتەوەپەروەر ئا هشک ئێدی د نیقاشێن ئەتیک دە نایێ پێشنیازکرن، لۆما سەکنا ئەزامی یا نەتەوەپەروەر ب راستی سەکنەکە ب نسبەت نەرم ئە، کو مللەر د بەرهەمێن خوە دە ب رێز دکە. پێشنیازا وی یا تیپیک ئا دەربارێ ئەدالەتا گلۆبال دە کو خوە دسپێرە نەتەوە-دەولەتان ئەڤ ئە: دبە کو ببە مەسەلەیا گروورێ کو قسمەک تەماما هلبەرینا ناڤخوەیی (تهن (گدپ-گرۆسس دۆمەستج پرۆدوجت)) ژ بۆ هەدەفێن گەشکرنێ بێ خەرجکرن —بەلکی ئەڤ ژ بۆ پرۆژەیێن ل وەلاتەکی تایبەت ئان ل چەند وەلاتان بە (2013: 182).
ئەڤ مە تینە سەر مژارا کۆچێ، و نیقاشەکە ب هەرارەت ل سەر رەوشا نها.[30] ل ئەورۆپایێ بەلکی مژارا سەرەکە یا هەنگامەیا پۆپولست ئا ئیرۆ یە، و ل دەولەتێن یەکبوویی یەک ژ مژارێن سەرەکە یە. لۆما، کۆچ و بەرتەکێن ل دژی وێ د ڤێ دەهسالێ دە زەمینەکی جەرباندنێ یە ژ بۆ نێرینێن نەتەوەپەروەر و کۆزمۆپۆلیتان.
کا ئەم ل ئالیێ نەتەوەپەروەر ئێ ڤێ نیقاشێ بنێرن. نەتەوەپەروەرێن لیبەرال، نەمازە مللەر، هن تەکلفێن نەتەوەپەروەر ئێن بیربر دەردخن پێش د وارێ کۆچێ دە. تەکلیفا مللەر دهێلە پەنابەر ل پەناگەهەکێ بگەرن هەتا کو رەوشا ل وەلاتێ وان ب خوە باشتر ببە؛ کۆچا ئابۆری ژی ب سینۆر دکە. مللەر ل دژ دەردکەڤە کو ستانداردەکە گلۆبال بکاربە بێ پاراستن ژ بۆ وەکهەڤی، دەرفەت، رەفاهێ، هود.، چمکی پیڤانێن وەکهەڤیێ گرێدایی پەیوەندێ یە. مرۆڤ مافێ وان هەیە د ستانداردەکە ئاسگاری یا ژیانێ دە بژین، لێ پشتی کو هەموو تەدبیرێن ل وەلاتێ کۆچبەرێ نامزەد هاتن جەرباندن، مافێ کۆچکرنێ دکەڤە دەورێ، وەک چارەیا داوی. ............
لێ، ڤێ ژی دبێژە (نەمازە، د کتێبا خوە «بیانیێن ل ناڤ مە» دە، 2016)، بەرپرسیاریا نەتەوەیی یا پەژراندنا پەنابەرێن کۆچبەر تێ هەڤسەنگکرن ب بەرژەوەندیێن کۆچبەرێن موهتەمەل و بەرژەوەندیێن جڤاتێن نەتەوەیی د بەردەوامکرنا کۆنترۆلکرنا کۆمپۆزسیۆن و کاراکتەرێ خوە.
گەر ئەم نەتەوەپەروەرێن لیبەرال رە هەمفکر بن ل سەر ئالیێ ئەرێنی، ئەم دکارن بپرسن ل دینامیکێن ئالکاریا ژ بۆ کۆچبەران پێویست ئە. ئەم ب سێ مەرهالەیان ژ هەڤ جهێ بکن؛ یەک، ئالیکاریا دەملدەست (برچیبوون، قەفلین، تبی) و پەیداکرنا خوارنێ؛ دو بجهبوون و هینبوون (ل ئالیێ وەلاتێ مازووبان و کۆچبەرێن نووهاتی)، سێ، مەرهالەیا وەلاتیبوونێ، یا ژیانەکە ب نسبەت ئەولە ل وەلاتێ مازووبان.
د مەرهالەیا یەکەم دە، پێشی ئالکاریا دەملدەست تێ، هم نۆرماتیڤ هم رۆژانە: پەژراندنا پەنابەرێن موهتەمەل (ئا راست، پەنابەرێن موهتەمەل دڤێ ئالکاریا وان بێ کرن کو بکاربن ژ وەلاتێ خوە دەرکەڤن و هەرن وەلاتێ مازووبان). د ماوەیەکە درێژ دە، ماینا ل وەلاتێ نوو دڤێ دەرفەتا خەبات و پەروەردەیێ بهەوینە.
لێ هێ هەیە. بەرپرسیاریا دیگەرکامبوونێ دکارە و دڤێ وەک ئامادەکاریا ژ بۆ چالاکیەکە گلۆبال ئا فرەهتر کار بکە.[31] لەوما، دو پێنگاڤێن تەئۆریک ل پێش مە نە، یەک، پەژراندنا دیگەرکامیێ و دو، هەمفکربوونا ب تەدبیرێن کوورتر ئێن نەتەوەبۆری یێن رێگرتنا ل بەر سەدەمێن دوور، مینا فەقیری و شەرێن ل جیهانا سێیەم. ئەم ڤێ ب ناڤ بکن وەک «مۆدەلا دیگەرکام ژ بۆ تەدبیرێن کوورتر.» ئەڤ مۆدەل ژ بۆ وێ قادا لیستکێ یە کو تێ دە مەسەلەیێن نەتەوەپەروەریێ قەدیانە د پەیوەندا پۆپولزم و قەیرانا پەنابەریێ دە، و مەسەلەیێن نوو دەردخێ هۆلێ، کو بەری بیست سالان تونەبوون.
4. ئەنجام
د پێشکێشکرنا ئانگاشتێن کو نەتەوەپەروەر دپارێزن، ئەم ژ ئالتەرناتیڤێن نەتەوەپەروەر ئێن رادیکالتر بەر ب یێن لیبەرالتر ڤە چوون. د ڤەکۆلینا ئارگومانێن ژ بۆ ڤان ئانگاشتان دە، مە ئارگومانێن کۆمونیتەر کو ژ ئالیێ مەتافزیکی ڤە تالەبکار ئن و خوە دسپێرن پێشبینیێن کۆمونیتەر ئێن کوور دەرهەقێ چاندێ دە، مینا پێشانەیا کو نەتەوەیا ئەتنۆ-چاندی گرینگترین جڤات ئە ژ بۆ هەموو تاکەکەسان. ئەڤ ئانگاشتەکە بالکێش و رێزدار ئە، لێ ماقوولبوونا وێ نەهاتیە پشتراستکرن. نیقاشا ئەخلاقی یا دەربارێ نەتەوەپەروەریێ دە چەندین لاوازیێن ئارگومانێن چاند-بنگەهـ، یێن نەتەوەپەروەرێن لیبەرال پێشنیاز دکرن، دەرخستن هۆلێ. ڤێ هەوەسا ئارگومانان کێمتر کر لێ کر کو ماقوولتر بن. نەتەوەپەروەرێن لیبەرال پشتی کو تەرکاندن ئەو ئیدەئالا نەتەوەپەروەر ئا بەرێ، یا دەولەتەکە خوەدیێ وێ تەنێ یەک کۆما سەردەست ئا ئەتنۆ-چاندی، خوە ڤەکرن ژ ڤێ فکرا کو خوەپێناسەکرنا ب چاند و جڤاتان گرینگ ئە ژ بۆ ناسنامەیا جڤاکی یا شەخسەکی. ب هەمان ئاوایی هەساستر بوون ل هەمبەری مەسەلەیێن نەتەوە-بۆری و دلخواز بوون همبێزا خوە ڤەکن ژ روانگەیەکە قسمی کۆزمۆپۆلیتان رە. نەتەوەپەروەریا لیبەرال بەرپێش کر ئارگومانێن هێ نەرمتر، ب فەلسەفە ئان مەتافزیکێ کێمتر بارکری کو ئەندیشەیێن دەربارێ ئەدالەتێ دە دکرن بنگەهـ. ئەڤ دوپات دکە گرنگیا پراتیک ئا ئەندامتیا ئەتنۆ-چاندی، مافێن کۆمێن ئەتنۆ-چاندی یا تەنزیمکرنا بێئەدالەتیان، مافێن دەمۆکراتیک ئێن شریکاتیێن سیاسی، و رۆلا کو گرێ و شریکاتیێن ئەتنۆ-چاندی دکارن د پێشڤەبرنا نیزامێن جڤاکی دە بلزین.
بوویەرێن د ڤێ دەهسالێ دە، قەیرانا پەنابەریێ و خورتبوونا پۆپولزما راستگر ب ئاوایەکی بەربچاڤ گوهەرت زەمینا پراتیک و تەئۆریێ. نەتەوەپەروەریا کەڤنەشۆپی هێ ژی مانیدار ئە، لێ نەتەوەپەروەریا پۆپولست گەلەکی بێتر بالێ دکشینە: تەئۆریێن نوو تێن هلبەراندن و نیقاشکرن، تێن کو سەهنەیا ل ناڤەندێ داگر بکن. ژ ئالیێ دن ڤە، قەیرانا کۆچێ مەسەلەیا دلسۆژ ئا ئالیکاریا بۆ پەنابەرێن نها ل بەر دەریێ مە نە، خست شوونا مەسەلەیا کۆزمۆپۆلیتان ئا پشتەڤانیا-ب-بیانیێن-ل دوور.
هەلبەت، سەدەمێن قەیرانێ هەمان سەدەم ئن کو کۆزمۆپۆلیت گەلەکی ژ بەرێ ڤە د تاتێلێ دە نە: شەر و نەوەکهەڤیا گلۆبال ئا پارڤەکرنا مال، و گەفێن وەک نەخوەشی و بۆبەلاتێن کەشووهەوایێ. کارێ تەئۆریێ نها ئەو ئە کو ڤان مەسەلەیێن کوورتر ب کێشەیێن نوو ڤە گرێ بدن، کو ناڤەند-سەهنەیا قادا لیستکێ داگر کرنە؛ یا نها زەهمەتیەک ئە کو تێ هووناندن ب گۆتنێن جوداتر و د ناڤ چارچۆڤەیێن سیاسی یێن تەئۆریک ئێن جوداتر.
بننڤیس
[1] بنر. بەرلن 1979، سمتهـ 1991، لەڤی 2000، و نیقاشا د گانس 2003 دە؛ ژ بۆ کاراکتەریزاسیۆنەکە دەرهەد بنر. رووپەلێن پێشی یێن جرۆسبی 2005، و نیقاشێن نوو یێن دەولەمەند و بالکێش دەرهەقێ هەلوەستێن نەتەوەپەروەر دە بنر. یاجک 2012، 2018.
[2] ژ بۆ نیقاشا نێرینێن گەللنەر، بنر. مەئادوەلل 2012، 2014، و نڤیسێن د مالەشئەڤć و هوگارارد 2007.
[3] رۆگەر سجروتۆن هەر دویان دکە یەک ژ بەر کو سەداقاتا نەتەوەیی و وەلاتپارێزی یەک ئن ل گۆر وی: سەداقاتا بۆ وەلاتێ خوە، «هەزکرنا خوەزایی یا وەلێت، هەموەلاتیان و چاند وان دکە یەک» (2004: 4). ئا راست، وەلاتپارێز گرێدایی گەل و ئاخا خوە یا «هەقێ وان» ئە؛ و وەلاتپارێزی هەولەک ئە کو ڤی مافی ڤەگوهەرینە بۆ رێڤەبریەکە بێئالی و راسەریا هقووقێ. خویا یە ئیدا دکە سەداقاتا بۆ ئاخێ کۆکا هەموویان ئە. لۆما، دژهەڤیێن تەرمینۆلۆژیک و تێگەهی یێن د لیتەراتورێ دە زەلال ئن.
[4] هابەرماس 1992 [1996]؛ بنر. نیقاشا د مارکەلل 2000؛ ژ بۆ تێگهشتنەکە بەرفرەهتر ئا وەلاتپارێزیێ بنر. پرمۆراتز و پاڤکۆڤج 2007.
[5] رەنان 1882 و وەبەر 1924 تێ دە؛ ژ بۆ بەرەڤانیەکە نوو، بنر.، بروباکەر 2004 و ژ بۆ بەراوردکرنا ب دین رە، بروباکەر 2013.
[6] بەرەڤانەکی پر ناڤدار ئێ جوداتیێ هانس کۆهن ئە، 1965.
[7] بنر. ژ بۆ نرخاندن و نیقاشەکە باش دەرهەقێ خەباتا وی د بەرهەڤا مالەشئەڤć و هائوگائارد (ئەد.)، 2007. بنر. وێزکرمل، 2010، و ژ بۆ دەربرینەکە خورت و زەلال گرەئەنفەلد 2006.
[8] ل گۆر گەللنەر، نەتەوەپەروەری و نەتەوە-دەولەت ب هەڤ رە تەڤدگەرن د ناڤ دەمێ دە، ژ بەر کو هەر دو ژی ئەنجاما مۆدەرنیزاسیۆن و ئیندوستریێ یە. مالەشئەڤć (2013، 2018) ژی نەتەوەپەروەریێ ب نەتەوە-دەولەتێ ڤە گرێ ددە، گرینگیێ نادە رۆلە پشتەڤانیا ناڤ کۆمێ یا بەری پەیدابوونا دەولەتەکە وها.
[9] تللی، د مەقالەیا خوە یا د بەرهەڤا 1975ان دە، بخێز دکە رۆلا دەولەتا مۆدەرن ئا دەستپێکێ د چێبوونا نەتەوەیێ دە. گددەنس 1985 گرینگی ددە دەولەتا متلەق ژ بەر ناڤەندیبوون و فرەهکرنا دەستهلاتداریا ئیداری؛ یەکبوونا د ئەنجامێ دە دکە کو نەتەوە-دەولەت پەیدا ببە. بەرهەمێن دن ئێن مۆدەرنست هۆبسباوم 1990، و برەئوللی 2001 و 2011.
[10] ئەڤ ژ ئالیێ دانەلە جۆنڤەرس تێ پێشڤەبرن (بنر.، 2002، و پێشکێشیا نێرینێن وی و نیقاشێن جۆننۆر د جۆنڤەرس 2018).
[11] بنر.، وەک میناک، ماججۆرمجک 1982؛ مللەر 1992، 2000؛ تامر 1993، 2019؛ گانس 2003؛ مۆئۆرە 2009؛ داگگەر 2009؛ و، ژ بۆ نیقاشەکە بالکێش، فرۆست 2006.
[12] ژ بۆ نرخاندنەکە بۆچوونێن مارکسست، بنر. گلەنن 1997.
[13] لێ، هن نڤیسکارێن کو خوە وەک نەتەوەپەروەرێن لیبەرال پێناسە دکن، ب ئاوایەکی بەربچاڤ کیملجکا (2001، 2003ب، 2007ب)، پالپشتێن کۆمونیتەر رەد دکن ژ بۆ نێرینێن خوە.
[14] ئەز سەنفاندنا وی یا نووازە ئاداپتەر دکم ئا. کۆلەرس (2009: بەش. 1) بۆ مژارا ل بەر دەست.
[15] میناک، د مافێن وان ئێن مرۆڤان (بوجهانان 2004)، مافێن ملکیەتێ یێن پێش-سیاسی مینا د لۆجک دە (سممۆنس 2001)، مافێ چاڤکانیێن تاکەکەسی (ستەئنەر 1999)، ئان مافێ شریکاتیێن سیاسی (وەللمان 2005).
[16] ئەڤ نێرین زەلال ئە د فرەدەرجهـ مەئنەجکە 1924 [1965] دە (دەستپێک) و رایمۆند ئارۆن 1962 و پر نێزیکی روو یە د هانس مۆرگەنتهاو 1946؛ ژ بۆ گرێیێن بالکێش ب نەتەوەپەروەریێن هەڤچاخ رە، بنر. نڤیسا مجهائەل ج. وللامس 2007 و کتێبا دونجان بەلل (2008) ئەدیت کریە.
[17] ژ بۆ نیقاشێن ل سەر ئالیگریێ ب گشتی، بنر.، جهاتتەرژەئە و سمتهـ 2003 و، یێ نووتر، فەلتهام و جۆتتنگهام 2010.
[18] بنر.، ئانتۆلۆژیێن مجکم & مجماهان 1997؛ جۆئوتورە، نەلسەن، & سەیمۆئور 1998؛ مسجەڤج 2000 و پرمۆراتز و پاڤکۆڤج 2007؛ ساردۆč 2017–.
[19] و ڤەرسیۆنێن وێ یێن جودا کو ب هوورگلی هاتیە ئامادەکرن ژ ئالیێ نڤیسکارێن مینا یائەل تامر (1993، 2019)، داڤد مللەر (1995، 2000، 2007)، کائ نەلسەن (1998)، مجهەل سەیمۆئور (2000) و جهائم گانس (2003). بنر.، نیقاشا ل دۆر بەرهەما مللەر دە سجهوتتەر و تننەڤەلت 2011 و بوتت یێن دن، 2018.
[20] وەک میناک د ناڤ مللەر (2005ا)، سونگ هۆ کم (2002) ئان بران ڤجک (2007).
[21] ژ بۆ نیقاشەکە پر هشیارکار دەربارێ ئاڤانتاژ و دەزاڤانتاژێن هەر یەکێ، بنر.، نڤیسێن رەئنەر بائوبوێجک (2004) و ولل کیملجکا (2004) هەر دو ژی د ناڤ دەجکۆفف 2004؛ ئا پێشی تەرجیها نە-تەریتۆریال، یا پێ رە تەرجیها تەریتۆریال دپارێزە.
[22] ژ بۆ نیقاشەکە فرەهکری یا ڤێ ئارگومانێ، بنر. بوجهانان 1991، کو بوویە کلاسیکەکە هەڤچاخ؛ مۆئۆرە 1998؛ و گانس 2003. ژ بۆ هنەک دانووستەندنێن فکری یێن ل سەر ئارگومانان، بنر.، ژ. لەڤی 2004، و جلدا ل سەر ڤەقەتینێ یا پاڤکۆڤć و رادان 2007، و خەباتا جهرستۆپهەر هەئاتهـ وەللمان 2005. جلدەکە بالکێش ئە ژ روانگەیەکە لەگال کۆهەن 2006، و هن خەباتێن بالکێش ئێن رەوشێن تایبەت تێ پێشکێشکرن د جاسەرتانۆ 2013. ژ بۆ نرخاندنەکە پر نەیێنی بنر. یاجک 2012، جهـ. 10.
[23] بنر. ئیزاهەت و بەرەڤانیەکە ب هوورگلی د ناڤ کیملجکا 2001؛ خەباتا وی یا نووتر، ئا راست ئانسکلۆپەدیک (2007ب) کو هێ ژی جارنا چاندیهەزیەکە وها وەک «نەتەوەپەروەر» ب ناڤ دکە؛ کورتەیەکە کورت د ناڤ کیملجکا 2003ا؛ و گانس 2003.
[24] وەک میناک، جانۆڤان 1996 (بەش. 10) دبێژە، تامر تەرکا ئیدەئالا «نەتەوە-دەولەتێ» کریە، و هەر وها نەتەوەتی ژی؛ سەیمۆئور (1999) رەخنە دگرە تایلۆر و کیملجکا پاشێ خوە ددن بەرنامەیێن نەتەوەپەروەر ئێن هەقیقی و پرچاندیتیێ پێشنیاز دکن ژ دێڤلا نەتەوەپەروەریێ.
[25] ژ بۆ بۆچوونەکە بێتر سۆسیۆلۆژیک دەربارێ دیالەکتیکا گلۆبال و ئەتنۆ-نەتەوەیی دە، بنر.، دەستپێکا دەلانتی و کومار 2006 و هەڤکاریا دەلانتی یا د ڤێ جلدێ دە.
[26] لێکۆلینەکە د ڤی واری دە یا کۆک-جهۆر تان (2004، بنر. تایبەتی بەش. 5) ئە. لێ، ئەو تێرا خوە گومانبار ئە دەربارێ نێزیکبوونێ (جۆنڤەرگەنجە) دە د نڤیسەکە دن دە (بنر. کتێبا وی 2012).
[27] پەررە-ئاندرێ تاگوئەفف د کتێبا خوە 2015ان دە دەربارێ پۆپولزمێ دە، ب ناڤێ لا رەڤانجهە دو ناتۆنالسمە، پۆپولزمێ وەک جورەیەکە نەتەوەپەروەریێ پێشکێش دکە. ناڤلێکا بکێر «نەتەوەیی-پۆپولیست» چێکریە.
[28] بنر.، وەک میناک، نڤیسێن ل سەر پۆپولزم و نەتەوەپەروەریێ د ناڤ برەئوللی، هوتجهنسۆن، و کائوفمانن 2019 و ل سەر کۆچێ د ناتۆن ئاند ناتۆنالسمئێ دە، 2019.
[29] یاجک (2012: 203فف) ژ هەمان خالێ دەست پێ دکە و ئەنجامێن گەلەکی رەشبینتر ژێ دەردخە.
[30] ژ بۆ نیقاشەکە نوو بنر.، ناتۆن ئاند ناتۆنالسم، هەژمارا تەماتیک ژ 2019، ب تایبەتی نڤیسا ئەرج کائوفمانن (2019).
[31] ل ڤر کۆک-جهۆر تان، رێگەزەکێ پێشنیاز دکە کو وەک رێیەکە ناڤین ئا ئەرێنی خویا دکە د ناڤبەرا دەرهەدێن (ئەخترەمەس) نەیێنی دە.
تشتا کو ژ تەزا وەلاتپارێزیا بسینۆر رە لازم ئە، ل دنیایەکە نە-ئیدەئال کو ئەدالەت ت جاری تام پێک نایێ، وەلاتپارێز لازم ئە ئەدالەتا گلۆبال ژی ب ئاوایەکی جدی بکن کارێ خوە، و دڤێ ب ئاوایەکی چالاک جەهد بکن ژ بۆ دنیایەکە ئادلتر گەر بخوازن ئالگریا وان ئا بۆ وەلاتپارێزیێ رەوا بە. دبە کو بێتر تێکەڤن تاتێلا هەموەلاتیێن خوە، لێ مەجبوور ئن ب ساممیەت هەول بدن بێئەدالەتیێ کێمتر بکن ب خەباتێن خوە یێن ژ بۆ دنیایەکە وەکهەڤتر (2004:161).