شۆرەش

شۆرەشێن سیاسی کێلیێن ڤەگوهەرینێ نە کو د نیزاما سیاسی دە گوهەرینێن کوور و ب لەز چێدبن، لێ ژ دێڤلا کۆنسەنسوس ئان پێڤاژۆیا هقووقی، ب ریا ئەملاندنا هێزێ پێک تێن. بەرتەکێن ئەخلاقی یێن بۆ شۆرەشان گەلەک جاران خومامی ئان تێرا خوە دژبەری هەڤ ئن. ل ئالیەکی، شۆرەش ئەهد دکن کو ببن مۆتۆرێن خورت ئێن پێشڤەچوونا ئەخلاقی و دەستوور ددن جڤاتەکێ کو نیزامەکە جڤاکی یا زۆردەست بقەلبینن و دەرفەتێ بدن کو یەکا چێتر بێ سازکرن. ل ئالیێ دن، شۆرەش ئەو ریسکا وان هەیە کو تەڤنا جڤاتا سیاسی ڤەرشینن و د ناڤ خوینێ دە بهێلن، ببن سەدەما شەرێن دووروودرێژ کو تەنێ بکاربن رەژمەکە نوو یا زۆردەست ژ نوو ڤە ئاڤا بکن. د ڤێ مادەیێ دە، ئەم ئێ تێگەها شۆرەشێ زەلال بکن و دوورە ل سەر مەسەلەیێن تێکەل ئێن ئەخلاقی یێن ل دۆر شۆرەشێن سیاسی بسەکنن.

بەشا 1. مەسەلەیێن تێگەهی نیقاش دکە و فەهمێن جودا یێن شۆرەشێ و یێن بشدەت و بێشدەت ژ هەڤ جهێ دکە؛ شۆرەشێ ژ بەرخوەدان، سەرهلدان و ڤەقەتینێ ژی جهێ دکە. بەشا 2. ب خەتێ ستوور بەهسا نێرینێن دیرۆکی یێن دەرهەق ئەخلاقێ شۆرەشێ دکە. بەشا 3. چارچۆڤەیا ئەخلاقی یا ژ ئالیێ تەئۆریا شەرێ ئادل ئا هەڤچاخ دەملینە ژ بۆ تەڤلهەڤیێن رەواکرنا شەرێ شۆرەشگەر (ژوس ئاد بەللومئا شۆرەشگەر) ڤەکۆلینە. بەشا 4. ل سەر دانووستەندنێن فکری یێن ل سەر رەواکرنا مداخەلەیا بیانی بۆ شەرێ شۆرەشگەر دسەکنە. بەشا ئەنجامێ ژ بۆ خەباتێن زێدەتر ئێن فەلسەفی ئیستقامەتان پێشنیاز دکە.

• 1. مەسەلەیێن تێگەهی
• 2. نێرینێن هن شەخسیەتێن سەرەکە یێن ل سەر ئەخلاقا شۆرەشێ 
• 3. ژوس ئاد بەللومئا (ئووشتێن) شۆرەشگەر
• 4. ژوس ئن بەللۆیا (قائدەیێن) شۆرەشگەر
• 5. مداخەلە
• 6. پێشنیازێن ژ بۆ لێکۆلینێن زێدەتر د فەلسەفەیا شۆرەشێ دە
• چاڤکانی
• چاڤکانیێن دن ئێن ئنتەرنەتێ
• نیشەیێن شۆرەشێ

1. مەسەلەیێن تێگەهی

چەندین تێگەهـ تێن ئەملاندن ژ بۆ دیارکرنا رەدیەیا، ب تەمامی ئان د هن قادان دە، ئۆتۆریتەیا رێڤەبریەکە هەیی: بەرخوەدان، سەرهلدان، ڤەقەتین، شۆرەش. بەرخوەدان هەوجە ناکە تەڤاهی بە؛ دکارە تەنێ ئیتەئاتی زاگۆنەکە تایبەت ئان هن زاگۆنان نەکە ئان هەول بدە تەنێ رێ بگرە ل بەر هنەک سیاسەتێن هکومەتێ ئان تەشەبسێن رێڤەبریێ یێن ئیجراکرنا هن کرنان؛ و بەرخوەدان دکارە ب گەلەک ئاوایان بە، وەک میناک، بێئیتەئاتیا کو تەنێ نە یا گشتەیی، یا ژ بۆ بدەستخستنا یا ماکسیموم (مینا بێئیتەئاتیا سڤیل) هاتیە سێوراندن، ئان دکارە ب ئاوایێن نخوماندی یێن نەگوهدانێ؛ و دبە کو ئاشتیخواز بە ئان بێشدەت و هلوەشینەر بە ئان نە هلوەشینەر بە. سەرهلدان، ب ئاوایەکی مانیدار ژ بەرخوەدانێ جودا یە؛ د وێ دە رەدیەیا تەڤاهیا ئۆتۆریتەیا رێڤەبریێ هەیە. لێ ئۆتۆریتەیا رێڤەبریێ دکارە ب چەند سەدەمان بێ رەدکرن: ژ بۆ ب تەمامی تونەکرنا هکومەتێ (ئارمانجا ئانارشیست)، ژ بۆ ئاڤاکرنا رێڤەبریەکە نوو ل سەر هەمان ئاخێ، ژ بۆ ئاڤاکرنا یەکەیەکە نوو یا تەریتۆریال ل سەر قسمەکە تەریتۆریا رێڤەبریا هەیی ئان ژ بۆ قەتاندنا پارچەیەکە ئاخا رێڤەبریێ و تەڤلێکرنا وێ بۆ دەولەتەکە دن ئا هەیی (ڤەقەتینا رزگارکەر).

شۆرەش ب گەلەمپەری ب دو پێکهاتەیێن خوە تێ زانین: رەدکرنا ئۆتۆریتەیا رێڤەبریا هەیی و هەولا بجیکرنا یەکا دن ل دەوسا وێ، کو هەردو ژی ئامرازێن زۆرێ یێن سەر-زاگۆنی دهەوینن. د ڤێ خوەندنێ دە، شۆرەش و سەرهلدان ئارمانجاکە وان نەیێنی هەیە، رەدیەیا تەڤاهی یا ئۆتۆریتەیا رێڤەبریەکێ، لێ شۆرەش وەک ئیلاوە ئارمانجەکە ئەرێنی ژی دهەوینە، ئاڤاکرنا رێڤەبریەکە نوو ل دەوسا یا کو هلوەشاندیە. دڤێ بێ دیارکرن کو د ئەملاندنا مە یا تێگەها «ماکەزاگۆن»ئێ دە مانەیا تشتەکی ژ رێگەزێن زاگۆنی یێن دامەزرێنەر ئان دۆکومەنتەکە زاگۆنی یا دامەزرێنەر فرەهتر هەیە. بلاکیس، ئەم دزانن ماکەزاگۆن، ل جیەکی کو ژ بۆ بریارگرتنا هەڤپار کۆئۆردناسیۆن هەبە، ل ناڤ هەژمارەکە ئەندامێن هەمان کۆمێ ل سەر هن قائدەیێن بنگەهین، هەیە. ل گۆر فەهما مە، ئەوچاخ، بازارەک ل ناڤ بژاردەیێن لەشکەری کو رۆلێن جڤاکەکە ب جونتایەکە لەشکەری پێناسە دکە، وەک ماکەزاگۆن تێ پەژراندن و لۆما سەرهلدانەکە ملیتان ئا گەل کو ئارمانج دکە رەژمەکە وها بقەلبینە، وەک شۆرەش تێ پەژراندن.

هن خەباتێن ئەمپریک ئێن گرینگ ئێن دەربارێ ئەخلاقا شەرێ شۆرەشگەر د ناڤ خەباتێن ل سەر شەرێ سڤیل دکارە بێ دیتن. شەرێ سڤیل جارنا وەک شەرەکی چەکدار ئێ فرەهـ ئێ ناڤبەرا هێزێن دەولەتێ و یەک ئان دو ئالیێن دەر-دەولەتێ تێ پێناسەکرن. لێ ئەڤ پێناسە دبە کو زێدە تەنگ بە، ژ بەر کو شەرێ چەکدار ئێ فرەهـ ئێن ناڤبەرا دو ئان بێتر ئالیان ل دەرڤە دهێلە؛ ئەڤ جورە شەر د وان شەرتان دە کو رێڤەبری ب تەمامی ژ هەڤ کەتیە ئان هێ ژی هەیە لێ نکارە هەق ژ وان بێ، پێک تێ. فەهمەکە بەرفرەهتر ئا شەرێ سڤیل کو بکاربە رەوشەکە وها ژی بهەوینە، وێ شەرەکی چەکدار ئێ مەزن ئێ ناڤ-دەولەتێ بە.

تێگەهێن بەرێ هەرتم ب ڤی ئاوایی د گۆتارا سیاسی یا راستین دە نایێ ئەملاندن. وەک میناک، رێڤەبریا دەولەتێن یەکگرتی ڤەقەتینا ئەیالەتێن باشوور ژ یەکتیێ وەک سەرهلدان ب ناڤ کرن، لێ گەلەک ژ کەسێن ژ ئەیالەتێن یەکتیا باشوور تەشەبسا خوە وەک دویەمین شۆرەشا ئامەرکی ب ناڤ دکرن؛ و کۆلۆنیزاتۆرێن ئامەرکی کو هەول ددان ژ ئیمپەراتۆریا بریتانی ڤەقەتن، خوە وەک شۆرەشگەر ب ناڤ دکرن، نە ڤەقەتینەر ئان سەرهلدێر. (دبە کو ئامەرکی ژ ناڤێ سەرهلدێر دوور سەکنیبن، ژ بەر کو دفکرین کو تشتێن نەیێنی تینە بیرا مرۆڤ.) هەروها، ڤەقەتینا جزایرێ ژ فرانسایێ ژی گەلەک جاران وەک شۆرەشا جزایرێ تێ بەهسکرن و شەرێن رزگارکرنا کۆلۆنیێ کێم جاران وەک شەرێن ڤەقەتینەر تێن بناڤکرن، ئارمانجا وان ڤەقەتینا ژ نیزاما سیاسی یا دەولەتا مەترۆپۆل ئە کو ئاخا وێ نە ب سەر کۆلۆنیێ ڤە یە. ل ژێر، پەیڤا «شۆرەش»ئێ وێ ژ بۆ تەشەبسێن سەر-ماکەزاگۆنی یێن ژ بۆ هلوەشاندنا رێڤەبریەکە نەتەوەیی یا هەیی و ل دەوسا وێ ئاڤاکرنا رێڤەبریەکە نوو ل سەر ئاخا کو ئەو لێ هوکم دکە، بێ ئەملاندن. یێن ڤەقەتینخواز و شۆرەشگەر بێژەنەبێژە سەرهلدێر ئن؛ سەرهلدێر دکارە ڤەقەتینخواز بن ژی شۆرەشگەر بن ژی (دکارە ئانارشیست بن ژی)، لێ ڤەقەتینخواز ب سەرێ خوە نە شۆرەشگەر ئن.

جارنا تێگەها «شۆرەش»ئێ ب مانەیەکە خورتتر، تەنێ ژ بۆ تەشەبسەکە سەر-ماکەزاگۆنی کو رێڤەبریەکێ ب یەکا دن بگوهەرە، نایێ ئەملاندن، لێ ژ بۆ گوهەرینەکە بنگەهین د جورەیا رێڤەبریێ دە ژی تێ ئەملاندن، وەک شۆرەشا ژ بۆ ئانینا دەمۆکراسیێ شوونا ئۆتۆکراسیێ. لۆما هن زانیارێن چەپگر ئانگاشت کرنە کو شۆرەشا ئامەرکایێ ب ئەسلێ خوە نە شۆرەش ئە، ژ بەر کو ژ ئاوایەکی نوو یێ دەولەتەکە برژووا -دەولەتا ژ ئالیێ چینا کو ئامرازێن هلبەرینێ کۆنترۆل دکە، تێ کۆنترۆلکرن و ژ بۆ بەرژەوەندیا وێ یە- پێ ڤە تشتەک نەئافراندیە، هەتا ئارمانج ژی نەکریە (زنن 1980، ژەنننگس 2000). گەلەک دیرۆکزانێن ئامەرکی ژی ئیدا کرنە کو ئەڤ ب مانەیەکە خورتتر شۆرەش بوویە، ژ بەر کو ل شوونا مۆنارشیێ کۆمار ئاڤا کریە و گهشتنە ئەنجامەکە دن (ناسهـ 2005؛ وۆئۆد 1993). ب ڤێ فەهما خورتتر ئا شۆرەشێ کو گوهەرینەکە بنگەهین دهەوینە د ئاوایێ رێڤەبریێ دە، ڤەقەتینخواز ژی وێ شۆرەشگەر بن، گەر رێڤەبریا نوو کو تەشەبس دکن ئاڤا بکن ل سەر پارچەیەک ئاخا دەولەتێ ب ئاوایەکی بنگەهین جودا بە. د داویا مایی یا ڤێ نیقاشێ دە، ئەم ئێ «شۆرەش»ئێ د مانەیا لاوازتر دە بەملینن، لێ ئەو ئێ بکاربە شۆرەشێن د مانەیا خورتتر دە ژی بهەوینە. هێژا یە بێ دیارکرن کو، فەرقەک هەبە، ئەخلاقا شۆرەشا د مانەیا خورتتر دە ژ یا مانەیا لاوازتر تێکەلتر ئە، ژ بەر کو یا ئەول تەنێ هلوەشینا سەر-ماکەزاگۆنی یا رێڤەبریا هەیی ناهەوینە، دامەزراندنا سەر-ماکەزاگۆنی یا جورەیا نوو یا رێڤەبریێ ژی دهەوینە.

دڤێ جهێکرنەک دن ژی بێ کرن. شۆرەش دکارن بشدەت ئان بێشدەت بن و بێشدەت دەست پێ بکن و بشدەت بدۆمن. ئەڤ ژهەڤجهێکرن، هەرچقاس تێرا خوە گرینگ بە ژی، ئەوقاس نە زەلال ئە، ژ بەر کو کا چ شدەت ئە ئان نە شدەت ئە نیقاشبار ئە. وەک میناک، تەشەبسێن ژ بۆ هلوەشاندنا رێڤەبریەکێ ب ریا تەکنیکێن هلوەشینەر (وەک میناک، گرەڤێن گشتی، قوتکرنا جەریانێ ئان گرتنا ریان) نە شدەت ئە مینا ڤالاکرنا چەکان ئان تەقاندنا تەقینەران، لێ دیسا ژی دکارە رێ ل بەر مرنان ڤەکە. مژارا سەرەکە یا ڤێ مادەیێ شۆرەشا بشدەت ئە کو «شدەت» ب ئاوایێ هەری خورت و د قادەکە فرەهـ دە پێک تێ؛ ب گۆتنەکە دن، مژار شەرێ شۆرەشگەر ئە؛ ژ بەر کو «شەر» ب گشتی وسا تێ فامکرن (سنگەر & سمالل 1994: 5).

لێبەلێ دڤێ بێ دیارکرن، د مەسەلەیا شۆرەشێ دە پۆزسیۆنەک هەیە کو رێ دگرە ل بەر هەوجەداریا تەئۆریا شەرەکی ئادل ئێ شۆرەشگەر، یانێ، ئەو نێرینا کو شۆرەشگەرێن بەرفرەهـ ئێن بشدەت ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە قەت نایێن رەواکرن، ژ بەر کو ریسکێن هەولدانەکە وها پر مەزن ئە و ژ بەر کو شۆرەشا بێشدەت کاریگەرتر ئە. هن زانیارێن سیاسەتێ یێن ئامپریک ئانگاشت کرنە کو ئیهتمالا سەرکەفتنا شۆرەشا بێشدەت ژ یا شەرێ شۆرەشگەر زێدەتر ئە (جهەنۆوەتهـ & ستەپهان 2011). ئەڤ وەک گەلەمپەریکرن راست بە ژی، ئەڤ پرس هەیە کا گەلۆ ئیستسنا هەنە ئان نا -رەوشێن کو بێشدەتی نکاربە ئارمانجێن شۆرەشەکە ئادل ب دەست بخە ئان ژ ئالیێ رەفاها مرۆڤان ب بەردێلێن پر گران ب دەست بخە- و گەلۆ دکارن بێن پێشبینیکرن ئان نا. گەر رەوشێن وسا هەبن، تەئۆریەکە شەرێ شۆرەشگەر لازم ئە.

2. نێرینێن هن شەخسیەتێن سەرەکە یێن ل سەر ئەخلاقا شۆرەشێ

ل ڤر مرۆڤ نکارە ل سەر نێرینێن دەربارێ شۆرەشێ یێن سەرانسەری دیرۆکا فەلسەفەیا رۆژاڤا بسەکنە، نەریتێن دن ژی تێ دە بە ئیهتمال کێمتر دبە. ژ دێڤلا ڤێ، ئەو ئێ بەس بە بێ گۆتن کو هەلوەستا تپیک ئا شەخسیەتێن سەرەکە یێن نەریتا رۆژاڤا یا بەری سەردەما مۆدەرن ئا ل هەمبەری شۆرەشێ شەرمەزارکرنا وێ بوو ئان د پر کێم شەرتان دە پەژراندنا دەستوورا وێ یا ئەخلاقی بوو (مۆرکەڤجوس 2014). ئائوگوستنە (جتی ئۆف گۆد) و ئاقوئناس (سومما تهەئۆلۆگائە)، وەک میناک، هەردو ژی سەرهلدانێ و لۆما شۆرەشێ ژی شەرمەزار دکن؛ ب ئاوایەکی ئاشکەرە ئیتەئاتا بۆ دەستهلاتداران تەشویق دکن. سوáرەز (1609) دبێژە، تەنێ «هاکمێن نزمتر» سەلاهیەتا وان هەیە کو هەول بدە رێڤەبریەکە هەیی بقولپینە و ئیما دکە کو نە هەق ئە شۆرەشا ئەو کەسێن نە د مەوقیێن فەرمی دە بن. هۆببەس (1651)، ب ئاشکەرە ئینکار دکە کو شۆرەش بکاربە رەوا بێ دیتن. ل گۆر وی، تەبئایەک تەنێ ژ بۆ خوە بپارێزە و ئەو ژی تەنێ دەما ئیهتمالا خسارەکە کوشتنێ هەبە دکارە ل هەمبەری ئۆتۆریتەیا رێڤەبر سەری هلدە.

بەلکی ناڤدارترین شەرمەزارکرنا شۆرەشان ژ ئممانوئەل کانت تێ. ل گۆر کانت، هێزا سیاسی چقاس زێدە بێ ئیستسمارکرن ژی، قەت نابە شۆرەش رەوا بێ دیتن. دبێژە: «پەیورا گەلەکی ئەو ئە کو، دەما ئیستسمارا ئۆتۆریتەیا بلند نەیێ تەهەملکرن ژی، لازم ئە تەهەمل بکە، ژ بەر کو بەرخوەدانا هەمبەری بلندترین زاگۆندانێر ژ دژبەریا زاگۆنێ پێ ڤە نە تشتەک ئە و، یا راست، ژهۆلێراکرنا تەماما ماکەزاگۆنا زاگۆنی یە» (ئاک 6:320). رەدیەیا کانت ئا بێشەرتوومەرج ئا ئیهتمالا شۆرەشا هەق خوە دسپێرە فەهما وی کو مافێن تاکەکەسی ژخوە تێکلداری هەڤ ئن. ل گۆر کانت، رێگەزا گەردوونی یا مافان فەرز دکە کو سینۆردارکرنێن ل سەر ئازادیا تاکەکەس دڤێ ب ئازادیا هەرکەسێ تابیی زاگۆنا گەردوونی رە ل هەڤ بە (ئاک 6:230–1). ماف، ژ ئیدایێن دەربارێ رەفتارێن ئێندن پێک تێن، لێ تاکەکەس نکارە وان ئیدایان ب یەکالی بسەپینە. سەپاندنا تاکەکەسی یا مافان تێ وێ مانەیێ کو تاکەکەس ئیرادە و شیرۆڤەیا خوە یا دەربارێ رەوشێ ل سەر ئێندن فەرز دکە، و ئەڤ جورە فەرزکرن نابە بێ پەژراندن وەک مەسەلەیەکە بنگەهین ئا ئەدالەتێ. وەک ئەنجام، ئیرادەیەکە هقووقی، پرالی کو نە ئالیێ ت تێکلیێن مافان بە لازم ئە دا کو تالەبێن مافان بسەپینە ب ئاوایەکی کو ب رێگەزا گەردوونی یا مافان رە ل هەڤ بکە. دەولەت ئیرادەیەکە وها یە. لۆما، ئیتەئاتا بۆ دەولەتێ شەرتەکە پێویست ئە ژ بۆ بدەستخستنا شەرتێن هقووقی یێن ئازادیا بەرامبەر کو لازم ئن ژ بۆ رێگەزا گەردوونی یا مافان (ژ بۆ نیقاشێن بێتر بهوورگلی، بنر: هلل 2002، کۆرسگائارد 2008، فلکسجهوهـ 2008). شۆرەش ت جاری رەوا نایێ دیتن، ژ بەر کو ئۆتۆرتەیەک وێ هەق تونەیە.

ئانگاشتێن دژی شۆرەشێ یێن گاڤا دن ل سەر سەکنین دکارە ب تێگەهێن ژێر بێن خولاسەکرن. یەک، ئانگاشتا ریسکا نەهەوجە یە؛ ل گۆر ڤێ، ئیهتمالا ئانارشیا بشدەت کو پشتی تەشەبسا شۆرەشێ تێ ئەوقاس مەزن ئە کو هەموو سەدەمێن دن ئێن ئیدا دکن شۆرەشا سیاسی رەوا بکن، ژ هۆلێ رادکە. دو، ئانگاشتا تێگەهی یا کانت ئە؛ ل گۆر ڤێ، کرارێن ژ بۆ هاندانا شۆرەشێ ت جاری هەوجەداریا ئۆتۆریتەیەکە هەق تەتمین ناکن و لۆما بێژەنەبێژە نەهەق ئن.

هن شەخسیەتێن دیرۆکا هزرا سیاسی ل دژی ڤان پۆزسیۆنێن دژی شۆرەشێ دەرکەتنە. مۆنارکۆماکێن [دژبەرێن مۆنارشیێ] سەدسالا 16مین ئێن فرانسایێ ئانگاشت کرنە کو مۆنارشیا وان نە رەوا یە و ئالیگریا شۆرەشێ و کوشتنا تیران کرنە. فرانجۆئس هۆتمان ب ئانگاشتا کو ماکەزاگۆنا فرانسایێ ب ئەسلێ خوە خوە دسپێرە مەجلیسا نەتەوەیێ، ئەڤ ئیدا دپاراست و نڤیسکارێ ڤندجە جۆنترا تیراننۆس کو ب ناڤێ موستەئار ستەنهانوس ژونوس بروتوس نڤیساندیە، ئانگاشت دکر کو تەبئا ت جاری نە مەجبوور ئن ئیتەئات بکن بۆ هکمدار کو زاگۆنا خوەدێ ئیهلال دکە و تەبئا مافێ وان هەیە سەری راکن ل دژی قرالەکی کو ژ بن پەیورێن خوە یی پیرۆز دەرکەتیە (ژ بۆ چاڤگەراندنەکە دەربارێ مۆنارکۆماکان، بنر. دونننگ 1904). د بەرهەما خوە، دە ژورە رەگن ئاپود سجۆتۆس دە رامانگەرێ سکۆتی گەئۆرگە بوجهانان تێگەها سەروەریا گەل دپارێزە؛ ل گۆر ڤێ، گەل مافێ وان هەیە ل دژی تیرانان سەری راکن و وان جزا بکن (ماجمللان 2016 [1906] بیۆگرافیەکە بەرفرەهـ ل سەر ژیانا بوجهانان و خولاسەیەکە فکرێن وی یی سیاسی ئامادە کریە).

مەزنترین بەرەڤانیا شۆرەشێ یا د نەریتا لیبەرال دە ژ ئالیێ ژۆهن لۆجکە هاتیە کرن. ل گۆر وی، دەما دەولەت پەیورا خوە یا پاراستنا مافێن خوەزایی یێن شەخسان ئیهلال بکە، شۆرەش هم رەوا یە هم دکارە دەستوور بێ داین (1689، بەش خخ). د تەئۆریا پەیمانا جڤاکی یا لۆجکە دە، دەولەت ژ بۆ مافێن تاکەکەس بپارێزە و ئیهتلافێن ناڤبەرا کەسان ئێن دەربارێ مافێن وان دە چارەسەر بکە، تێ دروستکرن. ب ڤی ئاوایی دەولەت وەک موتەوەلیێ مافێن تاکەکەسان تەڤدگەرە و ئیهلالکرنا وان مافان تێ مانەیا ئیهلالکرنا باوەریێ (سممۆنس 1993، رر. 157–8). گەر باوەری بێ ئیهلالکرن، مافێن بۆ دەولەتێ هاتنە ئەمانەتکرن ڤەدگەرن بۆ جڤاکا سڤیل؛ ئەندامێن جڤاکا سڤیل ژی، ب ریا ئەملاندنا شدەتێ، مافێ وان ئی بەرەڤانیێ هەیە ل دژی ئیهلالکرنا وان مافان. (لۆجکە 1689، بەش 227، ل سەر ڤەگەرا مافان بۆ جڤاکا سڤیل بنر. سممۆنس 1993، رر. 171–2). ئەم دکارن پوختەیا نێرینا لۆجکە یا ل سەر شۆرەشێ ب ئانگاشتا خوە-پاراستنێ خولاسە بکن؛ ل گۆر ڤێ ئانگاشتێ، دەما دەولەت پەیورا خوە، پاراستنا مافێن خوەزایی یێن تاکەکەسی ئیهلال بکە، شۆرەش رەوا دبە ل دژی وێ و ئۆتۆریتەیا پاراستنا ڤان مافان ڤەدگەرە بۆ گەل (ژ بۆ نیقاشەکە دژبەری نێرینێن کانت و لۆجکە ئێن ل سەر شۆرەشێ، بنر. فلکسجهوهـ 2008).

لۆجکە، ژ هۆببەس ئان پێشیێن خوە یی سەردەما ناڤین بێتر ئالیگریا شۆرەشێ کریە، ژ بەر کو وی باوەر نەدکر ریسکێن فزکی یێن هلوەشینا رێڤەبریەکە هەیی ب قاسی ئەو دفکرین مەزن بە. وێ نێرینا چێبینتر خوە دسپارت باوەریا وی کو هلوەشاندنا نیزاماکە سیاسی هلوەشاندنا جڤاکێ ژی -یانێ، وان پراتیک و ئادەتێن جڤاکی کو ب کاریگەری جدیترین شێوازێن شدەتێ کۆنترۆل دکن- ب خوە رە نینە (سممۆنس 1993، ر. 171). لێ، وێ شاش بە، دەربارێ ئەنجامێن ئەولەهیا فزکی یا هلوەشاندنا رێڤەبریێ مرۆڤ بگهێژە وێ ئەنجامێ کو هۆببەس راست بوو لۆجک خەلەت بوو ئان ئا بەرەڤاژی ڤێ. نێرینەکە ماقوولتر ئەو ئە کو ریسکێن هلوەشاندنا رێڤەبریێ و ریسکێن شۆرەشێ ل گۆر شەرتوومەرجان دگوهەرە. گەر وسا بە و رەوابوونا شۆرەشێ گرێدایی جدیەتا ریسکێن نەئەولەبوونا فزکی بە، ئەوچاخ دیار دبە کو ناڤەرۆکا تەئۆریەکە ئەخلاقی یا شۆرەشێ دڤێ ل گۆر نێرینێن ئەمپریک شکل بگرە. ئەم ئێ دیسا ڤەگەرن سەر ڤێ خالێ د بەشەک دن دە کو ئەم بەهسا جهێکرنا جوورەیێن جودا یێن پەیوەندێن جڤاکی یێن تێ دە شۆرەش پێک تێن، دکن.

فلۆزۆفێن لیبەرال ئێن سیاسەتێ د وێ مەیلێ دە نە کو رەوابوونا شۆرەشێ تێخن چارچۆڤەیا تێگەهێن مافێن خوەزایی و ئەدالەتێ، لێ د نەریتا مارکسیست دە شۆرەش ب ئاوایەکی پر جودا تێ فامکرن. د شیرۆڤەیا مارکس دە، مزاکەرەکرنا مافان ب تەڤاهی تێ رەدکرن د لەهێ گۆتارا بەرژەوەندیێن دژبەر ئان لەهێ فەرهەنگا خوەپێکانینێ ئان هەقژێدەرکەتنا بیانیبوونا مرۆڤایەتیێ یا ژ «هەینا خوە یا جورەیی» دە (بوجهانان 1982). د ڤێ شیرۆڤەیێ دە، مارکس ئانگاشت دکە کو تام ژی تێگەها مافان ئینشایەکە ئیدەئۆلۆژیک ئە کو ب دەروونیا ئەگۆئیستیک ئا جڤاکا برژوووا تێ خوەدیکرن و ژ ئالیێ وێ تێ خورتکرن و دەما مرۆڤایەتی دەرباسی جڤاکا پێشکەتی یا کۆمونیست ببە، ئەو ئێ بێ تەرکاندن. گەر تام ژی تێگەها مافان قرێژی بووبە و مەهکوومی تەرکاندنێ بە، ئەوچاخ ئەڤ پرس دەردکەڤە هۆلێ کا گەلۆ شۆرەشا پرۆلەتەریایێ د کیژان چارچۆڤەیێ دە دکارە بێ رەواکرن (فنلای 2006). یەک بەرسڤ کو قەت نەبە ب نڤیسێن ئەول ئێن مارکس رە ل هەڤ ئە، ئەو ئە کو شۆرەشا پرۆلەتەر دڤێ شەرتێن بیانیبوونێ هلوەشینە و وان شەرتێن نوو ئاڤا بکە ژ بۆ خوەپێکانینا بێکێماسی یا خوەزایا مرۆڤێ وەک ئافرندەیەکی، هەیینەکی کۆمونال، هەیینەکی کو، ب سایا پێڤاژۆیێن بریارگرتنا هەڤپار ئێن ب ئاوایەکی زانستی هاتنە دروستکرن، وێ خوەزایێ و جیهانا جڤاکی ب تەمامی ب قەستی تێخە بن کۆنترۆلا مرۆڤی ژ بۆ قەنجیا هەرکەسی. (ئەجۆنۆمج & پهلۆسۆپهجال مانوسجرپتس ئۆف 1844، ئن مەر: 66–125).

گەر مارکس فکریبە ژی کو شۆرەشەکە سەرکەفتی دکارە ب ئاوایەکی راست وەک هەقژێدەرکەتنا بیانیبوونێ ئان، ب ئاوایەکی ئەرێنیتر، پێکانینا «هەیینا جورەیی» یا مرۆڤایەتیێ بێ تەسویرکرن، دیسا ژی جیێ گومانێ یە کو فکریبە کو شۆرەشا پرۆلەتەریایێ لازم ئە ب ڤی ئاوایی ئان ب ئاوایەکی دن بێ رەواکرن. داویا داوی مارکسەک هەیە کو هەنەکێ خوە ب سۆسیالیستێن «ئەخلاقپارێز» دکە و دبێژە شۆرەشا سەرکەفتی یا پرۆلەتەریایێ ژ ئالیێ دیرۆکی ڤە مەسەلەیا پێکهاتنا ژێنەگەر ئا بەرژەوەندیێن هەڤپار ئێن پرۆلەتەریایێ یە، نە گرێدایی ت رێگەزێن ئەخلاقی یە (ئۆن تهە دڤسۆن ئۆف لابۆر ئن پرۆدوجتۆن ئن مەر: 683–717). شیرۆڤەیەک ب ڤی رەنگی و فەهما مارکس کو تەئۆریا وی یا دیرۆکێ زانستی و رەئالیستیک ئە، ل هەڤ دکن. ل گۆر ڤێ، پرسا کا گەلۆ شۆرەش رەوا یە ئان نا ڤالا یە؛ ئەو ئێ پێک بێ، ژ بەر کو شۆرەشا د شێوازا هلبەرینێ دە کو نیشانا دەرباسبوونا ژ کاپتالیزمێ بۆ کۆمونیزمێ یە، وێ ڤەگوهەرینا بنگەهین ئا هەموو تێکلیێن جڤاکی ب خوە رە بینە؛ ئەڤ ئێ ژی دێ مرۆڤایەتیێ وێدەتری دەولەتێ و سیاسەتێ ببە (جرتقوئە ئۆف تهە گۆتها پرۆگراممە، پارت ئڤ، 1875 د ناڤ مەر: 525–541). ب ڤێ خوەندنێ، مارکس رەواکرنەکە شۆرەشێ پێشکێش ناکە، ژ ڤێ بێتر هەول ددە راڤە بکە بێ چما جورەیەکە دیار ئا شۆرەشێ دڤێ (ل گۆر نێرینا خوە) پێک بێ (ژ بۆ نیقاشەکە بەراوردکرنا نێرینێن کانت و مارکس کو ل دژی خوەندنا نە-ئەخلاقیخواز ئا مارکس، بنر. یپ 2014)

وەک خولاسە و وەک گەلەمپەریکرنەکە فرەهـ، وێ ئادل بە بێ گۆتن کو قەت نەبە ژ دەما لۆجکە ڤر ڤە، نێرینا زال ئا ل سەر شۆرەشێ د فەلسەفەیا سیاسەتێ یا رۆژاڤا دە، هم د نەریتا لیبەرال هم د نەریتا مارکسیست دە، و بەلکی د چاندا سیاسەتا پۆپولەر دە ژی، ژ یا دەما هۆببەس و کانت و پێشیێن وان ئی سەردەما ناڤین تێرا خوە خوەشبینتر ئە. د داویا مایی یا ڤێ مادەیێ دە، ئەم ئێ ژ کووربینیێن د تەئۆریا شەرێ ئادل ئا هەڤچاخ ئیستفادە بکن و ل سەر چەندین تایبەتمەندیێن ئەخلاقی یێن شۆرەشان بسەکنن.

3. ژوس ئاد بەللومئا (ئووشتێن) شۆرەشێ

تەئۆریا شەرێ ئادل ئا هەڤچاخ چارچۆڤەیەکە سۆفستیکە دابین دکە ژ بۆ نرخاندنا ئەخلاقێ شۆرەشا سیاسی (بنر.، مادەیا ل سەر شەر). شەرێ ئادل ب مژارا مە رە تێکلدار ئە، ژ بەر کو شۆرەش ژی ئەملاندنا بەرفرەهـ ئا شەر دهەوینە، هم ژ ئالیێ شۆرەشگەران هم ژ ئالیێ رەژما کو هەول ددە هەولدانێن وان ڤالا دەرخن. ئانگاشتا لۆجکە یا ئالیگرا شۆرەشێ ئەڤ تێکلیا ناڤبەرا شۆرەشێ و شەرێ ئادل نیشانی مە دابوو، ژ بەر کو ئەو شۆرەشێ وەک کرنەکە خوە-پاراستنا هەڤپار دبینە ل دژی ئیستسمارکەرێن هێزا سیاسی.

د ڤێ بەشێ دە، ئەم ئێ لێ بنێرن بێ ستانداردێن ژوس ئاد بەللوم د رەوشا شەرەکی شۆرەشگەر دە چاوا ب زەهمەتیان رە روو ب روو دمینە. بەری کو ڤەگەرن ڤێ ئانالیزێ، ئەم ئێ جهێکرنەکە ئەساسی بکن دەربارێ پەیوەندا جڤاکی یا شۆرەشان. پەیوەندا جڤاکی کو شۆرەشەک تێ دە پێک تێ، دکارە شدەتا شۆرەشەکێ دیار بکە؛ ئەڤ ژی پارامەترەیەکە گرینگ ئە د نرخاندنا شەرتێن ژوس ئاد بەللوم دە کو چێبوونە ئان نا.

شۆرەشەک وێ چقاس خوینی و دەمدرێژ بە و ب سەرکەڤە ئان نا، گرێدایی سەرکێشیا وێ یا شۆرەشگەر ئە کو چقاس باش برێخستنکری و کاریگەر ئە. ل گۆر ڤێ، ئەم ئێ ژ هەڤ جهێ بکن وان تشتێن ئەم وەک پەیوەندێن شۆرەشگەر ئێن هۆببەسیەن و پەیوەندێن شۆرەشگەر ئێن لۆجکەیەن ب ناڤ دکن. پەیوەندێن شۆرەشگەر ئێن لۆجکەیەن دە، شۆرەشگەر دکارن خوە بگهێژن بنیادێن فەرمی ئان نەفەرمی کو خوە دکارن بسپرێنێ ژ بۆ چارەسەرکرنا دو کێشەیێن بنگەهین: کێشەیا هەڤکاریێ (سەفەربەرکرنا هەژمارەکە تێرا شۆرەشگەران بکە) و کێشەیا کۆئۆردناسیۆنێ (ب رێخستنا شۆرەشگەران ب ئاوایەکی کاریگەر). د پەیوەندێن هۆببەسیەن دە ئەڤ جورە چاڤکانیێن سازوومانی تونەنە.

پەیوەندێن هۆببەسیەن و لۆجکەیەن ب ڤی ئاوایی تەسویر کرنە جورەیێن ئیدەئال ئن، کو پرانیا شۆرەشان د وان پەیوەندان دە کو دکەڤن ناڤبەرا جورەیێن ئیدەئال، پێک تێن. شۆرەشا ئامەرکی، ب ریا بەشداریا کو شیانێن خوە یی برێخستنکرن و سەرکێشیێ پێش ڤە برن، ب قاسی کو شۆرەشگەرێن خوە دگهاندن ئۆرگانێن زاگۆندانێر ئێن کۆلۆنیال، د پەیوەندا لۆجکەیەن دە پێک هاتیە. ئەڤ چاڤکانیێن سازوومانی دەرفەت ددا شۆرەشگەرێن ئامەرکی کو کێشەیێن هەڤکاری و کۆئۆردناسیۆنێ چارەسەر بکن و ڤێ ب سایا ئاشتیا نسبی، ب ئامرازێن دەمۆکراتیک بکن. مەرهالەیێن پێش ئێن شۆرەشا ئوورس، بلاکیس، د شەرتێن هۆببەسیەن دە پێک هاتن و بوو سەدەما دابەشبوون و پەڤچوونا د ناڤ فراکسیۆنێن شۆرەشگەر دە و شدەتا نەپلانکری یا کۆمێن بنسبەت پچووک (لەشکەرێن سەری هلددان ئان کارکەرێن گرەڤێ) کو ب سەرێ خوە تەڤدگەریان. د میناکا ئوورسیایێ دە، بەرەڤاژی یا ئامەریکایێ، پێڤاژۆیا کو پێ کێشەیێن هەڤکاری و کۆئۆردناسیۆنێ دهاتن هالکرن، دەرفەت نەدا کۆما کو د تالیێ دە کۆنترۆلا شۆرەشێ خست دەستێ خوە، یانێ بۆلشەڤیک، سەرکێشیا ب نسبەت دەمۆکراتیک، نە-زۆرلێکەر تەجروبە بکن.

یا گرینگ، پەیوەندا جڤاکی یا شۆرەشەکێ نە سابت ئە ژ بەر کو، ب قەولێ سکۆپجۆل، شۆرەش ب قاسی ئاستا سەرکەفتنا خوە، ئافراندنا بنیادێن دەولەتا نوو دهەوینن (سکۆجپۆل 2015). یا دن، پەیوەندا کو شۆرەش تێ دە پێک هاتیە، دکارە بگوهەرە بەری بدەستخستنا سەرکەفتی یا هێزا تێرا ئاڤاکرنا بنیادا دەولەتەکە نوو. میناکا یا دویەمین د شۆرەشا ئیرانێ دە دکارە بێ دیتن. ڤێ شۆرەشێ ب پرۆتەستۆیێن خوەندەکاران ئێن بەربەلاڤ لێ نەکۆئۆردینەکری دەست پێ کر و پشتی مرنا هن خوەندەکاران ژ ئالیێ ئایەتولاهـ خومەینی هات گوهەرتن، بوو تەڤگەرەکە پرۆتەستۆیا گرسەیی ئا برێخستنکری. چاڤکانیا سازوومانی کو خومەینی ئەملاند، تۆرا سازیێن دینی یێن هەیی بوو.

گرینگ ئە کو ئەم جهێتیا ناڤبەرا پەیوەندێن شۆرەشگەر ئێن هۆببەسیەن و لۆجکەیەن بینن هشێ خوە دا کو ژ گەلەمپەریکرنێن زێدە یێن دەربارێ ریسکێن شۆرەشێ دوور بسەکنن. گەر، ب ئاوایەکی نخوماندی بە ژی، ئەم فەرز بکن کو شۆرەش بێتر د شەرتێن لۆجکەیەن دە پێک تێن، ئەم دکارن رێژەیا ریسکا ئانارشیێ و شدەتا بێهەد کێم ببینن و لۆما ژی نێرینا مە دکارە بێتر موساماهاکار بە د وارێ رەوابوونا شۆرەشێ دە. گەر ئەم فەرز بکن کو شەرتێن هۆببەسیەن زالتر ئن، ئەم ئێ بگهێژن وێ ئەنجامێ کو ریسکێن شۆرەشێ مەزن ئن و مەیلا مە یا نەهەقدیتنا شۆرەشان وێ خورتتر بە. ئەم هەوجەداریا دوورسەکناندنا ژ گەلەمپەریکرنا زێدە د بیرا خوە دە بهێلن و دەرباس بن بۆ نرخاندنا کو پیڤانێن ستاندارد ئێن ژوس ئاد بەللوم دکارە چقاس ل شۆرەشان بێ سەپاندن، ئان قەت نەبە ل شۆرەشێن کو، مینا پرانیا شۆرەشان، موهتەمەل ئە شدەتەکە بەربەلاڤ ئا هەڤپار بهەوینە.

ئەم پێشی ل سەر سەدەما هەق بسەکنن. ئەم دکارن هن سەدەمێن شۆرەشێ وێ گاڤێ دەینن ئالیەکی، یانێ ئەو ئێن نەهەقبوونا وان ئەیان ئە. وەک میناک، ئەڤ نە سەدەمەکە رەوا یا شۆرەشێ یە کو ل شوونا دەولەتەکە لیبەرال کو د ئاستەکە ماقوول دە مافێن مرۆڤان ئێن بنگەهین دپارێزە، تەئۆکراسیەک کو وێ مافێن مرۆڤان ئێن بنگەهین ئیهلال بکە، بێ دامەزراندن. شۆرەشەکە کو کۆلەتیێ ساز بکە ئان وێ بپارێزە ژی نە رەوا یە. هەدەفێن گونجاڤتر ئێن شۆرەشێ تیرانیێن هشک ئێن ببریار ئن؛ ئەڤ رەژمێن کو ب بەردەوامی هن مافێن مرۆڤان ئێن بنگەهین ئێن بەشەکە مەزن ئا گەلهەیێ ئیهلال دکن، بێهەد ئۆتۆریتەریان ئن (یانێ، ب تەڤاهی نەدەمۆکراتیک)، و قەت رێ نادن نووکرنێ (بوجهانان 2013، ر. 296).

ریسکێن ئەخلاقی یێن دژرابوونا تیرانیەکە هشک ئا ببریار وێ گرێدایی وێ بە کو کیژان مافێن مرۆڤان تێن ئیهلالکرن. دەما مافێن بنسبەت بنگەهین ئێن مینا ژیان، لاش ئان شەرتێن ژ بۆ دەبارێ پێویست بێن ئیهلالکرن، ئەوچاخ رایەدار و ئاکتۆرێن رەژمێ دکارن مارووزی خسارا بەرەڤانیا نشکاڤە بمینن د وەقایێن تاکەکەسی دە کو ئیهلالێن وسا پەیدا دبن و ئیهلالکرنا سیستەماتیک ئێن مافێن بنگەهین سەدەمەکە رەوا یە ژ بۆ بەرخوەدانا چەکدار ئا رەژمێ (فنلای 2015، رر. 78). تیرانی دکارە کێمتر هشک بن دەما مافێ مرۆڤان ئێن ئەو ئیهلال دکن ب نسبەت کێمتر ئاجل بن ژ مافێ بنگەهین؛ دکارە مافێن سیاسی ئان مافێن ل دژی جهێکاریێ بن ئەڤ.

سەدەمەک هەبە ژی ژ بۆ گوهەراندنا رەژمەکە زۆردەست، رەوابوونا شۆرەشێ ب هن زەهمەتیان رە روو ب روو دمینە دەما دۆر تێ سەر دیارکرنا جورەیا رێڤەبریێ ئان سازاندنا سازوومانی کو تێکەڤە دەوسا رەژمێ گەر شۆرەش ب سەر کەڤە. ئەڤ پرسگرێک نەخاسم د شەرتێن هۆببەسیەن دە پر مەزن ئە، ژ بەر کو شۆرەشگەران پێڤاژۆیێن سیاسی یێن هەیی یێن ژ بۆ دیارکرنا هەدەفێن سیاسی رەد کرنە ئان نکارن ژێ ئیستفادە بکن و پێڤاژۆیێن نوو هێ گەش نەکرنە ژ بۆ بجیئانینا وێ پەیورێ (قەت نەبە د مەرهالەیێن پێشی یێن تێکۆشینێ دە). دبە کو ل ناڤ شۆرەشگەران د وارێ هەدەفا شۆرەشێ دە ئیهتلافێن مەزن هەبن و پێڤاژۆیا چارەسەرکرنێ دبە کو نە بێشدەت بە و کێمتر رەوا بە. گەر شۆرەشگەر ژ چاڤکانیێن سازوومانی یێن ژ بۆ دیارکرنا فەهمەکە هەڤپار کو نیزاما نوو یا سیاسی وێ چ بە، بێپار بن، ئەوچاخ پەیورا نرخاندنا هەقبوونا تێکۆشینەکە شۆرەشگەر زەهمەتتر دبە. دبە کو خەلەت بە مرۆڤ ببێژە «خ هەدەفا شەرڤانێن شۆرەشگەر ئە» ژ بەر کو دبە کو یەک هەدەف تونەبە و هەدەفێن ژ یەکێ زێدەتر د ناڤ خوە دە ل هەڤ نەکن، هنەک ژێ هەق بن و یێن دن نەهەق بن. د هن پەیوەندان دە، سەدەما شۆرەشا سیاسی، هەدەفا رەواکرنا وێ، دبە کو نە دیار بە.

سەدەما شۆرەشێ نە دیار بە ئان نەهەق بە ژی، نایێ وێ مانەیێ کو بەشداربوونا ناڤ شەر، پشتی کو دەست پێ کریە، ئللەهـ شاش ئان نەهەق بە (بوجهانان 2013). گەلۆ تاکەکەسێن جووربجوور ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە هەق ئن کو بەشداری شەر ببن ئان نا، ئەڤ گرێدایی ڤێ یە کا ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە سەدەمێن وان ئی ماقوول هەنە ئان نا، نە گرێدایی ئەخلاقی ئان بێئەخلاقیبوونا کرنێن کەسێن دن ئە کو شەر دانە دەستپێککرن. رەوابوونا دەستپێککرنا شۆرەشێ وێ جودا بە ژ رەوابوونا بەشداربوونا بۆ شۆرەشەکێ. ئەڤ خال تەنێ نە ژ بۆ شەرێن شۆرەشگەر ئە، لێ دبە کو گرینگتر بە د شەرێ شۆرەشگەر دە گەر ب گشتی رەواکرنا دەستپێککرنا شەرێن شۆرەشگەر ژ شەرێن ناڤبەرا دەولەتان، نەخاسم شەرێن خوە-پاراستنێ ئان پاراستنا ل دژی ئێرشکاریا ئێندن، زەهمەتتر بە.

ڤێگا ل پیڤانا رێژەییتیێ یا ل شەرێ شۆرەشگەر تێ سەپاندن بفکرن. رێژەییتی جیێ خوە دبینە دەما گرینگیا ئەخلاقی یا قەنجیێن بدەستکەتی یێن شۆرەشێ مەزنتر بە ژ گرینگیا «خرابان» ئان خساران ئان ئیهلالکرنێن مافان کو شەرێ شۆرەشگەر ب خوە رە ئانینە. وەک کو رجهارد نۆرمان و داڤد رۆدن ئانگاشت دکن، ئاجلیەتا ئەخلاقی یا مافێن سیاسی ب ئاوایەکی کاتەگۆریک د بن گرینگیا مافێن ژیان و ئووزوێن لاش رە نە، ئەو ئێن کو وێ بێن ئیهلالکرن ئان تەهدیدکرن ژ ئالیێ شەرێ شۆرەشگەر، لۆما شەرێ شۆرەشگەر ئێ ل دژی تیرانان کو تەنێ مافێن سیاسی ئیهلال دکن، نە رەوا یە (نۆرمان 1995: 128؛ رۆدن 2002: 48). ژۆناتهان پارری ژی، ب ئاوایەکی هەڤشب، دبێژە شۆرەشگەر دەزاڤانتاژەک وان ئەخلاقی هەیە دەما دۆر تێ سەر تەتمینا رێژەییتیێ. ب نێرینا پارری، ئەڤ، ژ بەر کو ژ بۆ هن بەرژەوەندی تێکەڤە ناڤ هسابێن رێژەییتیێ، خوەدیێن وان بەرژەوەندیان دڤێ رازی بن ژ ئەملاندنا هێزێ ژ بۆ پاراستنا وان بەرژەوەندیان. و، ژ بەر کو کێم ئیهتمال هەیە کو شۆرەشگەر رزایێ وەربگرن، تێ وێ مانەیێ کو وێ کێمتر بەرژەوەندی هەبن کو د لەهێ شدەتا شۆرەشگەر دە بێ هسابکرن (پارری 2018).

چەندین بەرسڤ هەنە کو مرۆڤ دکارە پێشکێش بکە ژ بۆ ڤان زەهمەتیێن دەرهەق رێژەییتیێ. یەک، مرۆڤ دکارە ئانگاشت بکە کو گرینگیا ئەخلاقی یا ئیهلالکرنا مافێن بنسبەت کێمتر ئاجل دجڤە دگهێژە مالیەتەکە مەزن، ب قاسی کو رێژەدار بە ب هەژمارەکە بنسبەت کێمتر ئا خسارێن بۆ مافێن ئاجلتر ئێن وەک ئەنجامەکە شۆرەشا بشدەت وێ پەیدا ببن (مجماهان 2004). ئەڤ ئانگاشتا جڤاندنێ دکارە بێ خورتکرن ب دیارکرنا قەنجیێن دن ئێن شۆرەشێ. تەسیرێن شەرێ شۆرەشگەر ئێن دژی «کێمتر زۆردەست» ئێن ل سەر نۆرما گونجاڤیا مووتەبەر ژی دکارە بێ داخلکرن. ئەم فەرز بکن، نۆرمەکە مووتەبەر ئە کو رێڤەبری خسارێ نەدن وەلاتیێن خوە و رێز بگرن ل ئازادیێن سیاسی یێن وەلاتیان. گەر سازیێن ناڤنەتەوەیی قەلس بن و نکاربن ڤێ نۆرمێ فەرز بکن، ئەوچاخ باشترین ئیهتمالا فەرزکرنا نۆرمەکە رێڤەبریا قەنج تەهدیدا شۆرەشێ یە ل دژی رێڤەبریێن نۆرمێ ئیهلال دکن. د ڤان شەرتان دە، وێ پرۆبلەماتیک بە کو نرخاندنێن رێژەییتیێ ب خسارێن دەملدەست، یەکسەر رە بێ سینۆردارکرن و تەسیرێن ل سەر فەرزکرنا نۆرمێن گرینگ ئێن ئەدالەتێ بێن پاشگوهکرن. دو، مرۆڤ دکارە ئانگاشت بکە کو رەژمەکە مافێن کێمتر ئاجل ئیهلال بکە، ئاشکەرە ئان نخوماندی، ب تەهدیدەکە مەرجدار ڤێ دکە و ژ بەر ڤێ ژی رەژم بەرسپیار ئە ژ گوربوونا پەڤچوونا کو ب ئیدایا مافێن بنسبی کێمتر ئاجل ژ ئالیێ تاکەکەسان هاتیە دەرخستن و وەک بەرتەک ئەملاندنا هێزێ رەوا یە (مجماهان 1994؛ فنلای 2015: 63–76). سێ، یەک دکارە ببێژە، رێژەییتی هەساس ئە ل هەمبەری بەرپرسیاریێ، لۆما دەما یەک بەرپرسیار بە ژ هنەک خسار ئان ئیهلالکرنا مافان، ئەوچاخ هەتا رادەیەکێ دەرازینکا رێژەییتیێ کێم دبە. ژ بەر ڤێ، گەر رەژمەک بەرپرسبیار بە ژ ئیهلالکرنێن مافێن مرۆڤان ئێن بنسبی کێمتر ئاجل، ئەوچاخ ئەڤ دکارە ئەندامێن رەژمێ بکە بەرپرسیار ل هەمبەری هێزەکە کو ب ئاوایەکی دن بە وێ نەبە رێژەیی (کاپەلنەر 2019). چار، یەک دکارە ببێژە کو شۆرەش بەرتەک ددن جورەیەکە خەلەتیا ژهەڤجهێکار کو هسابێ رێژەییتیێ دگوهەرە د لەهێ شۆرەشێ دە. ماتتاس ئسەر ئیدا دکە کو دەولەتێن کو دبن سەدەما ئیهلالێن بەربەلاڤ ئێن مافێن مرۆڤان، ژ بەر ڤێ نکارن ناس بکن ستاتویا وەکهەڤ ئا وەلاتیان ئا ئەخلاقی و بنگەهین، و ئەڤ نەفامکرنا ناسینێ جورەیەکە خەلەتیا ژهەڤجهێکار ئە کو د لەهێ گوهەرتنا زۆردار ئا رەژما سەردەست دە یە (ئسەر 2017).

خالێن بەرێ ب گشتی دەربارێ رێژەییتیا د شەرێ شۆرەشگەر دە نە. د شەرتێن بنسبی هۆببەسیەن دە، زەهمەتیەک دن هەیە دەربارێ رێژەییتیێ دە. د شەرتێن وها دە، سەرکردەیێن هەوەسکار ئێن شۆرەشگەر ب پرسگرێکەکە جدی یا کرارا هەڤپار رە کو دەولەتێن نزامی ژ خوە هال کرنە، روو ب روو دمینن: لازم ئە قسمەکە گونجاڤ ئا گەلهەیێ سەفەربەر بکن دا کو شەر کاریگەر بە، دگەل کو وێ پری جاران ئاقلانەتر بە کو تاکەکەسەک ژێ دوور بسەکنە. وەک کو ئەم ئێ د پەیوەندا پیڤانا ژوس ئن بەللۆ دە نیقاش بکن، شۆرەشگەر گەلەک جاران هەوجە یە زۆرێ بدن ئەندامێن دن ئێن گەلهەیێ دا کو مۆتیڤە ببن ژ بۆ هەڤکاریا د چالاکیێن شۆرەشگەر دە. موهتەمەل ئە کو رەژیم ژی ب هەمان تاکتیکێن زۆرکرنێ بەرتەک بدە و سپیرالەکە زێدەبار ئا شدەتێ هلدبەرینە.

نیقاشا هەتا نها تایبەتمەندیەکە گشتی یا شۆرەشان ددە مە، کو نەخاسم دەما د شەرتێن هۆببەسیەن دە پێک تێن، گەلەک جاران ژ شەرێن ناڤبەرا دەولەتان بشدەتتر دبن. شەرێن شۆرەشگەر ریسکەکە مەزنتر ئا ئانارشیا راستین دهەوینە، تەڤی هەموو تەهدیدێن بۆ مافێن مرۆڤان و رەفاها کو ب گشتی ئەڤ دبە سەدەم، ژ بەر کو شۆرەشگەر، وەختا رەژمێ تێک دبن ژی، دبە کو هێ (و بەلکی جارنا قەت نکارن) شیانا وان تونەبە کو نیزاما نوو فەرز بکن. ژ ڤی ئالیی ڤە، ریسکێن د شەرێن شۆرەشگەر دە زێدەتر ئن و ئیهتمالا نەریتی یا هەوجەداریا سەرکەفتنا تەئۆریا شەرەکی هەق دبە کو پێک نەیێ. شەرێن شۆرەشگەر، مینا شەرێن دن ئی ناڤدەولەتی پری جاران نەخاسم بێرەهم ئە، ژ بەر کو خەتێن ناڤبەرا شەرڤان و نەشەرڤانان زێدە نە دیار ئە، ژ بەر سپیرالا زۆرکرنێ یا ژ هەڤباندۆریا ستراتەژیک ئا دەربارێ سەفەربەریا شۆرەشگەر ئا ل ژۆر هات بەهسکرن و ژ بەر کو تاکەکەس و کۆم پری جاران پەیوەندا گشتی یا شدەتێ دەملینن ژ بۆ هالکرنا پەڤچوونێن تایبەت کو تەکلیا وان پر کێم ئە ئان قەت تونەیە ب وان مەسەلەیان رە کو بوونە سەدەما شۆرەشێ (کالیڤاس 2006: 14).

زەهمەتیێن هەڤشب ئێن د سەدەما هەق دە تێن دیتن، د وارێ هەوجەداریا ئۆتۆریتەیا هەق دە ژی دەردکەڤن، نەخاسم د پەیوەندێن شۆرەشگەر ئێن هۆببەسیەن دە. هن ئاکتۆر ژ بۆ سەلاهیەتا وان ئا هەق ئا دەستپێککرنا شەر هەبە، لازم ئە تێرا خوە تەمسیل بکن وان شەخسان کو شۆرەش ئارمانج دکە بەرژەوەندیێن وان بپارێزە ئان پێش ڤە ببە (فنلای 2015 جهـ. 6؛ پارری 2018). گەر «تەمسیلکرن» ب مانەیا د پەیوەندا سیاسەتا دەمۆکراتیک ئا ئاسایی دە بە، یانێ، ئا بیێ تەمسیل دکە و تەنێ ئا سەلاهیەتا وێ هەیە کو ل سەر ناڤێ بیێ تەڤبگەرە ب ریا هن پێڤاژۆیێن سیاسی یێن گونجاڤ (وەک هلباژارتنێ)، ئەڤ ب کێر نایێ، ژ بەر کو رەژمەکە زۆردەست وێ دەستوور نەدە پێڤاژۆیەکە وها. 

ئەڤ فەهما ستاندارد ئا تەمسیلیەتەکە خوەدان بنگەهەکە سازوومانی، ئانجەخ گەر یەک ژ دو شەرتان گونجاڤ بە، دکارە وەک پیڤانەکە سەلاهیەتا هەق ئا دەستپێککرنا شەرەکی شۆرەشگەر کار بکە. یەک، ئەو ئێن شەرێ شۆرەشگەر ددن دەستپێککرن وەک تەمسیلکار هاتبن هلبژارتن بەری رەژما زۆردەست بێ (مینا کو داربەیەکە ئۆتۆریتەریەن رێڤەبریەکە هلبژارتی خەسب بکە). دو، نیزاما ماکەزاگۆنی د هن شەرتێن تایبەت دە، سەلاهیەتا شۆرەشێ بهەوینە. وێ باش بە بێ دیارکرن کو دەکلەراسیۆنا مافێن مرۆڤ و وەلاتیان ئا فرانسایێ ب ئاشکەرەیی مافێ (و یا راست، پەیورا) بەرخوەدانا ل دژی زۆردەستیێ دهەوینە و زاگۆنا خزمەتا ناڤخوەیی ئا هێزێن چەکدار ئێن ترکیەیێ (مادەیا 35 و 85) وێدەتر دچە، ژ پێش ڤە سەلاهیەتێ ددە ئارتێشێ کو رێڤەبریێ بقەلبینە گەر هەوجەداریێن ماکەزاگۆنی یێن رێڤەبریەکە سەکولەر ئیهلال بکە و وێ وەک ئاکتۆرەکە شۆرەشێ دسێورینە. ئەین مینا درەکتیفەکە پێشن ئا ژ بۆ لێنێرینا تبی کو دەرفەت ددە نەخوەشەکە لسەرخوە کو سەلاهیەتێ بدە وەکیلەکێ کو ل سەر ناڤێ وێ تەڤبگەرە گەر مەلەکەیێن خوە وندا بکە، بریارەکە ماکەزاگۆنی یا ب ڤی رەنگی ژی دەرفەت ددە گەلەکی د ناڤ شەرتێن ئازادیا سیاسی دە سەلاهیەتێ بدە وەکیلەکی کو ل سەر ناڤێ گەل شۆرەشێ بدە دەستپێککرن گەر ئیستسمارکرنا ئۆتۆریتەیا رێڤەبریێ شیانا ئیجراکرنا کرارا سەلاهیەتێ لاواز بکە. هەرچقاس د شەرتێن لۆجکەیەن دە هن سازیێن باکیە هەبن ژی کو ب سایا وان بکاربە سەرکێشێن شۆرەشگەر ئێن نوونەر بێن هلبژارتن، دەما ب تیرانیا هشک و ببریار ئان داگرکرنا پەیوەندێن هۆببەسیەن رە روو ب روو بمینە، ئیهتمال کێم دبە کو د ڤان شەرتان دە ژی تەمسیلیەت بێ بدەستخستن. تیرانیەکە هشک ئا ببریار نە موهتەمەل ئە دەستوور بدە ت پێڤاژۆیێن سازوومانی یێن دژایەتیا وان تەمسیل بکە.

ل ڤر گرینگ ئە بێ دیارکرن کو دەما کێمینەیەکە بنسبەت پچووک دەست ب تێکۆشینا چەکدار دکە ل هەمبەری رێڤەبریێ و ئیدا دکە کو ڤێ ل سەر ناڤێ گەل دکە، شەرێ شۆرەشگەر دەست پێ دکە. پرسگرێک ئەو ئە کو، د پەیوەندێن هۆببەسیەن دە، زەهمەت ئە بێ دیتن کا بێ ئۆتۆریتەیا هەرەکەتکرنا ل سەر ناڤێ گەل چاوا دکارە بێ داین.

پرسگرێکەک دن ئا د ئۆتۆریتەیا رەوا یا د پەیوەندێن هۆببەسیەن دە ئەو ئە کو گەلەک جاران دو ئان سێ ئالی هەنە د شدەتا شۆرەشگەر دە کو ب هەڤ رە رەقابەت دکن (گەلەک جاران ب شدەت) دا کو وەک یەکانە شەرڤانێ رەوا یێ شۆرەشێ بێن پەژراندن ژ ئالیێ گەل و دەولەتێن دن و رێخستنێن ناڤنەتەوەیی ڤە. پری جاران شۆرەش ب تێکۆشینێن بشدەت ئێن ژ بۆ سەرکێشیێ تێن زانین، گەر ت رەقیب نکاربە ب سەرێ خوە، گەر هەبە، دۆزا رەواتیێ بکە. لۆما، د شەرتێن هۆببەسیەن دە چاڤکانیێن جڤاکی ئان سازوومانی تونەنە ژ بۆ دیارکرنا ئۆتۆریتەیا رەوا و یا دن، کۆمێن رەقیب ئێن شۆرەشگەر دکارن ل دژی هەڤ سەری ل شدەتێ بدن ب دۆزا ئۆتۆریتەیەکە وها.

د نەبوونا ئۆتۆریتەیەکە سازوومانی یا ژ بۆ هلبژارتنا نوونەران د ماوەیا تێکۆشینێ دە ئان ژ بۆ پێش-سەلاهیەتدانا بۆ هن کۆمان کو وەک نوونەر بەری وێ خزمەت بکن، یەک دکارە تەمسیلیەتەکە جودا پێشکێش بکە د پەیوەندێن کو شۆرەشێن سیاسی جازب ئن.

ئاکتۆرەک، گەر ببریار بە کو ب ئاوایەکی گونجاڤ ژ بۆ پێکانینا بەرژەوەندیێن هەڤپار ئان قەنجیا هەڤپار تەڤبگەرە، ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە خورت بە کو شەرێ شۆرەشگەر بدە دەستپێککرن و سەرکێشیێ بکە، گەل تەمسیل دکە (بگگار 2013). دڤێ بێ دیارکرن کو ئەڤ نێرین پر دوور ئە ژ وێ مەفهووما قەبوولکری یا ئۆتۆریتەیا رەوا کو شەر دکە د پەیوەندێن دن دە ئان ژ بۆ ئۆتۆریتەیا رەوا یا د هەر پەیوەندێ دە، چ تایبەت چ گشتەیی. ژۆنەس قەنجیا سمتهـ بخوازە و بکاربە ژ بۆ پێشڤەبرنا وێ هەول بدە ژی، ئەڤ نایێ وێ مانەیێ کو ژۆنەس ئۆتۆرتەیەک وی رەوا هەیە ل سەر سمتهـ؛ قەت نایێ وێ مانەیێ کو ئەو ئۆتۆریتەیا وی رەوا هەیە کو ل سەر ناڤێ سمتهـ تەڤبگەرە و ژ بۆ وی و یێن دن تێکەڤە ناڤ تەڤگەرێن بتالووکە. ئەڤ فەهما ئۆتۆریتەیا رەوا مژارا هەموو ئیترازێن ل پاتەرنالیزما هەمبەری مەزنێن خوەدان شیان ئە.

د ڤێ خالێ دە، یەک دکارە بزاڤەکە رادیکال بکە: ئینکارکرنا هەوجەداریا ئۆتۆریتەیا رەوا یا د شەرێن شۆرەشگەر دە ئان قەت نەبە د شەرێن شۆرەشگەر ئێن د پەیوەندا هۆببەسیەن دە. ئەڤ بزاڤ دکارە بێ نرخاندن ب شەرتێ دگەل کو کۆمەک بێیی ئۆتۆریتەیا رەوا تەشەبس بکە سەرکێشیا تێکۆشینا شۆرەشگەر بدە سەر خوە، ئەڤ رۆلا سەرکێشیێ تەنێ ب ئاوایەکی کو شەرتێن ئۆتۆریتەیەکە رەوا دابین بکە تەڤبگەرە، رەوا تێ دیتن. هەروها، یەک دکارە ئانگاشت بکە کو ئۆتۆریتەیا رەوا هەوجە ناکە گەر کۆمەک بکاربە شەرتێن رەواتیێ بافرینە د ناڤ رەوشا تێکچوونا دەولەتێ یا ئانارشیک دە، ب شەرتێ کو کۆم ژ بۆ هێسانکرنا ئاڤاکرنا رەواتیێ هەول بدە. ئەڤ بەرسڤا بۆ کێشەیا ئۆتۆریتەیا رەوا، وێ نێرینا دەربارێ دەستپێکا رەوا یا شەرەکی یا ژ بۆ شەرێن د ناڤبەرا دەولەتان دە دکارە ب تەڤاهی ل شەرێن شۆرەشگەر ژی بێ سەپاندن، ددە بەر پرسان. هەروها، وەک کو ئەم ئێ د بەشا دن دە ببینن، ئەڤ پرس ژی هەیە کا گەلۆ هەوجەداریێن نەریتی یێن ژوس ئن بەللۆ بێیی ئیستسنا ل رێڤەبرنا شەرێن شۆرەشگەر تێ سەپاندن ئان نا.

ئەم ڤەگەرن بۆ داویترین پیڤانا ژوس ئاد بەللوم، هەوجەداری. دەما ریەکە کێمتر خساردێر ئا گهشتنا سەدەما شدەتێ تونەبە، ستانداردا هەوجەداربوونێ جیێ خوە دبینە. ژ بۆ شۆرەشەک هەوجە بە، دڤێ سازیێن هەیی ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە پر زێدە رزیایی بن و ژ نووکرنێ رە ژی گرتی بن. ژ بەر ڤێ یە کو نیقاشێن دەربارێ شۆرەشێ ب گشتی قەبوول دکن کو هەدەفا شۆرەشێ تشتەکی مینا تیرانیا هشک ئا ببریار ئە -تەنێ رەژمێن وها دبن تەهدیدەکە تێرا خوە گرینگ بۆ مافێن بنگەهین ئێن شەخسان، ل ئالیێ دن هەموو ئیهتمالێن نووکرنا سازیێن سیاسی ئاستەنگ دکن. ئەوچاخ، ئەندامێن ماقوول ئێن شۆرەشێ ئەو دەولەت ئن کو ب قاسی کو ریێن نووکرنێ بگرن باش برێخستنکری نە. ئەڤ رێ هەوجە ناکە تەنێ زاگۆنی ئان ماکەزاگۆنی بن. هەتا دەولەتێن کو ناهێلن بەشەکە گرینگ ئا گەلهەیێ خوە بگهێنن مەکانزمایێن هقووقی ئان سیاسی یێن گوهەرینێ ژی دبە کو شۆرەشێ پێویست نەکن. وەلاتیێن دەولەتێن وها هێ ژی دکارن ئالتەرناتیفێن دن بجەربینن، مینا پرۆتەستۆ، بێئیتەئاتیا سڤیل و بێئیتەئاتیا نەسڤیل، وەک ئامرازێن زۆردانا گوهەرینێن تێکلدار، و ب ڤی ئاوایی شۆرەشێ بکن نەپێویست. ژ بەر ڤێ، نیقاشا مە هەری زێدە دا سەر شۆپا نیقاشێن شۆرەشا سیاسی و ل سەر رەژمێن زۆردەست ئێن مینا تیرانیا هشک ئا ببریار سەکنی، ژ بەر کو تەنێ د شەرتێن وها یێن زۆردەستیا تەمام و بێرەهم دە قانهکەر ئە کو شۆرەش هەوجە یە کو گوهەرین چێببە.

4.  ژوس ئن بەللۆیا (قائدەیێن) شۆرەشگەریێ

رێگەزێن ژوس ئن بەللۆ دیار دکە کو کیژان کرار دکارە د شەر دە بێن قەبوولکرن. دو ستاندارد دەردکەڤن پێش د نیقاشێن د وارێ ژوس ئن بەللۆ دە. یەک، رێژەییتی یە کو دبێژە، کرار و تاکتیکێن تایبەت ئێن د شەر دە تێن ئەملاندن دڤێ قەنجیێ تەشویق بکە، دڤێ قەنجی ژ «خرابی»، خسار ئان ئیهلالکرنێن مافان ئێن کرار ئان تاکتیکان زێدەتر بە. دو، جهێکاری یە کو د ڤر دە وەک پارێزبەندیا نە-شەرڤانان تێ فامکرن -کەسێن ماسووم نە بەرپرس ئن ژ خساران و لۆما نایێ پەژراندن کو ئەو هەدەف بێن گرتن. مژارەکە پر نیقاشبار ئەو ئە کو هەموو و تەنێ سڤیل ماسووم ئن ئان نا. ل ڤر هێژا یە بێ گۆتن کو مانەیا رەسەن ئا «ماسووم» کەسێ کو شیانا وێ یا خسارداینێ تونەیە. هن کارمەندێن ئارتێشێ، ئەو ئێن د دەستێ وان دە چەک تونەیە ئان نکارن وان بەملینن ژی دکارە تێکەڤن ناڤ ڤێ پێناسەیێ و هن سڤیلێن کو چاڤکانیێن ئارتێشێ دابین دکن، نەکەڤنێ.

مەسەلەیەک بنگەهین ئا تەئۆریەکە دەربارێ ئەخلاقێ شەرێ شۆرەشگەر لازم ئە ل سەر ڤێ بسەکنە، کا گەلۆ ئەڤ نۆرمێن قەبوولکری یێن ژوس ئن بەللۆ بێ ئیستسنا ئان بێ تادیلات ل شەرێ شۆرەشگەران تێ سەپاندن ئان، ژ دێڤلا ڤێ، ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە تێ قەبوولکرن کو شۆرەشگەر هن کراران پێک بینن لێ نەیێ قەبوولکرن کو پەرسۆنەلێن ئارتێشێن دەولەتان ب گشتی ڤان بکن. ئەڤ تەنێ نە مەسەلەیەکە تەئۆریک ئە: شەرڤانێن شۆرەشگەر گەلەک جاران رێبازێن ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە پرۆبلەماتیک ئێن شەرێ «نەرێز» (ئررەگولار) ئەملاندنە. سەرکردەیێن سڤیل ئان سڤیلێن دن ئێن مینا برۆکرات و هاکمێن رێڤەبریێ کوشتنە، ئێرشی هێزێن رەژمێ کرنە ب جلێن خوە یی سڤیل (ئونیفۆرما ئان نیشانەیێن شەر ل خوە نەکرنە، کو ل گۆر هقووقا شەر دڤێ ئونفۆرما ل خوە بکن و چەکێن خوە ژی ڤەنەشێرن)؛ سەری ل تەرۆریزمێ دانە، ب قەستی بۆمبەیان دتەقینن ل مەکانێن گشتەیی و تاکەکەسێن کو تێکلیەکە وان ئا بەربچاڤ چێنەبوویە ب رەژمێ رە، دکوژن. یا دن، ژ بۆ سەفەربەرکرنا گەل ژ بۆ بەشداربوونا شۆرەشێ ئان رێگرتنا ل بەر ئالیکاریدانا رەژمێ د تەپساندنا شۆرەشێ دە، ل دژی یێن تەپساندی کرارێن تەرۆریزمێ پێک تینن.

ئەڤ میناکێن نەرێز دکەڤن ناڤ چار کاتەگۆریێن جودا (فنلای 2015، رر. 206–8). یا یەکەم کاموفلاژا سڤیل ئە، یانێ شەرڤان خوە وەک کو سڤیل بە ددن خویاکرن دا کو بەری شەر نەیێن ئیمهاکرن. یا دویەم دلقگوهەرتن ئە، کو، مینا کاموفلاژا سڤیل، شەرڤان وەک سڤیل خویا دکن، لێ، ژ کاموفلاژا سڤیل جودا، ئەڤ خویاکرنا خاپینۆک تێ ئەملاندن کو د شەر دە نەیاران بخاپینن. د میناکەکە دلقگوهەرتنا سڤیل دە کو مجهائەل والزەر نیقاش دکە، پارتیزانێن فرانسی یێن ل هەمبەری داگرکەریا ئالمانان ل بەر خوە ددن، کنجێن گوندیان ل خوە دکن و کەمین داتینن (والزەر 1977 ر. 183). یا سێیەم مەرتالا مرۆڤی یە، ئەو تاکتیکا کو شەرڤان ب زانەبوون هەدەفێن لەشکەری نێزیکی سڤیلان ب جی دکن دا کو ئێرشکار ژێ دوور بسەکنە (سجهمتت 2009). یا چارەم، شەرڤان دکارن هەدەفێن نە-شەرڤان دەینن، تاکتیکەک کو ب قەستی کەسێن نە-شەرڤان، یانێ سڤیل، ژ بۆ هن ئاڤانتاژان دخن تالووکەیێ. میناکێن هەدەفگرتنا نە-شەرڤان وها نە: ڤەشارتنا سڤیلان ل جیەکی نێزیکی هەدەفێن لەشکەری، ب هێڤیا کو نەیار ل هەمان جیی خسارەکێ بدە وان ژی و رەژمێ پرۆڤۆکە بکە ب نیەتا خساردانا سڤیلان ئان، هەلبەت، هەدەفگرتنا قەستی یا دەڤەرێن ژ ئالیێ سڤیلان تێن ئەملاندن ئان لێ دژین. ئارمانجێن هەدەفگرتنا نە-شەرڤان دکارە ژ مۆتیڤەکرنا خەلکێ یا بۆ بەشداربوونا خەباتێن شۆرەشگەر، هەتا زۆردانا ل خەلکێ یا ژ بۆ پشتگری بدە شۆرەشێ و تەهریککرنا تەرۆر و بێنیزامیێ دکارە بێن رێزکرن. ئەڤ تاکتیکێن نەرێز ب ئاوایەکی زەلال نە ل گۆر ستانداردێن ژوس ئن بەللۆ یێن رێژەییتی و جهێکاریێ نە، ژ بەر کو زەهمەت دکن کو نەیار شەرڤان و نە-شەرڤانان ژ هەڤ دەرخن ئان نە-شەرڤانان ب یەکسەر مارووزی خسارێن مەزنتر دهێلن ب سەدەم کو وان وەک مەرتال ئان هەدەفێن قەستی ب کار تینن؛ ل هەمان جهی سڤیلان مارووزی ریسکێن مەزن ئێن خسارێ دهێلن.

شۆرەشگەر گەلەک جاران سەدەمێن وان خورت هەنە ڤان تاکتیکێن نەرێز ب کار بینن، ژ بەر کو ل گۆر رەقیبێن خوە بدەزاڤانتاژ ئن. یەک، ب گشتی تەمرینا وان ئا لەشکەری و دسپلینا وان ئا برێخستنبوونە وێ کێمتر بە ل گۆر شەرڤانێن رەژیمێ، ئەو ئێ وەک هەژمار ژی کێمتر بن، چێکێن وان ب گشتی وێ ب قاسی یێن رەژمێ نە بکالیتە بن و کاپاستەیا وان ئا لۆژستیک و ئیستخباراتێ وێ ژ یا رەژمێ لاوازتر بە. دو، ژ بۆ شۆرەشگەران زەهمەت ئە گەلەکی د بن زۆردەستیا رەژمەکە بێئەدالەت دە سەفەربەر بکن. رەژمێن زۆردەست ئێن روونشتی کۆنترۆلا خوە دەملینن ل سەر پەروەردە و مەدیایێ کو پرۆپاگاندایا خوە بکن دا کو نەهێلن خەلک بزانبە بێ رەژم چقاسی رزیایە، ئابۆری چقاس خراب ئە، کالیتەیا ژیانێ چقاس خراب ئە ل گۆر وەلاتێن چێتر تێن برێڤەبرن، و نەرازیبوونا ژ رەژمێ چقاس بەربەلاڤ ئە. لۆما، کرارا کاریگەر ئا شۆرەشگەر دبە کو لازم بە هشمەندیا شاش ئا خەلکێ ژ هەڤ بەلاڤ بکە. سەرکردەیا هەوەسکار ئا شۆرەشگەر ژ بۆ ڤێ دبە کو هەوجە بکە ژ خوە رە بکە پەیور کو هشمەندیا شاش ئا ئەوێن هێڤی دکن تەڤلی تێکۆشینا شۆرەشگەر بکن، ژ هۆلێ راکن. د میناکێن راستین دە، سەرکردەیێن هەوەسکار گەلەک جاران شدەت و جارنا تەرۆریزم ئەملاندنە دا کو ئاستەنگیێن ئەپیستەمیک ژ هۆلێ راکن کو بێتر کەس تەڤلی شۆرەشێ ببە. وەک میناک، ئێرشی «هەدەفێن نەرم» -پۆلێس ئان رایەدارێن رێڤەبریێ- کرنە دا کو نیشانی خەلکێ بدن کو «ئەو هێزا مە هەیە کو ئەم خسارێ بدن وان.» تاکتیکەک دن کو پر تێ ئەملاندن ژ ئالیێ شۆرەشگەران دا کو ئاستەنگێن ئەپستەمیک ژ هۆلێ راکن، ژ بۆ پرۆڤۆکەکرنا رەژمێ یە کو بەرتەکێن زالمانە بدن خوەپێشاندنێن بنسبەت ئاشتیانە، دا کو تەشهیر بکن کو رەژم چقاس خەدار ئە. کرارێن ب ڤی رەنگی کو ژ ئالیێ فکرا سەرەکە یا ژوس ئن بەللۆ تێن شەرمەزارکرن، تێ گۆتن هەوجە نە کو هەستا فائیلبوونێ کو هشمەندیا شاش تێک بریە، بێ خورتکرن.

هەرچقاس تێ فامکرن کو تاکتیکێن وها «نەرێز» چما جازب ئە ژ شۆرەشگەران رە، ئەڤ ئیدایا کو ئەڤ هەق تێن دیتن، ب گشتی ب گومان تێن پێشوازیکرن. ئەم ب کاموفلاژا سڤیل و دلقگوهەرتنا سڤیل دەست پێ بکن. ئەیان ئە کو ئەڤ تاکتیک ب هەوجەداریێن ستاندارد ئێن جهێکاریێ رە ل هەڤ ناکن، ل گۆر ڤێ شەرڤان دڤێ ئونفۆرما ل خوە بکن و ب ئاوایەکی ئەیان چەکێن خوە ب خوە رە بگەرینن دا کو نەیار بکاربە وان و نە-شەرڤانان ژ هەڤ دەرخە. جازبەیا پێژنیدار (ئنتوئتڤە) ئا ئیزەها ستاندارد ئا جهێکاریێ دکە کو هن رامانگەر ئیدا بکن کو کاموفلاژا سڤیل و دلقگوهەتنا سڤیل نابە بێن پەژراندن، ژ بەر کو تاکتیکێن وها نە-شەرڤانان مارووزی ریسکا خسارا هەمدەم ئا نەهەق و بێرەژە دهێلە (مەئسەلس 2008؛ جهو 2010).

ئەو کەسێن دبێژن کاموفلاژا سڤیل و دلقگوهەرتنا سڤیل دکارە بێ پەژراندن، سەری ل ئەدالەتێ ددن. فکر ئەڤ ئە کو، قەت نەبە، د مەرهالەیێن پێشی یێن تێکۆشینا خوە دە، شۆرەشگەر دەزاڤانتاژێن وان زێدە نە ل گۆر هێزێن رێڤەبریێ، ئەڤ دەزاڤانتاژ تشتەکی وها یە کو ئەو ژێ نە بەرپرسیار ئن، و دڤێ مرۆڤ نە ل بەندێ بە کو شۆرەشگەر بهێلن تێکۆشینا وان ئا ل دژی رەژمەکە بێئەدالەت تێک بچە (گرۆسس 2010: 153–4). وەک کو بەرێ ژی هات قالکرن، چەکێن شۆرەشگەران و کاپاستەیا وان لۆژستیک کێمتر ئە، هەرێمێن وان ئی ئەولە تونەنە کو لێ ل هەڤ کۆم ببن و هەوجەداریێن خوە تەداریک بکن، ژ بەر کو خەتێن شەر تونەنە د شەرەکی نەکۆنڤانسیۆنەل دە. فنلای ئانگاشت دکە کو ژ بەر ڤان سەدەمان، دکارە بێ پەژراندن کو کاموفلاژا سڤیل، لێ نە دلقگوهەرتن، بێ ئەملاندن ژ ئالیێ شۆرەشگەران (فنلای 2015، پپ. 211–12). ل گۆر فنلای، کاموفلاژا سڤیل دکارە هەق بێ دیتن، ژ بەر کو ئەڤ تاکتیک تەنێ دکە کو شۆرەشگەر بکاربن جار ب جار ژ ناڤ شەر ڤەکشن و ممکونکرنا ڤێ هم د بەلاڤبوونا مافان و پەیورێن دەربارێ شەرێ د پەیوەندێن ئاسمەتریک دە ئەدالەتێ تامیر دکە هم ب زاگۆنێن ستاندارد ئێن شەر رە ناکەڤە ناکۆکیێ. ل ئالیێ دن، ئەملاندنا دلقگوهەرتنا سڤیل نابە بێ پەژراندن، ژ بەر کو هەدەفا ڤێ تاکتیکێ نە تامیرکرنا ئەدالەتێ یە دەربارێ شیانەکە کو ژ ئالیێ زاگۆنێن شەر تێ پاراستن (یانێ، شیانا ڤەکشینا ژ شەر)، ئەڤ بێتر ژ بۆ کێمکرنا شیانا شەرڤانێن برێز (رەگولار) ئا خوە پاراستنێ یە (ب.ن.ب.، ر. 213).

کاموفلاژا سڤیل و دلقگوهەرتنا سڤیل تاکتیکێن وها نە کو ژهەڤدەرخستنا شەرڤانان و نە-شەرڤانان زەهمەتتر دکە و ب ئاوایەکی نەیەکسەر دکە کو سڤیل مارووزی ریسکا خسارا هەمدەم بمینن؛ ل ئالیێ دن، تاکتیکێن مینا ئەملاندنا مەرتالێن مرۆڤی ئان هەدەفگرتنێن نە-شەرڤان ب ئاوایەکی یەکسەر نە-شەرڤانان مارووزی ریسکێن گرینگ دهێلە ژ بۆ هن ئاڤانتاژێن لەشکەری و لۆما رێگەزا پارێزبەندیا نە-شەرڤانان ئیهلال دکە. ل گۆر گەلەک تەئۆرسیەنێن ل سەر شەرێن نەرێز ئێن مینا شەرێ شۆرەشگەر دخەبتن، تاکتیکێن وها ب گشتی ت جاری نابە بێن پەژراندن.

دڤێ بێ دیارکرن کو رەخنەگرێن تاکتیکێن وها یێن نەرێز ب گشتی ئیدا ناکن کو وەک پرەنسیب تاکتیکێن نەرێز ت جاری نایێن قەبوولکرن. ل هەمبەری «رەوشا بالا یا ئاجل» کو گەر رەژما سەردەست نەیێ گوهەرتن، وێ ببە سەدەما بۆبەلاتەکە ئەخلاقی، تەئۆریسیەنێن وها گەلەک جاران دفکرن کو تاکتیکێن نەرێز کو بکاربن هێسانتر بکە چارەسەرکرنا رەوشا ئاجل، دکارە وەک خرابیەکە کێمتر خراب رەوا بێ دیتن. پرسگرێک ئەو ئە کو کەسێن شەر دکن بخوە بریار بدن کو رەوشا تێ دە نە ئیستسنائی و ئاجلیەتەکە بالا یە. ئەندیشە ئەو ئە کو گەر بەشدارێن شەر بزانبن کو ئیستسنایێن وها ل بەر وان ئە، ئەوچاخ ریسکەک گرینگ هەیە کو نرخاندنێن وان ئی ب ئیهتمال خەلەت بن (بەلکی ئەنجاما هن پێشدارازان ئان موهاکەمەیا ئالیگر بن)، دکارە ببە سەدەما تەسبیتەکە شاش و تاکتیکێن کو نایێن پەژراندن بەملینن و دکارە خسارەکە نەرێژەیی بدن ماسوومان و کەسێن نە د ناڤ شەر دە نە (ناتهانسۆن 2010، رر. 201–8؛ ناگەل 1972؛ جۆئادی 2002؛ جۆئادی 2004). گرێدایی ڤێ، مرۆڤ دکارە تێکەڤە تاتێلێ کو گەر ئالیەکی شەر رێگەزا پارێزبەندیا نە-شەرڤانان ئیهلال بکە، ئالیێ دن ژی دکارە گوهـ نەدە نۆرمان و قائدەیێن شەر ب تەڤاهی برووخن (والدرۆن 2010: رر. 88–90).

کا گەلۆ ریسک هەیە کو تاکتیکێن ناڤبۆری بێن ئیستسمارکرن ئان نا، هەلبەت ئەڤ ئێ گرێدایی وێ رێبازا تایبەت بە کو تێ دە تێن ئەملاندن، لۆما وێ باش بە کو جورەیێن جودا یێن نە-شەرڤانێن هەدەف ژ هەڤ بێن دەرخستن. یا یەکەمین، و یا هەری بێهەد، تەرۆریزم ئە؛ ب ڤێ قەستا مە هەدەفگرتنا نە-شەرڤانان ئا قەستی یە (ژ بۆ نیقاشەکە بێتر بهوورگلی و بەرفرەهـ، بنر. مادەیا ل سەر تەرۆریزمێ). میناکەک، هەدەفگرتنا مەکانێن گشتەیی نە کو شێر لێ ناقەومە. ئارمانجا کرارێن ب ڤی رەنگی دکارە ترساندنا خەلکێ، لاوازکرنا پشتگریا بۆ رەژمێ ئان پەیامشاندنا بۆ رەژمێ ئان ئاکتۆرێن ناڤنەتەوەیی بە.

شۆرەشگەر دکارن وان تاکتیکێن کو نە-شەرڤانێن هەوجە ناکە بێن جهێکرن ژی هەدەف بگرن. بلاکیس، دکارن تاکتیکەکە دویەم ئا نەرێز کو ئەم ئێ وەک هەدەفگرتنا جهێکرنا بەرفرەهـ ب ناڤ بکن، بەملینن. ئەڤ تاکتیک هەدەفگرتنا قەستی یا نە-شەرڤانان دهەوینە، ئەو نە-شەرڤانێن کو ئیهتمال هەیە ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە ژ شەرێ شۆرەشگەر بەرپرسیار بن. ئەمێ ئووشتێن ڤێ بەرپرسیاریێ ب کورتی نیقاش بکن دەما ئەم ل سەر ئانگاشتێن د پاراستنا هەدەفگرتنا نەرێز سەکنین.

سێ، شۆرەشگەر دکارن خوە بسپێرن پرۆڤۆکەکرنا نەیار. ئارمانجا ڤێ تاکتیکێ پرۆڤۆکەکرنا ئاکتۆرێن رەژمێ یە کو خسارێ بدن نە-شەرڤانان دا کو پشتگریا گەل ئا بۆ تەڤگەرا شۆرەشگەر زێدە ببە. پرۆڤۆکاسیۆن ژ ئەملاندنا مەرتالێن مرۆڤی جودا یە، یا ئەول ئێرشکار ئە، یا دویەم بەرەڤان ئە. شەرڤان، ب هێڤیا کو نەیار ژ بەر هەبوونا نە-شەرڤانان ئێرش نەکە، مەرتالێن مرۆڤی دەملینن، لێ نیەتا پرۆڤۆکەکرنا نەیار خساردیتنا ماسوومان ئە. چار و یا داوی، شەرڤان دکارن زۆرێ بدن نە-شەرڤانان کو وان مەجبوور بهێلن بەشداری هەولدانێن شۆرەشگەر ببن.

ئانگاشتا ژ بۆ ریسکا ئیستسمارێ و ریسکا رووخینا قائدەیێن شەر ل هنەک ژ ڤان تاکتیکێن نەرێز تێن سەپاندن، نە ل هەموویان. ئەڤ ئانگاشتێن ل دژی تاکتیکێن نەرێز لاوازتر دمینن دەما خوەئاژۆیێن ژخوەبەر پەیدابوویی هەبن کو ل دژی ئیستسمارکرنا تاکتیکێن نەرێز ئان ل دژی بەرسڤدانا ئەملاندنا وان تێکەڤن تەڤگەرێ و دەما رەژما سەردەست د هالێهازر دە تەشەبسی ئیستسمارکرنا وێ تاکتیکا تێکلدار ناکە.

رەوشەکە وها موهتەمەل ئە کو چێببە ب هەدەفگرتنا نە-شەرڤان ئا بنسبەت کێمتر دەرهەد، یانێ، هەدەفگرتنا جهێکار ئا گشگر و پشتگریا بزۆرێ. ب ئیهتمالەکە مەزن، رەژمەکە بووبە هەدەفا شەرەکی شۆرەشگەر، ژ بۆ رەفێن خوە خورت بکە ژخوە وێ رێبازێن بزۆرێ بەملینە؛ ئەڤ ژی بێمانە دکە کو مرۆڤ تێکەڤە تاتێلێ کو وێ ڤێ تاکتیکێ ب ئاوایەکی خرابتر بەملینە. یا دن، هەدەفگرتنا جهێکار ئا بەرفرەهـ، ژ بەر هێزا ئاسمەتریک ئا رەژمێ، ژ بۆ رەژمەکە سەردەست کێم ئیهتمال هەیە کو ستراتەژیەکە هێژا بە وێ بەملینە.

شۆرەشگەر دەرفەتێن وان تونەیە خوە بگهێنن بنیادێن سازوومانی کو بکاربن خوە بسپێرنێ کو هەولدانێن خوە یی شەر پێش ڤە ببن. نەیارێ رەژمێ ژ ئەندامێن تایبەت ئێن تەڤگەرا شۆرەشگەر کو وێ تەهدید دکە، پێک تێ، لێ نەیارێ شۆرەشگەران ژی رەژم ئە کو نە تەنێ ژ رایەدارێن سیاسی و شەرڤانێن ئیتەئاتی فەرمانێن رایەداران دکن، ژ سازی و بنیادێن کو رەژمێ ل سەر خوە دهێلە ژی، پێک تێ؛ ئەڤ ددە فامکرن بێ چما هەدەفێن رەوا ژ بۆ شۆرەشگەران جازب ئن، نە ژ بۆ رەژمێ. لێ، خویایە ئارگومانێن ژ بۆ ریسکا ئیستسمارکرنێ و ریسکا رووخینا قائدەیێن شەر ژ بۆ تەرۆریزم و ئەملاندنا مەرتالێن مرۆڤی ژی دەوام دکە. رەژمێن سەردەست هن بەرژەوەندیێن وان هەنە د ئەملاندنا یەک ژ ڤان تاکتیکان دە، ژ بەر کو ئەملاندنا هەدەفگرتنا بێجهێکرن وێ بێتەسیر بکە ئەملاندنا موهتەمەل ئا کاموفلاژا سڤیل و دلقگوهەرتنێ کو شۆرەشگەر وێ مەجبووری بەملینە، و ئەملاندنا مەرتالێن مرۆڤی ب ئیهتمال وێ ل دژی ئێرشێن شۆرەشگەر بەرگر بە (لێ، ژ بۆ بەرەڤانیا ئەملاندنا مەرتالێن مرۆڤی، بنر. فابرە 2012، رر. 256–67).

ئانگاشتێن دەربارێ ریسکا ئیستسمارکرنێ و ریسکا رووخینا قائدەیێن شەر د هالێ پشتگریا ب زۆرێ و ئەملاندنا فەهمەکە بەرفرەهـ ئا هەدەفێن رەوا دەوام نەکە ژی، ئەڤ نایێ وێ مانەیێ کو شۆرەشگەر هەق ئن د تەرتیبکرنا ڤان تاکتیکێن نەرێز دە. رێگەزا پارێزبەندیا نە-شەرڤانان خویایە هێ ژی تێرا خوە سەدەمەکە ئەیان ئە کو نەهێلە تاکتیکێن وها بێن پەژراندن و دڤێ هن سەدەمێن ئەرێنی بێن پێشکێشکرن ژ بۆ پشتگریا ئەملاندنا وان.

د بەرەڤانیا پشتگریا زۆرداینێ دە، بوجهانان (2013) ئانگاشت دکە کو هن ئاوایێن زۆرداینێ دکارە بێ پەژراندن، وەک کو دەما شەرڤانێن شۆرەشگەر ب ریا تەهدیدێن جزایێن مادی یێن مینا ئیستملاککرنا ملکیەتێ ئان هەتا هەپسکرن ئان سینۆردارکرنا ئازادیێ ب دارێ زۆرێ لەشکەر پەیدا دکن. ماقوولترین مازووردیتنا رێبازێن وها یێن سەفەربەریا ب زۆرێ وێ هەدەفێن شۆرەشێ وەک قەنجیێن گشتەیی یێن خوەدان گرنگیا دەراسایی یا ئەخلاقی کاراکتەریزە بکە و زۆرداینێ ژی وەک چارەسەریا پرسگرێکا کرارا هەڤپار پێشکێش بکە. ژ بۆ زۆرداینەکە وها مازوور بێ دیتن، دڤێ سەدەما شۆرەشێ ئادل بە، یانێ قەنجیا ب زۆرێ بدەستکەتی دڤێ د رێژەیا خرابیا زۆرداینەکە وها دە بە (یانێ، مرۆڤ نکارە زۆرێ بدە کەسی کو تەڤلی دۆزەکە بێهوودە ببە)، برێخستنکرنا کەسێن زێدەتر کو تەنێ دکارە ب ریا زۆرێ پێک بێ، دڤێ ژ بۆ سەرکەفتنێ پێویست بە، و زۆرداین دڤێ ل گۆر رێگەزێن ستاندارد ئێن دەربارێ ئەملاندنا زۆرێ بە کو قەنجیەکە گشتەیی یا خوەدان ئەخلاقا دەراسایی تێخە بن تەمیناتێ، ب گۆتنەکە دن، دڤێ مالیەتێن زۆرداینێ و هەڤکاریا بۆ شۆرەشێ ب ئاوایەکی ئادل بێن بەلاڤکرن.

چ دکارە، ئەگەر هەبە، هەدەفگرتنا قەستی یا نەشەرڤانان ژ ئالیێ هێزێن شۆرەشگەر هەق دەرخینە؟ ل گۆر فابرە، «کوشتنا کەسەکی ماسووم -کو مافێ وی یی دڤێ-نەیێ-کوشتن ئیهلال دکە و هەموو مافێن وی یی دن ژی ژ هۆلێ رادکە- نکارە هەق بێ دیتن گەر ئەڤ نە ژ بۆ رێگرتنا ل بەر خرابیەکە مەزنتر بە کو هەژمارەکە گەلەکی زێدەتر کەس مارووزی ونداکرن ئان ئیهلالکرنەکە هەڤشب ئا هەموو مافان نەمینە. یانێ، وەک میناک، تەنێ ئیهلالکرنێن مافێ هەڤپار ئا دیارکرنا چارەنووسا خوە هەدەفگرتنا قەستی یا نە-شەرڤانان هەق دەرناخینە» (فابرە 2012، ر. 253).

هایا مە ژێ هەبە کو ئەنجاما فابرە نە-شەرڤانان ژی ماسووم دبینە. فنلای، د بەرەڤانیا زەمینەکە فرەهتر ئا ژ بۆ هەدەفگرتنێن قەستی یا نە-شەرڤانان دە، ئانگاشت دکە کو هن کەسێن ژ نە-شەرڤانان نە ماسووم ئن و ژ بەر ڤێ، هنەک ژ خسارێن شەر دکارە ل وان ژی بێ بەلاڤکرن. بنگەها ئانگاشتا فنلای ئەو ئیدا یە کو وێ هنەک، بەلکی گەلەک، سڤیل هەبن کو هەلوەست و رەفتارێن وان تەڤکاریا پاراستنا رەژما زۆردەست دکە و هەتا رادەیەکێ ژێ بەرپرسیار ئن، قەت نەبە شریکێن سووج ئن د دەستووردانا خسارێن زۆردەستیێ دە. ئەوچاخ، ب نێرینا فنلای، کو هەدەفگرتنا نە-شەرڤانان پێویست ئە ژ بۆ پێشڤەبرنا شەرەکی هەق ئێ شۆرەشگەر و ئەڤ کرن ئامرازا هەری رێژەدار ئا بەردەست ئە، لۆما هەدەفگرتنا نە-شەرڤانان دکارە مازوور بێ دیتن گەر هەدەف هەتا رادەیەکێ شریک ئان بەرپرسیار بن ژ زۆردەستیێ (فنلای 2015، رر. 261–83). ئالۆزیێن ڤێ ئانگاشتێ زێدە نە ژ بەر کو ئەو تشتا وەک تەڤکاریا گرینگ دهەسبینە نە زەلال ئە و نیقاشبار ئە. وەک میناک، جۆتکارەکی کو خوارنێ بدە پۆلێسێ ڤەشارتی یێ رەژمێ ئان سەیارەیێن کو پێ ددن دوو مخالیفان، تامیر بکە، ب ئاوایەکی زەلال تەڤکاریا تەخریباتا وان دکە، لێ نە زەلال کا ئەڤ جورە تەڤکاری وی دکە بەرپرسیار ب قاسی کو ببە هەدەف د شەر دە (فابرە 2009، فرۆوە 2014).

5. مداخەلە

مداخەلەکرنا شۆرەشێ دکارە رەوا بە ئان نا، ئەڤ مژارەکە پر گرینگ ئە ژ بۆ ئەخلاقێ شۆرەشا سیاسی. ئەم ئێ د مانەیەکە فرەهـ دە پەیڤا «مداخەلە»یێ بەملینن ژ بۆ بەهسا تەڤکاریێن لەشکەری یێن ئاکتۆرێن بیانی. مداخەلە دکارە کرنێن مینا تەڤکاریا شەرڤانان ئان چەکان و کرنێن مینا دیارکرنا هەرێمەکێ وەک قادا-فرین-قەدەخە، ئان دابینکرنا ئیستخباراتێ ئان پشتگریا لۆژستیک ئان پەروەردەیا ئەملاندنا چەکان بە. گەر ئەم خوەزایا ئاسیمەتریک ئا شەرێ شۆرەشگەر ل بەر چاڤ بگرن، ئالیکاریا لەشکەری یا ژ ئاکتۆرێن بیانی دکارە هەیاتی بە، هەتا بەلکی پێویست بە ژ بۆ سەرکەفتنا شۆرەشگەران.

هەرچقاس مداخەلە گرینگیەک وێ هەیاتی هەبە ژی ژ بۆ سەرکەفتنا شۆرەشەکێ، رەواکرنا مداخەلەیەکە لەشکەری یا ئاکتۆرێن بیانی تابیی هن سینۆرێن گرینگ ئێن ئەخلاقی یە. مجهائەل والزەر ئانگاشت کریە کو مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە یا هەڤپار هن سینۆرێن تەنگ داتینە کو ئاکتۆرێن بیانی دکارە چ بکن. ب نێرینا والزەر، ئاکتۆرێن بیانی دکارە مداخەلەیەکە نەهاتیە-خوەستن بکن تەنێ دەما گەلەک ب ئاجلیەتەکە پر مەزن ئا مرۆڤی، مینا قرکرنێ، رە روو ب روو مابە (والزەر 1977؛ والزەر 1980). ئانگاشتا والزەر ئاسیمەتریەکێ تینە ب خوە رە د ناڤبەرا هەقدیتنا شۆرەشێ و هەقدیتنا مداخەلەیێ دە؛ یا پێشی وەک بەرتەکا بۆ زۆردەستیێ کو نەگهشتبە ئاستا ئاجلیەتا مەزن ئا مرۆڤی، دکارە هەق بێ دیتن، یا دویەم نابە هەق بێ دیتن (ژ بۆ نیقاشا رەوشا ئاسمەتریک، بنر. دۆبۆس 2011).

بوجهانان ئانگاشت کریە کو رێزگرتنا ل مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە رێ دایە ئەنجامێن پر جودا (بوجهانان 2013). بوجهانان رەد دکە دو رێگەزێن هەڤپار ئێن وەک سینۆرێن مداخەلەیێ تێن پێشکێشکرن ب سەدەما رێزگرتنا مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە. یا یەکەمین رێگەزا ملل ئە کو دبێژە پشتگریا گەل ئا بۆ شۆرەشێ پێویست ئە کو مداخەلە هەق بێ دیتن. ئا دویەمین رێگەزا رزایێ یە، ل گۆر ڤێ یێن مەنفائەتا وان ژ مداخەلەیێ هەیە دڤێ رزا بدن مداخەلەیێ کو هەق بێ دیتن. بوجهانان رەد دکە ڤان رێگەزان، ژ بەر کو گەلەکی د بن زەختێن تیرانیەکە هشک ئا ببریار دە گەلەک ئاستەنگ هەنە کو بکاربە پشتگریا خوە دیار بکە بۆ شۆرەشێ و رزایا خوە نیشان بدە بۆ مداخەلەیێ.

بوجهانان، بێیی ڤان سینۆرێن ل سەر مداخەلەیێ، دو سەدەمێن جودا پێشکێش کریە ژ بۆ مداخەلەیا ل شۆرەشان. یەک، ل سەر زەمینا نێرینێن ل سەر رێژەداریێ ئانگاشت کریە کو ئاکتۆرێن بیانی دکارن ب ئاوایەکی هەق مداخەلە بکن ل شۆرەشێن دبە کو تێرا خوە نەهاتبن تەشویقکرن ژی، لێ مداخەلە ئا) بێباندۆر دکە نەهەقی و زێدەبوونا شدەتێ و زۆرداینا کو د شەرێن شۆرەشگەر دە پێک تێ ئان ب) وان شەرتان ئاڤا دکە کو یێن تەپساندی بکاربن ب ئاوایەکی مانیدار پشتگریا (ئان مخالەفەت) خوە بدن شۆرەشێ ئان رزایا خوە بدن مداخەلەیێ (بوجهانان 2013). دو، بوجهانان ئانگاشت کریە کو نێرینێن دەربارێ مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە، ئا راست، دکارە د لەهێ هەقدەرخستنا مداخەلەیێ دە بن (بوجهانان 2016). ئانگاشت دکە کو رێزگرتنا ل مافێ گەلەکی یێ دیارکرنا چارەنووسا خوە هەوجەیی تەدبیرێن ژ بۆ پاراستنا وان شەرتان ئە کو کۆمەک بکاربە مافێ خوە یی دیارکرنا چارەنووسا خوە بپارەزە و وان شەرتان پێش ڤە ببە کو کۆم تێ دە خوەدان شیانا دیارکرنا چارەنووسا خوە بە. وەک ئەنجام، ب نێرینا بوجهانان، رێزگرتنا ل مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە، ب سەرێ خوە، پێویست دکە دەستوورا مداخەلەیا د شەرێن شۆرەشگەر دە، ئەڤ ئێ مافێ گەلەکی یێ دیارکرنا چارەنووسا خوە بپارێزە و پێش ڤە ببە. ئەڤ دەستوور نفشێن سبەرۆژێ ل بەر چاڤ دگرە، یانێ ئاکتۆرێن بیانی دکارن مداخەلەیی چێبوونا رێڤەبریا پشت-شۆرەشێ ژی بکن گەر رەژما پشت-شۆرەشێ وسا ببە کو شەرتێن دیارکرنا چارەنووسا خوە وێ نکاربە پێک بێ ژ بۆ کەسێن سبەرۆژێ. دڤێ بێ دیارکرن کو ئانگاشتا بوجهانان بەرێ خوە تەنێ ددە نێرینا کو رێزگرتنا ل مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە رێ نادە مداخەلەیێ. نابێژە، ئەو راستیا کو مداخەلە وێ مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە پێش ڤە ببە، مداخەلەیێ هەق دەردخە. دکارە نێرینێن تەلافیکەر هەبن.

ماسسمۆ رەنزۆ بەرسڤا رەخنەگرانە یا ل ژێر ددە ئانگاشتا بوجهانان (رەنزۆ 2018). رەنزۆ پێشی دبێژە، گەر کەسەک ژ بۆ دەمەکێ نکاربە مافەکی ب کار بینە، ئەڤ نایێ وێ مانەیێ کو ئێندن نکارن وی مافی ئیهلال بکن. ل گۆر ڤێ، دەما کۆمەک نکاربە مافێ خوە یی دیارکرنا چارەنووسا خوە ب کار بینە، ئەڤ ئیما ناکە کو ئێندن دکارن وەک کو ئەو کۆم مافێ وێ یی دیارکرنا چارەنووسا خوە قەت تونەبە تەڤبگەرە. سینۆردارکرنێن کو خوە دسپێرن مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە دکارە ب ڤان سەدەمان بێ پەسەندکرن، ئا) پراتیکێن بەرێ یێن ئەملاندنا مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە، و ب) سەدەمێن هەیی یێن دەربارێ کو کۆم، گەر مافێ وان هەبە بکن، چاوا دکارە مافێ خوە یی دیارکرنا چارەنووسا خوە بەملینە (ژ بۆ بەرسڤەکە رەخنەگرانە بۆ رەنزۆ، بنر. وەلتمان 2019). بوجهانان دکارە وها بەرسڤ بدە کو مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە د وان شەرتان دە کو خوەدیێن ماف نکاربن وێ بەملینن دەوام دکە، لێ ماف، تەنێ دەما بکاربە بێ ئەملاندن، تێ ئیهلالکرن، نە ب تەدبیرێن کو ئەملاندنا وێ ممکون بکە.

فکر وێ ئەو بە کو د بن شەرتێن کو تیرانیەک ناهێلە مرۆڤ شیانا خوە یا دیارکرنا چارەنووسا خوە پێش ڤە ببە، ماف ئەو ئە کو، نخوماندی ئان ڤەشارتی، رێزگرتنا ل مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە بکاربە د هن شەرتان دە بێ مانەیا کرنا تشتێن لازم ئن ژ بۆ ئەملاندنا وی مافی.

نێرینێن ئەم هەتا نها ل سەر سەکنین دیار دکن کو مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە هەتا رادەیەکێ دکارە ژ رەواکرنا مداخەلەیێ رە ببە سەدەم. لێ هن نڤیسکار ئینکار دکن کو مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە گرینگیەک وێ هەبە. ل گۆر ڤان نێرینان، گەر رێگەزێن ژوس ئاد بەللوم ب جی بووبن، ئەوقاس مداخەلە دکارە رەوا بێ دیتن بێیی کو کا خوەدیێن مەنفەئاتێ پشتگری ددنێ ئان نا. (مجماهان 2010؛ ئالتمان و وەللمان 2011: بەش 5؛ تەسۆن 2017 بەش 3). ژ بەر کو ئەڤ ئانگاشت رەد دکن کو رێزگرتنا ل مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە سینۆران داتینە ل بەر مداخەلەیێ، د ئەنجامێ دە رەدیەیا پۆزسیۆنا والزەر ئا ئاسمەتریک پێویست دکن، ئەڤ ژی رێ ڤەدکە ل بەر سمەتریا ناڤبەرا دەستووردانێن بۆ مداخەلەیا شەرێ شۆرەشگەر و دەستووردانێن بۆ ئاکتۆرێن بیانی کو مداخەلەیا لەشکەری پێک بینن.

رەنزۆ د بەرسڤا بۆ ڤان نێرینان دە، ئانگاشت کریە کو مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە نرخەک ئە کو سینۆران داتینە ل رەوابوونا مداخەلەیێ (رەنزۆ 2020). بنگەها ئانگاشتا رەنزۆ ئەو ئیدا یە کو مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە نرخەکە ب سەرێ خوە یە. ژ بۆ خورتکرنا ڤێ ئیدایێ، رەنزۆ ئانگاشت دکە کو لازم ئە مراجائاتی مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە بکن ژ بۆ راڤەکرنا خەلەتبوونا کۆلۆنیالیزمێ. رەنزۆ دبێژە، شاش ئە کو کۆلۆنیالیزم ناکەڤە ئیهلالکرنا مافێن بنگەهین ئێن مرۆڤی یێن گەلێ کۆلۆنیزەکری، ژ بەر کو مافێ گەلەکی یێ دیارکرنا چارەنووسا خوە ئیهلال دکە.

 رەنزۆ، پشتی کو ئسبات دکە کو مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە نرخەکە ب سەرێ خوە یە، ئانگاشتا خوە ددۆمینە کو رێزگرتنا ل نرخا مافێ دیارکرنا چارەنووسا خوە سینۆرەکە پرۆ تانتۆ (ئانجەخ هەتا ڤێ رادەیێ) داتینە ل سەر رەوابوونا مداخەلەیێ. ل گۆر ڤێ سینۆرێ پرۆ تانتۆ لازم ئە ل بەر چاڤ بێ گرتن بێ جڤاتەک چاوا دکارە مافێ خوە یی دیارکرنا چارەنووسا خوە بەملینە گەر بکاربە ڤێ بکە و بەرێ ئەڤ مافێ خوە چقاسی ئەملاندیە دا کو بێ دیارکرن کا مداخەلە وێ ژ ئالیێ جڤاتێ بێ پەژراندن ئان نا. لێ رەنزۆ، ل گۆر هسابێ خوە، ناگهێژە وێ ئەنجامێ کو سمەتریەک هەیە د ناڤبەرا شۆرەش و مداخەلەیێ دە. بلاکیس، دبێژە سمەتری هەیە، ژ بەر کو شۆرەش وێ د وێ مەیلێ دە بە کو بێ تەشویقکرن ژ ئالیێ کۆمەکە ئاڤانگارد کو، مینا ئاکتۆرەکە بیانی، ئا راست خوەدان هەمان تێکلیێ یە. ل گۆر ڤێ، ئانگاشت دکە کو سمەتریەک هەیە د ناڤبەرا رەواکرنا مداخەلەیێ و رەواکرنا شۆرەشێ دە، ژ بەر کو هەردو ژی دڤێ مافێ گەل ئێ دیارکرنا چارەنووسا خوە ل بەر چاڤ بگرن.

ئیزەهاتەکە ئالتەرناتیف ئا تێکلیا ناڤبەرا شۆرەش و مداخەلەیێ ژ ئالیێ جهرستۆپهەر ژ. فنلای (فنلای 2020) تێ پێشکێشکرن. فنلای دبێژە، شۆرەش و مداخەلە هەڤدو تەمام دکن. ئیدا دکە کو مداخەلە شۆرەشێ تەمام دکە و رەواکرنا مداخەلەیێ فۆنسکیۆنەکە رەواکرنا شۆرەشێ یە. ژ بۆ مداخەلە بکاربە بێ رەواکرن، ب نێرینا فنلای، پێشی، یێن مارووزی مداخەلەیێ دمینن دڤێ نکاربن مافێ خوە بپارێزن و یا دویەم، سەرکردەیێن خوەمالی یێن شۆرەشێ دڤێ نکاربن ب سەرێ خوە ب سەر کەڤن.

6. پێشنیازێن ژ بۆ لێکۆلینێن زێدەتر د فەلسەفەیا شۆرەشێ دە

هم ئەتیکا شۆرەشێ هم ئەتیکا مداخەلەیا ل شۆرەشێ بێتر گرێدایی بوویەرێ یە، ژ بەر کو هەردو ژی ب نێرینێن دەربارێ ئەنجامێن موهتەمەل ئێن بەشداربوونا شۆرەشێ شکل دگرن. ب ئاوایەکی تایبەتتر، مەسەلەیا کو گەلۆ دڤێ ئان دکارە بێ قەبوولکرن کو تاکەکەس ئان کۆم تەشەبس بکن نیزاما سیاسی یا هەیی هلوەشینن ئان یەکا نوو بینن شوونا وێ، تەڤی یێن دن، گرێدایی وێ یە کو پێشبینیێن پێشڤەچوونێن گرینگ باش بن و هێژایی مالیەتێن هەولدانێن بدەستخستنا وێ بن. و ژ بۆ ئالیێن سێیەمین، ریسک ئان مەنفائەتێن مداخەلەکرنا ژ بۆ پشتگری ئان دژبەریا شۆرەشێ ژی گرینگ ئن. مە دیت کو، ژ بلی ئانگاشتا تێگەهی یا کانت، دابەشبوونا ناڤبەرا فیلۆزۆفێن کو شۆرەشێ قەدەخە دکن (و هەروها، مداخەلەیا ژ بۆ پشتگریا شۆرەشێ ژی) و ئەو ئێن کو دبێژن شۆرەش جارنا دکارە بێ رەواکرن، هەری باش ب هیپۆتەزا کو کۆمێن دژبەر خوە دسپێرن تەخمینێن جودا یێن ریسکێن شۆرەشێ، تێ راڤەکرن. لێ مە ئەڤ ژی دیت کو ریسکێن ل گۆر پەیوەندێن کو شۆرەش تێ دە پێک تێن، دگوهەرە. داویا داوی، تەئۆریەکە ماقوول ئا فەلسەفی یا شۆرەشێ وێ پارتیکولاریستیک بە، ژ بەر ڤێ: وێ بێ پەژراندن کو بەرسڤەکە راست تونەیە ژ ڤێ پرسێ رە «گەلۆ شۆرەش تێ رەواکرن،» گەر پەیوەند نەهاتبە دیارکرن و تێکلیا ناڤبەرا پەیوەندێن جودا و ئەنجامێن جودا یێن موهتەمەل ئێن شۆرەشێ نەهاتبن ئیزەهکرن. ژ بۆ ڤێ ئیزاهەتەکە ئەمپریک ئا تێکلیا ناڤبەرا پەیوەند و ئەنجامان لازم ئە. هەتا نها، تەئۆریێن ئەخلاقێ یێن شۆرەشێ ئەڤ پێدڤی نەهانینە جی.

ل گۆر ڤێ، ئەم تێن ڤێ ئەنجامێ کو تەئۆریەکە ماقوول ئا ل سەر ئەخلاقێ شۆرەشێ دڤێ خوە بسپێرە تەئۆریەکە تەسویری-ئیزەهکار ئا بەرفرەهیا گوهەرنا سیاسی یا موهتەمەل، تەئۆریەکە کو پەیوەندێ ل بەر چاڤ بگرە. یا دن، ژ بەر کو پرس ئەو ئە کو شۆرەش، گەر هەبە، کەنگی موهتەمەل ئە کو نیزامەکە سیاسی یا ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە چێتر هلبەرینە، تشتا لازم ئە ژ تەئۆریەکە تەسویری-ئیزەهکار ئا پێشڤەچوونا بەرفرەهـ ئا گوهەرینا سیاسی پێ ڤە نە تشتەک ئە.

ریەکە دن ئا ئیفادەکرنا ڤێ خالا بنگەهین ئەو ئە کو تەئۆریزەکرنا ئەخلاقا شۆرەشێ دڤێ بێ «خوەزاییکرن،» نە د مانەیا کو مەسەلەیێن نۆرماتیڤ دڤێ بێن داخستن ئاستا مەسەلەیێن دیاردەیی، د مانەیا کو تەئۆرسیەن دڤێ گرینگیا دیاردەیان قەبوول بکن کو د راستیێ دە چ دقەومە د شۆرەشان دە. هەتا کو ڤێ بکن، نیقاشێن بەردەوام ئێن مینا کا شۆرەش ئان رەفۆرم باشترین رێ یە ژ بۆ پێشڤەچوونا ئەخلاقی، نیقاشێن دەربارێ گرینگیا مەزن ئا رەواکرنا شۆرەشێ، وێ بێ ئەنجام بمینن.

ئەڤ تێ مانەیا کو تەئۆریزەکرنا نۆرماتیڤ ئا دەربارێ شۆرەشێ، گەر وێ تێرا خوە شێنبەر بە کو رێبەرتیا کراران بکە، نە تەنێ هەوجەیی بەهرەیێن فیلۆزۆفان ئە، هەوجەیی سەریلێدانا تەئۆریێن زانستێن جڤاکی یێن تێکلدار ئە ژی کو گوهەرینێن بەرفرەهـ چاوا پێک تێن (پرسەکە دیاردەیی) و نرخاندنێن بپرەنسیب لێ بێن زێدەکرن، کو ئەنجامێن موهتەمەل ئێن شۆرەشێ یێن د پەیوەندێن جودا دە وێ ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە پێشڤەروو بە ئان نا.

چاڤکانی

ژێگرتنێن مەر ئیشارەتی ڤێ بەرهەمێ دکە: تهە مارخ-ئەنگەلس رەئادەر، رۆبەرت توجکەر (ئەد.)، نەو یۆرک: و.ڤ. نۆرتۆن، چاپا 2.، 1978.

• ئالتمان، ئاندرەو، ئاند جهرستۆپهەر هەئاتهـ وەللمان، 2011، ئا لبەرال تهەئۆری ئۆف ئنتەرناتۆنال ژوستجە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ست. ئائوگوستنە، جتی ئۆف گۆد (دە جڤتاتە دەئ)، هەنری بەتتەنسۆن (ترانس.)، ژۆهن ئۆئمەئارا (ئنترۆدوجتۆن)، لۆندۆن: پەنگوئن، 1972.
• ئاقوئناس، تهۆماس، سومما تهەئۆلۆگائە (سەجتۆن ئائائە 42: ئۆن سەدتۆن)، ئن ئاقوئناس: پۆلتجال ورتنگس (جامبردگە تەختس ئن تهە هستۆری ئۆف پۆلتجال تهۆئوگهت)، ر.و. دیسۆن (ئەد.)، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 2002.
• بگگار، نگەل، 2013، «جهرستان ژوست وار رەئاسۆننگ ئاند توۆ جاسەس ئۆف رەبەللۆن: ئرەلاند 1916–1921 ئاند سیرا 2011–پرەسەنت»، ئەتهجس & ئنتەرناتۆنال ئاففائرس، 27(4): 393–400. دۆئ:10.1017/س089267941300035خ
• بوجهانان، ئاللەن، 1979، «رەڤۆلوتۆناری مۆتڤاتۆن ئاند راتۆنالتی»، پهلۆسۆپهی & پوبلج ئاففائرس، 9(1): 59–82.
• –––، 1982، مارخ ئاند ژوستجە: تهە رادجال جرتقوئە ئۆف لبەرالسم، لۆندۆن: مەتهوئەن.
• –––، 2006، «ئنستتوتۆنالزنگ تهە ژوست وار»، پهلۆسۆپهی & پوبلج ئاففائرس، 34(1): 2–38. دۆئ:10.1111/ژ.1088-4963.2006.00051.خ
• –––، 2013، «تهە ئەتهجس ئۆف رەڤۆلوتۆن ئاند ئتس ئمپلجاتۆنس فۆر تهە ئەتهجس ئۆف ئنتەرڤەنتۆن»، پهلۆسۆپهی & پوبلج ئاففائرس، 41(4): 291–323. دۆئ:10.1111/پاپا.12021
• –––، 2015، «ئا رجهەر ژوس ئاد بەللوم»، ئن لازار ئاند فرۆوە 2015: .
• –––، 2016، «سەلف-دەتەرمناتۆن، رەڤۆلوتۆن، ئاند ئنتەرڤەنتۆن»، ئەتهجس، 126(2): 447–473. دۆئ:10.1086/683639
• جهەنۆوەتهـ، ئەرجا ئاند مارا ژ. ستەپهان، 2011، وهی جڤل رەسستانجە وۆرکس: تهە ستراتەگج لۆگج ئۆف نۆنڤۆلەنت جۆنفلجت، نەو یۆرک: جۆلومبا ئونڤەرستی پرەسس.
• جۆئادی، ج. ئا. ژ.، 2002، «تەررۆرسم، ژوست وار ئاند سوپرەمە ئەمەرگەنجی»، ئن تەررۆرسم ئاند ژوستجە، ج. ئا. ژ. جۆئادی ئاند مجهائەل ئۆئکەئەفە (ئەدس.)، مەلبۆئورنە: مەلبۆئورنە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2004، «تەررۆرسم، مۆرالتی، ئاند سوپرەمە ئەمەرگەنجی»، ئەتهجس، 114(4): 772–89.
• جهو، یڤۆننە، 2010، «ئونفۆرم ئەخجەپتۆنس ئاند رگهتس ڤۆلاتۆنس»، سۆجال تهەئۆری ئاند پراجتجە، 36(1): 44–77.
• جۆهەن، گ.ئا.، 1978، کارل مارخئس تهەئۆری ئۆف هستۆری: ئا دەفەنجە، پرنجەتۆن، نژ: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• داڤس، ریان و.، 2004، «ئس رەڤۆلوتۆن مۆراللی رەڤۆلتنگ؟»، تهە ژۆئورنال ئۆف ڤالوئە ئنقوئری، 38(4): 561–568. دۆئ:10.1007/س10790-005-7254-ی
• دۆبۆس، نەد، 2011، ئنسوررەجتۆن ئاند ئنتەرڤەنتۆن: تهە توۆ فاجەس ئۆف سۆڤەرەئگنتی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس. دۆئ:10.1017/جبۆ9781139049214
• دونننگ، وم. ئا.، 1904، «تهە مۆنارجهۆماجهس»، پۆلتجال سجەنجە قوئارتەرلی، 19 (2): 277–301.
• ئەنگەلس، فرەدرجهـ، [1880] 1892، سۆجالسم: ئوتۆپان ئاند سجەنتفج، ئەدوارد ئاڤەلنگ (ترانس.). [ئەنگەلس [1880] 1892 ئاڤائلابلە ئۆنلنە]
• ئەلستەر، ژۆن، 1985، ماکنگ سەنسە ئۆف مارخ، جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• فابرە، جێجلە، 2009، «گونس، فۆئۆد، ئاند لابلتی تۆ ئاتتاجک ئن وار»، ئەتهجس، 120(1): 36–63. دۆئ:10.1086/649218
• –––، 2012، جۆسمۆپۆلتان وار، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• فنلای، جهرستۆپهەر ژ.، 2006، «ڤۆلەنجە ئاند رەڤۆلوتۆناری سوبژەجتڤتی: مارخ تۆ žئžئەک»، ئەئورۆپەئان ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال تهەئۆری، 5(4): 373–397. دۆئ:10.1177/1474885106067277
• –––، 2015، تەررۆرسم ئاند تهە رگهت تۆ رەسست: ئا تهەئۆری ئۆف ژوست رەڤۆلوتۆناری وار، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2020، «ئاسسستنگ رەبەلس ئابرۆئاد: تهە ئەتهجس ئۆف ڤۆلەنجە ئات تهە لمتس ئۆف تهە دەفەنسڤە پارادگم»، ژۆئورنال ئۆف ئاپپلەد پهلۆسۆپهی، 39(1): 38–55.
• فلکسجهوهـ، کاترن، 2008، «رەئاسۆن، رگهت، ئاند رەڤۆلوتۆن: کانت ئاند لۆجکە»، پهلۆسۆپهی & پوبلج ئاففائرس، 36(4): 375–404. دۆئ:10.1111/ژ.1088-4963.2008.00146.خ
• فرۆوە، هەلەن، 2014، دەفەنسڤە کللنگ، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• فرۆوە، هەلەن ئاند سەتهـ لازار (ئەدس.)، 2017، تهە ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف ئەتهجس ئۆف وار، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس. دۆئ:0.1093/ئۆخفۆردهب/9780199943418.001.0001
• گرۆسس، مجهائەل، 2010، مۆرال دلەمماس ئۆف مۆدەرن وار: تۆرتورە، ئاسساسسناتۆن، ئاند بلاجکمائل ئن ئان ئاگە ئۆف ئاسیممەترج جۆنفلجت، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• هلل، تهۆماس ئە.، 2002، «قوئەستۆنس ئابۆئوت کانتئس ئۆپپۆستۆن تۆ رەڤۆلوتۆن»، تهە ژۆئورنال ئۆف ڤالوئە ئنقوئری، 36(2–3): 293–298. دۆئ:10.1023/ئا:1016156620402
• هۆببەس، تهۆماس، [1651] 1994، لەڤاتهان، ئەدون جورلەی (ئەد.)، ئنداناپۆلس، ئن: هاجکەتت.
• ئسەر، ماتتاس، 2017، «بەیۆند تهە پارادگم ئۆف سەلف-دەفەنسە؟ ئۆن رەڤۆلوتۆناری ڤۆلەنجە»، ئن تهە ئەتهجس ئۆف وار: ئەسسایس، سابا بازارگان ئاند ساموئەل ج. رجکلەسس (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس. دۆئ:10.1093/ئاجپرۆف:ئۆسۆ/9780199376148.003.0010
• ژەنکنس، بران مجهائەل، 2014، «تهە دینامجس ئۆف سیرائس جڤل وار»، سانتا مۆنجا، جا: راند جۆرپۆراتۆن، پە-115-رج. [ژەنکنس 2014 ئاڤائلابلە ئۆنلنە]
• ژەنننگس، فرانجس، 2000، تهە جرەئاتۆن ئۆف ئامەرجا: تهرۆئوگهـ رەڤۆلوتۆن تۆ ئەمپرە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ژۆهنسۆن، ژامەس تورنەر، 2013، «ئاد فۆنتەس: تهە قوئەستۆن ئۆف رەبەللۆن ئاند مۆرال ترادتۆن ئۆن تهە ئوسە ئۆف فۆرجە»، ئەتهجس & ئنتەرناتۆنال ئاففائرس، 27(4): 371–378. دۆئ:10.1017/س0892679413000336
• ژۆنەس، دانەل م.، ستوئارت ئا.برەمەر، ئاند ژ. داڤد سنگەر، 1996، «ملتارزەد ئنتەرستاتە دسپوتەس، 1816–1992: راتۆنالە، جۆدنگ رولەس، ئاند ئەمپرجال پاتتەرنس»، جۆنفلجت ماناگەمەنت ئاند پەئاجە سجەنجە، 15(2): 163–213.
• کالیڤاس، ستاتهس ن.، 2006، تهە لۆگج ئۆف ڤۆلەنجە ئن جڤل وار، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• کانت، ئممانوئەل، 1797، مەتاپهیسجس ئۆف مۆرالس (دە مەتاپهیسک دەر ستتەن) ئن پراجتجال پهلۆسۆپهی، ماری گرەگۆر (ترانس.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 1996.
• کاپەلنەر، زسۆلت، 2019، «رەڤۆلوتۆن ئاگائنست نۆن-ڤۆلەنت ئۆپپرەسسۆن»، رەس پوبلجا، 25: 445–461. دۆئ: 10.1007/س11158-019-09437-0
• کەلسای، ژۆهن، 2013، «موسلم دسجۆئورسە ئۆن رەبەللۆن»، ئەتهجس & ئنتەرناتۆنال ئاففائرس، 27(4): 379–391. دۆئ:10.1017/س0892679413000348
• کۆرسگائارد، جهرستنە، 2008، «تاکنگ تهە لاو ئنتۆ ئۆئور ئۆون هاندس: کانت ئۆن تهە رگهت تۆ رەڤۆلوتۆن»، ئن رەجلائمنگ تهە هستۆری ئۆف ئەتهجس: ئەسسایس فۆر ژۆهن راولس، ئاندرەوس رەئاتهـ، باربارا هەرمان، ئاند جهرستنە م. کۆرسگائارد (ئەدس.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس. دۆئ:10.1017/جبۆ9780511527258.012
• لەئە، ستەڤەن پ.، 2012، ئەتهجس ئاند وار: ئان ئنترۆدوجتۆن، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• لۆجکە، ژۆهن، 1689، سەجۆند ترەئاتسە ئۆف گۆڤەرنمەنت: ئان ئەسسای جۆنجەرننگ تهە تروئە ئۆرگنال، ئەختەنت ئاند ئەند ئۆف جڤل گۆڤەرنمەنت، رجهارد هـ. جۆخ (ئەد.)، ئارلنگتۆن هەئگهتس، ئل: هـ. داڤدسۆن، 1982.
• ماجمللان، د.، 2016 [1906]، گەئۆرگە بوجهانان؛ ئا بۆگراپهی، ئامستەردام: لەئۆپۆلد جلاسسجس.
• مجماهان، ژەفف، 1994، «ئننۆجەنجە، سەلف-دەفەنسە ئاند کللنگ ئن وار»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال پهلۆسۆپهی، 2(3): 193–22. دۆئ:10.1111/ژ.1467-9760.1994.تب00021.خ
• –––، 2004، «وار ئاس سەلف-دەفەنسە»، ئەتهجس ئاند ئنتەرناتۆنال ئاففائرس، 18(1): 75–80.
• –––، 2010، «هومانتاران ئنتەرڤەنتۆن، جۆنسەنت، ئاند پرۆپۆرتۆنالتی»، ئن ئەتهجس ئاند هومانتی: تهەمەس فرۆم تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ژۆناتهان گلۆڤەر، ئانن ن. داڤس، رجهارد کەسهەن، ئاند ژەفف مجماهان (ئەدس)، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2014، «وهات رگهتس مای بە دەفەندەد بی مەئانس ئۆف وار؟» ئن تهە مۆرالتی ئۆف دەفەنسڤە وار، جێجلە فابرە ئاند سەتهـ لازار (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس. دۆئ:10.1093/ئاجپرۆف:ئۆسۆ/9780199682836.001.0001
• مەئسەلس، تامار، 2008، تهە ترۆئوبلە وتهـ تەررۆر: لبەرتی، سەجورتی، ئاند تهە رەسپۆنسە تۆ تەررۆرسم، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• مۆرکەڤجوس، ڤالەرە، 2013، «وهی وە نەئەد ئا ژوست رەبەللۆن تهەئۆری»، ئەتهجس & ئنتەرناتۆنال ئاففائرس، 27(4): 401–411. دۆئ:10.1017/س0892679413000440
• ناگەل، تهۆماس، 1972، «وار ئاند ماسساجرە»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 1(2): 123–44.
• ناسهـ، گاری ب.، 2005، تهە ئونکنۆون ئامەرجان رەڤۆلوتۆن: تهە ئونرولی برتهـ ئۆف دەمۆجراجی ئاند تهە ستروگگلە تۆ جرەئاتە ئامەرجا، نەو یۆرک: ڤکنگ.
• ناتهانسۆن، ستەپهەن، 2010، تەررۆرسم ئاند تهە ئەتهجس ئۆف وار، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• نۆرمان، رجهارد.، 1995، ئەتهجس، کللنگ ئاند وار، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• پارری، ژۆناتهان، 2018، «جڤل وار ئاند رەڤۆلوتۆن»، ئن تهە ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف ئەتهجس ئۆف وار، سەتهـ لازار ئاند هەلەن فرۆوە (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• رەنزۆ، ماسسمۆ، 2018، «هەلپنگ تهە رەبەلس»، ژۆئورنال ئۆف ئەتهجس ئاند سۆجال پهلۆسۆپهی، 13(3): 222–239.
• –––، 2020، «رەڤۆلوتۆن ئاند ئنتەرڤەنتۆن»، نۆئووس، 54(1): 233–253.
• رۆدن، داڤد، 2002، وار ئاند سەلف-دەفەنسە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2011، «ژوستفینگ هارم»، ئەتهجس، 122(1): 74–110. دۆئ:10.1086/662295
• سجهمتت، مجهائەل ن.، «هومان سهەلدس ئاند ئنتەرناتۆنال هومانتاران لاو»، جۆلومبا ژۆئورنال ئۆف ترانسناتۆنال لاو، 47: 292–338.
• سممۆنس، ئا. ژۆهن، 1979، مۆرال پرنجپلەس ئاند پۆلتجال ئۆبلگاتۆنس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• سنگەر، ژ. داڤد ئاند مەلڤن سمالل، 1994، «جۆررەلاتەس ئۆف وار پرۆژەجت: ئنتەرناتۆنال ئاند جڤل وار داتا، 1916–1992»، ئنتەر-ئونڤەرستی جۆنسۆرتوم فۆر پۆلتجال ئاند سۆجال رەسەئارجهـ (ئجپسر)، ئنستتوتە فۆر سۆجال رەسەئارجهـ، ئونڤەرستی ئۆف مجهگان. [سنگەر & سمالل 1994 ئاڤائلابلە ئۆنلنە]
• سکۆجپۆل، تهەدا، 2015، ستاتەس ئاند سۆجال رەڤۆلوتۆنس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• سمتهـ، ماتتهەو نۆئاهـ، 2008، «رەتهنکنگ سۆڤەرەئگنتی، رەتهنکنگ رەڤۆلوتۆن»، پهلۆسۆپهی & پوبلج ئاففائرس، 36(4): 405–440. دۆئ:10.1111/ژ.1088-4963.2008.00147.خ
• سوáرەز، فرانجسجۆ، [1609] 2006، «ژوستجە، جهارتی، ئاند وار» (ئۆپوس دە ترپلج ڤرتوتە تهەئۆلۆگجا فدە، سپە & جهارتاتە)، ئن تهە ئەتهجس ئۆف وار: جلاسسجال ئاند جۆنتەمپۆراری رەئادنگس، گرەگۆری م. رەئجهبەرگ، هەنرک سیسە، ئاند ئەندرە بەگبی (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل، جهاپتەر 29.
• تەسóن، فەرناندۆ ر.، 2017، «ئا دەفەنە ئۆف هومانتاران ئنتەرڤەنتۆن»، ئن دەباتنگ هومانتاران ئنتەرڤەنتۆن، باس ڤان دەر ڤۆسسەن ئاند فەرناندۆ تەسóن (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• واگنەر، ر. هاررسۆن، 2000، «بارگائننگ ئاند وار»، ئامەرجان ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال سجەنجە، 44(3): 469–484. دۆئ:10.2307/2669259
• والدرۆن، ژەرەمی، 2004، «تەررۆرسم ئاند تهە ئوسەس ئۆف تەررۆر»، ژۆئورنال ئۆف ئەتهجس، 8: 5–35.
• والزەر، مجهائەل، 1977، ژوست ئاند ئونژوست وارس: ئا مۆرال ئارگومەنت وتهـ هستۆرجال ئللوستراتۆنس، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.
• –––، 1980، «تهە مۆرال ستاندنگ ئۆف ستاتەس: ئا رەسپۆنسە تۆ فۆئور جرتجس»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 9(3): 209–229.
• وەئنستەئن، ژەرەمی م.، 2007، ئنسدە رەبەللۆن: تهە پۆلتجس ئۆف ئنسورگەنت ڤۆلەنجە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• وتتمان، دۆنالد، 1979، «هۆو ئا وار ئەندس: ئا راتۆنال مۆدەل ئاپپرۆئاجهـ»، ژۆئورنال ئۆف جۆنفلجت رەسۆلوتۆن، 23(4): 743–763. دۆئ:10.1177/002200277902300408
• وۆئۆد، گۆردۆن س.، 1993، تهە رادجالسم ئۆف تهە ئامەرجان رەڤۆلوتۆن، نەو یۆرک: ڤنتاگە.
• یپ، لەئا، 2014،«ئۆن رەڤۆلوتۆن ئن کانت ئاند مارخ»، پۆلتجال تهەئۆری، 42(3): 262–287. دۆئ: 10.1177/0090591714523138
• زنن، هۆوارد، 1980، ئا پەئۆپلەئس هستۆری ئۆف تهە ئونتەد ستاتەس، نەو یۆرک: هارپەر & رۆو.

چاڤکانیێن دن ئێن ئنتەرنەتێ

• پرۆژەیا ئاکادەمیک ئا ل سەر شەر
• کۆنڤاسنیۆنێن جەنەڤێ یێن 1949ان و پرۆتۆکۆلێن وان ئی ئیلاوەیی (1977، 2005)

نیشەیێن شۆرەشێ

1.جێجلە فابرە (2012)، ستەڤەن لەئە (2012)، و ئاللەن بوجهانان (1979، 2006، 2013) گش ل سەر هن مەسەلەیێن گرینگ ئێن شەرێ شۆرەشگەر ئێن رەوا سەکنینە، لێ کەسی ژ وان ب بەرفرەهی ئیزەهـ نەکرنە.

2.کتێبا قەدربلند ئا نەد دۆبۆس، ئنسوررەجتۆن ئاند ئنتەرڤەنتۆن: توۆ فاجەس ئۆف سۆڤەرەئگنتی (2011)، گاڤەکێ پێش ڤە داڤێژە د نرخاندنا بابەتا ئیهمالکری یا شۆرەشێ. ژ ئالیێ ڤەگریێ ژ خەباتا فنلای تەنگتر ئە، ژ بەر کو ل سەر ڤێ مژارێ دسەکنە کا گەلۆ هەمان شەرت و مەرجێن شۆرەشێ رەوا دکن دکارن مداخەلەیێ ژی رەوا بکن.

3.ڤەقەتین دکارە ب ریا پێڤاژۆیێن ماکەزاگۆنی پێک بێ، لێ ئەڤ پر کێم پێک تێ. گەلەک جاران ڤەقەتین دیاردەیەکە سەر-ماکەزاگۆنی یە.

4.ب تەڤاهی رەدکرن و هلوەشاندنا ئۆتۆریتەیا رێڤەبریێ یا هەیی، یانێ ئارمانجا ئانارشیست، د مانەیەکە فرەهـ دە دکارە وەک شۆرەش بێ دیتن، ژ بەر کو هەدەف وێ ئاڤاکرنا سازاندنەکە نوو یا جڤاکی یا بێدەولەت، گوهەرینەکە رادیکال بە.

5. جزایر نە کۆلۆنی بوو، بەشەکە فرانسایێ بوو. 

6.بنر.، وەک میناک، ئەرجا جهەنۆوەتهـ و مارا ستەپهەن، وهی جڤل رەسستانجە وۆرکس: تهە ستراتەگج لۆگج ئۆف نۆنڤۆلەنت جۆنflئجت (نەو یۆرک: جۆلومبا ئونڤەرستی پرەسس، 2011).

7.ئەنجاما نیهایی یا ژێنەگەر تێ دیتن، ڤەگوهەرینا رادیکال ئا جڤاکێ یە نە رێڤەبریەکە نوو، ئاوایەکی ژ بن ڤە جودا یە، لێ بێتر شێوازەکە جڤاکی یا ژ دەولەتێ وێدەتر ئە، ئەوچاخ شۆرەشا ژێ رە یا پرۆلەتەر تێ گۆتن وێ ب ئاوایەکی راستتر وەک سەرهلدانەکە پرۆلەتەر بێ تەسویرکرن. لێ گەر د تێکۆشینێ دە گاڤەکە دەستپێکێ هەبە، یانێ دیکتاتۆریا پرۆلەتەریایێ وەک کۆنترۆلا پرۆلەتەریایێ یا ل سەر ئالاڤێن دەولەتێ بێ فامکرن، ئەوچاخ وێ راست بە کو ئەڤ شۆرەشەک ئە، لێ د پەی رە ڤەگوهەرینەکە رادیکالتر وێ هەبە، کو نە گوهەرینەکە د شکلێ رێڤەبریێ دە یە.

8.ئەو ئێن شەرئێ شۆرەشگەر ددن دەستپێکرن ئان تەشەبس دکن وسا بکن هەرتم کێمینەیەک ئە و لۆما هەول ددن کەسێن دن بکشینن ناڤ شەرێ شۆرەشگەر، تێ فامکرن کو دکەڤن ناڤ تەشەبسەکە بەرفرەهـ ب شدەتا ل سەر رێڤەبریێ کو هەوجە دکە پێشڤەبرنا ستراتەژی و تاکتیکێن ئیجرا بکن، ئەڤ ژی هەولدانێن هەڤپار ئێن کۆئۆردینەکری لازم ئن ژێ رە. جارنا شدەتا شۆرەشگەر دکارە ب دەستێ تاکەکێسێن کو هەوەس ناکن سەرکێشیا شەرێ شۆرەشگەر ب دەست بخن، پێک تێ، ژ بەر کو شدەت ژ نشکا ڤە دەست پێ دکە و وەک پارچەیەک ژ پلانا شەر نایێ دیتن.

9.پرۆتۆکۆلا 1مین ئا کۆنڤاسیۆنێن جەنەڤا یا 1949ان دەستوور ددە کو شەرڤانێن شۆرەشگەر کنجێن سڤیلان ل خوە بکن و چەکێن خوە ڤەشێرن دەما کرارەکێ پێک نەینن ئان نە د ناڤ کرارەکێ دە بن، لێ دەستوور نادە کو خویانگا سڤیل ژ بۆ ئارمانجێن کێمینێ بەملینن؛ ئەڤ ب ئاوایەکی بەربچاڤ هاتیە پێناسەکرن. (بەش ئ، مادە 44).