فەدەرالیزم

فەدەرالیزم، تەئۆری ئان بەرەڤانیا رێگەزێن فەدەرال ئن، ئێن ژ بۆ پارڤەکرنا دەستهلاتداریێ د ناڤبەرا یەکەیێن ئەندام و سازیێن هەڤپار دە. ژ دەولەتا ئونیتەر جودا، سەروەریا د سیاسەتا فەدەرال دە نە-ناڤەندی یە، گەلەک جاران ژ ئالیێ ماکەزاگۆنی ڤە، د ناڤبەرا کێمترین دو ئاستان دە پارڤەکری یە کو یەکەیێن د هەر ئاستێ دە خوەدی ئۆتۆریتەیا نیهایی نە و د هن مەسەلەیان دە دکارن خوە ب خوە ب رێ ڤە ببن. ب ڤی ئاوایی، وەلاتی بەرپرسیاریێن وان ئی سیاسی ئان مافێن وان هەنە کو ژ ئالیێ هەر دو ئۆتۆریتەیان ژی تێن گارانتیکرن. دابەشکرنا دەستهلاتداریێ د ناڤبەرا یەکەیا ئەندام و ناڤەندێ دە دکارە بگوهەرە، پرانی ناڤەند خوەدی دەستهلاتداری یە د وارێ سیاسەتا بەرەڤانیێ و کارێن دەرڤە دە، لێ یەکەیێن ئەندام دکارن رۆلێن وان ئی ناڤنەتەوەیی ژی هەبن. ئۆرگانێن بریارگرتنێ یێن یەکەیێن ئەندام دکارە د ئۆرگانێن بریارگرتنێ یێن ناڤەندی دە ژی جی بگرن. بالا فەلسەفی یا دەمێن داوی خورت دبە ژ بەر ئەلاقەیا سیاسی یا بۆ فەدەرالیزم و ئەنجامێن سورپریز ئێن میناکێن تایبەت، و ئەڤ بال دوقات دبە ب پەیدێن ئامپریک ئێن دەربارێ بنگەها زەرووری و رەوا یا ژ بۆ ئیستقرار و باوەریا ناڤبەرا وەلاتیێن د نیزاما سیاسی یا فەدەرال دە. تەڤکاریێن فەلسەفی ل سەر وان دوبەندی و دەرفەتان سەکینینە، یێن ل وان هەرێمێن مینا کانادا، ئاوسترالیا، ئەورۆپا، ئوورسیا، ئراق، نەپال، نیژەریا، کو نیزامێن فەدەرال وەک چارەسەریێن بالکێش تێن دیتن ژ بۆ لهەڤانینا جوداتیێن ناڤبەرا گەلێن ژ بەر ئیهتلافێن ئەتنیک ئان چاندی دابەش بوونە لێ دیسا ژی ل دوو نیزامەکە هەڤپار، دەمۆکراتیک، سیاسی نە.

• 1. تاکسۆنۆمی
• 2. دیرۆکا فەدەرالیزمێ 
• 2.1. هن روانگەیێن گلۆبال 
• 2.2. تەڤکاریێن رۆژاڤایی
• 3. سەدەمێن فەدەرالیزمێ 
• 3.1. سەدەمێن ژ بۆ نیزامەکە فەدەرال ل شوونا دەولەتێن جهێ ئان ڤەقەتینێ
• 3.2. سەدەمێن تەرجیهکرنا نیزامێن فەدەرال ژ دێڤلا دەولەتەکە ئونیتەر
• 4. مژارێن دن ئێن فەلسەفی
• 4.1. سەروەری ئان فەدەرالیزم
• 4.2. مژارێن ماکەزاگۆنی و سێوراندنا سازوومانی 
• 4.3. چاڤکانیێن ئیستکرارێ
• 4.4. دابەشکرنا هێزێ 
• 4.5. پارڤەکرنا ئەدالەتا 
• 4.6. تەئۆریا دەمۆکراتیک
• 4.7. سیاسەتا ناسینێ
• چاڤکانی
• یێن دیرۆکی
• یێن هەڤچاخ  
• چاڤکانیێن دن ئێن ئنتەرنەتێ

1. تاکسۆنۆمی 

گەلەک خەباتێن بقەدر ب هوورگلی راڤە دکن ڤان تێگەهێن ناڤەندی، ‘فەدەرالیزمئ، ‘فەدەراسیۆنئ و ‘سیستەمێن فەدەرالئ (وهەئارە 1964، کنگ 1982، ئەلازار 1987، ئەلازار 1987ا، رکەر 1993، واتتس 1998).

نیزامەکە سیاسی یا فەدەرال ل ڤر وەک «ئاوایەکە برێکخستنا سیاسی کو رێڤەبریا هەڤپار و رێڤەبریا خوەسەر ب سەر هەڤ ڤەدکە» تێ قەبوولکرن (واتتس 1998، 120). فەدەرالیزم، تەئۆری ئان پاراستنا نیزامەکە وسا یە رێگەزێن دابەشکرنا ئۆتۆریتەیا نیهایی یا د ناڤبەرا یەکەیێن ئەندام و سازیێن هەڤپار دە ژی تێ دە.

فەدەراسیۆن جوورەیەک نیزامەکە فەدەرال ئا وها یە؛ جوورەیێن دن سەندیکا، کۆنفەدەراسیۆن، تفاق و یەکتیێن نەناڤەندی -و مەلەزێن مینا یەکیتیا ئەورۆپایا نها- نە (ئەلازار 1987، واتتس 1998). فەدەراسیۆن، ب ڤێ مانەیێ دابەشبوونەکە تەریتۆریال ئا دەستهلاتداریێ دهەوینە د ناڤبەرا یەکەیێن پێکهاتە کو جارنا وەک ‘ولایەتئ، ‘کانتۆنئ، بەلکی ‘باژارئ، ئان ‘ئەیالەتئ تێن بناڤکرن، و هکومەتەکە هەڤپار دە. ئەڤ دابەشبوونا دەستهلاتداریێ تێ قەویکرن ب ماکەزاگۆنەکە کو نە یەکەیا ئەندام نە هکومەتا هەڤپار نکاری یەکالی بگوهەرینە. یەکەیا ئەندام و هکومەتا هەڤپار هەردو ژی ل سەر وەلاتیان یەکسەر باندۆر دکن -هکومەتا هەڤپار «ل سەر وەلاتیێن تاکەکەس ئێن نەتەوەیێ پێک تینن» کاریگەر ئە (فەدەرالست پاپەر 39)—و رایەدارێن هەردویان ژی ب ئاوایەکی یەکسەر تێن هلبژارتن (واتتس 1998، 121). لێ، ئۆتۆریتەیا نەناڤەندی یا دەولەتێن ئونیتەر دکارە ب ئاوایەکی کێفی بێ ئیپتالکرن ژ ئالیێ مەجلیسا زاگۆندانەر ئا ناڤەندی. گەلەک شێوازێن پرمەرهەلەیی یێن رێڤەبرنێ ژی دکارە ژ ئالیێ یەکەیێن مەرهەلەیەکێ بێن نووکرن بێیی رزایا ئۆرگانێن مەرهەلەیێن دن. لگەل ڤان قەویکرنان، هن ناڤەندیبوون گەلەک جاران ژ بەر شیرۆڤەیێن ماکەزاگۆنی یێن دادگەهەکە فەدەرال ئا ژ بۆ چارەسەرکرنا ئیهتلافێن دەربارێ ڤەگریێن ئۆتۆریتەیا نیهایی یا زاگۆندانەر و/ئان ئادلی، پەیدا دبن. 

ل ئالیێ دن، ‘کۆنفەدەراسیۆنئ هاتیە مانەیا نیزامەکە سیاسی کو ناڤەندا وێ ژ یا فەدەراسیۆنەکێ لاوازتر ئە و پری جاران گرێدایی یەکەیێن پێکهاتە یە (واتتس 1998، 121). ب ئاوایەکی تپیک، د کۆنفەدەراسیۆنەکێ دە ئا) یەکەیێن ئەندام ب ئاوایەکی زاگۆنی دکارن دەرکەڤن، ب) ناڤەند تەنێ ئۆتۆریتەیا ژ ئالیێ یەکەیێن ئەندام هاتیە دەورکرن، دەملینە، ج) ناڤەند د گەلەک مژاران دە تابیی ڤەتۆیا یەکەیا ئەندام ئە، د) بریارێن ناڤەندێ یەکەیێن ئەندام گرێ ددە، لێ وەلاتیان یەکسەر گرێ نادە، ئە) ناڤەند ژ ناڤەندەکە سەربخوە یا مالی ئان هلبژارتنێ بێپار ئە، و/ئان ف) یەکەیێن ئەندام ب ئاوایەکی ماییندە ئۆتۆریتەیێ دەوری ناڤەندێ ناکە. کۆنفەدەراسیۆن پری جاران خوە دسپێرە پەیمانێن ژ بۆ پەیورێن تایبەت و هکومەتا هەڤپار دکارە ژ ئالیێ دەلەگەیێن هکومەتێن یەکەیا ئەندام بێ سەپاندن. لۆما گەلەک ژێ دکاربوو وەک کۆنفەدەراسیۆن بێن هەسباندن؛ ئەیالەتێن ئامەرکایا باکور د ماوەیا 1776-1787ان دە، سویسرەیا 1291-1847ان و یەکتیا ئەورۆپایێ یا نها -هەرچقاس چەندین هێمانێن وێ یێن ئائدی فەدەراسیۆنان هەبە ژی. 

ل (کۆن)فەدەراسیۆنێن سیمەتریک یەکەیێن ئەندام خوەدان هەمان باقێن هێزان ئە، ل (کۆن)فەدەراسیۆنێن ئاسیمەتریک ئێن مینا ئوورسیا، کانادا، یەکتیا ئەورۆپایێ، سپانیا ئان هندستانێ باقێن هێزان دبە کو جودا بە ل ناڤ یەکەیێن ئەندام؛ هن ئەندام دبە کو، وەک میناک، مافێن وان ئی تایبەت هەبن د وارێ زمێن ئان چاندێ دە. هن سازاندنێن ئاسیمەتریک د ناڤبەرا ئەیالەتەکە پچووکتر و یەکا مەزنتر دە پێک بێ؛ یا پچووکتر تەڤلی یا مەزنتر دبە د رێڤەبرنێ دە لێ د هن مژاران دە سەروەریا خوە ددۆمینە (ئەلازار 1987، واتتس 1998).

کاتەگۆریزاسیۆنەکە بکێر ئا سازاندنێن فەدەرال دەربارێ تەکلیا ناڤبەرا یەکەیا ناڤەندی، یەکەیا ئەندام و تاکەکەسان ئە. ئەگەر بریارێن ژ ناڤەندێ قەت یەکەیێن ئەندام نەهەوینە، ئەم دکارن قالا فەدەرالیزما جهێ (ڤەقەتی ئان کۆمپاکت) بکن. دیا گەلەک جاران وەک میناک تێ داین، ژ بەر کو دو سەناتۆرێن ژ هەر ئەیالەتی نە ژ ئالیێ رایەدارێن یەکەیا ئەندام (یانێ ئەیالەت)، ژ ئالیێ هلبژێرێن کو یەکسەر ژ ئالیێ وەلاتیان تێن دەنگدان، تێن هلبژارتن ئان تەمسیلکرن -لێ ئەڤ ب بریارا یەکەیا ئەندام ئە (ماکەزاگۆنا د.ی. مادە ئ، بەش 1؛ داهل 2001). فەدەراسیۆن دکارن یەکەیێن ئەندام داخلی بریارگرتنا ناڤەندی بکن، هەری کێم ب دو ئاوایێن جودا یێن شێوازێن جووربجوور ئێن فەدەرالیزما بهەڤگرێدایی (ئان هەڤکار). نوونەرێن یەکەیا ئەندام دکارە د ئۆرگانێن ناڤەندی دە جی بگرە -د کابینە ئان مەجلیسێن زاگۆندانەر دە- (سازیا هەڤپار سازاندنا لهەڤجڤاندنێ)؛ یا دن، پری جاران یەک ئۆرگانەکە ناڤەندی پێک تینن؛ ب ئۆرگانێن دن ئی ب ڤی رەنگی رە ددن دستینن، وەک میناک، نوونەرێن هکومەتا یەکەیا ئەندام مەجلیسەکە ژۆرین پێک تینە و هێزا وێ هەیە کو ڤەتۆ بکە ئان بریارێن پرینەیێ ئان پرینەیا مەڤسوف تالۆق بکە (سازیا دابەشبوویی/سازاندنێن تێکیلدار). ئەڤ سازاندنێن زاگۆنی رێ ڤەدکە ل بەر جوورەیێن رێڤەبرنێن پر-ئاست: مزاکەرەیێن بەردەوام ئێن ناڤ رایەدارێن ئاستێن جودا یێن تەریتۆریال (مارکس 1993، هۆئۆگهە ئاند مارکس 2003، سجهارپف 1983). دلخوازیتیا بۆ تاکەکەسان دکارە ژ فەدەرالیزما دناڤهەڤ ئیستفادە بکە، لێ پری جاران ب بەردێلا شەفافی و مەجبووریەتا هسابداینێ.

چەندین نڤیسکار دو پێڤاژۆیێن تێرا خوە جهێ پێناسە دکن، کو رێ ڤەدکن ل بەر نیزامەکە سیاسی یا فەدەرال (فرەدرجهـ 1968، بوجهانان 1995، ستەپان 1999 و یێن دن). دەولەتێن سەربخوە دکارن هێزێن خوە یی سەروەر ئێن هن قادان دەور بکن ئان بکن یەک و بێن با هەڤ ژ بۆ مەنفائەتێن کو ب ئاوایەکی دن نکارن ب دەست بخن، وەک ئەولەهی ئان رەفاها ئابۆری. ئەڤ نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال ئێن هاتنا با هەڤ ب گەلەمپەری تێن دروستکرن دا کو هێزا ناڤەندێ سینۆردار بکن ئان نەهێلن پرینە یەکەیەکە ئەندام پووچ بکن. میناکێن ڤێ دیایا نها، کانادا، سویسرە و ئاوسترالیا یە. نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال ئێن پارچەنەبوونێ ژ دەولەتێن ئونیتەر دەردکەڤن، ژ بەر کو هکومەت ئۆتۆریتەیێ دەور دکە دا کو بێهزووری ئان تەهدیدێن ڤەقەتینێ یێن کێمینەیێن ل هەرێمەکێ کۆم بوونە سڤک بکن. نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال ئێن ب ڤی رەنگی پری جاران هن قادێن تایبەت ئێن سەروەریێ (مینا مافێن زمانی و چاندی) ددن هن یەکەیێن ئەندام د فەدەراسیۆنەکە ئاسیمەتریک دە، لێ قادەکە فرەهـ ئا کرارێ دهێلە ژ هکومەتا ناڤەندی رە. میناکێن ڤێ هندستان، بەلچیکا و سپانیا نە. 

تەڤی نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال ئێن هەرێمی، ئالتەرناتیفێن دن ئی بالکێش ئێن دەولەتێن ئونیتەر پەیدا دبن دەما یەکەیێن ئەندام ئێن نە-هەرێمی (نۆن-تەررتۆرال) تێن دروستکرن ژ ئالیێ کۆمێن خوەدان تایبەتمەندیێن هەڤپار ئێن ئەتنیک، ئۆلی ئان یێن دن. جارنا ژ ڤان سیستەمان رە فەدەراسیۆنێن ‘نە-هەرێمیئ تێ گۆتن. کارل رەننەر و ئۆتتۆ بائوەر ل سەر ڤان سازاندنێن ژ بۆ کێمینەیێن چاندی یێن بەلاڤبوویی سەکنینە، کو هن خوەسەریا چاندی و «شەخسی» ددە وان بێیی کو خوەرێڤەبرنەکە هەرێمی هەبە (بائوەر 1903؛ رەننەر 1907؛ بۆتتۆمۆرە و گۆئۆدە 1978؛ تامر 1993 و نمن 2005). لهەڤکۆمبوون، ل ناڤ یەکەیێن ئەندام، ژ کۆمێن ب ئاوایەکی ژ هەڤ دوور کەتنە پێک تێن و، تەڤی ڤێ، ل سازیێن ناڤەندی یێن گەلەک جاران ژ پرینەیێ بێتر ب یەکدەنگی تێن برێڤەبرن، تێن تەمسیلکرن (لژپهارت 1977).

2. دیرۆکا فەدەرالیزمێ

ئەلاقەیەکە بەربەلاڤ ئا ل ناڤ فلۆزۆفێن سیاسەتێ بۆ بابەتێن دەربارێ نەتەوە دەولەتەکە ناڤەندی کر کو تەڤکاریێن دیرۆکی یێن بۆ سەروەریا ئونیتەر ژی بالێ بکشینن. لێ ئەم دکارن هەرکەکە بیستکرار ئا تەڤکاریێن بۆ فەلسەفەیا فەدەرالیزمێ ژی ببینن ژ وان کەسێن ب ئانگاشتێن خوە یی دەربارێ هێزا ناڤەندی تێن ناسین (ژ بۆ خوەندنێن ب ڤی رەنگی، بنر. کارمس و نۆرمان 2005). 

پرانیا لیتەراتورا رۆژاڤایی یا ل سەر فەدەرالیزمێ ل سەر یەکەیا دەولەتان هوور دبە. ژ بۆ بنخێزکرنا ڤێ پێشدارازێ، پێشی ل پراتیکێن نە-رۆژاڤایی و تەئۆریێن تایبەتمەندیێن فەدەرال بنێرن.

2.1. هن روانگەیێن گلۆبال 

ل گەلەک کیشوەران ئەم شێوازێن فەدەرال ئێن برێخستنبوونا فەدەرال و د چاڤکانیێن نڤیسکی یێن سەرانسەری نەریتا فەلسەفی دە تەڤکاریێن بۆ تەئۆریێن دەربارێ فەدەرالیزمێ دبینن. رێزا تەڤکاریێن فەلسەفی بنخێز دکن کو روانگەیێن فەدەرال دکارە ل گەلەک یەکەیێن خەینی دەولەتێن سەروەر ئێن د فکرا ئەورۆپی و د.ی. دە ژی دکارە بێن سەپاندن.

رێخستنا ئەشیری، مāئۆر کو ڤێگا ل زەلاندایا نوو ژ کۆمێن مالباتان (وهاناو) پێک تێ؛ ئەڤ مالبات ب هەڤ رە دخەبتن و وەک کلانەک (هاپū) ژ بۆ بەرەڤانیا خوە هەڤکاری دکن. ئەشیر (ئو)، ژ بۆ بەرەڤانیا هەڤپار وەک فەدەراسیۆنەکە چەندین هاپūیان دخەبتە (باللارا 1998، 19).

چەندین جڤاکێن ئافرکی کو قەلهینە، هێمانێن وان ئی فەدەرال هەبوون. ئەدوارد وامالا تشتێن ئەم وەک تایبەتمەندیێن فەدەرال دزانن تەسویر دکە ژ بۆ جڤاکا گاندا یا بەری سەدسالا 14مین؛ پاشێ ئەڤ دەر بوو قرالیەتا باگاندا کو نها پارچەیەک ژ ئوگاندایێ یە. بنیادێن هێزا ناڤبەرا رەئیس (سساباتاکا) و سەرۆکەشیران (موتاکا) پرموس ئنتەر پارەس بوو. ئەشیر پارێزبەندیا وان هەبوو دا کو یەکەیێن ژۆرین بەرپرسیاریێن یەکەیێن ژێرین خەسب نەکن، تەنێ رەفاها یەکەیێن ژێرین تەشویق بکن (وامالا 2004: 436–437). 

چاندا ناهوئا (ئازتەک) فەدەرالیزما پر-ئاست نیشان ددە: تلاخلاجالل - وەرگەرا وێ زەهمەت ئە، دکارە وەک «تاخ» بێ فامکرن- تابیی ئۆتۆریتەیا سەروەریا رێڤەبریا هەرێمی، ئان ئالتەپەتل ئە کو دوورە مەزن دبە، دبە پارێزگەهێن پر ئێن ئۆتۆنۆم (هوئە ئالتەپەتل) و داوی دبە ئیمپەراتۆری. د هەر ئاستێ دە، ئیتائەت دبە بەردێلا ئۆتۆنۆمیێ، هەر جورە تەشەبسا ناڤەندیکرنا یەکسەر ئا رێڤەبریێ تێ قوتکرن (ژۆهنسۆن 2017). د تفاقا سێجاری یا 1428ان دە، یا ژ بۆ ئارمانجێن لەشکەری یا ناڤبەرا سێ باژار-دەولەتان (ئالتەپەمە)، تەنۆجهتتلان، تەخجۆجۆ و تۆتۆقوئهوئاتزن، هەر یەک ژ ڤان ئالتەپەتلا خوە یا بەندە ب رێ ڤە دبە بێیی مداخەلەیا هەردویێن دن (لۆجکهارت 1992).

فلۆزۆفێ سیاسەتێ یێ کۆنفوسچوسی، مەنجوس (379–298 بی) نیزامەکە ‘مالباتکیئ یا سێ-ئاست دانی هۆلێ (جهان 2003). مالبات، بەرپرسیاریا وێ یا مەزن لێنێرینا وان کەسێن نکاربوون ل خوە بنێرن و رێڤەبر دڤێ دێ و باڤێ خەلکێ بوویا (مەنجوس 2003، 1ب.13). دەما مالبات نکاربە ئالیکاری بدە، تۆرا جڤاتێ دڤێ پشتگری بدە. تەنێ دەما جڤاک نکاربە، ئەو تشتا ئەم دکارن بێژن دەولەت، مەجبووریەتەک وێ هەیە کو ئالیکاری بکە.  

ئەم دەربرینێن فەدەرالیزمێ د سێیەمین شەرتێن ئسلامێ دە دبینن: مەجبووریەتا خێرخوازیا ب ریا زکاتێ، دکە کو مرۆڤ ئالیکاریا کەسێن موهتاج ئێن دەرڤەیی خانەیا خوە بکە (قورئان 9: 103). هەر مسلمانەکی بکاربە دڤێ رێژەیەکە دیار ئا سەروەتا خوە -2.5%- بدە ژ بۆ پشتگریا کەسێن موهتاج. رۆلا دەولەتێ دکارە بگوهەرە د نرخدانین، بەرهەڤکرن و بەلاڤکرنا زکاتێ دە. ل هن وەلاتان، بەرهەڤکرن ئان بەلاڤکرنا زکاتێ بەرپرسیاریا رێخستنێن جڤاتا سڤل ئان مزگەفتان ئە. ل یێن دن، بەرپرسیاریا هکومەتێ یە کو دەما مسلمان نکاربن بدن ژی زکاتێ تەمین بکە؛ ئان تەماما سیستەمێ دکارە ژ ئالیێ دەولەتێ بێ ئیدارەکرن (بلۆ و مەجهادۆ 2018).

فەلسەفەیا ئوبونتو یا ژێر-سەهرایی تایبەتمەندیێن وێ فەدەرال هەنە کو تەڤکاریا تەئۆریا هقووقێ ژی دکە. تێگەها ‘ئوبونتوئ ژ ڤێ گۆتنا نگون تێ، «ئومونتو نگومونتو نگابانتو» یانێ، کەسەک ب سایا کەسێن دن دبە شەخس. ئوبونتو، تێکلیێن ئاهەنگدار ئێن ناڤبەرا شەخسان وەک ئاڤاکارا تاکەکەس بنخێز دکە، شەفقەت و سەداقاتا ژ بۆ پێشڤەچوونا هەڤدو دوپات دکە (مبت 1969، گäدەکە 2019، مەتز 2011). پەیورا هکومەتێ ئا د ئاستێن جووربجوور ئێن تەریتۆریال ئەو ئە کو گەشبوونا ئاهەنگدار ئا پارچەیێن پێکهاتە و جڤاتێ تەشویق بکە (سهوتتە 2001). ئوبونتو د ئەپیلۆگا ماکەزاگۆنا دەمکی یا ئافریکایا باشوور ئا 1993یان دە جی دگرت، لێ د ماکەزاگۆنا 1996ان دە ب ئاشکەرەیی جی نەگرت.

کۆنفەدەراسیۆنا ناڤبەرا پێنج (دوورە شەش) نەتەوەیێن هائودەنۆسائونەئە (ئرۆقوئۆس) دچە دەما ناڤبەرا سەدسالێن 12 و 15مین. ماکەزاگۆنا دەڤکی -زاگۆنا مەزن ئا ئاشتیێ- نوونەرێن هلبژارتی یێن هەر نەتەوەیێ، ئان ساجهەم، کو ب کارێن ناڤخوەیی رە مژوول دبوون، دیار دکر. کۆنسەیا مەزن ئا کۆنفەدەراسیۆنێ نکاربوو مداخەلەیی کارێن ناڤخوەیی یێن هەر ئەشیری بکە، دکاربوو مەسەلەیێن تایبەت ئێن هەڤپار ئێن مینا شەر، ئاشتی و پەیمانچێکرنێ نیقاش بکە. پراتیکا هائودەنۆسائونەئە کو پارێزبەندی بەخشی یەکەیێن ئەندام دکر، دیار ئە باندۆر کریە ل بانگا بەنژامن فرانکلن و یێن دن ئا ژ بۆ یەکتیا کۆلۆنیێن ئنگلیز (فەنتۆن 1998). ئرس مارۆن یۆئونگ ل سەر ڤێ نەریتێ لێکۆلین کر دا کو تەئۆریەکە فەدەرالیزمێ دروست بکە کو پارێزبەندیێ تێخە بن تەمیناتێ و نەهەڤسەنگیێن هێزێ سەراست بکە (یۆئونگ 2000؛ لەڤی 2008).

2.2. هەڤکاریێن رۆژاڤایی 

ئارستۆتلە (384–322 بی) میناکەکە پێش ئا رۆژاڤایی یا فکرا فەدەرال کو هن یەکەیێن ئەندام نە پۆلتیک ئن، دابین دکە. پەیورێن خانە ئان گوندان ئەو ئە کو پێدڤیێن تاکەکەسان ئێن ژیانێ تێخن بن تەمناتێ. باژار-دەولەت (پۆلیس) جڤاتەکە خوە-تێرکەر ئا خانە، کلان و گوندێن وسا نە، ژ بۆ پاراستن و پێکانینێ نە (پۆلتجس، ئ.9، 1280ب).

چەند کەسێن ژ تەڤکارێن پێشی یێن فکرا فەدەرالیست ل سەر مانتق و قەلسبوونا دەولەتێن ناڤەندی دسەکنین دەما د سەدسالێن 17مین و 18مین دە پەیدا بوون و گەش بوون. ژۆهاننەس ئالتهوسوس (1557–1630) گەلەک جاران وەک باڤێ فکرا مۆدەرن ئا فەدەرالیست تێ دیتن. د پۆلتجا مەتهۆدجە دگەستا (ئالتهوسوس 1603) دە ئانگاشت دکر کو ژ بۆ باژارێ خوە ئەمدەنێ ئۆتۆنۆمی دخوەست، هم ل دژی لۆردێ هەرێمێ یێ لوتهەریان هم ل دژی ئیمپەراتۆرێ کاتۆلیک. ئالتهوسوس پر کەتبوو بن باندۆرا هوگوئەنۆتێن فرانسی و کالڤنیزمێ. کالڤنیست، وەک کێمینەیێن دائمی یێن ل چەندین دەولەتان دۆکترینەکە بەرخوەدانێ چێکرن وەک ماف و پەیورا «سەرکێشێن خوەزایی» یێ بەرخوەدانا ل هەمبەری تیرانیێ. کالڤنیستێن ئۆرتۆدۆکس ئسرار دکرن ژ بۆ سەروەریا دەردۆرێن جڤاکی یێن تەنێ تابیی زاگۆنێن خوەدێ نە. هوگوئەنۆتێن پرۆتەستان ئێن فرانسی تەئۆریەکە دن ئا مەشروئیەتێ چێکرن و د 1579ان دە ژ ئالیێ نڤیسکارەکی ب ناڤێ موستەئار، «ژونوس بروتوس» هات پێشکێشکرن د ڤندجائە جۆنترا تیراننۆس (بەرەڤانیا [ئازادیێ] ل هەمبەری تیرانان) دە. گەل کو وەک ئۆرگانەکە یەکبوویی یا ل جڤاکێن هیەرارشیک ئێن ل سەر ئاخەکێ، دهات دیتن، مافەکی وان ئی ژ ئالیێ خوەدێ هاتیە بەخشکرن هەیە کو ل دژی رێڤەبران ل بەر خوە بدن بێیی کو ئیدایەکە زاگۆنی هەبە. ئالتهوسوسێ کو تەئۆکراسی رەد دکر، تەئۆریەکە سیاسی یا فەدەرالیست ئا نەمەزهەبی و نەئۆلی یا پەیمانگەر چێکر کو ژ بۆ ئارمانجا پێشڤەبرنا باوەریا راست بە ژی مداخەلەیا دەولەتێ قەدەخە دکر. تۆلەرانسا بۆ نێرینێن مخالیف و چێشتداریێ د سەر هەر جورە مەنفائەتێن تابیکرنا دەستهلاتداریا سیاسی بۆ دین، ئان بەرەڤاژی وێ، رە هات گرتن. 

ژ بەر کو مرۆڤ مەجبووری کەسێن دن ئن ژ بۆ دابینکرنا ئەولە یا هەوجەداریێن ژیانەکە رهەت و پیرۆز، ئەم هەوجەیی جڤات و کۆمەلەیان ئن کو ژ ئالیێ هم ئامرازی هم داخلی گرینگ ئن ژ بۆ دەستەککرنا [سوبسدا] پێدڤیێن مە. مالبات، لۆنجا، باژار، پارێزگەهـ، دەولەت ئان کۆمەلەیێن دن مەشرووئیەت و ئیدایێن هێزا خوە یا سیاسی، ژ مەنفائەتا تاکەکەس ئا ژ ئۆتۆنۆمیێ بێتر، دەیندارێ رۆلێن خوە یی جووربجوور ئن د دابینکرنا ژیانەکە پیرۆز دە. هەر کۆمەلە دۆزا ئۆتۆنۆمیێ دکە د ناڤ قادا خوە دە ل دژی مداخەلەیێن کۆمەلەیێن دن. ئالتهوسوس، تێگەهەکە ب ئەسلێ خوە ژ بۆ تفاقا ناڤبەرا خوەدێ و مرۆڤان دهات ئەملاندن دەین دکە و دبێژە، کۆمەلە پەیمانێن سەکولەر —پاجتوم فۆئەدەرس—چێدکن دا کو د ناڤ قەنجیا بەرامبەر دە ب هەڤ رە بژین.

هن تەڤکارێن پێشی، قسمەک ژ بۆ چارەسەرکرنا پەڤچوونێن ناڤ-دەولەتی، ل سەر جوورەیێن جووربجوور ئێن نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال سەکنین. 

لودۆلپهـ هوگۆ (ل دۆر 1630–1704) یەکەمین کەس بوو کو د دە ستاتو رەگۆنوم گەرمانە (1661) دە کۆنفەدەراسیۆنێن ل سەر هیمێ تفاقان، دەولەتێن ئونیتەر ئێن مینا ئیمپەراتۆریا رۆما، و فەدەراسیۆنێن ب ‘جۆت-هکومەتئێن ب دابەشبوونا تەریتۆریال ئان هێزان تێن تەسویرکرن ژ هەڤ جهێ دکر (ئەلازار 1998؛ رلەی 1976).

ئەندیشەیەکە تەکرار تەنگژینێن ناڤبەرا فەدەرالیزم و تێگەهێن سەروەریێ دە بوو. ساموئەل پوفەندۆرف (1632–1684) ئانگاشت کریە کو دەولەتێن سەروەر دکارن هەری زێدە «هەمفکر بن کو هەردائیم تێکەڤن ناڤ هەڤ» ل کۆنفەدەراسیۆنەکە کو ب یەکدەنگی بریار دگرە. دەرباسبوونا بۆ قائیدەیا پرینەیێ، نیزاما زاگۆنی کر ‘سیستەمەکە نەرێکووپێکئ ئا نێزیکی دەولەتەکێ. ئەممەرک ڤاتتەل (1714–1767) ئانگاشت کر کو گەر سەروەری تەکانە وارێ ئۆتۆریتەیا نیهایی و سەربخوە بە، فەدەراسیۆن ژ پەیمانێن دلخواز ئێن ناڤبەرا دەولەتێن ب ئەسلێ خوە سەربخوە پێ ڤە نە تشتەک ئە. رامانگەرێن پاشێ ل دژی ڤێ فەهما سەروەریێ دەرکەتن، ئەڤ نیقاش د وارێ یەکتیا ئەورۆپایێ دە هەتا ئیرۆ ژی ددۆمن (ماججۆرمجک 1999، سجهـۊتزە 2009).

د روهێ زاگۆنان (1748) دە جهارلەس دە سەجۆندات، بارۆن دە مۆنتەسقوئەو (1689–1755) سازاندنێن کۆنفەدەرال پاراستن کو باشترینێن یەکەیێن پچووک و مەزن ئێن سیاسی تینە با هەڤ، بێیی کو دەزاڤانتاژێن وان هەبە. ل ئالیێ دن، دکارن ئاڤانتاژان دابین بکن ژ بۆ دەولەتێن پچووک ئێن مینا بەشداریا کۆماری و ئازادیا وەک نە-زالبوون تێ فامکرن -یانێ، ئەولەهیا ل هەمبەری ئیستسمارکرنا هێزێ. د هەمان دەمێ دە، نیزامێن کۆنفەدەرال، بێیی ریسکێن دەولەتێن پچووک و مەزن، دکارن فێدەیێن دەولەتێن مەزن ئێن مینا ئەولەهیا لەشکەری بخن بن تەمیناتێ. ‘کۆمارەکە کۆنفەدەرەئ ئا تەڤی جهێبوونا هێزان تێرا خوە دەرفەت ددە هۆمۆژەنی و خوەیەککرنا ل ناڤ یەکەیێن ئەندام ئێن پچووک. یەکەیێن ئەندام، تەڤی مافێ ڤەقەتینێ، تێرا خوە هێزان تینە با هەڤ دا کو ئەولەهیا دەرڤەیی تێخە بن تەمیناتێ (بۆئۆک 9، 1). یەکەیێن ئەندام دکن کو ل سەر هەڤ کۆنترۆلا وان هەبە، ژ بەر کو یەکەیێن دن ئی ئەندام دکارن مداخەلە بکن ژ بۆ تەپساندنا سەرهلدان ئان ئیستسمارا هێزێ یا ل ناڤ یەکەیەکە دن ئا ئەندام. ئەڤ تەما، نیقاشێن دەربارێ یەکتیا ئەورۆپایێ ژی تێ دە، د تەڤکاریێن پاشێ دە ژی تێن تەکرارکرن (لەڤی 2004، 2005، 2007).

داڤد هومە (1711–1776) ب مۆنتەسقوئەو رە نە هەمفکر بوو کو هەجمێ پچووکتر باشتر ئە. ژ دێڤلا وێ، «د دەمۆکراسیەکە مەزن دە … تێرا خوە پسوولا و جی هەیە کو دەمۆکراسی پێش ڤە بێ برن.» هومە د «فکرا جڤاتەکە مکەمەل» (هومە 1752) دە سازاندنەکە فەدەرال پێشنیاز دکر ژ بۆ مزاکەرەکرنا زاگۆنان کو هم یەکەیا ئەندام هم ئۆرگانێن زاگۆندانەر دهەواندن. یەکەیێن ئەندام چەندین هێزێن وان هەنە و د بریارێن ناڤەندی دە جی دگرن، لێ زاگۆنێن وان و بریارێن دادگەهێن وان دکارە هەرتم بێن پووچکرن ژ ئالیێ ئۆرگانێن ناڤەندی، لۆما تێ فامکرن کو مۆدەلا هومە نە فەدەرال ئە ب مانەیا کو ل ڤر تێ ئەملاندن. وی ئانگاشت دکر کو پەرگالێن قەلەبالخ و ژ ئالیێ جۆگرافی ڤە مەزن وێ ژ باژارێن پچووک چێتر بخەبتن ژ بۆ رێگرتنا ل بەر بریارێن، د ئالەیهێ مەنفائەتا گشتی دە، خوە دسپێرن «ئەنتریکا، پێشدارازی ئان ئازوەر»ئێ. 

چەندین پلانێن ئاشتیێ یێن سەدسالا 18مین ئێن ژ بۆ ئەورۆپایێ سازاندنێن کۆنفەدەرال پێشنیاز دکرن. پلانا ئاشتیێ یا 1713یان ئا ئاببێ جهارلەس دە سائنت-پەررە (1658–1743) دەستوور ددا مداخەلەیا ناڤ یەکەیێن ئەندام دا کو سەرهلدان و شەرێن ل دژی نە-ئەندامان بتەپسینە و زۆرێ ل وان بکە کو تەڤلی کۆنفەدەراسیۆنەکە روونشتی ببن، و ژ بۆ د پەیمانێ دە گوهەرتن چێببە یەکدەنگی لازم بوو.

ژەئان-ژاجقوئەس رۆئوسسەئاو (1712–1778) پێشنیازا سائنت-پەررە پێشکێش کر و رەخنە لێ گرت، چەندین شەرت رێز کرن کو دڤێ هەموو هێزێن مەزن ئەندام بن، مەوزووئاتا هەڤپار دڤێ گرێدار بە، هێزێن هەڤپار دڤێ خورتتر بن ژ یەک ب یەک ئەیالەتان و ڤەقەتین دڤێ دەرزاگۆنی بە. دیسا، یەکدەنگی لازم بوو ژ بۆ د پەیمانێ دە گوهەرتن بێ کرن.

ئممانوئەل کانت (1724–1804) ژ بۆ ئاشتیێ کۆنفەدەراسیۆنەک پاراست د ئۆن پەرپەتوئال پەئاجە (ل سەر ئاشتیا دائمی) (1796) دە. مادەیا دویەمین ئا تەقەز ئا ئاشتیا دائمی دبێژە، مافێ نەتەوەیان، ژ پەیمانەکە ئاشتیێ ئان دەولەتەکە ناڤنەتەوەیی بێتر، دڤێ خوە بسپێرە فەدەراسیۆنەکە ئاشتیخواز ئا دەولەتێن ئازاد: «ئەڤ فەدەراسیۆن وێ ئارمانج نەکە کو هێزەکە مینا یا دەولەتەکێ ب دەست بخە، ئەو ئێ تەنێ ئازادیا هەر دەولەتێ بپارێزە و تێخە بن تەمیناتێ، تەڤی یا دەولەتێن دن ئی کۆنفەدەرال، هەرچەند کو ئەڤ نایێ وێ مانەیا کو لازم ئە تابیی زاگۆنێن گشتی و هێزەکە زۆرلێکەر بن، مینا مرۆڤێن د رەوشا خوەزایێ دە دکرن.

نیقاشێن د وارێ کۆنڤانسیۆنا ماکەزاگۆنی یا د.ی. یا د 1787ان دە گەشەدانەکە زەلال ئە د فکرا فەدەرال دە. تایبەتمەندیەکە ناڤەندی ئەو ئە کو فەدەراسیۆن تەنێ یەکەیێن ئەندام ب هەڤ گرێ نادە مینا د کۆنفەدەراسیۆنێ دە، وەلاتیان ژی ب ئاوایەکی یەکسەر ب هەڤ گرێ ددە.

مادەیێن کۆنفەدەراسیۆنا 1781ێ یا 13 ئەیالەتێن ئامەرکی یێن ل دژی بریتانیایێ شەر دکرن ناڤەندەک ئاڤا کرن کو پر لاواز بوو ژ بۆ ئیجراکرنا هقووق، بەرەڤانی و تەمیناتا تجارەتا د ناڤبەرا ئەیالەتان دە. ئەو جڤینا کو وەک کۆنڤانسیۆنا ماکەزاگۆنی یا د.ی. تێ زانین د 25ێ گولانێ-17ێ ئیلۆنا 1787ان دە پێک هات. ب ئاوایەکی ئاشکەرە تەنێ ب سەراستکرنا مادەیان ڤە سینۆرکری بوو، لێ گوهەرتنێن بنگەهین پێشنیاز کرن. ماکەزاگۆنا پێشنیازکری نیقاشێن بەرفرەهـ و ئانگاشتێن دەربارێ فێدە و ریسکێن فەدەرالیزمێ یێن ل دژی سازاندنێن کۆنفەدەرال گور کر و رێ خوەش کر ل بەر ماکەزاگۆنا کو د 1789ان دە کەت مەریەتێ.

«ئانتی-فەدەرالیست» ژ ناڤەندیبوونا بێئوسوول دترسیان. دکەتن تاتێلێ کو هێزێن رایەدار ئێن ناڤەندی تێرا خوە نەهاتیە سینۆردارکرن، وەک میناک، ب دانەزانەکە مافان (ژۆهن دەوتت 1787، رجهارد هەنری لەئە) کو ئاخر د 1791ێ دە هات پەسەندکرن. دترسیان، ناڤەند دبە کو پەیدەرپەی هێزێن یەکەیێن ئەندام خەسپ بکن. یەکی دن ئی ب ناڤێ موستەئار ‘بروتوسئ ب ئیلهاما ژ مۆنتەسقوئەو، گومان دکر گەلۆ کۆمارەک ژ ئالیێ جۆگرافی ئەوقاس مەزن و تەڤی ئەوقاس شێنیێن خوەدان بەرژەوەندیێن بیهتلاف، وێ رێ بگرتا ل بەر تیرانیێ و دەرفەت بدایا مزاکەرە و بریارێن هەڤپار ئێن ل ئەساسێ زانینا خوەمالی (بروتوس (رۆبەرت یاتەس؟) 1787).

د رۆژنامەیێن فەدەرالیست دە ژامەس مادسۆن (1751–1836)، ئالەخاندەر هاملتۆن (1755–1804) و ژۆهن ژای (1745–1829) ب هەرارەت نیقاش کرن ل سەر مۆدەلا پێشنیازکری یا سازاندنێن فەدەرال ئێن گرێدایی هەڤ (فەدەرالست 10، 45، 51، 62). مادسۆن و هاملتۆن ب هومە رە هەمفکر بوون کو ریسکا تیرانیا پرینەیێن بازوەر هاتنە کێمکرن ل کۆمارێن مەزنتر کو یەکەیێن ئەندام ئێن خوەدان بەرژەوەندیێن هەڤپار دکاربوون هەڤدو کۆنترۆل بکن و بکرانا: «هێرسا ژ بۆ پەرە، ژ بۆ بەتالکرنا دەینان، ژ بۆ پارڤەکرنا وەکهەڤ ئا ملکیەتێ ئان ژ بۆ پرۆژەیێن نەگونجاڤ ئان خراب، دێ ژ ئەندامەکە وێ کێمتر ئیهتمال هەبە کو تەماما لاشێ یەکتیێ بپێچە» (فەدەرالیست 10). هاملتۆن، لگەل نەقلکرنا ژ مۆنتەسقوئەو، د وێ باوەریێ دە بوو کو دابەشکرنا سەروەریێ د ناڤبەرا یەکەیا ئەندام و ناڤەندێ دە وێ مافێن تاکەکەسان ژی بپارێزە ل هەمبەری ئیستسمارا رایەدارێن هەردو ئاستان (فەدەرالست 9).

مادسۆن ئیشارەتی بەلاڤکرنا هێزان کر و پشتگری دا کو هنەک ئۆتۆریتە بێن دەورکرن بۆ یەکەیێن ئەندام، ژ بەر کو هەری زێدە ئەو گونجاڤ ئن کو «شەرتێن هەرێمی و بەرژەوەندیێن کێمتر» ل بەر چاڤ بێن گرتن ئان نا ژ ئالیێ ناڤەندێ تێن ئیهمالکرن (فەدەرالست 37).

مادسۆن و هاملتۆن بانگا هێزێن ناڤەندیکری یێن بەرەڤانی و تجارەتا ناڤدەولەتی کر (فەدەرالست 11، 23) و ب ریا دو ئامرازێن نوو ئاماژە ب پێدڤیا چارەسەرکرنا کێشەیێن کۆئۆردناسیۆن و تەمیناتێ یێن رازیبوونا قسمی کر: سەپاندنا ناڤەندی و شیانا تەتبیقکرنا یەکسەر ئا بریارێن ناڤەندی ل تاکەکەسان (فەدەرالست 16، تۆجقوئەڤللە 1835– 40 ژی دیار کربوو). بالا خوە ددانێ کو هێزا ڤەتۆیێ یا مینا سازاندنێن کۆنفەدەرال بەخشی یەکەیێن ئەندام بکن، ژ بەر کو ئەو ئێ ناڤەند قەلس بکرا و ببوویا سەدەما «تالۆقکرنێن بێزارکەر؛ مزاکەرەیا دۆمدار و ئەنتریکایێ؛ لهەڤکرنێن بێهەیسیەت ئێن قەنجیا گشتەیێ.» (مادسۆن و هاملتۆن، فەدەرالست 22؛ و جف. 20).

ئەو ب تایبەتی ل سەر ئەندیشەیێن نەهەوجە یێن دەربارێ ناڤەندیبوونێ دسەکنین و ئانگاشت دکرن کو ئەندیشەیێن ب ڤی رەنگی دڤێ نە ب سینۆردارکرنا هێزا قادێن تێکلدار ئێن مینا بەرەڤانیێ، ب لهەڤانینا ئۆتۆریتەیا ناڤەندی ل سەر بێن سەکناندن (فەدەرالست 31). ئەڤ ژی گۆتن کو گەل وێ بێتر «هەزکرن، رێز و هورمەت» نیشان بدە بۆ هکومەتا یەکەیا ئەندام ژ بەر زێدەتر-خویاکرنا وێ یا د ئیدارەکرنا رۆژانە یا سووج و ئەدالەتا سڤل دە (فەدەرالست 17).

ژۆهن ستوئارت ملل (1806–1873) د 17مین بەشا نێرینێن ل سەر برێڤەبرنا تەمسلی دە فەدەراسیۆن پێشنیاز دکر ژ بۆ «قسمێن مرۆڤایەتیێ» یێن هەز ناکن د بن رێڤەبریەکە هەڤپار دە بژین، دا کو رێ بگرن ل بەر شەرێن د ناڤ خوە دە و خوە ل دژی ئێرشکاریێ بپارێزن. وی تێرا خوە سەلاهیەت ژی ددان ناڤەندێ دا کو هەموو مەنفائەتێن یەکتیێ بخە بن تەمیناتێ و نەهێلن ل سەر سینۆران باج بێ ستەندن ژ بۆ هێسانکرنا تجارەتێ. سێ شەرتێن پێویست رێز دکر ژ بۆ فەدەراسیۆنەکێ: فەهمبەریا بەرامبەر ئا «نژاد، زمان، ئۆل و، بەری هەر تشتی، سازیێن سیاسی کو هەری زێدە دبن سەدەما هەستا هەڤپاربوونا بەرژەوەندیێن سیاسی»؛ ت یەکەیا ئەندام نە خورت بە ب قاسی کو هەوجەیی یەکتیێ چێنەبە ژ بۆ بەرەڤانیێ و تەشویق نەکە کو ڤەقەتە؛ و وەکهەڤیا هێزا قەبە ل ناڤ یەکەیێن ئەندام دا کو زالبوونا ناڤخوەیی یا یەک ئان دو یەکەیان چێنەبە. ملل وەک فێدەیێن فەدەراسیۆنان، ئیدا کر کو فەدەراسیۆن هەژمارا دەولەتێن قەلس کێم دکە لۆما مەیلا ئێرشکاریێ ژی کێم دکە، داوی ل شەران تینە و سینۆردارکرنێن ل سەر تجارەتا ناڤبەرا یەکەیێن ئەندام رادکە؛ و فەدەراسیۆن کێمتر ئێرشکار ئن، هێزا خوە تەنێ ژ بۆ بەرەڤانیێ دەملینن. و یەک ژ فێدەیێن فەدەراسیۆنان -و ب گشتی ئۆتۆریتەیا بێناڤەندکری- ‘تەجروبەیێن ژیانێئ یە.

پەررە-ژۆسەپهـ پرۆئودهۆن (1809–1865)، دو پرنجپە فێدێراتف (1863) دە بەرەڤانیا فەدەرالیزمێ دکر، کو باشترین رێباز ئە کو ئازادیا تاکەکەسی تێ پاراستن ل ناڤ جڤاتێن ‘خوەزاییئ یێن مینا مالبات و لۆنجایان کو د ناڤبەرا خوە دە پەیمان چێدکن ژ بۆ پێدڤی و ئارمانجێن تایبەت. دەولەت، بێیی ئۆتۆریتەیا نهایی، تەنێ یەک ژ چەندین کردەیێن نە-سەروەر ئە د کۆئۆردینەکرنێ دە.

پرۆئودهۆن هشیار بوو ل هەمبەری ناڤەندیبوونێ؛ نڤیسکارێن مینا هارۆلد لاسک ژی هشیاریا ‘کەڤنبوونا فەدەرالیزمێئ ددان (1939). ئالۆزیێن گرینگ ئێن مینا ژ روویێ ‘کاپتالیزما دەواسائ بێتر هەوجەیی بەرسڤێن ناڤەندیتر ئن، کو سازاندنێن فەدەرال نکارن بینن جی.

هزرێن فەلسەفی یێن ل سەر فەدەرالیزمێ دەما دویەمین شەرێ جیهانێ و پشتی وێ ژ بەر هن سەدەمان بێتر هاتن رۆژەڤێ. ئالتەرۆ سپنەلل و ئەرنەستۆ رۆسس بانگ کرن ژ بۆ دەولەتەکە فەدەرال ئا ئەورۆپایێ د ڤەنتۆتەنە مانفەستۆ دە کو د 1944ان دە چاپ بوو. دەولەتێن تۆتالیتەر، ناڤەندیکری و شەرێن بێداوی یێن ناڤبەرا وان شەرمەزار کرن. ژ دێڤلا وێ، دڤێ کۆنترۆلەکە تێرا خوە پارڤەکری هەبوویا ل سەر هێزا لەشکەری و ئابۆری، لێ «هەر دەولەت وێ ئۆتۆنۆمیا ژێ رە لازم بپارێزە ژ بۆ دەربرینا پلاستیک و گەشکرنا ژیانا سیاسی یا ل گۆر تایبەتمەندیێن تایبەت ئێن گەلێن جووربجوور.» گەلەک کەس یەکتیا ئەورۆپایێ ل گۆر ڤان رێزکان راڤە دکن و رەوا دبینن، لێ هن کەس ژی بێتر رەخنەیی لێ دنێرن.

هانناهـ ئارەندت (1906–1975) هم تۆتالیتەریانیزم هم کۆمکوژیێن ئیندوسترییەلکری ب قسوورێن مۆدەلا نەتەوە-دەولەتا سەروەر ڤە گرێ دا. هم ژ ئینتەرناسیۆنالیزما لیبەرال هم رەئالیزما سیاسی بگومان بوو، ژ دێڤلا وان ژ بۆ مۆدەلەکە فەدارال ئا کۆمارهەز ئان جورەیەکە ئیدەئال کو «یەکەیێن فەدەراسیۆنێ هێزێن هەڤدو بەرامبەر کۆنترۆل بکن» ئسرار کر (ئارەندت 1972).

دەرکەتنا هێزێن کۆلۆنیال ژی ل دوو خوە دەولەتێن پر-ئەتنیک هشتن کو هەوجەیی چارەسەریێن ئافرینەر بوون کو خوە-رێڤێبرن و رێڤەبریا پارڤەکری ب هەڤ رە بمەشینن (کارمس و نۆرمان 2005). یا دن، گلۆبالیزاسیۆنێ تەنێ ئینتەگراسیۆن و هارمۆنیزەبوون تەشویق نەکر، -قسمەک ژێ وەک بەرتەک- لێگەرینێن ژ بۆ رێبازێن پاراستنا خوە-رێڤەبریا هەرێمی ژی تەشویق کر (واتتس 1998).

گەشبوونا یەکتیا ئەورۆپایێ و بەرتەکێن ل دژی شێوازێن وێ یی تایبەت و ئینتەگراسیۆنا زاگۆنی یەک ژ سەدەمێن سەرەکە یە کو بالا ل سەر فەلسەفەیا فەدەرالیزمێ نوو کر. نیقاشێن داوی یێن فەلسەفی ل سەر چەندین مژاران سەکنین، مینا سەدەمێن فەدەرالیزمێ و بالکشاندنا سەر چاڤکانیێن ئیستکرار و بێئیستکراریێ؛ دابەشکرنا رەوا یا هێزێ د ناڤبەرا یەکەیا ئەندام و ناڤەندێ دە؛ ئەدالەتا بەلاڤکەر، تەهدیدێن بۆ تەئۆریا دەمۆکراسیا قەبوولکری و ئەندیشەیێن دەربارێ سیاسەتا ناسینێ.

3. سەدەمێن فەدەرالیزمێ

گەلەک ئانگاشتێن ژ بۆ فەدەرالیزمێ وەک نەریت ژ بۆ تەشویقکرنا شێوازێن جودا یێن ئازادیێ یێن د شکلێ نە-زال، پارێزبەندی ئان دەرفەتێن زێدەکری دە هاتن بەرپێشکرن (ئەلازار 1987ا). دەما ئەم ل سەر سەدەمێن د لیتەراتورێ دە ژ بۆ نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال هاتنە پێشکێشکرن، دنێرن، گەلەک ژێ ئالیگرێن بێناڤەندکرنێ خویا دکن بێیی هەوجەداریا روونشتنا ماکەزاگۆنی یا دابەشکرنا ئۆتۆریتەیێ. دو جورە ئانگاشت هەنە: ئانگاشتێن ئالیگرێن نیزامێن فەدەرال ب مقایەسەکرنا ب ڤەقەتین و دەولەتێن سەروەر ئێن ب تەمامی سەربخوە رە؛ و ئانگاشتێن، ژ دەولەتەکە ئونیتەر ئا (زێدەتر) ناڤەندیکری بێتر، پشتگریا سازاندنێن فەدەرال دکن. ب ئاوایێن جودا و ژ دەستپێکێن جودا پەیدا دبن، بەرەڤانیا فەدەرالیزما ‘لهەڤکۆمبوونێئ دکن و د لەهێ فەدەرالیزما ‘بهەڤرەهشتنئێ دە نە.

3.1. سەدەمێن ژ بۆ نیزامەکە فەدەرال ل شوونا دەولەتێن جهێ ئان ڤەقەتینێ

چەندین سەدەمێن پێشنیازکری هەنە ژ بۆ نیزامەکە فەدەرال ل شوونا دەولەتێن جهێ ئان ڤەقەتینێ.

• فەدەراسیۆن دکارن هەدەفێن دەولەتێن سەروەر سڤک بکن ب ریا دەورکرنا هن هێزان بۆ ئۆرگانەکە هەڤپار، مینا تەئاهودێن پێئەولە، جورەیێن دیار ئێن کۆئۆردیناسیۆنێ یێن ژ بۆ ‘مالێن گشتەییئ یێن جووربجوور تێخە بن تێمیناتێ و ژ بۆ کۆنترۆلکرنا تەسیرێن ژ دەرڤە کو ل ئالیێن دن باندۆر دکن. ژ بەر هەڤکاریا د هن قادان دە دکارە ‘د سەر رە هەرەئ و تالەبان بافرینە ژ بۆ کۆئۆردیناسیۆنا د هن سەکتۆرێن دن دە، فەدەراسیۆن پری جاران هێدی هێدی بەر ب ناڤەندیبوونێ ڤە دچن. ژ بیر مەکن کو هن ژ ڤان هەدەفان هەوجەیی پارڤەکرنێن سەلاهیەتان و مافێن خالێن ڤەتۆیێ نە د ناڤ نیزامێن فەدەرال دە. هەکەنا، ژ بۆ هن هەدەفێن هەڤپار ئێن تێکەل، مینا کێشەیێن هاوردۆرێ، تایبەتمەندیێن فەدەرال دکارە ببن پارچەیەک ژ پرسگرێکێ (ئادلەر 2005، دالماززۆنە 2006).
• فەدەراسیۆن دکارن ئاشتیێ ب چەندین ئاوایان تەشویق بکن ب رێلبەرگرتنا شەران و ترسا شەران. دەولەت دکارن تێکەڤن (کۆن)فەدەراسیۆنەکێ دا کو ب هەڤ رە تێرا خوە خورت ببن کو ئێرشکارێن ژ دەرڤە ژێ ڤەگەرینن و/ئان رێ بگرن ل بەر شەرێن ئێرشکار و شەرێن بەرگر ئێن ل ناڤ خوە. فەدەرالیستێن ئەورۆپی ئالتەر سپنەلل، ئەرنەستۆ رۆسس و ئەئوگەنۆ جۆلۆرن د ڤەنتۆتەنە مانفەستۆیا 1941ێ دە ئانگاشت دکرن کو: تەنێ فەدەراسیۆنەکە ئەورۆپی دکارە رێ بگرە ل بەر شەرێ ناڤبەرا دەولەتێن تۆتالیتەر و ئێرشکار. ئانگاشتێن ب ڤی رەنگی، هەلبەت، پێشبینی دکن کو (کۆن)فەدەراسیۆن وێ ژ هەر یەک دەولەتێ بێتر ئێرشکار نەبە، ملل ژی ئەڤ ئانگاشت دکر.
• فەدەراسیۆن دکارن رەفاها ئابۆری ژی پێش ڤە ببن ب راکرنا ئاستەنگێن ل بەر تجارەتێ، ب ریا ئابۆریێن پیڤەک، ب ریا چێکرن و بەردەوامکرنا پەیمانێن تجارەتێ یێن ناڤبەرا یەکەیێن ئەندام ئان ب بووینا لیستکڤانەکە تێرا خوە مەزن ئا گلۆبال کو باندۆر بکە ل سەر رەژمێن تجارەتێ یێن ناڤنەتەوەیی (ژ بۆ یا داوی و یە، بنر. کەئۆهانە و نیە 2001، 260).
• سازاندنێن فەدەرال، ب ریا سینۆردارکرنا سەروەریا دەولەتێ و ب دەورکرنا هن هێزان بۆ ناڤەندێ، دکارن تاکەکەسان بپارێزن ل دژی رایەدارێن سیاسی. یا دن، دکارن ئۆتۆریتە بدن ناڤەندێ کو مداخەلەیی یەکەیێن ئەندام بکە و ب ڤی ئاوایی دکارە مافێن مرۆڤی یێن کێمینە بپارێزە ل دژی رایەدارێن یەکەیا ئەندام (فەدەرالست، واتتس 1999). هەلبەت، ئانگاشتێن ب ڤی رەنگی دفکرن کو ئیهتمالا ئیستسمارکرنا ناڤەندێ وێ کێمتر بە.
• سازاندنێن فەدەرال دکارن نفووزا سیاسی یا هکومەتێن بەرێ سەروەر زێدەتر بکە، هم ب ریا کۆئۆردناسیۆنێ و -نەخاسم ژ بۆ دەولەتێن پچووک- هم ب بەخشکرنا نفووزێ، هەتا مافێ ڤەتۆیێ، بۆ ڤان یەکەیێن ئەندام دا کو، ژ دێڤلا کو تەنێ وەک وەرگرێ سیاسەتێ بمینن، بکاربن ل سەر سیاسەتکرنێ ژی باندۆرا وان هەبە. 
• نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال دکارە وەک شێوازا گونجاڤ ئا رێخستنێن دناڤهەڤدە بێن تەرجیهکرن، وەک میناک د ناڤ تێگەهێن ‘ئۆرگانیکئ ئێن نیزاما سیاسی و جڤاکی. فەدەراسیۆن دکارە هەڤکاریێ، ئەدالەتێ و نرخێن دن ئێن ناڤبەرا و ناڤ یەکەیێن ئەندام، یێن ناڤبەرا و ناڤ یەکەیێن خوە یی پێکهاتە تەشویق بکە، وەک میناک، ب ریا چاڤدێریکرن، زاگۆندانەری، سەپاندن ئان پەیمانێن مالی، مافێن مرۆڤان، پارێزبەندیا ژ مداخەلەیێ ئان گەشبوونێ. هەر یەکەیا مەزنتر بەرپرسیار ئە کو ژ مالباتێ دەست پێ بکە و پێشڤەچوونا یەکەیێن ئەندام هێسانتر بکە و تێخە بن تەمیناتێ وان قەنجیێن هەڤپار کو بێیی ئۆتۆریتەیەکە هەڤپار خوە ناگهێنێ. ئانگاشتێن ب ڤی رەنگی ژ ئالیێ نڤیسکارێن دن ئی جهێ، مینا ئالتهوسوس، نەریتێن کاتۆلیک ئێن دەورکرنا سەلاهیەتێ یێن مینا پاپا لەئۆ خ (1891) و پاپا پوس خ (1931)، و پرۆئودهۆن هاتنە ئیفادەکرن.

3.2. سەدەمێن تەرجیهکرنا نیزامێن فەدەرال ل شوونا دەولەتەکە ئونیتەر

چەندین ئانگاشت هەنە کو، ژ دێڤلا دەولەتەکە ئونیتەر، دکارە ژ بۆ ئالیگریا نیزامێن فەدەرال بێن ئەملاندن. د ناڤ زەهمەتیێن ژ بۆ هن ژ ڤان ئانگاشتان دە مەسەلە ئەو ئە کو ئۆتۆریتە وێ چاوا بێ تەهسیسکرن دەما داخوازێن دژبەری هەڤ هەبن ژ بۆ دابینکرنا بەرژەوەندیێن جودا ژ بۆ کۆمێن قسمەن ل هەڤ دکەڤن (ئۆڤەرلاپپنگ)؛ و د رەوشێن ئاجل دە، مینا پاندەمیان، بێهوکمکرن وێ چاوا بێ سازکرن (ستەیتلەر 2021). گەر ئەم نە هەمفکر بن ب سجهمتت رە کو پێناسە دکە بێ سەروەر کی یە (سجهمتت 1985)، گرینگ ئە کو وێ کی خوەدی ئۆتۆریتە بە کو بریار بدە بێ ئیستسنا چ نە.

• سازاندنێن فەدەرال، ب ریا تەمینکرنا پارێزبەندی و نە-زالبوونێ، دکارە کۆمێن کێمینە ئان نەتەوەیان بپارێزە ل دژی رایەدارێن ناڤەندێ. پارڤەکرنا ماکەزاگۆنی یا هێزان بۆ یەکەیەک ئەندام تاکەکەسان ژ ناڤەندێ دپارێزە، ل ئالیێ دن، سازاندنێن ناڤهەڤدە، ب ریا ئۆرگانێن یەکەیا ئەندام نفووزێ دابین دکە ل سەر بریارێن ناڤەندێ. (مادسۆن، هومە، گۆئۆدن 1996). یەکەیێن ئەندام ب ڤی ئاوایی دکارن رایەدارێن ناڤەندێ کۆنترۆل بکن و رێ بگرن ل بەر کرنێن دژی ئیرادەیا کێمینەیان: «دەمۆکراسیەکە مەزن دڤێ خوە-رێڤەبرنێ فەدا بکە ژ یەکتیێ رە ئان وێ ب فەدەرالیزمێ بپارێزە. بهەڤرەبوونا چەندین نەتەوەیان د بن بانێ هەمان دەولەتێ دە ئازموونەک و باشترین ئەولەهیا ئازادیا وێ یە … پەکهینانا نەتەوەیێن جودا د دەولەتەکێ دە ب قاسی پێکهینانا مرۆڤان د جڤاکێ دە شەرتەکی پێویست ئێ ژیانا مەدەنی یە» (ئاجتۆن 1907، 277).
• ب ئاوایەکی تایبەتتر، سازاندنێن فەدەرال دکارە گونجاڤ بن ژ بۆ نەتەوەیێن کێمینە کو دۆزا دیارکرنا چارەنووسا خوە، دەربرینێن هەستێ خوە یی ناسنامەیا هەڤپار و ئائدیەتێ، و پاراستنا چاند، زمان و دینێ خوە دکن (جارلا 2012). سازاندنێن ئۆتۆنۆمی و پارێزبەندیێ ب ئاوایەکی ئاشکەرە چێتر ئن ژ پەڤچوونێن سیاسی کو دکارە ژ تەشەبسێن کۆمێن وها یێن ژ بۆ ڤەقەتینێ دەرکەڤن. رایەدارێن ناڤەندێ دکارن ب ئیهلالکرنێن مافێن مرۆڤان، شەرێن ناڤخوەیی ئان پاقژیا ئەتنیک بەرتەک بدن دا کو رێ بگرن ل بەر تەڤگەرێن ڤەقەتینێ یێن ب ڤی رەنگی.
• نیزامێن فەدەرال دکارە دەرفەتان زێدەتر بکن ژ بۆ بەشداربوونا وەلاتیان د بریارگرتنێ دە؛ ب ریا مزاکەرە و مەقامێن هم یەکەیا ئەندام هم ئۆرگانێن ناڤەندی کو چێبوونا کاراکتەرێ گەرانتی دکە ب ریا بەشداریا سیاسی ل ناڤ بێتر وەلاتیان (ملل 1861، بەش 15).
• نیزامێن فەدەرال دکارە هینبوونێ هێسانتر بکن ب ریا خورتکرنا چارەسەریێن ئالتەرناتیف ئێن ژ بۆ پرسگرێکێن هەڤشب و پارڤەکرنا دەرسێن ژ لابۆراتووارەکە وها یا ‘ئازموونێن د ژیانێ دەئ (رۆسە-ئاجکەرمان 1980).  
• فەدەراسیۆن دکارن ب ئاوایەکی گشتیتر تەرجیها ماکسیمیزاسیۆنا بتەسیر هێسانتر بکن، مینا د لیتەراتورا فەدەرالیزما ئابۆری و مالی دە بوویە فەرمی -لێ گەلەک ئانگاشتێن وسا ژ فەدەرالیزمێ بێتر بێناڤەندیبوونێ دەستەک دکن. لێکۆلینێن ل سەر ‘فەدەرالیزما مالیئ ل سەر گونجاڤترین بەلاڤکرنا ئۆتۆریتەیێ دسەکنە، ژنووڤەبەلاڤکرنا ناڤەندی لێ تەداریککرنا هەرێمی یا مالێن گشتەیی پێشنیاز دکە. سازاندنێن فەدەرال دکارە دەرفەت پەیدا بکن ژ بۆ هەڤبەرکرنا گونجاڤتر ئا ئۆتۆریتەیێ کو مالێن گشتەیی بافرینە ژ بۆ تەبەقەیێن ژێرین ئێن گەلهەیان رە. گەر تەرجیهێن تاکەکەسان ب ئاوایەکی سیستەماتیک ل گۆر هەرێمان بگوهەرە ژ بەر پارامەترەیێن دەرڤە و هوندر ئێن مینا جۆگرافیا ئان زەوق و نرخێن هەڤپار، سازاندنێن فەدەرال—ئان بێناڤەندکری— کو دەستوور ددن چەشتداریا هەرێمی، دکارە گونجاڤتر بن ژ بەر چەند سەدەمان. بریارێن هەرێمی دکە کو بارێ بریاردانێریا ناڤەندی گران نەبە، و بریاردانێرێن هەرێمی دکارن باشتر بریارا تەرجیهـ و ئالتەرناتیفان ژی بدن و خزمەتەکە چێتر بکن ژ یا هکومەتا ناڤەندی کو د مەیلا پاشگوهکرنا چەشیتداریا تەرجیهێن هەرێمی دە یە (سمتهـ 1776، 680). بەخشاندنا هێزان بۆ تەبەقەیێن ژێرین ئێن گەلهەیێ کو تەرجیهێن وان ئی د وارێ خزمەتێن جڤاکی نێزیکی هەڤ ئن، دکارە بباندۆرتر بە، ژ بەر کو ئەڤ تەبەقەیێن ژێرین دکارن ‘ناڤخوەییبوونان» و ‘جڤاندنا مالانئ بافرینن ب بهایێن کو تەنێ ئەو دکارن راکن (موسگراڤە 1959، 179–80، ئۆلسۆن 1969، ئۆئاتەسئ 1972 ‘تەئۆرەما بێناڤەندکرنێئ).
• سازاندنێن فەدەرال دکارە ببە ستارە ژ بۆ کۆمێن گرێدایی ئاخەکێ و تەرجیهێن وان ژ یێن گەلهەیێن پرینەیێ جودا نە، مینا کێمینەیێن ئەتنیک و چاندی، دا کو مارووزی بریارێن پرینەیا ل دژی تەرجیهێن وان نەمینن. سازاندنێن نە-ئونیتەر دکارن گڤاشێ داخن کێمترین ئاستێ و هەتا ممکون بە ژ بۆ زێدەتر وەلاتیان ببە بەرسڤ (ملل 1861 جهـ. 15، ئەلازار 1968؛ لژپهارت 1999). نێرینێن وها یێن دەربارێ کاریگەریا ئابۆری و بریارێن پرینەیێ دکارە د لەهێ چارەسەریێن فەدەرال دە بن، لگەل «نەدابەشباری، پیڤەکێن ئابۆری، باندۆرێن ژ دەرڤە و هەوجەداریێن ستراتەژیک … قەبوولبار وەک ئانگاشتێن کاریگەریێ یێن د لەهێ تەهسیسکرنا هێزان بۆ ئاستێن بلنتر ئێن هکومەتێ» (پادۆو-سجهۆپپا 1995، 155).
• سازاندنێن فەدەرال تەنێ کۆمێن تاکەکەسێن خوەدان نرخ ئان تەرجیهێن هەڤپار ناپارێزە، دکارە رێ خوەش بکە کو لڤباریا تاکەکەسێن خوەدان تەرجیهێن هەڤپار تەشویق بکە و ل هەرێمەکێ کۆم ببن. ئۆتۆنۆمیا یەکەیا ئەندام ئا جەرباندنێ دکارە رەقابەتێ گور بکە ژ بۆ تاکەکەسێن کو تەرجیهێن وان هەری زێدە ل کوو پێک بێ، بچن ور. لڤباریەکە وها یا بەر ب یەکەیێن ئەندام ئێن تاکەکەسێن مینا-هەڤ دکارە فێدەیێن ئۆتۆنۆمیا هەرێمی زێدە بکە د وارێ دابینکرنا خزمەتێن جڤاکی دە—گەر ئابۆریێن پیڤەک و باندۆرێن ژ دەرڤە تونەبن (تەبۆئوت 1956، بوجهانان 2001)—لێ ئەنجام دکارە وها بە ژی کو ئەو ئێن پێدڤیێن وان بها و یێن کێمتر لڤبار دکارە د رەوشەکە خرابتر دە بمینن.

4. مژارێن دن ئێن فەلسەفی

دەما داوی، پرانیا بالێ چوویە سەر مژارێن فەلسەفی یێن ژ پەیدێن ئامپریک ئێن دەربارێ فەدەرالیزمێ دەردکەڤن (ژ بۆ چاڤگەراندنەکە ل لێکۆلینەکە ئامپریک ئا ب ڤی رەنگی، بوررس 2015)، ئەڤ ئەلاقە ژ بەر دوبەندیێن تێرا خوە ژ هەڤ جودا یێن وەلاتێن مینا کانادا، ئاوسترالیا، نەپال، ئەتیۆپیا و چەندین وەلاتێن ئەورۆپی و یەکتیا ئەورۆپایێ پەیدا بوویە.

4.1. سەروەری ئان فەدەرالیزم

تەنگژینێن ناڤبەرا سەروەری و فەدەرالیزمێ هێ ژی نەدیاریان دەردخن هۆلێ، کو د فەهمێن ‘ناڤنەتەوەییئ و ‘نەتەوەییئ یا فەدەرالیزمێ دە روو ددە (سجهـۊتزە 2009). گەر سەروەری تەکانە وارێ ئۆتۆریتەیا نیهایی و سەربخوە بە، نیزامێن فەدەرال نکارن سەروەر بن، ژ بەر کو ‘گۆتنا داویئ نە یا کەسی یە د هەموو مەسەلەیێن سیاسی دە (فرەدرجهـ 1968)، و «ئۆتۆریتە و هێز د ناڤ تۆرەک قادان دە هاتیە پارڤەکرن» (ئەلازار 1994، خ). مادسۆن (فەدەرالست پاپەر 39) و یێن نووتر بەئاود (2009) و سجهـۊتزە (2009) ژی تێ دە، نەریتەکە دن هەول ددە ب ریا جۆت-سەروەریێ هەڤسەنگیەکێ چێبکن. چەندین تەڤکاریێن بۆ تەئۆریا سیاسی و هقووقی یا یەکتیا ئەورۆپایێ ڤان مەسەلەیان ب ئالیێن جودا چارەسەر دکن (بەللامی 2019؛ سجهـۊتزە 2020).

4.2. مژارێن ماکەزاگۆنی و سێوراندنا سازوومانی 

نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال هەوجە دکن بال بێ کشاندن سەر چەندین مەسەلەیێن ماکەزاگۆنی و مەسەلەیێن دن ئێن سازوومانی. چەشتداریا مەزن و مژارا هەڤباندۆریا تەیبەتمەندیان هەوجەیی خەباتێن بەراوردی نە دا کو باندۆرا ل سەر هقووق و سیاسەتێ بێ فامکرن (پالەرمۆ ئاند کوێسسلەر 2017). سێوراندنا نیزامێن فەدەرال مەسەلەیێن ئەجێب و بالکێش ئێن تەئۆریا سیاسەتا نۆرماتیف تینە رۆژەڤێ (واتتس 1998؛ نۆرمان 2006).

• کۆمپۆزسیۆن: سینۆرێن یەکەیێن ئەندام چاوا بێن دیارکرن، وەک میناک ل گۆر خەتێن جۆگرافی، ئەتنیک ئان چاندی؛ دامەزراندنا یەکەیێن نوو یێن ئەندام ئێن ژ یێن بەرێ هەوجەیی گوهەرینێن ماکەزاگۆنی نە ئان نا؛ دەستوورا ڤەقەتینێ وێ هەبە؟ هەبە وێ چاوا بە، هود.
• بەلاڤکرنا هێزێ: پارڤەکرنا هێزا زاگۆندانەر، ئیجراکار، دارێزگێر و ماکەزاگۆن-گوهەرتنێ د ناڤبەرا یەکەیێن ئەندام و سازیێن ناڤەندی دە. د سازاندنێن ئاسمەتریک دە هن ژ وان دکارە جودا بن ل ناڤ یەکەیێن ئەندام.
• پارڤەکرنا هێزێ: ئاوایێ نفووزا یەکەیێن ئەندام ل ناڤ ئۆرگانێن بریاردانەر ئێن ناڤەندی یێن ناڤ سیستەمێن سیاسی یێن ناڤهەڤدە.

ئەڤ مژار دڤێ ب بەرچاڤگرتنا هێمانێن گرینگ ئێن ژێر بێن چارەسەرکرن.

4.3. چاڤکانیێن ئیستکرارێ 

دەما مژار نیزامێن سیاسی بە، سازاندنێن سیاسی یێن فەدەرال پرسگرێکێن ئەجێب دەردخن د وارێ ئیستکار و باوەریێ دە. فەدەراسیۆن مەیلا وان هەیە کو ژ هەڤ بکەڤن ب ئاوایێ ڤەقەتینێ ئان بەر ب ناڤەندیبوونێ ڤە بچن د ریا دەولەتەکە ئونیتەر دە. 

بێئیستکراریێن ب ڤی رەنگی دڤێ نە سورپریز بن دەما ئەم تەنگژینێن کو بوونە سەدەما نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال، مینا تەنگیژینێن ناڤبەرا جڤاتێن نەتەوەیی یێن پرینە و کێمینە ئێن د فەدەراسیۆنێن پرنەتەوەیی دە، ل بەر چاڤ بگرن. نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال ژ بەر ڤێ گەلەک جاران ب ‘ئیهتلافێن ماکەزاگۆنیئ تێن ئیشارەتکرن. هوورگلیێن ماکەزاگۆن و سازیێن دن دکارە باندۆرەکە کوور بکە ل ڤان پەڤچوونان و ئەنجامێن وان. پارتیێن سیاسی گەلەک جاران ل هەڤ ناکن ل سەر مەسەلەیێن ماکەزاگۆنی یێن د وارێ قادێن گونجاڤ ئێن ئۆتۆنۆمیا یەکەیا ئەندام، شێوازێن هەڤکاریێ و ئاوایێن رێگرتنا ل بەر پارچەبوونێ. میناکدانێن ئالیگر ئێن وها ل ناڤ دەولەتێن بوونە فەدەرال دا کو ب هەڤ رە بمینن، زەهمەت دکە کو ڤان ئیدایێن گەلەک جاران تێن بهیستن بێن نرخاندن، وەک میناک، بەرتەکێن فەدەرال ئێن وەک بەخشاندنا ئۆتۆنۆمیا هەرێمی رێ ناگرە ل بەر پارچەبوونێ و ژ تەپساندنا تەڤگەرێن دخوازن ڤەقەتن بێتر، وان تەشویق دکن. لێ دیسا ژی هن کەس ئانگاشت دکن کو فەدەراسیۆنێن دەمۆکراتیک و ناڤهەڤدە مەیلێن وها سڤک دکن (سمەئۆن 1998، سمەئۆن و جۆنوای 2001، لنز 1997؛ جف. مجکای 2001، فلپپۆڤ، ئۆردەسهۆئۆک و سهڤەتسۆڤا 2004).

گەلەک نڤیسکار ئاماژە پێ دکن کو مرۆڤ دڤێ ل سەر تەهدیدێن ل دژی ئیستکرارێ تەنێ د چارچۆڤەیا سێوراندنا سازوومانی دە نەسەکنە، دڤێ ‘سەداقاتا بەرفرەهـئ ئان ‘روهەکی فەدەرالئ ئا وەلاتیان ژی هەبە بۆ تەڤاهیا فەدەراسیۆنێ لگەل سەداقاتا بۆ یەکەیا خوە یا ئەندام (فرانجک 1968، لنز 1997، بورگەسس 2012). هیمێن رەوا، ناڤەرۆک و دابەشبوونا جۆت-سەداقەتەکە وها یا سیاسی، مژارێن سەرەکە یێن فەلسەفەیێن سیاسی یێن فەدەرالیزمێ نە (نۆرمان 1995ا، جهۆئودهری 2001). هن کەس قەبوول دکن مراجائەتێن (سینۆرکری) بۆ بۆچوونێن مینا دیرۆک، پراتیک، چاند ئان ئەتنیستەیەکە هەڤپار ژ بۆ پێناسەکرنا یەکەیێن ئەندام و ژ بۆ هن هێزێن دیار بۆ وان بێ دەورکرن، تەڤی کو تایبەتمەندیێن وها ‘کۆمونیتاریانئ بێتر پرۆبلەماتیک ئن ژ بۆ نیزامێن سیاسی (یێن ئونیتەر) (کیملجکا 1995، هابەرماس 1996، 500). نیقاشێن دەربارێ هەبوونا ‘دەمۆسەکە ئەورۆپیئ و هەوجەداریا ‘ناسنامەیەکە ئەورۆپیئ یا هەڤپار هەق دکن کو مرۆڤ ب بالداریەکە زێدەتر ل سەر بسەکنە (هابەرماس 1992). ئەو هەلوەستا گونجاڤ کو هلبژێر و سیاسەتمەدارێن وان ئێن یەکەیا ئەندام دڤێ نیشان بدن ل هەمبەری بەرژەوەندیێن ئێندنێن د فەدەراسیۆنێ دە، لازم ئە بێ زەلالکرن گەر مەفهووما وەلاتیبوونا دو جڤاتان وێ لهەڤ و مایندە بە. چەندین ژ ڤان زەهمەتیان نەخاسم ژ بۆ ‘فەدەرالیزما ئەتنیکئ کوورتر ئن دەما یەکەیێن ئەندام ب خەتێن ئەتنیک تێن پێناسەکرن: ژ بۆ ‘کێمینەیێن ناڤخوەییئ یێن ژ ئەتنسیتەیا دن ریسکا زلمێ هەیە، ئیهتمالا سەداقاتەکە بەرفرەهـ قەلستر ئە و نەتەوەپەروەریا ئەتنیک دکارە رێ خوەش بکە ل بەر تەڤگەرێن ڤەقەتینخواز (سەلاسسە 2003).

4.4. دابەشبوونا هێزێ 

مژارەکە دن ئا سەرەکە و تێکلدار ئا فەلسەفی نرخاندنا رەخنەگر ئا ئووشتێن ب گشتی ژ بۆ سازاندنێن فەدەرال، و د تایبەت دە دابەشبوونا هێزێ د ناڤبەرا یەکەیێن ئەندام و ئۆرگانێن ناڤەندی، د بەشێن پێشتر هاتن نیشاندان. تەڤکاریێن نوو یێن کنۆپ و ئێندن. 1995، کیملجکا 2001، کیملجکا و نۆرمان 2000، نجۆلائدس و هۆوسە 2001، نۆرمان 2006 ئن. ئەڤ ئێن ل ژێر، نەخاسم ژ بەر ریسکێن بێئیستکراریێ، د ناڤ مەسەلەیێن گرینگ دە نە: 

• هێز وێ چاوا بێن پارڤەکرن، ژ بەر کو دڤێ ژ ئالیێ موتەشەبسێن سیاسی بێن ئەملاندن -لێ بەلکی بێن ئیستسمارکرن ژی- ژ بۆ کاریگەر بن ل سەر ئیدایێن خوە. ئەندیشەیێن دەربارێ ئیستکرارێ هەوجە دکن بالداریەک مەزن هەبە ل سەر باندۆرا ڤان هێزان ئا ل سەر شیانا ئافراندن و دۆماندنا ‘سەداقاتێن دوئالیئ یا ل ناڤ وەلاتیان.
• چ بێ کرن کو نە یەکەیێن ئەندام نە ئۆتۆریتەیێن ناڤەندی ژ سەلاهیەتێن خوە دەرباس نەبن؟ وەک کو ملل دیار کریە، «هێزا بریارگرتنا د ناڤ خوە دە، دەما ئیهتلافان دە دڤێ نە د دەستێ یەک ژ هکومەتان دە ئان د دەستێ رایەدارەکی تابیی وان دە بە، دڤێ د دەستێ هاکەمەکی بێئالی دە بە» (1861). دادگەهەکە ب ڤی رەنگی دڤێ تێرا خوە سەربخوە بە، لێ دڤێ نە کو یەکجار هساب ژی نەدە. وەر خویایە گەلەک زانیار مەیلا ناڤەندیکرنێ تەسبیت کرنە د ڤان دادگەهان دە (واتتس 1998).
• کۆنترۆلا دەمۆکراتیک ئا ل سەر ئۆرگانێن ناڤەندی وێ چاوا پێک بێ، گەر ئەڤ ئۆرگان ژ نوونەرێن شاخێ ئیجراکرنێ یا یەکەیێن ئەندام پێک تێ؟ زنجیرەیێن هسابداینێ دبە کو زێدە درێژ بن ژ بۆ بەرسڤدانێن تێرووتژی. ئەڤ پارچەیەک ژ ئەندیشەیێن دەربارێ ‘قسوورەکە دەمۆکراتیکئ ئە د یەکتیا ئەورۆپایێ دە (واتتس 1998، فøللەسدال و هخ 2006).
• ئەو سەلاهیەتا نووکرنا دابەشبوونا هێزێ یا د ماکەزاگۆنێ دە یا کێ بە؟ هن کەس ئانگاشت دکن کو گوهەرینەکە گرینگ پێک تێ د سەروەریا نەتەوەیی دە دەما گوهەرتنێن وها بێیی تایبەتمەندیا یەکدەنگیبوونێ یا پەیمانان پێک تێ.

«رێگەزا دەورکرنا سەلاهیەتێ» گەلەک جاران وەک رێبەرا بریارێن دەربارێ پارڤەکرنا هێزێ تێ ئەملاندن. ئەڤ رێگەز ڤان دەمێن داوی بال دکشینە ژ بەر داخلکرنا ناڤ پەیمانێن یەکیتیا ئەورۆپایێ. ل گۆر ڤێ دڤێ ئۆتۆریتە د یەکەیێن ئەندام دە بە، لێ تەهسیسکرنا وان ئا بۆ یەکەیەک ناڤەندی وێ کاریگەری ئان کاریگەربوونا مقایەسەیی یا د پێکانینا هەدەفێن دیار دە تێخە بن تەمیناتێ. ئەڤ رێگەز دکارە ب چەند ئاوایان بێ دیارکرن، وەک میناک، کیژان یەکە وێ بێن داخلکرن، کیژان هەدەف وێ بێن پێکانین و کی خوەدان ئۆتۆریتە یە کو وێ بسەپینە. ئەڤ رێگەز گەلەک رەهێن وێ هەنە و دەمێن داوی ب رۆلا خوە یا د ئاشتکرنا ترسێن ناڤەندیبوونا ل ئەورۆپایێ گرینگیا وێ یا سیاسی دەرکەتیە پێش -ئەڤ رۆلەکە نیقاشبار ئە کو رێگەزێ هێ تژی نەکریە (فلەئنەر و سجهمتت 1996، بورگەسس و گاگنۆن 1993، فøللەسدال 1998).

4.5. ئەدالەتا بەلاڤکرنێ 

دەربارێ ئەدالەتا بەلاڤکرنێ، نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال دڤێ بکاربە ئیدارە بکە تەنگژینێن ناڤبەرا دابینکرنا ئۆتۆنۆمیا یەکەیا ئەندام و گەرانتیکرنا ژنووڤەبەلاڤکرنا زارووری یا ل ناڤ و ناڤبەرا یەکەیێن ئەندام. ب راستی ژی، یێن فەدەرالیست، ل دژی «دابەشکرنا وەکهەڤ ئا ملکیەتێ» وەک تەمیناتەکە گرینگ نێرینە ل سازاندنێن فەدەرال (فەدەرالست 10). زانیارێن سیاسەتێ لنز و ستەپان دکارە وها بێن دیتن کو ژ بۆ هیپۆتەزا فەدەرالیستان پشتگری پەیدا کرنە: ل گۆر دەولەتێن ئونیتەر ئێن د ئۆئەجدیێ دە، ل فەدەراسیۆنێن ‘هاتنە با هەڤئ رێژەیا فەقیریا زارۆکێن د خانەیێن دایک-تەنێ دە و سەدانەیا کەسێن فەقیر ئێن سەر شێست سالی رە بلندتر ئە. لنز و ستەپان راڤە دکن کو ئەڤ نەوەکهەڤی ژ بەر سازاندنێن ‘سینۆردارکرنا دەمۆسێ» یا ڤان فەدەراسیۆنان ئە کو هەول ددن تاکەکەسان و یەکەیێن ئەندام ژ ئۆتۆریتەیێن ناڤەندی بپارێزن، و سیستەما لاواز ئا پارتیان ئە. لێ ماکەزاگۆنا ئالمانیایێ (نە فەدەراسیۆنەکە ‘هاتنە با هەڤئ ئە) ب ئاوایەکی زەلال وەکهەڤکرنا شەرتێن ژیانێ یێن ل ناڤ یەکەیێن ئەندام مەجبوور دکە. (ئارت. 72.2). پرەسبەی ئانگاشت دکە کو فەدەرالیزما ئەتنیک بێئەدالەتیا بەلاڤکرنا چاڤکانیان ئا ل ناڤ تاکەکەسێن کۆمێن جودا یێن ئەتنیک خرابتر کریە ل ئافریکایێ (پرەسبەی 2003). ئانگاشتێن نۆرماتیڤ دکارن گرینگیا بەلاڤکرنێ یا سازاندنێن فەدەرال دەستەک بکن، وەک میناک، ژ بەر ترامپەکرنا تجاری یا ناڤبەرا ئۆتۆنۆمیا یەکەیێ و تالەبێن ژنووڤەبەلاڤکرنا ل ناڤ یەکەیێن ئەندام (فøللەسدال 2001)، ئان گرینگیا ‘ناسنامەئیەکە هەڤپار (گرێگۆئرە ئاند ژەوکەس 2015، دە سجهوتتەر 2011). مەسەلەیەکە نۆرماتیڤ ئا ناڤەندی ئەو ئە کا گەلۆ چاند و گرێیێن هەڤپار ئێن ناڤ وەلاتیێن دەولەتەکە ژ ئالیێ دیرۆکی ڤە سەروەر تالەبێن ژنووڤەبەلاڤکرنا ل ناڤ یەکەیێن ئەندام هەتا چ رادەیێ کێم دکن؟

4.6. تەئۆریا دەمۆکراسیێ

فەدەرالیزم دکارە کۆنترۆلا وەلاتیان زێدە بکە ل سەر مژارێن ژ بۆ وان گرینگ، لێ دکارە زەهمەتیان ژی دەرخە ژ تەئۆریا دەمۆکراسیێ رە، نەخاسم ئێن ژ بۆ دەولەتێن ئونیتەر. سازاندنێن فەدەرال پری جاران تێکەلتر ئن، لۆما ستانداردێن شەفافی، هسابداین و مزاکەرەیا گشتەیی تەهدید دکن (هابەرماس 2001). رۆژەڤا سیاسی یا سینۆرکری یا هەر ناڤەندا ئۆتۆریتەیێ بەرەڤانیێ مەجبوور دکە (داهل 1983؛ برایبرۆئۆکە 1983). یەک ژ چەندین مەسەلەیان دەرهەقێ ستاتویا یەکەیێن ئەندام دە یە. پرسگرێکێن زەهمەت دەربارێ نیزامێن فەدەرال دە نە کو هن ئان هەموو یەکە د ناڤ خوە دە نە دەمۆکراتیک ئن (ژ بۆ بێتر مژار، بنر.، نۆرمان 2006، 144–150).

هێزا کو یەکەیێن ئەندام د فەدەراسیۆنان دە دەملینن پری جاران قائدەیا پرینەیێ سینۆردار دکە ئان ئیهلال دکە، ب ئاوایێن کو هەق دکن ب بالداری بێن ڤەکۆلاندن. تەئۆریا دەمۆکراسیێ دەمەکە درێژ دەربارێ رێبازێن رێگرتنا ل بەر سەردەستیا کێمینەیان بوو و گەلەک نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال ڤێ دکن، ژ بۆ ڤێ هنەک نفووز ددن یەکەیێن ئەندام د وارێ بریارێن هەڤپار دە. نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال ب ئاوایەکی تپیک نفووز دکن ل نفووزا سیاسی یا تاکەکەسان، ژ بەر کو گرانیا دەنگێن وان د لەهێ وەلاتیێن یەکەیێن پچووک ئێن ئەندام دە کێم دکن ئان مافێ ڤەتۆیێ ددن نوونەرێن یەکەیا ئەندام د وارێ بریارێن ناڤەندی دە. کێمینە، ب ڤی ئاوایی، ب ئیهلالکرنا رێگەزێن وەکهەڤیا سیاسی و یەک-کەس-یەک-دەنگ کۆنترۆلێ تەتبیق دکن -دەما یەکەیێن ئەندام مەزنبوونا وان ژ هەڤ جودا بن، زێدەتر دبە. ئەڤ تایبەتی پرسێن نۆرماتیڤ ئێن بنگەهین تینن رۆژەڤێ، کو یەکەیێن ئەندام چما دڤێ گرینگی بدن تەهسیسکرنا هێزا سیاسی یا ل ناڤ تاکەکەسێن د یەکەیێن ئەندام ئێن جودا دە دژین. هن ژ ڤان پرسگرێکان ژ ئالیێ ‘دەمۆکراسیێئ ڤە، نەخاسم دەربارێ یەکتیا ئەورۆپایێ دە، ل سەر تێن سەکناندن (ڤان پارژس 1997، نجۆلائدس 2012، سجهـۊتزە 2020). ژ بەر ڤێ تەئۆریسیەن ل هەڤ ناکن کا هەر دەولەتا ئەندام ئا یە دڤێ سەروەریێ بدۆمینە ب مافێ خوە یی ڤەتۆیێ یا ژ بۆ هەر بریارێ ئان نا (بەللامی 2019، جهەنەڤال و ئێندن 2015).

4.7. ناسینا سیاسی 

گەلەک نیزامێن سیاسی یێن فەدەرال کۆمێن کێمینە ب دو ئاوایان دهەوینن، کو ل ژۆر هاتن نیقاشکرن: ب ریا دابەشکرنا هێزێ و بۆ وان بەخشکرنا نفووزا ل سەر بریارێن هەڤپار. ئەڤ تەدبیرێن سیاسەتا ناسنامەیێ دکارە رێبازێن بقەدر بن کو، جارنا تام ژی ل سەر هیمێ هاکمیەتا بەرێ، قەبوولا گشتەیی و ناسینێ ددن کۆمان و ئەندامێن وان. لێ سیاسەتا ناسنامەیێ پرسگرێکان ژی دافرینە (گوتمان 1994)، نەخاسم د سازاندنێن فەدەرال دە کو ب ریسکێن مەزنتر ئێن بێئیستکراریێ رە روو ب روو دمینن و دڤێ سەداقاتێن سیاسی یێن دوئالی یێن وەلاتیان بپارێزن. سازاندنێن خوە-برێڤەبرنێ دکارە نیزاما سیاسی یا فەدەرال تەهدید بکە: «داخوازێن خوە-برێڤەبرنێ دکارە ببن رەنگڤەدانا ئارەزوویا لاوازکرنا گرێیێن ب جڤاتا مەزنتر و، ب راستی، خوەزا، ئۆتۆریتە و مایندەبوونا وێ ددە بەر پرسان» (کیملجکا و نۆرمان 1994، 375). دوپاتا ل سەر «ناسین و سازوومانیکرنا جوداتیێ دکارە شەرتێن کو مانەیەکێ ددن ناسنامەیا هەڤپار و ممکونا بەرامبەر لاواز دکە» (جارەنس 2000، 193).

فەدەراسیۆن گەلەک جاران وەک سوئ گەنەرس، یەک ژ ژرێدەرکەتنێن ژ جورەیا ئیدەئال ئا دەولەتا سەروەر ئا ئونیتەر ئا ژ نیزاما جیهانا وەستپهالیایێ تێ زانین، تێ دیتن. ب راستی، هەر فەدەراسیۆن دکارە ب تەرزا خوە ببە فەدەرال و نە هێسان ئە کو وەک نیزامەکە سیاسی یا جورەیا ئیدەئال بێ خولاسەکرن و نرخاندن. دیسا ژی دیاردەیا سەروەریا نە-ئونیتەر نە نوو یە، و هەواندنا فەدەرال ئا جوداتیان دکارە ژ ئالتەرناتیڤان چێتر بە. کەنگی و چما ئەڤ دەمەکە درێژ ئە بوویە مژارا ئانالیز و فکرینا فەلسەفی، تەئۆریک و نۆرماتیڤ. ئانگاشتێن گشتەیی یێن ب ڤی رەنگی بخوە تەڤکاری ددن گەشکرنا سەداقاتا گشگر کو لازم ئە ل ناڤ وەلاتیێن فەدەراسیۆنێن بیستکرار و رەوا کو دڤێ خوە وەک ئەندامێن دو جڤاتان ببینن.

چاڤکانی

یێن دیرۆکی

یێن یەکەمدەست

چەندین ژ نڤیسێن دیرۆکی —ئەو ئێن ل ژێر ب ‘*ئ ئیشارەتکری و ئێندن— ب قسمی ئان تەڤاهی هاتنە چاپکرن د تهەئۆرەس ئۆف فەدەرالسم: ئا رەئادەر، دمترۆس کارمس و واینە نۆرمان (ئەد.)، نەو یۆرک: پالگراڤە، 2005 دە.

• بروتوس، ژونوس (پهلپپە دوپلەسسس-مۆرنای؟)، 1579، ڤندجائە جۆنترا تیراننۆس، گەئۆرگە گارنەتت (ترانسل. ئاند ئەد.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 1994.
• *ئالتهوسوس، ژۆهاننەس، 1603، پۆلتجا مەتهۆدجە دگەستا، فرەدەرجک س. جارنەی (ترانسل.)، دانەل ژ. ئەلازار (ئنترۆد.)، ئنداناپۆلس: لبەرتی پرەسس، 1995.
• ئارەندت، هانناهـ، 1972، «تهۆئوگهتس ئۆن پۆلتجس ئاند رەڤۆلوتۆن،» ئن جرسەس ئۆف تهە رەپوبلج، نەو یۆرک: هارجۆئورت براجە، 199–233.
• هوگۆ، لودۆلپهـ، 1661، دە ستاتو رەگۆنوم گەرمانائە. هەلمستادت: سومپتبوس هاممانس.
• سائنت-پەررە، ئاببێ جهارلەس، 1713، پرۆژەت پۆئور رەندرە لا پائخ پەرپێتوئەللە ئەن ئەئورۆپە (پرۆژەجت تۆ ماکە پەئاجە پەرپەتوئال ئن ئەئورۆپە)، پارس: فایارد، 1986.
• *مۆنتەسقوئەو، بارۆن دە، 1748، تهە سپرت ئۆف لاوس، ئامهەرست، نی: پرۆمەتهەئوس بۆئۆکس، 2002.
• *رۆئوسسەئاو، ژەئان-ژاجقوئەس، 1761، ئا لاستنگ پەئاجە تهرۆئوگهـ تهە فەدەراتۆن ئۆف ئەئورۆپە، ج.ئە. ڤائوگهان (ترانس.)، لۆندۆن: جۆنستابلە، 1917.
• *–––، 1761، «سومماری ئاند جرتقوئە ئۆف ئاببێ سائنت-پەررەئس پرۆژەجت فۆر پەرپەتوئال پەئاجە،» ئن گراجە گ. رۆئۆسەڤەلت (ئەد.)، رەئادنگ رۆئوسسەئاو ئن تهە نوجلەئار ئاگە، پهلادەلپها: تەمپلە ئونڤەرستی پرەسس، 1990.
• هومە، داڤد، 1752، «ئدەئا ئۆف ئا پەرفەجت جۆممۆنوەئالتهـ،» ئن ت.هـ. گرەئەن ئاند ت.هـ. گرۆسە (ئەدس.)، ئەسسایس مۆرال، پۆلتجال ئاند لتەراری، لۆندۆن: لۆنگمانس، گرەئەن، 1882
• سمتهـ، ئادام، 1776، ئان ئنقوئری ئنتۆ تهە ناتورە ئاند جائوسەس ئۆف تهە وەئالتهـ ئۆف ناتۆنس، لۆندۆن: دەنت، 1954.
• ستۆرنگ، هەربەرت، ئاند موررای دری (ئەدس.)، 1981، تهە جۆمپلەتە ئانت-فەدەرالست (7 ڤۆلومەس)، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• *هاملتۆن، ئالەخاندەر، ژامەس مادسۆن، ئاند ژۆهن ژای، 1787–88، تهە فەدەرالست پاپەرس، ژاجۆب ئە. جۆئۆکە (ئەد.)، مددلەتۆون، جت: وەسلەیان ئونڤەرستی پرەسس، 1961.
• کانت، ئممانوئەل، 1784، «ئان ئانسوەر تۆ تهە قوئەستۆن: ‘وهات ئس ئەنلگهتەنمەنت؟ئ» ئن هانس رەئسس (ئەد.)، کانتئس پۆلتجال ورتنگس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 1970، 54–60.
• *–––، 1796، «پەرپەتوئال پەئاجە: ئا پهلۆسۆپهجال سکەتجهـ،» ئن هانس رەئسس (ئەد.)، کانتئس پۆلتجال ورتنگس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 1970، 93–130.
• *دە تۆجقوئەڤللە، ئالەخس، 1835–40، دەمۆجراجی ئن ئامەرجا، پ. برادلەی (ئەد.)، نەو یۆرک: ڤنتاگە، 1945 [تەخت ئاڤائلابلە ئۆنلنە].
• *ملل، ژۆهن ستوئارت، 1861، جۆنسدەراتۆنس ئۆن رەپرەسەنتاتڤە گۆڤەرنمەنت، نەو یۆرک: لبەرال ئارتس پرەسس، 1958 [تەخت ئاڤائلابلە ئۆنلنە].
• *پرۆئودهۆن، پەررە ژۆسەپهـ، 1863، دو پرنجپە فەدەراتف، ژ.-ل. پوئەجهـ ئاند تهـ. رویسسەن (ئەدس.)، پارس: م. رڤەرە، 1959.
• لەئۆ خ، 1891، «رەروم نۆڤاروم،» ئن تهە پاپال ئەنجیجلجالس 1903–1939، رالەئگهـ: مجگراتهـ، 1981.
• رەننەر، کارل، 1899، ستائات ئوند ناتۆن، ڤەننا. رەپرنتەد ئاس «ستاتە ئاند ناتۆن» ئن ئەپهرائم نمن (ئەد.)، ناتۆنال جولتورال ئائوتۆنۆمی ئاند ئتس جۆنتەمپۆراری جرتجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە، 2005، 64–82.
• پوس خ، 1931. «قوئادراگەسمۆ ئاننۆ،» ئن تهە پاپال ئەنجیجلجالس 1903–1939، رالەئگهـ: مجگراتهـ، 1981.
• *سپنەلل، ئالتەرۆ، ئاند ئەرنەستۆ رۆسس، 1944، ئل مانفەستۆ د ڤەنتۆتەنە (تهە ڤەنتۆتەنە مانفەستۆ)، ناپلەس: گوئدا، 1982؛ رەپرنتەد ئن کارمس ئاند نۆرمان 2005. [تەخت ئاڤائلابلە ئۆنلنە]
• ڤاتتەل، ئەممەرجهـ، 1758 (2008)، «تهە لاو ئۆف ناتۆنس (لە درۆئت دەس گەنس)،» ئن تهە جلاسسجس ئۆف ئنتەرناتۆنال لاو، ئەدتەد بی بەلا کاپۆسسی ئاند رجهارد وهاتمۆرە، ئنداناپۆلس: لبەرتی فوند.

چاڤکانیێن دویەمدەست

• ئارۆنەی، نجهۆلاس، 2007، «سوبسدارتی، فەدەرالسم ئاند تهە بەست جۆنستتوتۆن: تهۆماس ئاقوئناس ئۆن جتی، پرۆڤنجە ئاند ئەمپرە،» لاو ئاند پهلۆسۆپهی، 26(2): 161–228.
• دمترۆس، کارمس، 2010، «تۆگەتهەرنەسس ئن مولتناتۆنال فەدەرال دەمۆجراجەس. تۆجقوئەڤللە، پرۆئودهۆن ئاند تهە تهەئۆرەتجال گاپ ئن تهە مۆدەرن فەدەرال ترادتۆن،» ئن م. بورگەسس ئاند ئا. گ. گاگنۆن (ئەدس.)، فەدەرال دەمۆجراجەس، ئابنگدۆن: رۆئوتلەدگە، 46–63.
• ئەلازار، دانەل ژ.، 1987، فەدەرالسم ئاس گراند دەسگن: پۆلتجال پهلۆسۆپهەرس ئاند تهە فەدەرال پرنجپلە، لانهام، مد: ئونڤەرستی پرەسس ئۆف ئامەرجا.
• فۆرسیتهـ، موررای، 1981، ئونۆن ئۆف ستاتەس: تهە تهەئۆری ئاند پراجتجە ئۆف جۆنفەدەراتۆن، لەئجەستەر: لەئجەستەر ئونڤەرستی پرەسس.
• هوئەگلن، تهۆماس ئۆ.، 1999، ئەئارلی مۆدەرن جۆنجەپتس فۆر ئا لاتە مۆدەرن وۆرلد: ئالتهوسوس ئۆن جۆممونتی ئاند فەدەرالسم، واتەرلۆئۆ، ئۆنتارۆ: ولفرد لائورەر ئونڤەرستی پرەسس.
• ژەوکەس، مجهائەل، 2016، «دڤەرستی، فەدەرالسم ئاند تهە ننەتەئەنتهـ-جەنتوری لبەرالس،» جرتجال رەڤەو ئۆف ئنتەرناتۆنال سۆجال ئاند پۆلتجال پهلۆسۆپهی، 19(2): 184–205.
• کلوسمەیەر، دۆئوگلاس، 2010، «هانناهـ ئارەندتئس جاسە فۆر فەدەرالسم،» پوبلوس، 40(1): 31–58.
• لەڤنسۆن، سانفۆرد، 2015، ئان ئارگومەنت ئۆپەن تۆ ئالل: رەئادنگ «تهە فەدەرالست» ئن تهە 21ست جەنتوری، نەو هاڤەن: یالە ئونڤەرستی پرەسس.
• رلەی، پاترجک، 1973، «رۆئوسسەئاو ئاس ئا تهەئۆرست ئۆف ناتۆنال ئاند ئنتەرناتۆنال فەدەرالسم،» پوبلوس، 3(1): 5–18.
• –––، 1976، «تهرەئە سەڤەنتەئەنتهـ-جەنتوری تهەئۆرستس ئۆف فەدەرالسم: ئالتهوسوس، هوگۆ ئاند لەئبنز،» پوبلوس، 6(3): 7–42.
• –––، 1979، «فەدەرالسم ئن کانتئس پۆلتجال پهلۆسۆپهی،» پوبلوس، 9(4): 43–64.
• ستۆپپەنبرنک، کاتژا، 2016، «رەپرەسەنتاتڤە گۆڤەرنمەنت ئاند فەدەرالسم ئن ژۆهن ستوئارت ملل،» ئن د. هەئدەمانن ئاند ک. ستۆپپەنبرنک (ئەدس.)، ژۆئن، ئۆر دە: پهلۆسۆپهجال فۆئونداتۆنس ئۆف فەدەرالسم، بەرلن: دە گرویتەر: 209–232.

یێن هەڤچاخ

پوبلوس: تهە ژۆئورنال ئۆف فەدەرالسم، ب رێکووپێک مەقالەیێن فەلسەفی دوەشینە.

ئانتۆلۆژی

• باکڤس، هەرمان، ئاند وللام م. جهاندلەر (ئەدس.)، 1987، فەدەرالسم ئاند تهە رۆلە ئۆف تهە ستاتە، تۆرۆنتۆ: تۆرۆنتۆ ئونڤەرستی پرەسس.
• بۆتتۆمۆرە، تۆم ئاند پاترجک گۆئۆدە (ئەدس.)، 1978، ئائوسترۆ-مارخسم، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• بورگەسس، مجهائەل، ئاند ئالائن گ. گاگنۆن (ئەدس.)، 1993، جۆمپاراتڤە فەدەرالسم ئاند فەدەراتۆن: جۆمپەتنگ ترادتۆنس ئاند فوتورە درەجتۆنس، لۆندۆن: هارڤەستەر وهەئاتسهەئاف.
• –––، 2010، فەدەرال دەمۆجراجەس، ئابنگدۆن: رۆئوتلەدگە.
• فلەئنەر، تهۆماس، ئاند نجۆلاس سجهمتت (ئەدس.)، 1996، تۆواردس ئەئورۆپەئان جۆنستتوتۆن: ئەئورۆپە ئاند فەدەرال ئەخپەرەنجەس، فربۆئورگ: ئنستتوتە ئۆف فەدەرالسم.
• فلەمنگ، ژامەس ئە.، ئاند ژاجۆب ت. لەڤی (ئەدس.)، 2014، فەدەرالسم ئاند سوبسدارتی، نۆمۆس (ڤۆلومە 55)، نەو یۆرک: نەو یۆرک ئونڤەرستی پرەسس.
• فرانجک، تهۆماس م. (ئەد.)، 1968، وهی فەدەراتۆنس فائل: ئان ئنقوئری ئنتۆ تهە رەقوئستەس فۆر سوججەسسفول فەدەرالسم، نەو یۆرک: نەو یۆرک ئونڤەرستی پرەسس.
• گاگنۆن، ئالائن-گ.، ئاند ژامەس توللی (ئەدس.)، 2001، مولتناتۆنال دەمۆجراجەس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• گائودرەئاولت-دەسبەنس، ژەئان-فرانچۆئس، ئاند فابەن گێلناس (ئەدس.)، 2005، تهە ستاتەس ئاند مۆئۆدس ئۆف فەدەرالسم: گۆڤەرنانجە، ئدەنتتی ئاند مەتهۆدۆلۆگی—لە فێدێرالسمە دانس تۆئوس سەس ئێتاتس : گۆئوڤەرنانجە، ئدەنتتێ ئەت مێتهۆدۆلۆگە قوئەبەج: ئێدتۆنس یڤۆن بلائس.
• گرێگۆئرە، ژەئان-فرانجۆئس، ئاند مجهائەل ژەوکەس، (ئەدس.)، 2015، رەجۆگنتۆن ئاند رەدستربوتۆن ئن مولتناتۆنال فەدەراتۆنس، لەئوڤەن: لەئوڤەن ئونڤەرستی پرەسس.
• گوتمانن، ئامی (ئەد.)، 1994، مولتجولتورالسم: ئەخامننگ تهە پۆلتجس ئۆف رەجۆگنتۆن، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• هـäرتەل، ئنەس (ئەد.)، 2012، هاندبوجهـ فوێدەرالسموس: – فوێدەرالسموس ئالس دەمۆکراتسجهە رەجهتسۆردنونگ ئوند رەجهتسکولتور ئن دەئوتسجهلاند، ئەئورۆپا ئوند دەر وەلت، 4 ڤۆلومەس، بەرلن: سپرنگەر.
• هەئدەمانن، دەتمار، ئاند کاتژا ستۆپپەنبرنک (ئەدس.)، 2016، ژۆئن، ئۆر دە: پهلۆسۆپهجال فۆئونداتۆنس ئۆف فەدەرالسم، بەرلن: دە گرویتەر.
• کارمس، دمترۆس، ئاند واینە نۆرمان (ئەدس.)، 2005، تهەئۆرەس ئۆف فەدەرالسم: ئا رەئادەر، نەو یۆرک: پالگراڤە.
• کنجائد، ژۆهن (ئەد.)، 2011، فەدەرالسم، 4 ڤۆلس.، ساگە لبراری ئۆف پۆلتجال سجەنجە لۆندۆن.
• کنۆپ، کارەن، سیلڤا ئۆستری، رجهارد سمەئۆن ئاند کاتهەرنە سونتۆن (ئەدس.)، 1995، رەتهنکنگ فەدەرالسم: جتزەنس، مارکەتس ئاند گۆڤەرنمەنتس ئن ئا جهانگنگ وۆرلد، ڤانجۆئوڤەر: ئونڤەرستی ئۆف برتسهـ جۆلومبا پرەسس.
• کیملجکا، ولل، ئاند واینە نۆرمان (ئەدس.)، 2000، جتزەنسهپ ئن دڤەرسە سۆجەتەس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• نجۆلائدس، کالیپسۆ، ئاند رۆبەرت هۆوسە (ئەدس.)، 2001، تهە فەدەرال ڤسۆن: لەگتماجی ئاند لەڤەلس ئۆف گۆڤەرنانجە ئن تهە ئوس ئاند تهە ئەئو، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• نمن، ئەپهرائم (ئەد.)، 2005، ناتۆنال-جولتورال ئائوتۆنۆمی ئاند ئتس جۆنتەمپۆراری جرتجس، ملتۆن پارک: رۆئوتلەدگە.
• ستەیتلەر، نجۆ (ئەد.) 2021. جۆمپاراتڤە فەدەرالسم ئاند جۆڤد-19: جۆمباتنگ تهە پاندەمج، رۆئوتلەدگە.
• ترەجهسەل، ئالەخاندەر (ئەد.)، 2006، تۆواردس ئا فەدەرال ئەئورۆپە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• توسهنەت، مارک (ئەد.)، 1990، جۆمپاراتڤە جۆنستتوتۆنال فەدەرالسم: ئەئورۆپە ئاند ئامەرجا، نەو یۆرک: گرەئەنوۆئۆد پرەسس.
• وارد، ئانن، ئاند لەئە وارد (ئەدس.)، 2009، تهە ئاسهگاتە رەسەئارجهـ جۆمپانۆن تۆ فەدەرالسم. فارنهام: ئاسهگاتە.

کتێب و مەقالە

• ئاجتۆن، لۆرد، 1907، «ناتۆنالتی،» ئن ژ. ن. فگگس (ئەد.)، تهە هستۆری ئۆف فرەئەدۆم ئاند ئۆتهەر ئەسسایس، لۆندۆن: ماجمللان.
• ئادلەر، ژۆسەپهـ هـ.، 2005، «ژورسدجتۆنال مسماتجهـ ئن ئەنڤرۆنمەنتال فەدەرالسم،» نەو یۆرک ئونڤەرستی ئەنڤرۆنمەنتال لاو ژۆئورنال، 14: 130–178.
• باللارا، ئانگەلا، 1998، ئو: تهە دینامجس ئۆف مāئۆر تربال ئۆرگانساتۆن فرۆم ج.1769 تۆ ج.1945. وەللنگتۆن: ڤجتۆرا ئونڤەرستی پرەسس
• بائوەر، ئۆتتۆ، 2000، تهە قوئەستۆن ئۆف ناتۆنالتەس ئاند سۆجال دەمۆجراجی (وتهـ ئنترۆدوجتۆن بی ئەپهرائم نمن)، مننەئاپۆلس: ئونڤەرستی ئۆف مننەسۆتا پرەسس. [ئۆرگنال 1907، دە ناتۆنالتäتەنفراگە ئوند دە سۆزالدەمۆکراتە، ڤەننا].
• بەئاود، ئۆلڤەر، 2009. تهێئۆرە دە لا فێدێراتۆن (2ند ئەد). پارس، پوف.
• بەئەر، ساموئەل هـ.، 1993، تۆ ماکە ئا ناتۆن: تهە رەدسجۆڤەری ئۆف ئامەرجان فەدەرالسم، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• بەللامی، رجهارد، 2019، ئا رەپوبلجان ئەئورۆپە ئۆف ستاتەس: جۆسمۆپۆلتانسم، ئنتەرگۆڤەرنمەنتالسم ئاند دەمۆجراجی ئن تهە ئەئو. جامبردگە، جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• بلۆ، جهارلۆتتە، ئاند ئاننا جارۆلنا مەجهادۆ، 2018، «تهە رۆلە ئۆف زاکات ئن تهە پرۆڤسۆن ئۆف سۆجال پرۆتەجتۆن – ئا جۆمپارسۆن بەتوەئەن ژۆردان، پالەستنە ئاند سودان،» ئنتەرناتۆنال ژۆئورنال ئۆف سۆجۆلۆگی ئاند سۆجال پۆلجی 40، نۆ. 3/4: 236–48.
• برایبرۆئۆکە، داڤد، 1983، «جان دەمۆجراجی بە جۆمبنەد وتهـ فەدەرالسم ئۆر وتهـ لبەرالسم؟» ، ئن ژ. ر. پەننۆجک ئاند ژۆهن و. جهاپمان (ئەدس.)، نۆمۆس خخڤ: لبەرال دەمۆجراجی، نەو یۆرک، لۆندۆن: نەو یۆرک ئونڤەرستی پرەسس.
• بوجهانان، ژامەس، 1995، «فەدەرالسم ئاس ئان ئدەئال پۆلتجال ئۆردەر ئاند ئان ئۆبژەجتڤە فۆر جۆنستتوتۆنال رەفۆرم،» پوبلوس، 25(2): 19–27.
• –––، 1999/2001، فەدەرالسم، لبەرتی ئاند تهە لاو، جۆللەجتەد وۆرکس (ڤۆلومە 18)، ئنداناپۆلس: لبەرتی فوند.
• بورگەسس، م. 2012، ئن سەئارجهـ ئۆف تهە فەدەرال سپرت: نەو جۆمپاراتڤە ئەمپرجال ئاند تهەئۆرەتجال پەرسپەجتڤەس، ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• بوررس، ئا.، 2015، «فەدەرالسم،» ئنتەرناتۆنال ئەنجیجلۆپەدا ئۆف تهە سۆجال & بەهاڤۆرال سجەنجەس (سەجۆند ئەدتۆن)، ژ. د. ورگهت. ئۆخفۆرد، ئەلسەڤەر: 875–877.
• جارەنس، ژ. هـ.، 2000، جولتورە، جتزەنسهپ، ئاند جۆممونتی. ئا جۆنتەختوئال ئەخپلۆراتۆن ئۆف ژوستجە ئاس ئەڤەنهاندەدنەسس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• جارلا، ئا.، 2018، «پەئاجە ئن سۆئوتهـ تیرۆل ئاند تهە لمتس ئۆف جۆنسۆجاتۆنالسم،» ناتۆنالسم ئاند ئەتهنج پۆلتجس، 24(3): 251–275.
• جهان، ژۆسەپهـ، 2003. «گڤنگ پرۆرتی تۆ تهە وۆرست ئۆفف. ئا جۆنفوجان پەرسپەجتڤە ئۆن سۆجال وەلفارە،» ئن جۆنفوجانسم فۆر تهە مۆدەرن وۆرلد، ئەدتەد بی دانەل بەلل ئاند هاهم جهائبۆنگ، 236–56. جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• جهەنەڤال، فرانجس، ساندرا لاڤەنەخ ئاند فرانک سجهممەلفەننگ، 2015، «دەمۆئ-جراجی ئن تهە ئەئورۆپەئان ئونۆن: پرنجپلەس، ئنستتوتۆنس، پۆلجەس،» ژۆئورنال ئۆف ئەئورۆپەئان پوبلج پۆلجی 22(1): 1–18.
• جهۆئودهری، سوژت، 2001، «جتزەنسهپ ئاند فەدەراتۆنس: سۆمە پرەلمناری رەفلەجتۆنس،» ئن نجۆلائدس ئاند هۆوسە (ئەدس.) 2001، 377–402.
• داهل، رۆبەرت ئا.، 1983، «فەدەرالسم ئاند تهە دەمۆجراتج پرۆجەسس،» ئن ژ. ر. پەننۆجک ئاند ژ. و. جهاپمان (ئەدس.)، نۆمۆس خخڤ: لبەرال دەمۆجراجی، نەو یۆرک: نەو یۆرک ئونڤەرستی پرەسس، 95–108.
• –––، 2001، هۆو دەمۆجراتج ئس تهە ئامەرجان جۆنستتوتۆن؟، نەو هاڤەن: یالە ئونڤەرستی پرەسس.
• دالماززۆنە، سلڤانا، 2006، «دەجەنترالزاتۆن ئاند تهە ئەنڤرۆنمەنت،» هاندبۆئۆک ئۆف فسجال فەدەرالسم، ئە. ئاهماد ئاند گ. برۆسۆ (ئەدس.)، 459–477.
• داڤس، س. روفوس، 1978، تهە فەدەرال پرنجپلە. بەرکەلەی: ئونڤەرستی ئۆف جالفۆرنا پرەسس.
• دە سجهوتتەر، هەلدەر، 2011، «فەدەرالسم ئاس فائرنەسس،» تهە ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال پهلۆسۆپهی، 19(2): 167–189.
• دەئوەرلەئن، ئەرنست، 1972، فوێدەرالسموس: دە هستۆرسجهەن ئوند پهلۆسۆپهسجهەن گروندلاگەن دەس فوێدەراتڤەن پرنزپس. بەرلن: لست ڤەرلاگ.
• ئەلازار، دانەل ژ.، 1968، «فەدەرالسم،» ئنتەرناتۆنال ئەنجیجلۆپەدا ئۆف تهە سۆجال سجەنجەس، نەو یۆرک: ماجمللان، پ. 356–361.
• –––، 1987، ئەخپلۆرنگ فەدەرالسم، توسجالۆئۆسا: ئونڤەرستی ئۆف ئالاباما پرەسس.
• –––، 1994، فەدەرال سیستەمس ئۆف تهە وۆرلد: ئا هاندبۆئۆک ئۆف فەدەرال، جۆنفەدەرال ئاند ئائوتۆنۆمی ئاررانگەمەنتس: لۆنگمان.
• –––، 1998، جۆڤەنانت ئاند جڤل سۆجەتی، نەو برونسوجک، نژ: ترانساجتۆن پوبلسهەرس.
• فەنتۆن، وللام ن.، 1998، تهە گرەئات لاو ئاند تهە لۆنگهۆئوسە: ئا پۆلتجال هستۆری ئۆف تهە ئرۆقوئۆس جۆنفەدەراجی. نۆرمان: ئونڤەرستی ئۆف ئۆکلاهۆما پرەسس.
• فلپپۆڤ، مکهائل، پەتەر ج. ئۆردەسهۆئۆک، ئاند ئۆلگا سهڤەتسۆڤا، 2004، دەسگننگ فەدەرالسم: ئا تهەئۆری ئۆف سەلف-سوستائنابلە فەدەرال ئنستتوتۆنس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• فøللەسدال، ئاندرەئاس، 1998، «سوبسدارتی،» ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال پهلۆسۆپهی، 6(2): 231–59.
• –––، ئاند سمۆن هخ، 2006، «وهی تهەرە ئس ئا دەمۆجراتج دەفجت ئن تهە ئەو،» ژۆئورنال ئۆف جۆممۆن مارکەت ستودەس، 44(3): 533–62.
• –––، 2021، «ئا ژوست یەت ئونەقوئال ئەئورۆپەئان ئونۆن: ئا دەفەنسە ئۆف مۆدەراتە ئەجۆنۆمج ئنەقوئالتی،» رەڤەو ئۆف سۆجال ئەجۆنۆمی. دۆئ:10.1080/00346764.2021.1967433
• فرەدرجهـ، جارل، 1968، ترەندس ئۆف فەدەرالسم ئن تهەئۆری ئاند پراجتجە.، نەو یۆرک: پرائەگەر.
• گäدەکە، دۆرۆتهەئا، 2009، «رەلاتۆنال نۆرماتڤە تهۆئوگهت ئن ئوبونتو ئاند نەئۆ-رەپوبلجانسم،» ئن دەباتنگ ئافرجان پهلۆسۆپهی: پەرسپەجتڤەس ئۆن ئدەنتفی، دەجۆلۆنال ئەتهجس ئاند جۆمپاراتڤە پهلۆسۆپهی، ئەدتەد بی گەئۆرگە هولل، 269–87. ئابگدۆن: رۆئوتلەدگە.
• گۆلەمبۆسک، داڤد، 2015، «فەدەرالسم ئاند تهە جاتهۆلج پرنجپلە ئۆف سوبسدارتی،» پوبلوس، 45(4): 526–51.
• گۆئۆدن، رۆبەرت، 1996، «دەسگننگ جۆنستتوتۆنس: تهە پۆلتجال جۆنستتوتۆن ئۆف ئا مخەد جۆممۆنوەئالتهـ،» پۆلتجال ستودەس، 44: 635–46.
• هابەرماس، ژۊرگەن، 1992. «جتزەنسهپ ئاند ناتۆنال ئدەنتتی: سۆمە رەفلەجتۆنس ئۆن تهە فوتورە ئۆف ئەئورۆپە،» پراخس ئنتەرناتۆنال 12(1): 1–19.
• –––، 1992، فاکتزتäت ئوند گەلتونگ، فرانکفورت ئام مائن: سوهرکامپ؛ ترانسلاتەد ئاس بەتوەئەن فاجتس ئاند نۆرمس، وللام رەهگ (ترانس.)، ئۆخفۆرد: پۆلتی، 1996.
• –––، 2001، پۆستناتۆنال جۆنستەللاتۆن، جامبردگە، ماسس: مت پرەسس.
• هۆئۆگهە، لەسبەت، ئاند گاری مارکس، 2003، «ئونراڤەلنگ تهە جەنترال ستاتە، بوت هۆو؟ تیپەس ئۆف مولت-لەڤەل گۆڤەرنانەج،» ئامەرجان پۆلتجال سجەنجە رەڤەو 97، 2: 233–43.
• کەئۆهانە، رۆبەرت ئۆ.، ئاند ژۆسەپهـ س. نیە، 2001، پۆوەر ئاند ئنتەردەپەندەنجە: وۆرلد پۆلتجس ئن ترانستۆن (3رد ئەدتۆن)، نەو یۆرک: لۆنگمان.
• هوئەگلن، تهۆماس ئۆ.، ئاند ئالان فەننا، 2015، جۆمپاراتڤە فەدەرالسم: ئا سیستەماتج ئنقوئری (2ند ئەد). تۆرۆنتۆ: ئونڤەرستی ئۆف تۆرۆنتۆ پرەسس.
• ژۆهنسۆن، بەنژامن، 2017، پوئەبلۆس وتهن پوئەبلۆس: تلاخلاجالل جۆممونتەس ئن ئاجۆلهوئاجان، مەخجۆ، جا. 1272–1692. بۆئولدەر، جۆ: ئونڤەرستی پرەسس ئۆف جۆلۆرادۆ.
• کنگ، پرەستۆن، 1982، فەدەرالسم ئاند فەدەراتۆن، بالتمۆرە: ژۆهنس هۆپکنس، ئاند لۆندۆن: جرۆئۆم هەلم.
• کلوسمەیەر، دۆئوگلاس، 2010، «هانناهـ ئارەندتئس جاسە فۆر فەدەرالسم،» پوبلوس، 40(1): 31–58.
• کیملجکا، ولل، 2001، «منۆرتی ناتۆنالسم ئاند مولتناتۆن فەدەرالسم،» ئن پۆلتجس ئن تهە ڤەرناجولار، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، پپ. 91–119.
• –––، 2002، جۆنتەمپۆراری پۆلتجال پهلۆسۆپهی: ئان ئنترۆدوجتۆن (2ند ئەدتۆن)، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.
• –––، ئاند واینە نۆرمان، 1994، «رەتورن ئۆف تهە جتزەن: ئا سورڤەی ئۆف رەجەنت وۆرک ئۆن جتزەنسهپ تهەئۆری،» ئەتهجس، 104(2): 352–381.
• لاسک، هارۆلد، 1939، «تهە ئۆبسۆلەسەنجە ئۆف فەدەرالسم،» تهە نەو رەپوبلج، 98 (مای 3): 367–69. رەپرنتەد ئن کارمس ئاند نۆرمان 2005.
• لێپنە، فرێدێرج، 2012، «ئا ژۆئورنەی تهرۆئوگهـ تهە هستۆری ئۆف فەدەرالسم: ئس مولتلەڤەل گۆڤەرنانجە ئا فۆرم ئۆف فەدەرالسم؟» لئەئورۆپە ئەن فۆرماتۆن 1: 21–62.
• لەڤی، ژاجۆب، 2004، «ناتۆنال منۆرتەس وتهۆئوت ناتۆنالسم،» ئن ئالائن دەجکهۆفف (ئەد.)، تهە پۆلتجس ئۆف بەلۆنگنگ: ناتۆنالسم، لبەرالسم، ئاند پلورالسم، لانهام، مد: رۆومان & لتتلەفەلد.
• –––، 2006، «بەیۆند پوبلوس: مۆنتەسقوئەو، لبەرال رەپوبلجانسم، ئاند تهە سمالل-رەپوبلج تهەسس،» هستۆری ئۆف پۆلتجال تهۆئوگهت، 27(1): 50–90.
• –––، 2007ا، «فەدەرالسم، لبەرالسم، ئاند تهە سەپاراتۆن ئۆف لۆیالتەس،» ئامەرجان پۆلتجال سجەنجە رەڤەو، 101(3): 459–77.
• –––، 2007ب، «فەدەرالسم ئاند تهە ئۆلد ئاند نەو لبەرالسمس،» سۆجال پهلۆسۆپهی ئاند پۆلجی، 24(1): 306–26.
• –––، 2008، «سەلف-دەتەرمناتۆن، نۆن-دۆمناتۆن، ئاند فەدەرالسم،» هیپاتا، 23(3): 60–78.
• لژپهارت، ئارەند، 1977، دەمۆجراجی ئن پلورال سۆجەتەس: ئا جۆمپاراتڤە ئەخپلۆراتۆن، یالە ئونڤەرستی پرەسس، نەو هاڤەن.
• –––، 1999، پاتتەرنس ئۆف دەمۆجراجی: گۆڤەرنمەنت فۆرمس ئاند پەرفۆرمانجە ئن تهرتی-سخ جۆئونترەس، نەو هاڤەن: یالە ئونڤەرستی پرەسس.
• لنز، ژوئان ژ.، 1999، «دەمۆجراجی، مولتناتۆنالسم ئاند فەدەرالسم،» ئن ئا. بوسجهـ ئاند و. مەرکەل (ئەدس.)، دەمۆکراتە ئن ئۆست ئوند وەست، فرانکفورت ئام مائن: سوهرکامپ، 382–401.
• لۆجکهارت، ژامەس، 1992، تهە ناهوئاس ئافتەر تهە جۆنقوئەست : ئا سۆجال ئاند جولتورال هستۆری ئۆف تهە ئندانس ئۆف جەنترال مەخجۆ، سختەئەنتهـ تهرۆئوگهـ ئەئگهتەئەنتهـ جەنتورەس: ستانفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ماججۆرمجک، نەئل، 1999، قوئەستۆننگ سۆڤەرەئگنتی. لاو. ستاتە، ئاند ناتۆن ئن تهە ئەئورۆپەئان جۆممۆنوەئالتهـ. ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• مارکس، گاری، 1993، «ستروجتورال پۆلجی ئاند مولت-لەڤەل گۆڤەرانجە ئن تهە ئەج،» ئن تهە ستاتە ئۆف تهە ئەئورۆپەئان جۆممونتی (ڤۆل 2)، ئەدتەد بی ئا. جافرونی ئاند گ. رۆسەنتهال، هارلۆو: لۆنگمان.
• مبت، ژۆهن س.، 1969، ئافرجان رەلگۆنس ئاند پهلۆسۆپهی. نەو هامپسهرە: هەئنەمانن.
• مجکای، داڤد، 2001، دەسگننگ ئەئورۆپە—جۆمپاراتڤە لەسسۆنس فرۆم تهە فەدەرال ئەخپەرەنجە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• مەنجوس. (2003) مەنجوس: ئا بلنگوئال ئەدتۆن. ترانسلاتەد بی د. ج. لاو. هۆنگ کۆنگ: جهنەسە ئونڤەرستی پرەسس.
• موسگراڤە، رۆبەرت ئا.، 1959، تهە تهەئۆری ئۆف پوبلج فنانجە: ئا ستودی ئن پۆلتجال ئەجۆنۆمی، نەو یۆرک: مجگراو-هلل.
• مەتز، تهاددەئوس، 2011، «ئوبونتو ئاس ئا مۆرال تهەئۆری ئاند هومان رگهتس ئن سۆئوتهـ ئافرجا،» ئافرجان هومان رگهتس لاو ژۆئورنال، 11: 532–59.
• نجۆلائدس، جالیپسۆ، 2012، «تهە ئدەئا ئۆف ئەئورۆپەئان دەمۆئجراجی،» ئن پهلۆسۆپهجال فۆئونداتۆنس ئۆف ئەئورۆپەئان ئونۆن لاو، ئەدتەد بی ژ. دجکسۆن ئاند پاڤلۆس ئەلەفتهەرادس، 247–74، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• نۆرمان، واینە ژ.، 1994، «تۆواردس ئا پهلۆسۆپهی ئۆف فەدەرالسم،» ئن ژودتهـ باکەر (ئەد.)، گرۆئوپ رگهتس، تۆرۆنتۆ: ئونڤەرستی ئۆف تۆرۆنتۆ پرەسس، 79–100.
• –––، 1995ا، «تهە ئدەئۆلۆگی ئۆف سهارەد ڤالوئەس: ئا میۆپج ڤسۆن ئۆف ئونتی ئن تهە مولت-ناتۆن ستاتە،» ئن ژۆسەپهـ جارەنس (ئەد.)، ئس قوئەبەج ناتۆنالسم ژوست؟ پەرسپەجتڤەس فرۆم ئانگلۆپهۆنە جانادا، مۆنترەئال: مجگلل-قوئەەنس ئونڤەرستی پرەسس، 137–59.
• –––، 1995ب، «تهە مۆرالتی ئۆف فەدەرالسم ئاند تهە ئەڤۆلوتۆن ئۆف تهە ئەئورۆپەئان ئونۆن،» ئارجهڤ فۊر رەجهتس- ئوند سۆزالپهلۆسۆپهە، 59: 202–211.
• –––، 2006، نەگۆتاتنگ ناتۆنالسم: ناتۆن-بوئلدنگ، فەدەرالسم ئاند سەجەسسۆن ئن تهە مولتناتۆنال ستاتە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ئۆئاتەس، واللاجە، 1972، فسجال فەدەرالسم، نەو یۆرک: هارجۆئورت براجە ژۆڤانۆڤجهـ.
• ئۆلسۆن، مانجور، 1969، «ستراتەگج تهەئۆری ئاند ئتس ئاپپلجاتۆنس: تهە پرنجپلە ئۆف ‘فسجال ئەقوئڤالەنجەئ: تهە دڤسۆن ئۆف رەسپۆنسبلتی ئامۆنگ دففەرەنت لەڤەلس ئۆف گۆڤەرنمەنت،» ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 59(2): 479–532.
• پادۆو-سجهۆپپا، تۆمماسۆ، 1995، «ئەجۆنۆمج فەدەرالسم ئاند تهە ئەئورۆپەئان ئونۆن،» ئن کنۆپ ئەت ئال. 1995، 154–65.
• پالەرمۆ، ف. ئاند ک. کوێسسلەر (2017). جۆمپاراتڤە فەدەرالسم: جۆنستتوتۆنال ئاررانگەمەنتس ئاند جاسە لاو، هارت.
• ڤان پارژس، پهلپپە، 1997، «سهۆئولد تهە ئەئورۆپەئان ئونۆن بەجۆمە مۆرە دەمۆجراتج؟» ئن دەمۆجراجی ئاند تهە ئەئورۆپەئان ئونۆن، ئەدتەد بی ئاندرەئاس فۆللەسدال ئاند پەتەر کۆسلۆوسک، 287–301. بەرلن: سپرنگەر.
• پرەسبەی، گائل م. (2003) «ئونفائر دستربوتۆن ئۆف رەسۆئورجەس ئن ئافرجا: وهات سهۆئولد بە دۆنە ئابۆئوت تهە ئەتهنجتی فاجتۆر؟» هومان ستودەس 26: 21–40.
• رەننەر، کارل، 1917، «تهە دەڤەلۆپمەنت ئۆف تهە ناتۆنال ئدەئا،» ئن بۆتتۆمۆرە ئاند گۆئۆدە 1978، 118–25.
• رکەر، وللام هـ.، وتهـ ئاندرەئاس فøللەسدال، 2007، «فەدەرالسم،» ئن رۆبەرت ئە. گۆئۆدن، پهلپ پەتتت ئاند تهۆماس پۆگگە (ئەدس.)، ئا جۆمپانۆن تۆ جۆنتەمپۆراری پۆلتجال پهلۆسۆپهی، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.
• رۆسە-ئاجکەرمان، سوسان، 1980، «رسک تاکنگ ئاند رەئەلەجتۆن: دۆئەس فەدەرالسم پرۆمۆتە ئننۆڤاتۆن؟،» تهە ژۆئورنال ئۆف لەگال ستودەس، 9(3): 593–616
• سبراگا، ئالبەرتا م.، 1992، «تهنکنگ ئابۆئوت تهە ئەئورۆپەئان فوتورە: تهە ئوسەس ئۆف جۆمپارسۆن،» ئن ئالبەرتا م. سبراگا (ئەد.)، ئەئورۆ-پۆلتجس: ئنستتوتۆنس ئاند پۆلجیماکنگ ئن تهە ‘نەوئ ئەئورۆپەئان جۆممونتی، واسهنگتۆن، دج: تهە برۆئۆکنگس ئنستتوتۆن، 257–90.
• سجهارپف، فرتز و.، 1988، «تهە ژۆئنت دەجسۆن تراپ: لەسسۆنس فرۆم گەرمان فەدەرالسم ئاند ئەئورۆپەئان ئنتەگراتۆن،» پوبلج ئادمنستراتۆن 66، 3: 239–78.
• سجهمتت، جارل، 1985، پۆلتجال تهەئۆلۆگی. جهجاگۆ، تهە ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• سجهـۊتزە، رۆبەرت، 2009، فرۆم دوئال تۆ جۆئۆپەراتڤە فەدەرالسم: تهە جهانگنگ ستروجتورە ئۆف ئەئورۆپەئان لاو. ئۆخفۆرد، ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2020، «مۆدەلس ئۆف دەمۆئجراجی: سۆمە پرەلمناری تهۆئوگهتس،» ئەئو لاو نۆ. 8. [سجهـۊتزە 2020 ئاڤائلابلە ئۆنلنە]
• سەلاسسە، ئالەمانتە، 2003، «ئەتهنج فەدەرالسم: ئتس پرۆمسە ئاند پتفاللس فۆر ئافرجا،» یالە ژۆئورنال ئۆف ئنتەرناتۆنال لاو 28: 51–107.
• سهەپسلە، کەننەتهـ ئا.، 1986، «ئنستتوتۆنال ئەقوئلبروم ئاند ئەقوئلبروم ئنستتوتۆنس،» ئن هەربەرت وەئسبەرگ (ئەد.)، پۆلتجال سجەنجە: تهە سجەنجە ئۆف پۆلتجس، نەو یۆرک: ئاگاتهۆن پرەسس، 51–81.
• سهوتتە، ئائوگوستنە، 2001 ئوبونتو: ئان ئەتهج فۆر ئا نەو سۆئوتهـ ئافرجا. جاپە تۆون: جلوستەر پوبلجاتۆنس.
• سمەئۆن، رجهارد، 1998، «جۆنسدەراتۆنس ئۆن تهە دەسگن ئۆف فەدەراتۆنس: تهە سۆئوتهـ ئافرجان جۆنستتوتۆن ئن جۆمپاراتڤە پەرسپەجتڤە،» سا پوبلەکرەگ/پوبلج لاو، 13(1): 42–72.
• سمەئۆن، رجهارد، ئاند دانەل-پاترجک جۆنوای، 2001، «فەدەرالسم ئاند تهە ماناگەمەنت ئۆف جۆنفلجت ئن مولتناتۆنال سۆجەتەس،» ئن گاگنۆن ئاند توللی 2001، 338–65.
• ستەپان، ئالفرەد، 1999، «فەدەرالسم ئاند دەمۆجراجی: بەیۆند تهە و.س. مۆدەل،» ژۆئورنال ئۆف دەمۆجراجی، 10: 19–34؛ رەپرنتەد ئن کارمس ئاند نۆرمان 2005.
• تامر، یائەل، 1993، لبەرال ناتۆنالسم، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• تایلۆر، جهارلەس، 1993، رەجۆنجلنگ تهە سۆلتودەس: ئەسسایس ئۆن جانادان فەدەرالسم ئاند ناتۆنالسم، مۆنترەئال: مجگلل-قوئەەنئس پرەسس.
• تەبۆئوت، جهارلەس م.، 1956، «ئا پورە تهەئۆری ئۆف لۆجال ئەخپەندتورەس،» ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 64(5): 416–24.
• توللی، ژامەس، 1995، سترانگە مولتپلجتی: جۆنستتوتۆنالسم ئن ئان ئاگە ئۆف دڤەرستی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• توسهنەت، مارک، 1996، «فەدەرالسم ئاند لبەرالسم،» جاردۆزۆ ژۆئورنال ئۆف ئنتەرناتۆنال ئاند جۆمپاراتڤە لاو، 4: 329–44.
• ڤۆیەننە، بەرنارد، 1975، هستۆئرە دە لئدێئە فێدێرالستە. پارس: پرەسسەس دئەئورۆپە.
• وامالا، ئەدوارد. «گۆڤەرنمەنت بی جۆنسەنسوس: ئان ئانالیسس ئۆف ئا ترادتۆنال فۆرم ئۆف دەمۆجراجی،» ئن ئا جۆمپانۆن تۆ ئافرجان پهلۆسۆپهی، ئەدتەد بی کواس ورەدو، 435–42، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.
• واتتس، رۆنالد ل.، 1998، «فەدەرالسم، فەدەرال پۆلتجال سیستەمس، ئاند فەدەراتۆنس،» ئاننوئال رەڤەو ئۆف پۆلتجال سجەنجە، 1: 117–37.
• –––، 1999، جۆمپارنگ فەدەرال سیستەمس، مۆنترەئال: مجگلل-قوئەەنس ئونڤەرستی پرەسس.
• وەئنستۆجک، دانەل، 2011، «سەلف-دەتەرمناتۆن فۆر (سۆمە) جتەس؟» ئن ئاخەل گۆسسەرەس ئاند یاننجک ڤاندەربۆرگهت (ئەدس.)، ئارگوئنگ ئابۆئوت ژوستجە: ئەسسایس فۆر پهلپپە ڤان پارژس، لۆئوڤائن: پرەسسەس ئونڤەرستائرەس دە لۆئوڤائن، 377–86.
• وهەئارە، کەننەتهـ ج.، 1964، فەدەرال گۆڤەرنمەنت (4تهـ ئەدتۆن)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• یۆئونگ، ئرس مارۆن، 2000، «هیبرد دەمۆجراجی: ئرۆقوئۆس فەدەرالسم ئاند تهە پۆستجۆلۆنال پرۆژەجت،» ئن پۆلتجال تهەئۆری ئاند تهە رگهتس ئۆف ئندگەنۆئوس پەئۆپلەس، ئەدتەد بی دونجان ئڤسۆن، پائول پاتتۆن ئاند ولل ساندەرس، 236–58، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

چاڤکانیێن دن ئێن ئنتەرنەتێ

• نڤیسێن دانەل ژ. ئەلازار ئێن ل سەر فەدەرالیزمێ (ژەروسالەم جەنتەر فۆر پوبلج ئاففائرس تێن پاراستن)

سپاسی

ژ بۆ ڤێ مادەیێ ژ پێشنیازێن ئاندرەئا جارلا، فەدەرجا جتتادنۆ، پهلپپە جرگنۆن، دۆرۆتهەئا گäدەکە، دۆئوگلاس کلوسمەیەر، سلژە لانگڤاتن، پەترا مالفەرتهەئنەر، تهاددەئوس مەتز، فرانجەسجۆ پالەرمۆ، ئانتۆئنەتتە سجهەرز، رۆبەرت سجهـۊتزە، و کاتژا ستۆپپەنبرنک، و دانووستەندنێن ل کۆنفەرانسا ل سەر فەدەرالیزمێ یا د 2022یان دە ل ئەهەسس، پارسێ، و ل ئینستیتویا ئەئوراج ئا ژ بۆ مافێن کێمینەیان و فەدەرالیزمێ، بۆلزانۆ، 2022 هاتیە ئیستفادەکرن.