Mêtafîzîk

Asan nîye biłêyn mêtafîzîk çîye. Feylesûfanî kon û sedekanî naweřast lewaneye gutbêtyan ke mêtafîzîk, wek kîmya yan estêrenasî, debêy bepêy babetekey pênase bikirêt: mêtafîzîk ew "zanist"e­ye ke leser "bûn ew corey ke boxoy heye" yan "hokare seretayyekanî bûneweran" yan "şite negořekan" dekołêtewe. Leber dû hokar çîdî natwanîn bew şêweye mêtafîzîk pênase bikeyn. Yekem, feylesûfêk ke nikołî le hebûnî ew şitane dekat –hokare seretayyekan, şite negořekan– ke pêştir wek babetêkî hemîşeyî mêtafîzîk seyr kirabû, êsta wek derbiřênêkî mêtafîzîkî dadenrêt. Duwem, komełêk pirsî felsefî hen ke henûke wek pirsî mêtafîzîkî (yan lanîkem nîmçemêtafîzîkî) wêna dekirên ke hîç peywendîyekyan be hokare seretayyekan yan şite negořekanewe nîye –bo nimûne, pirsî wîstî azad yan babetî zeynî yan babetî maddî.

Sê beşî yekemî em witare le hełbijardeyekî berîn lew pirsane dekołêtewe ke wek pirsî mêtafîzîkî dêne ejmar û ew şêwazaney dexate ber bas ke tawtiwêy mêtafîzîk be dirêjey zemen têyanda perey senduwe. Boman derdekewêt ke pirse serekîyekanî mêtafîzîk le serdemî kon û sedekanî naweřastida, be şêweyekî berçaw yeklayî kirawnetewe. Eweyş ew pirsyare dênête gořê ke aya taybetmendîyekî hawbeş heye ke pirsekanî mêtafîzîkî hawçerx yeklayî bikatewe? Le dû beşî kotayîda, bas le hendêk bîrdozî em dwayyane lemeř siruşt û mîtodnasî (řêřewnasî)y mêtafîzîk dekeyn. Herweha awiř lew argîwmêntane dedeynewe ke dełên mêtafîzîk, herçonêk pênase bikirêt, hewłêkî namumkîn û meḧałe.

• 1. Wişey "mêtafîzîk" û têgey mêtafîzîk
• 2. Pirsekanî mêtafîzîk: mêtafîzîkî "kon"
• 1.2. Bûn ew corey ke boxoy heye, hokare seretayyekan, şite negořekan
• 2.2. Kategorîyekanî bûn û hemekîyekan
• 3.2. Cewher (sirişt)
• 3. Pirsekanî mêtafîzîk: mêtafîzîkî "nwê"
• 1.3. Arastemendî (modałîtî)
• 2.3. Şwên û kat
• 3.3. Berdewambûn û pêkhate (paje pêkhênerekan)
• 4.3. Hokarêtî, azadî û cebirbiřwayî (dîtêrmînîzim)
• 5.3. Babetî zeynî û babetî maddî (fîzîkî)
• 6.3. Mêtafîzîkî komełayetî
• 4. Mîtodnasîy mêtafîzîk
• 5. Aya mêtafîzîk mumkîne?
• Serçawekan
• Serçawe înternêtîyekanî tir

1. Wişey "mêtafîzîk" û têgey mêtafîzîk

Pênasekirdinî wişey mêtafîzîk gelêk esteme. Destewajegelî dahênrawî sedey bîstem wek "serû-ziman" yan "serûfelsefe", ew têřwanîne dewrûjênin ke gwaye felsefe twêjîneweyeke ke ta řadeyek "deçête serûy" fîzyawe, lêkołîneweyeke leser ew babetaney ke lew şite em-cîhanîyane detrazêt ke nyoton û eniştayn û hayzênbêrg pêwey serqał bûn. Em têřwanîne hełeye. Wişey "mêtafîzîk" le koy nawnîşanî çwarde kitêbî erestû wergîrawe ke êsta wek kitêbî MêtafîzîkY erestû deynasîn. Erestû boxoy ew wişeyey nedenasî. (nawbiraw bo ew liqey felsefe ke babetekey mêtafîzîke, çwar nawî danabû: "felsefey yekem", "zanistî yekem", "ḧîkmet/jîrî" û "yezdannasî"). Lanîkem sed sał dway mirdinî erestû, hełeçnî asewarekanî (be egerî zorewe, andironîkosî řûdêsî) nawî ew çwarde kitêbey na Ta meta ta phusika"" –"dway babete fîzyayyekan" yan "ew babetaney dway babetî fîzya hatûn"– "babetî fîzyayî" ew kitêbaney le xo degirt ke êsta pêyan dełêyn Fîzya (tebî’yat)y Erestû. Ew nawnîşane lewaneye bo agadarîy xwêndikaranî felsefey erestû bûbêt ke debê paş qałbûn beser "babete maddîyekan"da, ew kitêbaney ke lemeř siruşt yan cîhanî siruştîn –wate sebaret be gořan, çunke gořan taybetmendîy bê’emlaw’ewlay cîhanî siruştîye– awiř le mêtafîzîk bidenewe.

Eme watay wêçûy nawnîşanekeye, çunke Mêtafîzîk Sebaret be şitanêke ke negořn. Erestû le cêgayekda babetî felsefey yekemî wek "bûn ew corey ke boxoy heye" û le cêgayekî tirda wek "hokare seretayyekan" pênase dekat. Pirsyarî guncaw –û weřezker– eweye ke peywendîy nêwan ew dû pênaseye çîye? Wêdeçêt wełameke eme bêt: hokare negoře seretayyekan cige le hebûn hîç şitêkî hawbeşyan legeł ew şite bigořaney ke bedîyan dênin [wate hokird], nîye. Ew hokaraneyş wek ême û bernasekanî ezmûnman bûnyan heye û lêkçûnekan [le nêwan hokare seretayyekan û şite bigořekan] beme kotayî dêt. (bo řênmayyekî wird û piřzanyarîy em dwayyane leser MêtafîzîkY erestû, biřwane: polîtîs, 2004).

Aya debê way danêyn ke "mêtafîzîk" nawêke bo ew "zanist"ey ke babetî MêtafîzîkY erestûye? Eger girîmaneman ewe bêt, ewa debê pabend bîn be şitêkî nizîk lew têzaney xwarewe:

• Babetî mêtafîzîk birîtîye le "bûn ew corey ke boxoy heye"
• Babetî mêtafîzîk birîtîye le hokare serekîyekanî bûneweran
• Babetî mêtafîzîk birîtîye le şitêk ke negoře

Her yek lew sê têze lewaneye ta sedey ḧevdeyem, wek derbiřînêkî şyawî bergirî lemeř babetî ew şitey pêy gutrawe "mêtafîzîk", řeçaw kirabêt. Bełam dwatir, ta řadeyekîş lenakaw, gelêk pirs û babet ke erestû û bîrmendanî sedekanî naweřast wek babetî taybet be fîzyawe polênbendîyan kirdibû (bo nimûne, peywendîy zeyn û leş, yan azadîy wîst, yan nasnamey takekesî le dirêjey zemenda), xirane bazney mêtafîzîkewe. Be egerî zorewe, detwanîn biłêyn ke mêtafîzîk le sedey ḧevdeyemda bû be kategorîyekî berbiław, wate gencîneyek le pirisgelêkî felsefî ke çîdî wek marîfenasî, lojîk, akar yan liqekanî ‌tirî felsefe polên nedekiran. (lew serdemeda bû ke wişey "bûnnasî" dahênra –wek nawêk bo zanistî bûn ew corey ke boxoy heye– bwarêk ke wişey "mêtafîzîk" çîdî neydetwanî piřî bikatewe). Awezbiřwa ekadîmîyekanî ser be řêbazî paş-laybinîtzî deyanzanî ke wişey "mêtafîzîk" be watayekî berîntir le caran dekar hênrawe. Kirîstyen wołf hewłî da bem têbînîye watay berîntirî ew wişeye pasaw bidat: herçend babetî mêtafîzîk bûne, bełam detwanîn be şêweyekî giştî yan hawkat legeł babetgelî ser be kategorîy taybetewe, twêjînewe leser bûn bikeyn. Nawbiraw cyawazîy dana le nêwan "mêtafîzîkî giştî" (yan bûnnasî), wek lêkołênewe lemeř bûn ewe corey ke boxoy heye, û liqe corawcorekanî "mêtafîzîkî taybetî", ke lêkołînewe leser bûnî bernasgelî ser be corî cyawaz û taybet, wek gyan (nefis) û ceste maddîyekan, deken. (wołf hokare seretayyekan bo mêtafîzîkî giştî qorx nakat, bełkû [lay waye ke] lêkołînewe sebaret be hokare serekîyekan ser be yezdannasîy siruştî, wek liqêk le mêtafîzîkî taybetîye.) cêy gumane ke aya em miştumře le fêłêkî zimanî şitê zyatre yan na. Be nimûne, be çi watayek bîrmendêkî bwarî derûnnasîy awezmendane (liqêk le mêtafîzîkî taybetî ke bo gyan terxan kirabû) serqałî lêkołînewe leser bûne? Aya bûnî gyan cyawaze legeł bûnî hebuwekanî tir? Kewate aya katî lêkołînewe leser gyan, netenya lemeř siriştî gyan zanyarî desteber dekeyn (wate zanyarî lemeř taybetmendîyekanî wek: awezmendî, namaddîbûn, nemrî, twanîn yan netwanînî bo kartêkerî leser ceste û hitid), bełkû sebaret be "çonêtîy bûn"yişî, û le akamîşda şitêk lemeř [xudî] bûn fêr debîn? Bedłinyayyewe řast nîye ke hemû yan lanîkem zorêk le derûnnase awezbiřwakan, wek derûnnasanî awezbiřwa, şitêkyan gutuwe ke detwanîn be şêweyekî guncaw wek barsûkîyek bo têgeyştinman le bûn řavey bikeyn.

Wêdeçêt dekarhênanî berîntirî çemkî "mêtafîzîk" derencamî ew waq’yete bûbêt ke çemkî "fîzya" xerîk bû bibêt be nawêk bo zanistêkî çendêtîpêwerî nwê, ew zanistey ke emřoke hełgirî ew naweye, û ta dehat bo twêjînewe leser zorêk le pirse nerîtîye felsefîyekan lemeř şitgelî bigoř (û hendêk pirsî taze dozraw sebaret be şite bigořekan) le kełk dekewt.

Hokarî ew gořane herçîyek bûbêt, bepêy dekarhênanî henûke (û le řastîda bekarhênanî em sêsed yan çwarsed sałey dwayî), dannan bewey ke babetî mêtafîzîk heman babetî MêtafîzîkY erestûye, natebaye. Herweha, legeł ew waq’yeteda naguncêt ke mêtafîzîkzananêkî nimûneyî hen û hebûn ke nikołî le hebûnî hokare seretayyekan deken –em nikołîyeş bedłinyayyewe be watay baw têzêkî mêtafîzîkîye– hendêkî tir cext leser ewe deken ke hemû şit le gořandaye (hêraklîtos û her feylesûfêkî nwêtir ke hawkat hem matryalîst/maddebřiwaye û hem nomînalîste/nawbiřwaye), hełay hendêkî ‌tir (parmênîdês û zênon) ḧaşa lewe deken ke çînêkî taybet le bernasekan hen ke gořanyan beserda nayet. Bo dyarîkirdinî mêtafîzîk wek bwarêk, baştirîn xałî despêk eweye ke awiř lew tewere bê’ejmarane bideynewe ke her le konewe dyarî kirawe boy.

2. Pirsekanî mêtafîzîk: mêtafîzîkî "kon"

1.2. Bûn ew corey ke boxoy heye, hokare seretayyekan, şite negořekan

Eger êstake mêtafîzîk awiř le řûberêkî berîntir lew pirsane dedatewe ke le MêtafîzîkY erestûda basyan lêwe kirawe, ew pirse serekîyane berdewam peywendîyan be babete serekîyekey mêtafîzîkewe heye. Be nimûne, tewerî "bûn ew corey ke boxoy heye" (û "hebûn ew corey ke boxoy heye", be mercêk hebûn şitêkî cyawaz le bûn bêt), yekêk lew babetaneye ke be pêwerî her boçûnêk lemeř mêtafîzîk, ser be mêtafîzîke. Ew têzaney xwarewe hemûyan be şêweyekî nimûneyî mêtafîzîkîn:

• "bûn heye; ne-bûn nîye" [parminîdês]
• "çîyetî (mahyet) pêştire le hebûn" [îbin sîna, dařêjrawetewe]
• "hebûn le waq’yetda behêztir û giringitre le hebûn tenha le zeynda" [senit ansêlim, dařêjrawetewe]
• "hebûn kemał (pêgeyştûyî)e" [dêkarit, dařêjrawetewe]
• "bûn barêkî lojîkîye ne waq’î" [kanit, dařêjrawetewe]
• "bûn bênawaxnitirîn û derhestitrînî hemû kategorîyekane" [hêgil, dařêjrawetewe]
• "selmandinî hebûn le řastîda hîç nîye cige le nikołî le jimarey sîfir" [fêrêge]
• "hemekîyekan bûnyan nîye, bełkû be bûnewe peywestin." [řasêl, dařêjrawetewe]
• "hebûn wate biřî bigořêkî sinûrdar." [kiwayn]
• "piley bûnî bernasêk hawterîbe legeł siruştîbûnî çonbûnî ew şite" [mek ‌denyêł]

Sereřay ewe, wa dyare awezmendaneye ger biłêyn lêkołînewe lemeř ne-bûn ser be tewerî "bûne ew corey ke boxoy heye" û lem řuwewe ser be mêtafîzîke. (em boçûne lay maynong awezmendane nîye, ew ke deywîst babetî mêtafîzîk bo "babetî waq’î" tesk bikatewe û her boye Tyorîy bernasekanî Xoy wek tyorîyekî mêtafîzîkî řeçaw nedekird. Keçî, bepêy pênasey mêtafîzîk le witarî nawbirawda, ew têzey maynong ke "bar serbexoye le bûn" [dařêjrawetewe] be şêweyekî berçaw mêtafîzîkîye.)

Babetgelî "hokare seretayyekan" û "şite negořekan" berdewam serincî mêtafîzîkzananyan bo lay xoyan řakêşawe, herçend êsta wa nabînrêt ke ew babetane hîç peywendîyekî girîngyan be babetî "bûn ew corey ke boxoy heye" hebêt. Bepêy her boçûnêk lemeř mêtafîzîk, sê řêgay yekemî Pênc řêgaY akwînas argîwmêntigelî mêtafîzîkîn. Herweha, ew têzey ke hîç hokarêkî seretayî le arada nîye û ew têzeyş ke hîç şitêk nîye ke negoř bêt, wek dû têzî mêtafîzîkî dêne ejmar, çunke bepêy boçûnî henûke lemeř mêtafîzîk, nikołî le têzêkî mêtafîzîkî boxoy têzêkî mêtafîzîkîye.

Hîç feylesûfêkî paş-sedekanî naweřast şitêkî lem çeşne nałêt:

Min lêkołînewe leser hokare seretayyekanî şitekan dekem û kewate mêtafîzîkzanim. Di. Mek ‌zêdî hawkarim nikołî lewe dekat ke hîç hokarêkî seretayî hebêt û her boye mêtafîzîkzan nîye; nawbiraw pitir dijemêtafîzîke. Be boçûnî mek zêd, mêtafîzîk zanistêke wek estêrenasî ke babetekey bûnî nîye.

Em taybetmendîye sebaret be pênasey mêtafîzîk le serdemî hawçerxda be şêweyekî řêkupêk le lêdwanêkî sartirda tîşk xirawete serî:

"min le nikołîkirdin le bûnî xuda le laybinîtiz ke bûnî ewî deçespand, xom be mêtafîzîkzanêkî kemtir lew nazanim." (1949: 139).

Dijemêtafîzîk be wata hawçerxekey, ew feylesûfe nîye ke nikołî lewe bikat ke core şitanêk hen ke feylesûfêkî pêş ew lewaneye wek babetî mêtafîzîk dyarîy kirdibin (wek hokare seretayyekan, şite negořekan, hemekîyekan, cewherekan û hitid), bełkû feylesûfêke ke nikołî le řewayî ew pirsyare dekat ke aya şitanêkî lew çeşne hen yan na.

Sê tewerî serekî –wate siriştî bûn; hokare seretayyekanî bûneweran; şite negořekan– paş erestû wek tewerî lêkołînewey mêtafîzîkzanan manewe. Tewerêkî ‌tir, ke le beşî dwayîda basî lêwe dekirêt, le lay erestû û şwênkewtuwekanyewe cêgewpêgeyekî mamnawendî heye.

2.2. Kategorîyekanî bûn û hemekîyekan

Êmey mirov şitekan beser çîngelî corawcorda dabeş dekeyn. We zorcar laman waye ke ew çînaney ke şitekanî beserda dabeş dekeyn çeşnêk yekêtîy henawîyan pêkewe heye. Lem řuwewe, le destekan betewawî cyawazin. (û guman leser ewanî dîke nîye. Be nimûne, wa dyare ke bîr le çîngelêk dekeynewe ke şitekan le jêryanda polên dekeyn –wek core bayolojîkîyekan– wek kokerewey endamgelêkî cyawaz le katgelêkî cyawazda.) ew çînaney ke şitekan le jêryanda polên dekeyn, be zorîne çîngelî "siruştî"n, ew çînaney ke endamêtîyan ta řadeyek yekbîçme –"çeşnekan". Ême lêreda hewł nadeyn şirove yan pênaseyek le [têgey] "çînî siruştî" bikeyn. Nimûnekan debê bes bêt. Bedłinyayyewe, destegelêk hen ke endamekanyan çîngelî siruştî pêk nahênin: desteyek ke hemû segekan le xo degrêt cige le yekêkyan û desteyek ke hemû segakan û tenha pişîleyek le xo degrêt, le řwangey hîç kesewe legeł hîç çînêkî siruştîda yek nagrêtewe. We firîwderaneye wa bizanîn ke watayek le "siruştîbûn" heye ke têyda segekan çînêkî siruştî pêk dênin û wa bizanîn ke be dabeşkirdinî cîhan beser segakan û bûnewerekanî tirda, xerîkîn "siruşt le cumgekanîda lêk detrazênîn". Bełam, ewe têzêkî felsefîy şyawî serince ke aydyay çînêkî siruştî natwanêt lejêr lêkołînewey felsefî qutarî bêt. Eger ew têze şyawî serince řast bêt, ewa tewerî "kategorîyekanî bûn" ziřetewere. Bên ba besakarî way danêyn ke ew têze şyawî serince hełeye û girîmaneman wa bêt ke şitekan dekewne jêr çîngelêkî siruştîy cyawazewe –lemebedwa, besakarî [dełêyn] çînekan.

Hendêk lew çînaney ke şitekan le jêryanda polên dekeyn, lewanî tir giştigîr‌tirin: hemû segekan ajełn, bełam hemû ajełekan seg nîn; hemû ajełekan bûnewerî zîndûn, bełam hemû bûnewere zînduwekan ajeł nîn. Êsta řistey "polênbendîkirdinî şitekan" amajeye bo ewey ke çînêkî êcgar giştigîrtir heye: çînî şitekan, çînî ew şitaney ke detwanîn lejêr çînî corawcorda polênî bikeyn. Bełam aya waye? –û eger weha bêt, aya çîngelêk hen ke lem çîne dinyadagre "bes hendêk giştigîrbûnyan kemtir" bêt? Eger hebin, aya detwanîn byannasîn?– û aya jimareyan berîn (lewaneye tenanet bêkotayî)ye, yan jimareyekî ta řadeyk gewre û têkełupêkełe wek çil û no, yan jimareyekî hendêk biçûk û bêgrêye wek ḧewt yan çwar? Bên ba her yek lew çîne kemtir giştigîrane nawî "kategorîyekanî bûn" yan "kategorîye bûnnasîyekan"y lê binêyn. Destewajey yekem, ger dûhemîş wa nebêt, pêşwexte hełwêstêkî taybet be kesêk girîmane dekat ke le siriştî bûn depirsêt: ewey ke hemû şit, ewey ke çînî dinyadagir çînî bûnewerane, çînî ew şitaneye ke hen. Bem şêweye pêşgirîmaney eweye ke maynong hełe bû ke deygut "şitanêk hen ke sebaret bewan řaste biłêyn aweha şitanêk bûnyan nîye".)

Tewerî "kategorîyekanî bûn" bew hokarey ke be řeçawkirdinî pirsî hemekîyekan detwanîn řûnî bikeynewe, dekewête nêwendî tewerî "siriştî bûn" û ew teweraney ke dekewne jêr boçûnî paş-sede naweřastîyekan leser mêtafîzîk. Hemekîyekan, le řastîda eger hebin, le piley yekemda taybetmendî yan çonêtî yan sifetgelêkin (wek "biçemêtî" yan "sipêtî") ke gwaye be şêweyekî giştî lenêw hemû endamanî çîngelî şitekan "amaden" û peywendîgelêkin (wek "bakûrîbûn") ke çima be şêweyekî giştî le lay endamanî çîngelî zincîrey şitekan bûnyan heye. "le ḧałetî yekemda": lewaneye şitanêk cige le taybetmendî û peywendîyekan giştî bin, herçend taybetmendî û peywendîyekan babetgelêkin ke be zorîne wek nimûney hemekîyekan amajeyan bo dekirêt. Lewaneye řomanî Şeř û aştî Hemekîyek bêt, şitêk ke be corêk le her yek le řûnûse berçawekanî ew řomaneda bûnî heye. Wêdeçêt wişey "esp" hemekîyek bêt, şitêk ke le her kam le derbiřîne dengîyekanî ew çemkeda heye. We lewaneyşe çîn yan çeşne siruştîyekan boxoyan hemekî bin –çima şitêk be nawî "esp" yan corî Equus caballus, cyawaz le taybetmendîy dyarîkirawî "espibûn" yan "hawşêweyyetî", heye û be watayek leher espêkda "bûnî heye". (řenge hendêk cyawazîy nêwan taybetmendîy "espibûn" û taybetmendîy "espibûn yan pişîlebûn" derî bixat ke boç ewey yekemyan taybetmendîyekî dyarîkirawey çeşnêke û ewey dûhemyan na. Pêdeçêt taybetmendîy yekemyan bûnî hebêt û ewey dûhemyan na; lewaneye yekemyan taybetmendîy piledûhemî "siruştîbûn"y hebêt û dûhemyan neybêt; bigre ’eqił le yekemyan sanatir têbgat ta ewey dûhem.)

Em têze ke hemekîyekan bûnyan heye –yan beherḧał "be bûnewe peywestin" yan "le bûn behremendin"– be şêwegelêkî corawcor pêy degutrêt "řyalîzim (waqi’biřwayî)" yan "řyalîzmî eflatûnî" yan "eflatûnbiřwayî". Her sê çemkeke cêy gumanin. Erestû biřway be waq’yetî hemekîyekan hebû, bełam le baştirîn ḧałetda dijwêjaneye ger pêy biłêyn eflatûnbiřwa yan řyalîstî eflatûnî. We "řyalîzim" betenhayî wek nawêk bo komełêk têzî felsefî řołî gêřawe. Ew têze ke dełêt hemekîyekan bûnyan nîye –bûnêkî ewtoyan nîye; bêberîn le her çeşne bûnêk– be şêweyekî giştî pêy gutrawe "nomînalîzim (nawbiřwayî)". Em çemkeyş cêy miştumře. Serdemanêk, ewaney ke ḧaşayan le bûnî hemekîyekan dekird, ḧezyan lê bû bem şêweye bidwên:

Şitêk be nawî "espibûn" le arada nîye: tenha nêw yan nêwekanî [Nomen, Nominis] "esp", bes Dengêkî gerû [bay gerû] le aradaye.

     bełam, nomînalîstekanî êsta agadarin, herçend nomînalîste pêşuwekan neyandezanî, ke eger řistey "nêwî 'esp'" amaje bo bernasêk dekat, ew bernasey amajey bo kirawe boxoy hemekîyek yan şitêkî zor nizîk lew çeşneye. Ew şite tenha bay gerû nîye û bes, bełkû pitir şitêkî hawbeşe bo zorîney dengekanî gerû ke amaje bo ew şite deken.

Miştumřêkî lemêjîne le nêwan nomînalîstekan û řyalîstekanda ta êstayş her berdewame. Zorîney řyalîstekan layan waye ke hemekîyekan yekêk le kategorîyekanî bûn pêk dênin. Bedłinyayyewe, detwanîn bebê hîç bêwatayyek bas leser em boçûne bikeyn. Řenge çînêkî siruştî le şitekan bibêt ke hemû hemekîyekan ser be ewn, bełam be heman şêwe şitekanî tirîş le xo degrêt (û çînî [hemekî] hemû şitekan nîye). Lewaneye, be nimûne jimarekan û gutezarekan hemekî nebin, û lewaneye jimarekan û gutezarekan û hemekîyekan hemûyan endamanî çînêk le "bernase derhestekan" bin, çînêk ke hendêk le şitekan le xo nagrêt. Yan wêdeçêt şitêk wek "sipêtî/sipîbûnî tac meḧel" hebêt û lewaneye em şite û "sipêtî"y hemekî –bełam ne xudî tac meḧel– her dû ser be çînî "taybetmendîyekan" bin. Bên ba aweha çînêk – bin-çînêkî guncaw le kategorîyekî bûnnasane, çînêkî siruştî ke ne çînî hemû şitekane ne yekêk le kategorîye bûnnasanekan– naw binêyn "bin-çînî bûnnasane". Le řastîda, lewaneye hemekîyekan bin-çînêk le bûn pêk bênin û endamanî kategorîy "şitî derhest" bin. Bełam degmen feylesûfanêk, eger nełêyn hîç feylesûfêk, layan waye ke hemekîyekan endamanî bin-çînî çil‌ û non –ne ewey endamî komełêk yan bê’ejmar bin-çîn bin. Zorîney ew feylesûfane ke biřwayan be waq’yetî hemekîyekan heye, deyanhewêt biłên ke hemekîyekan, eger kategorîyekî bûnasane pêk nehênin, ewa lanîkem yekêk le bin-çîne "berze"kan pêk dehênin. Ege segekan çînêkî siruştî řo binên, em çîne –bepêy pênasekeman– bin-kategorîyekî bûnnasaneye. We em çîne bê guman debê be bin-çînêkî çendîn bin-kategorî: Tuxmî Segşêwekan, çînî gwandarekan (be watay bayolojîkî Mammalian) û bem çeşne le řêgay bin-kategorîyekanewe ke le akamda degat be hendêk bin-kategorîy giştîy wek "cewher" yan "şitî maddî". Kewate, herçend lewaneye segekan bin-kategorîyekî bûnnasane pêk bihênin, em bin-kategorîye –bepêçewaney kategorîy "hemekî"– yekêk le kategorîye "astinzimekane". Em têřamanane derî dexen ke tewerî "kategorîyekanî bûn" debê be corêk lêy wird bînewe ke hem kategorîyekanî bûn Betewawî Û hemîş bin-kategorîye řastewxokanyan le xo bigrêt.

Aya tewerî "kategorîyekanî bûn" ser be mêtafîzîk be wata "kone"keyn? Bepêy ew waq’yetey ke Tyorîy formekan (hemekîyekan, taybetmendîyekan)y eflatûn babetêkî bebrewe le Mêtafîzîkî Erestûda, detwanîn weha şitêk biłêyn. Le kitêbî MêtafîzîkDa dû têzî serekîy eflatûn sebaret be formekan dexrête ber řexney tundewe: (1) ew core şitane (formekan), ewîş eger bûnyan hebêt, wek yekemîn bûneweran û "waq’îtrîn" şitekan "nakara/bêkełk" debin û (2) "cyayî" dekewête nêwan taybetmendî û sifetgelî şitekan û ew şitaney ke emane taybetmendîy ewanin. Ême lêreda tenha leser babetî dûhem lenger degrîn. Be giftî řêbaze [felsefîye]kan, ew řexneye detwanîn bem şêweye derbibřîn: eflatûn behełe biřway wa bû ke hemekîgelî Ante res (Pêş şitekan) bûnyan hebuwe; řwangey dirust eweye ke hemekîyekan In rebus (Lenêw şitekan)da hen. Behoy ewey ke em layeney pirsî hemekîyekan –çi hemekîyekan Pêş Şitekan Bûnyan hebêt çi Lenêw Şitekanda– be dûrudrêjî le kitêbî Mêtafîzîk Basî lêwe kirawe, dekirêt pasawêkî pitew bo ewe bihênînewe ke pirsî hemekîyekan dekewête jêr pênasey kon le mêtafîzîk. (û ew pirsyarey ke aya hemekîyekan, girîman ke esasen bûnyan heye, Pêş Şitekan yan Lenêw Şitekanda hen le sedey bîst û yekemda be heman endaze cêy miştumře ke le sedey sêzdehem û sedey çwarî pêş zayîn bû). Eger biřyar bideyn ke pirsî hemekîyekan ser be mêtafîzîk be watay kone, ewcar çunke le řêgay dasepandinî ew yasa hawçerxewe ke nikołî le her hełwêstêkî mêtafîzîkî boxoy wek hełwêstêkî mêtafîzîkî wêna dekirêt, bayexman be pênase koneke dawe; debê biłêyn ke ew pirsyare ke aya hemekîyekan esasen bûnyan heye yan na pirsêkî mêtafîzîkîye le çwarçêwey pênasey konda –û her boye nomînalîzmîş boxoy têzêkî mêtafîzîkîye.

Sereřay eme, detwanîn dij be polênbendî pirsî hemekîyekan wek pirsêkî mêtafîzîk be wata kone (bayexpêdrawe)keyewe bwestînewe. Çunke pirsî hemekîyekan şitêk zyatre lew pirsyare ke aya hemekîyekan bûnyan heye yan na û ew pirsyare ke aya eger bûnyan heye, bûnyan Pêş Şitekane yan Lenêw Şitekanda. Be nimûne, pirsî hemekîyekan herweha pirsyargelêk sebaret be peywendîy nêwan hemekîyekan (eger peywendîyek hebêt) û ew şitaney ke hemekî nîn, ew şitaney ke be gwêrey baw pêyan degutrêt hendekîyekan, le xo degrêt. Erestû em pirsyarane le kitêbî MêtafîzîkDa tawtiwê nakat. Bem ‌pêye, detwanîn be şêweyekî pasawhełgir îd’a bikeyn ke tenha beşêk le pirsî hemekîyekan (ew beşey ke terxan kirawe bo bûn û siriştî hemekîyekan) ser be mêtafîzîk be wata konekeyetî. Serdemanêk lewaneye feylesûfêk gutbêtî,

"segbûn" şitêkî hemekîy negoře. Kewate, pirsyar sebaret be siriştî em şite ser be mêtafîzîke; zanistî ew şitaney ke negořn. Bełam segekan bûneweranêkin ke gořanyan beserda dêt. Her boye, pirsyar lemeř peywendîy segekan legeł segbûn fiřî be mêtafîzîkewe nîye.

Bełam hîç feylesûfêkî hawçerx tewerekan bew şêweye polên nakat –tenanet eger biřway hebêt ke segbûn heye û şitêkî negoře. Feylesûfêkî hawçerx –eger ew feylesûfe lay wa bêt ke pirsêkî weha heye ke be şêweyekî guncaw detwanîn nawî "pirsî hemekîyekan"y lê binêyn– pirsî hemekîyekan wek pirsêkî şyawî ew nawe debînêt, wek pirsêk ke çeşnêk yekêtîy henawîyî heye ke feylesûfan han dedat bo wituwêj leser pirsêkî felsefî. We her ew xałe bo tewerî "kategorîyekanî bûn"yiş řaste: her feylesûfêk ke xerîke dełêt pirsyarî "kategorîyekanî bûn çîn?" pirsyarêkî watadare, her layenêkî ew pirsyare debestêtewe be mêtafîzîkewe.

Bên ba awiř le hendêk le pirsî hemekîyekan ke sebaret be şite bigořekanin, bideynewe. (wate, ew pirsaney ke peywendîyan be hendekîyekanewe heye –çunke tenanet eger hendekîgelêk hebin ke negoř bin, zorîney ew hendekîyaney ke le wituwêjekan sebaret be pirsî hemekîyekan wek nimûne dêne arawe, şitanêkî bigořn.) dû şitî sipîy taybet řeçaw biken –be nimûne tac meḧel û monomêntî waşnigiton. We way danên ke em dû şite hendekîye bew hoyewe sipîn (wate sipîbûnyan bo eweye) ke şitêkî‌ tir řadegirin û legeł "sipêtî"y hemekî peywendîyekî siftusoł û lenasînhatûyan heye. Herwetir way danên ke detwanîn ew peywendîye le řêgay çeşnêk têřamanî hizrî yan ebsitirekşinewe dyarî bikeyn û (bem kareyş) nawî "kewtine jêr"man bo hełbijarduwe. Hemû şite sipîyekan û tenha şite çermuwekan dekewne jêr sipêtî, û kewtine jêr sipêtî heman ew şiteye ke sipîbûn dyarî dekat. (ême le gelêk pirsyar têdepeřîn ke debuwaye burûjêndirên, eger pirsî hemekîyekanman serbexo bixistayete ber bas. Be nimûne, şînêtî û sûrêtî herdû taybetmendîgelî řengî şebengin, û sipêtî wa nîye. Aya em waq’yete derxerî eweye ke "taybetmendîyekî řengî şebengibûn", wek lewaneye bigutrêt, hemekîyekî piledûheme? Eger waye, aya şînêtî "dekewête jêr" em hemekîye be heman wata ke řûnûsêkî Lêkołînewe felsefîyekan [y wîtginiştayn] dekewête jêr şînêtîyewe?) lemeř sipêtîy dû şit û sipîbûnî tac meḧel çi şitêk le aradaye ke ew waq’yete pasaw dedat ke dûhemyan dekewête jêr yekemyan?

Êsta sebaret bem peywendîye, em "kewtine jêr"e, çi detwanîn biłêyn? Aya tac meḧel lewaneye "deste"yek le Hemekîyekanî pêş şit Bêt, û bew hoye dekewête jêr sipêtî ke sipêtî yekêk le hemekîyekanî pêkhênerî ew desteye? Yan lewaneye pajêkî wek tac, herçend le řastîda hemekîgelêkî pêkhênerî heye, şitêkî zyatir le pajgelî pêkhênerî xoy bêt? Aya guncawe ke tac pajêkî pêkhênerî hebêt ke hemekîyek nîye, bełkû "jêrewře" yan pajêke ke be watayek xawen taybetmendî nîye û hemû paje giştîye pêkhênerekanî tacî pêkewe řagirtuwe û "lêkyanî girê dawe"? (eger ew hełwêste bigrîn, ewa lewaneye hawřê legeł arimstirongda (1989: 94-96) biłêyn ke tac "pajêkî estûr" û jêrewřekeşî "pajêkî nask"e: pajêkî estûr û pajêkî nask legeł taybetmendîyekanî destekeyda pêkewe řeçaw dekirên.) yan lewaneye tac pajgelêkî hebêt ke ne hemekîn û ne jêrewře? Aya wêdeçêt zor peleman kirdibêt katêk "pajekan"man wek şitanêk pênase kirduwe ke hemekî nîn? Aya egerî heye dû cor na-hemekî, wate na-hemekîye berhestekan yan hendekîye berhestekan (ewaney ke hendekîn wek estûr yan nask), û na-hemekîye derhestekan yan hendekîye derhestekan (wek "řûdawekan/’erezekan" yan "xwazekan" yan "nimûnegelî xawendarêtî") le arada bin, şitanêk ke taybetmendî yan çonêtîn (wek xudî peywendîyekan), şitanêk wek "sipêtî (hendekî)y tac meḧel"? Aya lewaneye tac komełêk řûdaw/’erez bêt ne komełêk hemekî? Yan ewey le jêrewřeyek û desteyek řûdaw pêk hatuwe? We ême natwanîn ew egere piştigwê bixeyn ke erestû lewaneye berheq buwe lewey ke hemekîyekan tenha Lenêw şitekanda Bûnyan heye. Eger weha bêt, debê bipirsîn le nêwan maddeyek ke boxoy pajêk pêk dehênêt û hemekîgelêk ke siriştî ew şiten –ke hawkat "lem" maddeye û "lew" maddeyeda hen, çi peywendîyek heye.

Ew komełe pirsyare ke le peregrafî pêşûda xirane řû, derencamî ew têbînîye bû ke pirsî hemekîyekan hem pirsyarekan sebaret be bûn û siriştî hemekîyekan le xo degrêt û hemîş ew pirsyaraney ke çon hemekîyekan legeł ew pajaney dekewne jêryan peywendîyan heye. Zorêk lew tyorîyaney ke lew zincîre pirsyaraneda amajeyan pê kira, detwanîn wek tyorîgelî "pêkhatey bûnnasane"y na-hemekîyekan wesfyan bikeyn. Detwanîn pêkhatey bûnnasane le henber pêkhatey pajnasanewe dabnêyn. Pirsyarî felsefî tenha ewkate sebaret be pêkhatey pajnasaney bernasêke, ke lemeř peywendîy nêwan ew bernase û ew paje pêkhêneraney pirsyar bikat ke ser be heman kategorîy bûnnasaney bernaseken. Be nimûne, feylesûfêk ke pirsyar dekat ke aya tac meḧel esasen yan behełkewt le beyn pajekanî xoyda bilûkêkî meřmeřî taybetî heye, le řastîda xerîke pirsyar sebaret be pêkhatey pajnasaney tac dekat, çunke bilûkeke û bînake ser be yek kategorîy bûnnasanen. Bełam feylesûfêk ke depirsêt ke aya tac "sipêtî" wek pajêkî pêkhêner heye û feylesûfêk ke girîman dekat ke tac em paje pêkhênerey heye û depirsêt, "siriştî peywendîy 'pajî pêkhêner' ke 'sipêtî' legeł tac heyetî, çîye?" xerîke pirsyar sebaret be pêkhatey bûnnasaney ew şite dekat.

Zorêk le feylesûfan pêyan waye ke pajekan be guncandinyan lenêw pêkhatey bûnnasaneda dekewne nêw çwarçêwey hemekîyekanewe. We feylesûfanî‌ dîkeş way bo çûn ke pêkhatey bûnnasaney pajêk, taybetmendîye takîyekan yan ’erezekan le xo degrêt –û ’erezêk ’erezî pajêkî taybete, tenha behoy ewey ke pajêke le paje pêkhênerekanî ew paje.

Layengiranî bûnî Ante res (Lepêşî) Hemekîyekan, û betaybet ew kesaney ke nikołî le paje pêkhênerekanî ew hemekîyane deken, berew ew girîmaneye dekşin ke hemekîyekan firawanin –ewey ke netenha hemekîgelêkî wek sipêtî hen, bełkû hemekîyekî wek "hawkat sipî û xiř û herweha řûnak bûn yan le zîw saznekiraw"yiş heye. Layengiranî tyorîyekanî ‌tirî hemekîyekan, şebengî ew hemekîyaney ke dan be bûnyanda denên ta řadeyek be berteskitir dezanin. Layengiranî [bîrokey] hemekîyekan Lenêw şitekanda Be estem bûnî "hawkat sipî û xiř û herweha birîqedar yan le zîw nebûn" pesind deken, tenanet le nimûneyekda ke bernasêk heye hawkat hem sipî û xiře û hemîş birîqedar û le zîw saznekirawe (wek topêkî pilastîkîy sipîy birîqedar).

Dû tewerî "kategorîyekanî bûn" û "pêkhatey bûnnasaney bernasekan" hem pêkewe hemîş legeł pirsî hemekîyekanda peywendîyekî çiřyan heye. Nakirêt çareserêk bo pirsî hemekîyekan bixeyne řû ke hîç delalet û derkewteyekî bo tewerî "kategorîyekanî bûn" nebêt. (tenanet nomînalîzim ewe degeyenêt ke lanîkem berbijêrêkî şayste bo "kategorîy bûnnasane", ne-bûn yan hîçe). Bedłinyayyewe, dekirêt biłêyn ke kategorîgelêkî bûnnasane hen ke řastewxo peywendîyan legeł pirsî hemekîyekanda nîye (wek "gutezar", "doxî şitekan", "řûdaw", "Egerî Petî"), bełam her feylesûfêk ke biřway wa bêt, hawkat leser eweye ke eger hemekîyekan bûnyan hebêt, lanîkem yekêk le bin-kategorîye berze bûnnasanekan pêk dehênin. We wêdeçêt ke tenha ewkate detwanîn bas le pêkhatey bûnnasane bikeyn ke girîmaneman ewe bêt ke şitanêk ser be kategorîgelî cyawazî bûnnasane hen. Lem ‌řuwewe, her têřawnînêk leser mêtafîzîk debê hemû layenekanî pirsî hemekîyekan û hemû řehendekanî tewergelî "kategorîyekanî bûn" û "pêkhatey bûnnasaney bernasekan" beser katewe. Bo lêkdanewey em dwayyaney ew pirsane ke lem beşeda xirane ber bas, biřwane: (lowî, 2006). 

Êsta awiř le babetêk dedeyne ke betewawî ser be "kategorîyekanî bûn"e, bełam behoy giringîyekeyewe deşê becya biperjêyne serî.

3.2. Cewher

Hendêk şit (eger esasen şitanêkî weha hebin) tenha "lenêw" şitekanî tirda bûnyan heye: zerdexeneyek, qijkurtkirdneweyek (wek berhem, nek wek pirose), kunêk û hitid. Aweha şitanêk lewaneye le henber ew şitanewe dabnirên ke "serbexo boxoyan" bûnyan heye. Mêtafîzîkzanekan ew şitaney ke serbexo boxoyan bûnyan heye pêyan dełên "cewher". Erestû pêy degutin Protai ousiai Yan "hebuwe yekemekan". Ew hebuwane girîngitrîn kategorîye bûnasanekanî nawbiraw pêk dênin. Protai ousiai [Hebuwe yekemekan] çend taybetmendîyan heye: biney barêkin ke boxoyan nabin be barî şitekan (wate hemekî nîn); şitekan "lenêw" ewanda bûnyan heye, bełam boxoyan "lenêw" şitekanda nîn (wate ’erezgelêkî wek jîrîy suqrat yan bizey piřletwancî ew nîn); siriştigelêkî dyarîkirawyan heye. Detwanîn ew taybetmendîye dwayye be zimanî emřoyî bem ‌şêweye dařêjînewe: eger Prote ousia [Hebûy yekem]y x le katêkî dyarîkirawda bûnî hebêt û [Hebûy yekem]y y le katêkî dyarîkirawî‌ tirda, guncawe bipirsîn ke aya x û y yek şitin, leřûy jimarewe yekêkin (û ew pirsyareş debê wełamêkî dyarîkirawî hebêt); û ew pirsyareş ke aya Prote ousia [Hebûyekî yekemî] taybet le komełêk barudoxî dijewaqî’da, guncawe bûnî bibêt, debê be heman şêwe wełamêkî hebêt (lanîkem eger barudoxekan be şêweyekî tewaw dyarîkiraw bin –eger be nimûne, cîhanêkî řêgetêçû/mumkîn pêk bihênin. Le beşî dwayîda, leser em babete zortir dekołînewe). Esteme way danêyn ke zerdexenekan yan kunekan ew core nasname dyarîkiraweyan heye. Pirsyar leser ewey ke aya ew bizeyey ke suqrat emřo kirdî heman ew bizeyeye ke dwênê kirdî (yan heman ew bizeyeye ke katêk kirîton yekêk le pirsyare sakare serinciřakêşekanî depirsî, deykird), tenha pirsyarêk sebaret be nasnamey wesfîye û bes.

Erestû ‘(Prote) Ousia’ netenha wek nawêkî lejmardinhatû, bełkû wek nawêkî giştî (lejmardinnehatû) dekar dênêt. (nawbiraw begşitî denûsêt "Ousia [sirişt, çîyetî, zat, mahyet]" bebê hîç awełkarêk, katêk ke lay waye ke bestêneke boxoy derî dexat ke mebest 'Prote ousia'ye.) be nimûne, erestû netenha pirsyargelêkî lem çeşne depirsêt ke "aya suqrat (Prote) OusiaYeke?" û "(Prote) OusiaYek çîye?", bełkû aweha pirsyargelêkîş depirsêt: "(Prote) OusiaY suqrat çîye?" û " (Prote) OusiaÇîye?" (ew pirsyarey ke nawbiraw xerîke deypirsêt, hendêk car debê le bestênekey [wate le çwarçêwey zimanî yonanîda] řaykêşîne derê, çunke le zimanî yonanîda pênasey nenasraw bûnî nîye). Erestû katêk ew çemke wek nawêkî lejmardinhatû bekar dênêt, ta řadeyek hendêk le (Protai) OusiaiKan legeł Ta hupokeimena Yan "şite binçîneyyekanda" be hawşêwe dezanêt. Be nimûne, suqrat Hupokeimenon [Binçîneye]ke ke "dekewête jêr" ew hemekîyaney Nêw şitekan Û ew ’erezaney ke hemîşe legeł ewda hen. ‘To hupokeimenon’ le latînîda beranberêkî nizîkî heye, ‘Substantia’, wate "ew şitey ke le bineweye". (wa dyare, "lebnewebûn" û "kewtine jêr" her dûkyan wesfigelêkî xwazeyî başin bo şirovey peywendîyekanî şitêk legeł taybetmendî û ’erezekanîda.) behoy lêknizîkîy (Protai) Ousiai Û Hupokeimena Le felsefey erestûda û herweha nebûnî hawwatayekî latînîy guncaw bo ‘Ousia’, îdî ‘Substantia’ le wergêřanî latînîy bawda bû be nawî lejmardinhatûy ‘(Prote) Ousia’.

Ew pirsyare ke aya le řastîda cewher bûnî heye yan na, êstayşî legeł bêt, yekêk le pirsyare serekîyekanî mêtafîzîke. Çend pirsyarî lêknizîkî lem‌ barewe emanen: debê çon bewrdî le têgey cewher têbgeyn? Kam yek lew şitaney (eger şitêk le arada bêt) le jyanî řojanemanda legełyan řûbeřû debînewe, cewherin? Eger esasen cewher bûnî heye, çendî lê heye? –aya wek sipînûza lay wa bû, tenha yek cewher heye yan ew corey ke awezbiřwakan girîmaneyan dekird, gelêk cewher le aradaye? Çi cor cewherêk bûnyan heye?– aya cewhergelî namaddî, cewhergelî hetahetayî, cewhergelêk ke bûnyan pêwîste (wacb‌alucud) hen?

Debê cext leser ewe bikeyn ke hîç pênaseyekî begşitî pesnidikiraw û deqîq leser "cewher" nîye. Bepêy ewey ke çon lew çemke (yan têgeye) têdegeyn, detwanîn biłêyn ke hyûm nikołîy lewe dekird ke hîç cewherêk hebêt yan lay wa bû cewherekan (yan tenha ew cewheraney ke ême deyannasîn) heman kartêkerîy hestekan û aydya (wêna)kanin. Sereřay ewe, wêdeçêt ke zorîney feylesûfanêk ke deyanewêt çemkî "cewher" bekar bênin, le bineřetda ḧaşa le cewherbûnî her yek lew babetaney xwarewe deken (ewîş eger bûnyan hebêt):

• Hemekîyekan û bernase derhestekanî tir (debê amaje bewe bikeyn ke řexney erestû le eflatûn bo ewe bû ke eflatûn lay wa bû ke Protai ousiai, hemekîgelêkin ke Pêş şitekan Hen.)
• Řûdawekan, pirosekan yan gořanekan. (bełam hendêk le mêtafîzîkzanekan biřwayan waye ke cewher/’erez dûlaneyekî hełeye.)
• Kelupele maddîyekan, wek goşt, asin yan kere. (bedaxewe lay xwêndikaranî seretayî mêtafîzîk, watay bawî "cewher" der le bwarî felsefe heman maddeye. Erestû řexney le"feylesûfanî siruştî" degirt bo ewey girîmaneyan dekird ke Prote ousia Debê maddeyek –aw, hewa yan xak– bêt.)

Siriştî bûn, pirsî hemekîyekan, û siriştî cewher, ta řadeyk le layen her kesêkewe ke le çemkî mêtafîzîk kełkî wergirtuwe, wek tewergelêk nasêndirawin ke ser be "mêtafîzîk"n. Ême êsta awiř lew tewerane dedeynewe ke tenha be watay paş-sede naweřastîyekan ser be mêtafîzîkin.

3. Pirsekanî mêtafîzîk: mêtafîzîkî "nwê"

1.3. Arastemendî

Feylesûfan demêke bew qena’ete geyştûn ke cyawazîyekî giring lenêw destey gutezare řastekanda heye: cyawazîy nêwan ew gutezargeley ke lewaneye hełe bin û ewaney ke natwanin hełe bin (ewaney ke debê řast bin). Be nimûne, ew gutezarey ke parîs pêtextî feřensaye û ew gutezarey ke le nêwan her jimareyekî gewretir le yek û dû beranberekey jimarey yek heye, pêkewe hełsengênin. Herdû řastin, bełam yekemyan dekira hełe bêt û dûhemyan nakirêt hełe bêt. Be heman şêwe, cyawazîyek lenêw destey gutezare hełekanîşda heye: le nêwan ewaney wa dekira řast bin û ewaney wa nedekira řast bin (ewaney ke debê hełe bin).

Hendêk le feylesûfanî sedekanî naweřast, way bo deçûn ke ew waq’yetey ke gutezare řastekan dû corin, "bedłinyayyewe řast" û "be’egerewe řast", (heman waq’yet lemeř gutezare hełekanîşewe heye), derxerî eweye ke dû "ḧałet" heye ke gutezarêk têyda detwanêt řast (yan nařast) bêt: ḧałetî îmkanî/řêkewt û ḧałetî zerûrî/pêwîst –bem hoyeweye ke çemkî "arastemendî (modałîtî)" dête kayewe. Feylesûfanî êstake çemkî "arastemendî"y sedekanî naweřastyan řagirtuwe, bełam henûke cige le "ser be řêkewt û pêwîst" watayekî‌ dîkey nîye. Corekanî arastemendîy pesnidikirawî mêtafîzîkzanekan dabeş debin beser dû desteda: arastemendîy De re (Şitpêwer) û arastemendîy De dicto (Gutezarpêwer).

Arastemendîy Gutezarpêwer Arastey gutezarekane (‘Dictum’ be watay gutezar yan şitêkî nizîk lew babeteye). Eger arastemendîy deqawdeq legeł arastemendîy Gutezarpêwerda Hawterîb buwayet, lanîkem em hełwêste guncaw debû ke tewerî arastemendî ser be lojîke ta mêtafîzîk. (le řastîda, lêkołînewe leser lojîke arastemendîyekan degeřêtewe bo Analîtîkî yekemî Erestû). 

Bełam gelêk feylesûfîş hen ke layan waye corêkî dûhemî arastemendî heye, wate arastemendî Şitpêwer –arastemendî xudî şitekan. (bedłinyayyewe arastemendî cewherekan û lewaneyşe arastemendî şitekan le kategorîye bûnnasaneyyekanî ‌tirda). Babetî arastemendî Şitpêwer Bê guman tewerêkî mêtafîzîkîye, û ême deyxeyne pał mêtafîzîkî "nwê"we, çunke herçend detwanîn pirsyargelêkî arastemend sebaret bew şitane bipirsîn ke negořn, wek xuda yan hemekîyekan, bełam beşêkî zor lew karaney lem bwareda kirawin lemeř taybetmendîgelî arastemendîy şite bigořekane.

Arastemendîy Şitpêwer Dû corî heye. Yekemyan peywende be bûnî şitekanewe –bûnî mirovekan be nimûne. Eger mirovêkî asayî wek sałî biłêt: "min lewane bû bûnim nebêt", ta řadeyek hemuwan ew guteyey sałî wek řastîyekî ḧaşahełnegir řeçaw deken. We eger ewey ew xanme gutûyetî řast bêt, ewa ew be şêweyekî îmkanî bûnî heye. Wate, nawbiraw hebûyekî řêgetêçû û mericdare: hebûyek ke dekira nebêt. Hebûyekî zerûrî, bepêçewane bûnî corêke ke hełeye biłêyn dekira bûnî nebêt. Ewey ke aya bernasekan hebûgelêkî pêwîstin yan na, yekêk le pirsyare girîngekanî mêtafîzîkî arastemende. Hendêk le feylesûfan ta ew řadeye řoyştûn ke biřwayan waye ke hemû bernasekan hebûgelêkî pêwîstin, çunke bûnî pêwîst ḧeqîqetêkî lojîkîye ke be řay ewan lojîkî arastemendîy çendekîpêwer baştirînyane. (bo agadarî le yekem peywendîy modêrin le nêwan bûnî pêwîst û lojîkî arastemendîy çendekî biřwane: barkan, 1946. Barkan hîç akamgîrîyekî mêtafîzîkîy le derencame lojîkîyekanî xoy negirt, keçî nûseranî dwatir, betaybet wîlyamson 2013, ew kareyan kirduwe).

Corî dûhemî arastemendîy Şitpêwer Peywende be taybetmendîyekanî xudî şitekanewe. Her wek hebûnî şitekan, darabûnî taybetmendîyşyan peyweste be mercî arastemend. Eger sałî, ke be îngilîzî qise dekat, biłêt: "min lewane bû tenha be feřensî qise bikem", ta řadeyek hemuwan ew řisteye be heman endazey ew gutezarey ke lewane bû bûnî nebêt, řûn dête berçawyan. We eger ewey nawbiraw gutûyetî řast bêt, ewa "be îngilîzî dwan" taybetmendîyeke ke ew tenha be şêweyekî îmkanî û mericdar yan "be derbiřînêkî bawtir" tenha behełkewt heyetî. Sereřay ewe, lewaneye taybetmendîgelêk hebin ke şitekan be şêweyekî siriştî heyane. Şitêk ke be şêweyekî siriştî xawen taybetmendîyek bêt, eger ew taybetmendîye nebêt ewa ew şiteyş bûnî nabêt. Nimûnegelî peywendîdar be taybetmendîye siriştîyekan miştumřyan lesere, zortir behoy ewey ke şîmaneyîtrîn nimûnekan lemeř ewey ke bernasêkî taybet ke esasen xawen taybetmendîyeke, tenha be řadey em têze řêtêçûye ke ew şite le bineřetda ew taybetmendîyaney heye. Be nimûne, eger sałî bernasêkî fîzîkî bêt, wek çon fîzîkałîstekan way bo deçin, ewa bo ewan zor řêgetêçûye ke girîmane biken ke nawbiraw esasen bernasêkî fîzîkîye –bełam ewe cêgay miştumře ke aya fîzîkałîstekan mafî eweyan heye ke wa bizanin nawbiraw bernasêkî fîzîkîye. We hełbet heman şit detwanîn, Be hendêk destikarîyewe, derheq be dûfaqbiřwakan û taybetmendîy bernasêkî na-fîzîkîbûnîş biłêyn. Be her ḧał, wa dyare ke sałî yan le siriştida bernasêkî fîzîkîye yan esasen bernasêkî na-fîzîkî. We gelêk bîrmend ew girîmaneye be řêtêçû dezanin ke (çi sałî bernasêkî fîzîkî bêt çi nafîzîkî) nawbiraw be şêweyekî siriştî xawen em taybetmendîyeye ke "hêlkeyekî kuław nîye".

Behêztirîn û karîgertirîn dujminî arastemendî (hem Gutezapêwer Û hem Şitpêwer) û. V. Kiwayn bû ke beguř lew dû têzey xwarewe bergirî dekat. Yekem, tenha bepêy têgey şîkarêtî (têgeyekî cêgay miştumiř le řwangey kwaynewe) detwanîn le arastemendîy Gutezapêwer Têbgeyn. Dûhem, natwanîn bepêy şîkarîbûn le arastemendîy Şitpêwer Têbgeyn û bem boneyewe, natwanîn esasen lêy ḧałî bîn. Kiwayn bo ew îd’a exîre be xistineřûy çend dijnimûney yeklakerewe bo ew tyorîyaney ke siriştimendî be watadar dezanin, îstidlal dekat. Kiwayn dełêt (1960: 199-200), eger arastemendîy Şitpêwer Watayekî hebêt, paskîlsiwarekan debê wek kesanî leřûy siriştewe dûpê řeçaw bikeyn –çunke ew kesaney biřwayan be şîkarîbûn heye, gutezarî "paskîlsiwarekan dûpên" wek řisteyekî şîkarane le qełem deden. Bełam bîrkarekan tenha be hełkewt dûpên (řistey "bîrkarekan dûpên" be řay hîçkes şîkarane nîye). Paşan kiwayn depirsêt ey sebaret be kesêk ke hem bîrkare û hemîş paskîlsiwar çî? Ew kese hawkat hem leřûy siriştewe û hemîş behełkewt dûpêye. Behoy ewey ke em şite nařaste, kiwayn way bo çû ke arastemendîy Şitpêwer Dijwêjaneye.

Sereřay ew basane, zorîney feylesûfan henûke bew qena’ete geyştûn ke argîwmêntî "paskîlsiwarî bîrkar"y kiwayn le layen sol kirîpkî (1972), alvîn pilantînga (1974) û layengire corawcorekanî tirî pirsî arastemendîy ŞitpêwerEwe, be şêweyekî guncaw wełam dirawetewe. Bergirîyekanî kirîpkî û pilatînga le pirsî arastemendî be şêweyekî berçaw mêtafîzîkîye (cige lew şwênaney ke řastewxo deperjêne ser argîwmêntî zimanewanîy kiwayn). Herdûkyan le têgey cîhanî řêgetêçû bo bergirî le jîranebûnî arastemendî (hem Şitpêwer Û hem Gutezarpêwer) be berfirawanî kełk werdegirin. Laybinîtiz yekem feylesûfêk bû ke "cîhanî řêgetêçûy" wek çemkêkî felsefî bekar hêna, bełam şêwey bekarhênanî kirîpkî û pilantînga lew destewajeye cyawaze lewey laybinîtiz. Lay laybinîtiz, cîhanêkî řêgetêçû afrandinêkî řêgetêçûye: kirdewey afrandinî xuda birîtîye le hełbijardinî cîhanêkî řêgetêçû lenêw gelêk cîhanî řêgetêçû ke deyan’afrênêt –cîhanî "waq’î". Bełam, lay kirîpkî û pilantînga cîhanêkî řêgetêçû "gişt waq’yetêkî" řêgetêçû degrêtewe. Lay laybinîtiz, xuda û kirdewekanî "bederen le" hemû cîhane řêtêçuwekan. Lay kirîpkî û pilantinînga, hîç bûnewerêk, tenanet xudayş, natwanêt der le gişt sîstemî cîhane řêtêçuwekan bêt. Cîhanî kirîpkî-pilantîngayî (KP) be corêk şitêkî derheste. Ba way danêyn ke cîhanî KP egerî řûdanî heye (eme bîrokey pilantîngaye; kirîpkî dełêt şitêkî weha řûn nîye). Her ḧałetêkî dyarîkirawî şitêk leberçaw bigirin; Ba biłêyn parîs pêtextî feřensaye. Em ḧałete guncawe, çunke parîs pêtextî feřensaYe. Bepêçewane, ḧałetî Tûr pêtextî feřensaye, guncaw nîye. Bełam ḧałetî dûhemîş egerî heye, çunke aweha doxêk [leřûy lojîkîyewe] guncawe. (kewate, guncawbûn bo ḧałetî şitekan wek řastî waye bo gutezarekan: herçend ew gutezarey ke tûr pêtextî feřensaye řast nîye, keçî aweha gutezarêk egerî heye.) degutrêt ḧałetî x ḧałetî y le xo degrêt, eger bo x guncawbûnî namumkîn bêt û bo y guncawnebûnî namumkîn bêt. Eger hem bo x hem bo y guncawbûnyan namumkîn bêt, ewa her yek řê lewî dî degrêt. Cîhanêkî řêgetêçû û guncaw tenha ḧałetêkî mumkînî şitanêke ke bo her ḧałetêkî şitanî x, yan x le xo degrêt yan wederî denêt; cîhanî waq’î, ḧałetî ew şitaneye ke [bûnyan] guncawe.

Le řêgay tyorîy KPyewe detwanîn bem şêweye wełamî teḧeday kiwayn bideynewe. Le her cîhanêkî řêgetêçûda, her paskîlsiwarêk lew cîhaneda dû cêgepêy heye. (bepêy ew girîmaneyey kiwayn ke paskîlsiwarekan beḧetim dû cêgepêyan heye. Wa dyare kiwayn bîrî lew paskîlane nekirdibuwewe ke bepêy barudox cêgepêkanyan degořdirêt.) bem ḧałeyşewe, bo her paskîlsiwarêkî taybet, cîhanêkî řêgetêçûy dyarîkiraw le aradaye ke nawbiraw (wate ew kese taybete) dû cêgepêy nîye. Katêk awiř lew cyawazîye dedeynewe, îdî debînîn ke argîwmêntekey mitmanepêkiraw nîye. Be şêweyekî giştîtir, bepêy tyorîy KP, têzgelî sebaret be taybetmendîye siriştîyekanî Şitpêwer Beḧetim şîkarane nîn; ew têzane watadarin, çunke îd’agelêk lemeř taybetmendîyekanî bernasêk le cîhangelî řêgetêçûy corawcor derdebiřn.

Herweha detwanîn le têgey cîhangelî řêgetêçû bo pênasey zorêk çemkî arasteyî‌ tir kełk wergirîn. Be nimûne, gutezarêkî beḧetim řast gutezarêke ke serfenezer lewey ke çi cîhanêkî řêgetêçû le arada bêt, her řaste. Suqrat hebûyekî mumkîne, tenanet eger cîhanêkî řêgetêçûy aweha hebêt ke nawbiraw bûnî nebêt keçî ew cîhane waq’î bêt, û eger suqrat taybetmendîye siriştîyekanî "mirovbûnî" hebêt, her cîhanêkî řêgetêçû ke bûnî ewî le xo girtibêt, herweha mirovbûnîşî le xo degrêt. Kirîpkî û pilantînga gutarî arastemendîyan (betaybet gutarî arastemendîy Şitpêwer) be şêweyek řûntir kirduwetewe, bełam be têçûy xistineřûy bûnnasîyekî arastemend, bûnnasîyekî cîhane řêgetêçuwekan.

Bûnnasîye arastemendîyekey ewan tenha bûnnasîyekî pêşnyarkiraw nîye. Cêgrewey serekî bo tyorîy KP "řyalîzmî arastemend"e ke le layen deyvîd lêwîsewe (1986) pêdagrîy leser kirawe. Bûnnasîy arastemendîy lêwîs pena bo ew şitane debat ke pêyan dełêyn cîhane řêgetêçuwekan, bełam em "cîhangele" şitanêkî berhestin. Ewey ême pêy dełêyn cîhanî waq’î yekêk lew şite berhestaneye, cîhanêkî leřûy şwên-katîyewe pêkewe girê dirawe û têyda nîştecêyn. Ew cîhananey ke pêyan dełêyn cîhangelî "nawaq’î", cîhangelî berhestitrin ke leřûy şwên-katîyewe le cîhanî ême û (le yektir) cudan. Lêwîs lay waye komełêkî zor le cîhangelî nawaq’î hen, komełêk ke lanîkem ew cîhanane le xo degirin ke leser pirensîpêkî leserřa têkełkirdinewey dahêneranewe bedî hatûn; pirensîpêk ke bê kełkiwergirtin le zimanî arastemendî detwanîn basî lêwe bikeyn (1986: 87). (herweha, lay lêwîs "waq’î" destewajeyekî amajederaneye: "katêk bas le cîhanî waq’î dekem, xerîkim amaje bo ew cîhane dekem ke lêy nîştecêm –û emeyş bo her axêwerêk ke "lenêw" her cîhanêkda (yan wek endamêkî her cîhanêk) heye, řaste").

Tyorîy lêwîs sebaret be arastemendîy Gutezarpêwer, be çeşnêk deřwate pêş ke lanîkem hawterîbe legeł tyorîy KPda: xûgî bałinde deşê bibêt, eger xûgî bałinde le cîhanêkî řêgetêçûda hebêt (eger aweha cîhanêk xûgî bałindey wek beşêk le xoy hebêt). Bełam lemeř arastemendîy Gutezarpêwerewe Pirseke cyawaze. Behoy ewey ke her bernasêkî asayî tenha le yekêk le cîhane berhestekanda bûnî heye, lêwîs yan debê biłêt ke her şitêkî aweha hemû taybetmendîye siriştîyekanî xoy heye yan debê řêkarêkî guncawtir bo arastemendîy gutezarpêwer bidozêtewe ke legeł řêkarî KP hawta nebêt. Nawbiraw bijardey dûhem hełdebjêrêt. Be biřway lêwîs, herçend suqrat tenha le cîhanî waq’îdaye, bełam "hawşêwekanî" le cîhangelêkî‌ tirda hen; hawşêwegelêk ke lew cîhananeda heman řoł degêřn ke suqrat lem cîhaneda deygêřêt. Eger hemû hawtakanî suqrat mirov bin, ewa detwanîn biłêyn ke ew esasen mirove. Eger yekêk le hawtakanî hêrbirêt hamfêrî le hełbijardinî (hawşêwey) serok komarîy 1986 bîbatewe, řaste biłêyn ke hamfêrî deytiwanî lew hełbijardineda serkewêt. 

Cige le dijayetîy bûnnasaney berçaw le nêwan ew dû tyorîyeda, leřûy derhawîştekanîşyanewe bo felsefey arastemendî dû cyawazîy girîngyan pêkewe heye. Yekem, eger lêwîs řast bikat ewa detwanîn çemkekanî arastemendî be şêweyekî nimûneyî bepêy çemkekanî na-arastemendî pênase bikeyn, çunke "cîhan" û hemû destewaje teknîkîyekanî lêwîs tenha be kełkiwergirtin le [řistegelî wek] "leřûy şwên-katî peywendîdar be", "beşêke le" û herweha destewajekanî tyorîy deste detwanîn pênaseyan bikeyn. Sereřay eme, lay kirîpkî û pilatînga çemkigelî arastemend nawaze û lepênasenehatûn yan tenha pênasegelêkyan heye ke wabesten be çemke arastemendekanî‌ tirewe. Dûhem, tyorîy lêwîs delalet bo corêk dije-řyalîzmî peywendîdar be arastemendîy Şitpêwer Dekat. Hokarekey eweye ke hîç peywendîyek nîye ke peywendîy çûnyek bêt –şêwe yan řehendigelêkî corawcortir heye ke detwanîn biłêyn bernasekanî dû cîhan "řołêkî yeksan degêřn" her yek le cîhanî taybet be xoyan. Kewate, lewaneye suqrat lejêr peywendîyekî çûnyek hawtagelêkî na-miroyî hebêt û hîç hawşêweyekî na-miroyî lejêr peywendîyekî ‌tir nebêt. We hełbijardinî peywendîyekî çûnyek hełbijardinêkî piragmatîkî û qazanicpêwere. Bełam bepêy tyorîy KP, eme pirsyarêkî betewawî berheste ke aya suqrat lew cîhaney têydaye, mirove yan na: wełameke debê bełê yan nexêr bêt û le hełbijarardin û qazancekanî mirov serbexoye.

Hercor leser em tyorîyane bîr bikeynewe, ew katey ke wek tyorîy serbexo lêyan deřwanîn (wek tyorîgelî arastemendî, wek tyorîgelêkî xawen bełênî bûnnasane ke dekirêt gumanyan lê bikirêt), debê dan beweda binêyn ke ew tyorîyane be şêweyekî berçaw tyorîgelêkî mêtafîzîkîn. Ew tyorîyane şayetîderî bûjanewey mêtafîzîkin le yek le sê beşî kotayî sedey bîstemda.

2.3. Şwên û kat

Gelêk pêş ewe tyorîy řêjêtî, kat û şwên wek řehend yan derhawîştegelêk le hebûyekî tak, kat-şwên, binwênêt, feylesûfan kat û şwênyan wek dû şitî zor nizîk leyek bînîwe. (çawxişandinêkî xêra beser her qamûsêk le derbiřînekanda derî dexat ke cûtkirdinî felsefîyaney şwên û kat derxerî řwangeyekî siruştî û pêş-felsefîyaneye: "cîhan betenhayî besman bû û katîş ..."; "hemuwan le kat û şwênda nîştecên"). Be nimûne, kanit le Cwanînasîy tiransêndêntał (ezmûntêpeřek)ekeyda legeł kat û şwên wek şitanêk mamełey kird ke debê bepêy tyorîyekî tak û yekparçe şirove bikirên. We tyorîy nawbiraw sebaret be kat û şwên, herçend le řehendigelêkî‌ tirewe lewaneye şořişgêřane bûbêt, bełam lem řwangeyewe nimûney şiroveyekî felsefî le kat û şwên bû. Serçawey ew biřwaye ke kat û şwên endamî yek "cor"n (û tenha dû endamî ew coreyşin), herçîyek bêt, bedłinyayyewe pirsyargelêkî felsefîy hawşêwe dewrûjênin. Detwanîn bipirsîn ke aya şwên le hemû arasteyekda be şêweyekî bêbřanewe û bêsnûr dirêjey heye, û deyştiwanîn bipirsîn ke aya kat le her dû "araste"keyda be şêweyekî bêkotayî dirêjey heye. Her wek çon detwanîn bipirsîn ke aya eger şwên řademend bêt, "kotayî"yekî heye (çi sinûrdar bêt çi bêsnûr), lemeř katîş detwanîn bipirsîn ke aya, eger kat řademend û bêbřanewe bêt, seretayekî hebuwe yan kotayyekî debêt yan lewaneye hîç yek nebêt, bełkû pitir "bazneyî" (řademend bełam bêsnûr) bêt. Herwek çon detwanîn bipirsîn ke aya lewaneye dû bernasî xawen kêşmanman hebêt ke leřûy katewe pêkewe peywendîyan nebêt; dekirêt bipirsîn ke aya dekirêt dû řûdaw hebin ke leřûy katewe peywendîyan pêkewe nebêt. Detwanîn bipirsîn ke aya şwên (a) şitêkî waq’î –cewher–e, şitêk ke lewaney şwênmendin serbexo bûnî heye, (b) yan tenha sîstemêke le peywendîgelî nêwan ew şitaney lenêw şwêndan. Dekirêt heman pirsyar sebaret be kat û herweha sebaret be arastemendîyş bipirsîn. (bo lêkdanewey lêkçûgelî katmendî/arastemendî biřwane: wałas, 2019).

Bełam herweha pirsyargelêkîş sebaret be kat heye ke hîç lêkçûyekî şwênmend yan lanîkem hîç lêkçûyekî ḧaşahełnegir û bêmiştumřî nîye. Be nimune, pirsyargelêk lemeř hokare corawcorekanî natebayî le nêwan řabirdû û dahatûda heye –boç zanyarîman lemeř řabirdû baştire ta zanyarîman leser dahatû? Boç řûdawêkî diłtezên ke xerîke řû dedat be şêweyekî cyawaz lew řûdawe diłtezêney ke taze řûy dawe lêkî dedeynewe? Boç wa dezanîn ke hokarêtî arasteyekî katmendî nawazey heye? Lewe naçêt natebayîgelêkî derhest lem çeşne lemeř şwên le arada bêt. 

Herweha pirsî têpeřînî kat le aradaye –pirseke eweye ke aya "cûłe"y řwałetîy kat (yan cûłey řwałetîy xoman û babetekanî ezmûnman le dirêjey kat yan lenêw katda) taybetmendîyekî waq’îy cîhane yan çeşnêk wehim. Le řwangeyekewe sebaret be kat, arasteyekî katmendî nawaze heye ke cyawazîy nêwan řabirdû, henûke û dahatû dyarî dekat. Tyorîzananî A layan waye ke kat le bineřetda bepêy cyawazîy řabirdû/henûke/dahatû pêk hatuwe. Katekan le řabirduwewe berew dahatû degořdirên û têpeřîn berhemî em gořaneye. (nawî "tyorîzanî A" le c. M. Mektagarit (1908) wergîrawe ke bo nawî zincîrey řabirdû/henûke/dahatû daynawe ke pêy gutuwe "destey A"). Le çwarçêwey tyorîy Ada, lewaneye zortir bipirsîn ke aya řabirdû û dahatû "heman waqi’yetyan" heye ke henûke heyetî. Tyorîzananî henûkebřiway destey A, wek piryor (1998), nikołî lewe deken ke řabirdû yan dahatû waq’yetêkî berhestî hebêt. Henûkebřiwakan, le baştirîn ḧałetda, zorcar řabirdû û dahatû wek cîhangelî řêgetêçûy derhest debînin –[be řay ewan řabirdû û dahatû] ḧałetêkin ke cîhan buwe yan debêt, her ew corey ke cîhane řêgetêçuwekan ḧałetgelêkin ke cîhanî waq’î detwanêt bibêt. Tyorîzananî tirî destey A, wek salîvan (2012), layan waye ke henûke leřûy mêtafîzîkîyewe lebertire, bełam nikołî le her core cyawazîyek le nêwan řabirdû, henûke û dahatû deken. Be şêweyekî giştîtir, tyorîzananî destey A, zorcar sitratêcîgelêk le mêtafîzîkî arastemendî dexemłênne nêw tyorîyekanyan sebaret be peywendîy řabirdû û dahatû legeł henûkeda.

Bepêy tyorîgelî destey B leser kat, tenha cyawazîyekî bineřetî ke debê daybinêyn eweye ke hendêk řûdaw û katekan be berawird legeł hendêkî tir kontirin yan nwêtirin. (em peywendîgele pêyan degutrêt "peywendîgelî B", em çemkeyş le mektagartewe wergîrawe). Be řay bîrdozanî destey B, hîç têpeřînêkî berhestî kat, yan lanîkem be watay têpeřînî kat le dahatuwewe bo henûke û le henûkeyşewe bo řabirdû, le arada nîye. Bîrdozanî destey B begşitî dełên ke hemû katekanî řabirdû û dahatû waq’în be heman wata ke henûke waq’îye –henûke be hîç corêk leřûy mêtafîzîkîyewe lebertir nîye.

Herweha řaste, û kemîş amajey pê dedrêt, ke çemkî şwên pirsyargelêkî felsefî dewrûjênêt ke hîç lêkçûgelêkî katîyan nîye –yan lanîkem hîç lêkçûgelêkî dyar û bêmiştumiřyan nîye. Be nimûne, boçî şwên sê arastey heye ne çwar yan ḧewt? Beřwałet, kat le siriştida takřehendîye û şwên le bineřetda sêřehendî nîye. Herweha wêdeçêt pirse mêtafîzîkîyekan lemeř şwên ke hîç lêkçûgelêkî katîyan nîye, behoy ew waq’yetewe bêt ke şwên bepêçewaney kat, zyatir le řehendêkî heye. Bo mînak, pirsî hawtagelî neguncaw leberçaw bigirin: ewaney wa bîr dekenewe ke şwên tenha sîstemêke le peywendîyekan, bo şirovey ew ezmûne řastewxoyeman ke detwanîn cîhanêk ke tenha destêkî çepî têdaye le cîhanêk cya keynewe ke tenha destêkî řastî têdaye miştumřyane. Her boye, wêdeçêt layengirîyekî henawî/şihûdî derheq be şitekan le xudî şwênda hebêt. Zor řûn nîye ke aya ew pirisgeley lemeř kat ke hîç lêkçûngelêkî şwênmendyan nîye, peywendîyan be takřehendêtîy katewe heye yan na.

Le kotayîda, detwanîn pirsyargelêk sebaret bewe bipirsîn ke aya şwên û kat le bineřetda waq’în –û eger waq’în, (kurd gutenî) ta çi řadeyek waq’în. Aya lewaneye şwên û kat dû pajî pêkhênerî waq’yet nebin wek çon xuda waq’yet derk dekat, bełam le heman katda "dyardegelêkî guncaw û bepasaw" bin (wek çon laybinîtiz biřway wa bû)? Aya kanit berheq bû ewkatey nikołîy le taybetmendîgelî katmend û şwênmendî "şite-ser-bexokan" dekird? We herweha aya kanit řastî dekird ewkatey lay wa bû ke şwên û kat "formekanî şihûd"manin? Yan ew hełwêstey mektagarit řaste ke dełêt şwên û kat betewawî nawaq’în?

Eger ew pirsane lemeř şwên û kat tenha be watayekî paş-sedekanî naweřastî peywendîyan legeł mêtafîzîkda heye, le heman katda peywendîyekî nizîkyan legeł pirisgelî sebaret be hokare seretayyekan û hemekîyekanda heye. Hokare seretayyekan begşitî le řwangey ew kesaney wa baweřyan pêyane, hetayî û naşwênin. Be nimûne, xuda –çi xuday natakekesî erestû û çi xuday takekesî felsefey mesîḧî, yehûdî û îslamîy sedekanî naweřast– begşitî hetahetayî wêna dekira û degutra ke xuday takekesî le hemû şwênêkda amadeye. Ew witeye ke xuda tahetayye wate yan xuda ebedîye yan ewey ke be corêk der le kate. We emeyş ew pirsyare mêtafîzîkîye dewrûjênêt ke aya lewaneye hebûyek –ne şitêkî hemekî yan derhest le corêkî‌ tir, bełkû cewherêkî kara– hebêt ke ebedî yan na-katmend bêt. Hebûyekî le hemû şwên amade bûnewerêke ke hîç herêmêkî şwên dagîr nakat (tenanet hemû şwên, eger êtêrî řûnakî sedey nozdehem bûnî debû, dagîrî nedekird), û le heman katda kartêkerîy hokarêtîy ew hebuwe bê cyawazî le her nawçeyekî şwênda (bepêçewaney hemekîyekan, ke têgey hokarêtî boyan bekar nabrêt) le aradaye. Bîrokey le hemû cêyî bûnî xuda ew pirsyare mêtafîzîkîye dewrûjênêt ke aya bûnî hebûyek bew taybetmendîyewe mumkîne? Hendêk le layengiranî bîrokey hemekîgelî Pêş şitekan Dełên (řast ew kesaney ke nikołî lewe deken ke hemekîyekan pêkhênerî hendekîyekan bin), ew hemekîyane fiřyan beser şwên û katewe nîye, bełkû peywendîyekî "birîkarane"yan pêyanewe heye: dekirêt biłêyn hemekî Pêş şitî "sipêtî" le her şwênêk wa şitêkî sipî hebêt amadeye, bełam tenha wek jimarey dû ke lenêw her cûtêkî şitanî şwênmend amadeye. Herçend cêgay gumane ke aya em hełwêste bo mêtafîzîkzanêk guncawe ke dełêt şitêkî sipî pêkhateyekî bekomełe le sipêtî û hemekîgelêkî corawcorî tir. Ewaney wa biřwayan be bûnî hemekîgelî Lenêw şitda Heye ḧez deken biłên yan lem axraneda gutûyane ke em hemekîyane ("hemekîgelî ezmûntênepeř" nawêke ke êsta bawe) "fireçeşnin" –lew cêgayane "betewawî amaden" ke ew şitaney dekewne jêryan, amade bin. We mebestîşyan lem witeye bedłinyayyewe ewe nîye ke sipêtî le zorîney herême corawcorekanî şwên tenha be şêweyekî nařastewxo amadeye, bes wek jimareyek ke detwanîn biłêyn lew hemû şwênaney amadeye ke şitanêk lenêw ew jimareyeda hebin, tenha bepêy ewey ke hebûnî peywendîy na-şwênî "peywest buwe" be komełêk pajî sipêtî ke le herêmêkî taybet le şwênda amade buwe. Kewate, hemû ew tyorîyaney sebaret be hemekîyekanin, pirsyargelêk lemeř çonêtîy peywendîy kategorîgelî corawcorî bûnnasane legeł şwênda dewrûjênin. We hemû ew pirsyaraneyş pirsyargelî hawşêweyan lemeř kat heye.     

3.3. Dewamhênan û pêkhate (paje pêkhênerekan)

Le peywendî legeł pirsyarekan sebaret be siriştî şwên û katewe, pirsyargelêk lemeř siriştî ew şitane dête arawe ke şwên dagîr deken yan le dirêjey katda dewam dehênin, û em pirsyaraneş tewerêkî‌ serekîy‌ deykey mêtafîzîkî paş-sedekanî naweřast pêk dênin. Aya hendêk yan hemû şitekan le pajgelêkî guncaw pêk hatûn? Aya şitêk bo ewey cêgayek le şwên "piř bikatewe" debê xawen pajgelêkî guncaw bêt –yan tenha pajgelêkî xawen kêşmanî sakar le aradaye? Aya detwanîn zyatir le şitêk řast le yek cêgada cê bikeynewe? Ew şitaney xawen pajgelî katîn, sereřay gořanî kat, dewam dênin?      

Gelêk karî hizrî leser dewamhênan û pêkhate (paje pêkhênerekan) perjawnete ser komełêk lêpêçînewey lêk nizîk –lêpêçnewegelêk sebaret be hawřûdan. Yekêk lew lêpêçînewane "pirsî peyker û koga"ye. Peykerêkî zêřîn leberçaw bigirin. Zorêk le mêtafîzîkzanekan layan waye ke lanîkem şitêkî maddî heye ke leřûy şwênewe legeł ew peykereda haw-bûne, wate kogayek zêř. Ewan dełên be piştibestin be yasay laybinîtzewe (pirensîpî ne-wekyekîy şite lêkcyakan) besakarî pasaw dedrêt. Lêreda peykerêk û kogayek zêř heye û –eger çîrokî hokarêtîy bedîhatnî peykereke le corî asayyekey bêt– koga zêřeke pêş peykereke hebuwe. We tenanet eger xuda peykereke (û benaçar koga zêřeke)y Le hîçewe Dahênabêt û le qona‌ẍêkda peykereke lenêw bibat (û bem kareyş koga zêřekeyş bisřêtewe), mêtafîzîkzanekan hêşta îstidlal deken ke peykereke û koga zêřeke, herçend řast le yek katda bûnyan heye, xawen taybetmendîgelî arasteyî cyawazin: koga zêřeke taybetmendîy "detwanêt lejêr bîçmigořanî bineřetî xoy qutar bikat"y heye, peykereke ew taybetmendîyey nîye. Yan ew mêtafîzîkzanane lanîkem detwanin bew şêweye akamgîrî biken. Bełam be řay mêtafîzîkzanekanî ‌tir ew encamgîrîye meḧałe, (destey duwem dełên) meḧałe laman wa bêt ke dekirêt şitanêkî fîzîkîy leřûy şwênewe çûnyek hebin ke le hemû taybetmendîye katîye na-arasteyyekanî xoyan hawbeş bin. Her boye, pirsyar eweye eger weha pirsêk le arada bêt, kemayesîy argîwmêntî na-hawyekîy peykereke û koga zêřeke le çîdaye?

Lêpêçînewey dûhem lew komełe lêpêçînewaneda birîtîye le "kêşey tîb û tîbiłz". Tîbiłz pişîleyeke. Kilkekey naw binên "teył (kilk)". Be hemû endamêkî cige le kilkî biłên "tîb". Way danên kilkeke bibřidirêt –yan, baştir biłêyn, lenaw biçêt. Tîbiłz hêşta her heye, çunke pişîleyek paş ledestidanî kilkî detwanêt zîndû bimênêtewe. We wa dyare ke tîb dway "ledestidanî" kilk bûnî debêt, çunke tîb hîç pajêkî le dest nedawe. Bełam peywendîy nêwan tîb û tîbiłz çî beser dêt? Aya dekirêt wekyekî bêt? Na, em bijardeye le řêgay [pirensîpî] na-wekyekîy şite cyawazekanewe wela denrêt, çunke tîbiłz çikoletir buwe û tîb be heman qebare mawetewe. Bełam ewdem, carêkî‌ tir, wêdeçêt legeł babetî şitgelî maddîy leřûy şwênewe çûnyek, řûbeřûyn ke le taybetmendîye katîye na-arasteyyekanyanda hawbeşin.  

Her dû ew pirsaney lemeř pêkhate, pirsyargelêk sebaret be wekyekîy şitgelî leřûy şwênewe çûnyek dewrûjênin –û le řastîda, sebaret bew şitaney ke le paje (şyaw)ekanyanda hawbeşin. (sêhemîn kêşey benawbangî pêkhatey maddî –kêşey gemêy têsê’ûs– pirsyargelêkî cyawaz dewrûjênêt.) hendêk le mêtafîzîkzanekan layan waye ke natwanîn betewawî bepêy têgekanî pajêtî û (ne-)wekyekî le peywendîy nêwan koga û peyker le layekewe, û peywendîy nêwan tîb û tîbiłz le layekî ‌tirewe têbgeyn, bełkû pêwîstiman be çemkêkî‌ tir heye, çemkêkî na-pajnasane wate têgey "pêkhate": kogay lepêş-hebû le qonaẍêkî taybet le katda peykereke pêk dehênêt (yan biřêkî dyarîkiraw le zêř yan gerdîlegelêkî taybetî zêř ke sereta tenha koga zêřekey pêk dehêna, pêkhênerî herdûkyane); tîbî lepêş-hebû le qonaẍêkî dyarîkiraw le katda tîbiłz (yan goşt û pêstî pişîleyekî taybet yan gerdigelêkî taybet) pêk dehênêt. (beykir: 2000 layengirêkî ew têzeye). Hendêkî‌ tir dełên ke hemû peywendîyekanî nêwan ew şitaney ke her dû ew pirsane saz deken, detwanîn betewawî bepêy pajêtî û wekyekî lêkyan deynewe. Bo beserkirdinewey wirditrî řêgeçaregelêk bo ew lêpêçînewane û ew tyorîye corawcoraney ke sebaret be pirsî pêkhate le aradan, biřwane: řêd 1997 û tamson 1998.

4.3. Hokarêtî, azadî û cebirbiřwayî (dîtêrmînîzim)

Pirsyarekan sebaret be hokarêtî êstaşî legeł bêt, çwaremîn kategorîy girîngî pirsekanî mêtafîzîkî "nwê" pêk dehênêt. Hełbet, bas le hokarekan bo felsefey kewnara, betaybet kitêbî Mêtafîzîk Û FîzyaY erestû degeřêtewe. Bełam têřwanînî erestû le [destewajey] "hokar" watayekî zor berîntirî hebû lewey êsta ême řeçawî dekeyn. Lay erestû, "hokar" yan "Aiton" merc yan bineřetî lêkdaneweyî bernasêke –wełamêke bo pirsyarî "boçî" lemeř ew bernase. Erestû çwar lew merce şiroveyyane polênbendî dekat –formî bernas, madde yan makekey, hokarî biker û mebestekey. Hokarî bikerî şitêk birîtîye lew hokarey ke cûłey ew şite şirove dekat. Legeł derkewtinî fîzyay modêrin le sedey ḧevdehemda, diłbesteyî bo lay peywendîgelî hokarêtîy biker çiřtir buwewe, û ew řewte êstaş her berdewame. We katêk feylesûfanî hawçerx bas le kêşekanî hokarêtî deken, begşitî mebestyan em wataye le hokarêtî.

Yekêk le pirse serekîyekanî mêtafîzîkî hokarêtî, taybete be Peywendîy Peywendîye hokarîyekanewe. Bên ba awřêk lew îd’a asayye bideynewe: gaşesehołêk bû be hoy nuqmibûnî Gemêkey taytanîk. Aya peywendîy hokarêtî le nêwan dû řûdawda heye: řûdawî lêdanî gemêke le gaşesehołeke û řûdawî nuqmibûnî gemêke? Yan le nêwan dû komełe doxdaye? Yan le bazney dû cewherda, wate gaşesehołeke û gemêke, suř dexwat? Peywendîye hokarîyekan debê sê‌ layene bin yan çend layene? Be nimûne, lewaneye kesêk wa bîr bikatewe ke ême hemîşe pêwîste ew îd’aye hokarîye biselmênîn: nek kemterxemîy gemêwaneke, bełkû gaşesehołeke hokarî serekîy niẍrobûnî gemêke bû. We aya dekirêt bizirbûnî taybetmendîyek le peywendîye hokarîyekan bêt? Bo mînak, aya awezmendaneye îd’a bikeyn ke leberdestinebûnî belemî firyakewtin hokarî mirdinî geştyarêkî pile sêhem bû? Bêriniştayn (2014) û sartoryo (2004) pêdagrî leser ewe deken ke bizirbûnekan detwanin bibne hokar. Bîbî (2004) lay waye ke bizirbûnekan řûwinkirdinewey hokarêtîn, bełam boxoyan hokar nîn.

Pirsyarêkî dîke le řewtî twêjînewey hawçerxda hatuwete arawe ke aya hokarêtî pilepleye. Be nimûne, eger dû kes texteyekî qurs berz bikenewe û yekêkyan la qursekey hełbigrêt, aya ew kese lewî tiryan le berzkirdnewey textekeda řołî zortirî gêřawe? Bêriniştayn (2017) dełêt hokarêtî pilepleye, bełam zorîney tyorîye mêtafîzîkîyekanî hokarêtî natwanin wełamî ew boçûne bidenewe. Dêmîrtaş (2022) û kayzêrmen (2018) [legeł ew boçûneda] hawřan, keçî sartoryo (2020) lay waye ke ew bîrokeye ke hokarêtî be şêweyekî zincîreple derdekewêt, şitêkî wehmîye û bo baskirdin nabêt.

Herwetir lewaneye bişpirsîn ke aya peywendîye hokarîyekan, taybetmendîgelî derekî û ledabezandinnehatûy waq’yetin? Hyûm be’aşkira gumanî lew bîrokeye kird û tyorîyekey eweye ke bînrawekanman lemeř peywendîy hokarêtî hîç nîn cige le kartêkerîy berdewam û pêkewebestirawî hestekanman. Be nimûne, lewaneye way bo biçîn ke gaşesehołekan debne hoy nuqmibûnî gemêkan tenha behoy ewey ke hemîşe paş řûdawî pêkdadanî gaşe sehołekan, řûdawî niẍrobûnî gemêkanî lê kewtuwetewe û ne çunke peywendîyekî hokarêtîy waq’î le nêwan gaşesehołekan û nuqmibûnî gemêkanda le aradaye.

Mêtafîzîkzananî hawçerx berew lay corekanî ‌tirî şêweřwanînî dabezandiraweyî hokarêtî kişawin. Hendêk –lewane sitalneykêr û lêwîs– pêdagrî leser ewe deken ke debê bepêy pêwebestiraweyye dijewaq’îyekan, le peywendîye hokarîyekan têbgeyn (sitalneykêr: 1968; lêwîs 1973). Bo wêne, pêkdadanî gaşesehołêk le gemêyek debête hoy nuqmibûnî le katêkî dyarîkirawda û tenha eger le nizîktirîn cîhanî řêgetêçûda gaşe sehołeke řast lew kateda ber gemêke nekewtibêt, gemêke nuqim nabêt. Bîrmendanî‌ tir pêdagrîyan leser ewe kirduwe ke debê be gwêrey nimûnegelêk le yasakanî siruşt le peywendîye hokarîyekan têbgeyn. (deyvîdson, 1967: arimistirong, 1997; her yek herçend be şêweyekî cyawaz, layengirîyan lem řwangeye kirduwe). Hemû em tyorîyane dirêjederî ew bîrokeyey hyûmin ke hewł dedat [peywendîy] hokarêtî bo kategorîyekî cyawaz yan bineřetîtir û seretayîtir dabezênêt. (bo lêkdanewey çiřupřitirî tyorîyekanî em dwayyane leser hokarêtî, biřwane: pawił û hał, 2013).

Basuxwasekan sebaret be hokarêtî û yasakanî siruşt herwetir komełêk pirsî felsefîy peywendîdar bem basewe –wek pirsî azadî/îxtyar– dehênête kayewe. Le sedey ḧevdehemda mîkanîkî asmanî wêneyekî dyarîkirawî sebaret be egerî çonêtîy bûnî cîhan xiste berdestî feylesûfan: cîhanêk ke wa dyare ke doxekanî dahatûy betewawî le layen řabirdûyewe û herweha le řêgay yasakanî siruştewe (be nimûne, yasakanî nyoton leser cûłe û yasay řakêşî gerdûnî) dyarî kirabêtin. Le sedey nozdehemda, ew tyorîye ke deygut cîhan le řastîda bew çeşne buwe, pêy degutra "cebirbiřwayî". Detwanîn kêşey wîstî azad wek dûřêyanêk bixeyne řû. Eger cebirbiřwayî řast bêt, ewa tenha dahatûyekî leřûy fîzîkîyewe řêgetêçû le aradaye. Bełam ewdem çon kesêk twanîwyetî ta êsta bepêçewanewe hełsukewt bikat? Çunke, herwek karił gîne dełêt (1990: 103), [lew ḧałeteda îdî] azadîman tenha azadîyek debêt bo zyadkirdin be řabirdûyekî waq’î û eger cebirbiřwayî řast bêt, ewa tenha yek řêga heye ke bitwanîn şitêk be řabirdûy dyarîkiraw –waq’î– "zyad bikeyn". Bełam eger cebirbiřwayî řast nebêt, eger dahatûgelêkî leřûy fîzîkîyewe řêgetêçûtir‌ wek cêgrewe le arada bêt, ewdem ewey ke kamyan debuwaye řû bidat, deşê tenha behełkewt bêt. We eger dirokirdin yan řastiwêjîy tenha şitêkî hełkewt bêt, ewey ke min diro yan řast dekem, çon detwanêt "peywendîy be minewe" hebêt? Meger ewey le yekêk lem dû argîwmênteda, argîwmêntî natebayî wîstî azad û cebirbiřwayî yan argîwmêntî natebayî wîstî azad û hełebûnî cebirbiřwayî, hełeyek le arada bêt; wîstî azad meḧałe. Kêşey wîstî azad lewaneye legeł pirsî derxistinî egerî wîstî azad –û eger wîstî azad řêgetêçû bêt, pirsî xistineřûy şiroveyek leser wîstî azad ke hełeyek le yekêk (yan le her dû) ew argîwmêntane derdexat– wek yek bin.        

Ven înwagên (1998) layengirî lew řwangeye dekat ke herçend kêşey modêrnî wîstî azad seretakey bo têřwanîne felsefîyekan leser derencamekanî ew wênaye le gerdûn degeřêtewe ke gwaye le layen yasagelî negořewe dabîn kirawe, bełam nakirêt be wergirtinî [aydyayekî] mêtafîzîkî (wek dûfaqbiřwayî yan aydyalîzim) ke girîmaney eweye ke ew hokarane namaddî yan na-fîzîkîn, lew pirse xoman bidzînewe. Em babete pelkêşman dekat bo nimûney dwayî û kotayî babetekanî basekeman leser mêtafîzîkî "nwê".   

5.3. Babetî zeynî û babetî fîzîkî

Eger letenîştyek û dijbeyek dananî kat û şwên şitêkî asayye, letenîştyek û dijbeyek dananî babetî zeynî û fîzîkîyş asayye. Bepêy tyorîy modêrnî wekyekî hemû řûdaw yan ḧałete zeynîyekan, corêkî taybet le řûdaw yan ḧałetî fîzîkîn. Em tyorîye (legeł layene çakekanî tirîda) destipêwegre, bełam sereřay eme ḧezêkî siruştîman heye bo cyakirdinewey babetî zeynî û babetî fîzîkî. Wêdeçêt hokarî eme marîfetnasane bêt: çi hizir û hestekanman fîzîkî bin yan na, ew core zanyarîyaney ke lêyanman heye le corêkî esasen cyawaze lew zanayyey ke le fiřînî bałindeyek yan řûbarêkî bexuř hemane, û wa dyare asayî bêt ke bîselmênîn ke bernasekanî corêk le zanayî le bineřetda le bernasgelêkî zanayyekî ‌tir cyawazin. Ewey ke ew akamgîrîye leřûy lojîkîyewe bêbniçîneye (her çon zorcar waye), nabête lemperêk bo nwandinî. Hokareke herçî bêt, feylesûfan bezorîne (bełam ne betewawî) girîmaneyan ewe buwe ke detwanîn cîhanî hendekîye berhestekan dabeş bikeyn beser dû herêmî zor cyawazî zeynî û maddîyewe. (legeł têpeřînî sedey bîstem û çiřtirbûnî kêşe’amêzî her řoj zyatrî çemkî "madde" le tyorîy fîzîkałda, te’bîrî "babetî zeynî û babetî fîzîkî" řoj le dway ‌řoj bû be şitêkî baw). Eger kesêk derheq be şitekan aweha řwangeyekî hebêt, legeł pirisgelêkî felsefîda řûbeřû debêtewe ke felsefey modêrin dawyetye pał mêtafîzîkewe.

Lenêw ew pirsaneda, pirsî řûnkirdinewey hokarêtîy zeynî berçawtire. Eger bîr û hestekanman ser be beşî namaddî yan na-fîzîkîy waq’yetin –eger bo nimûne, gořankarîgelêk leser cewherî namaddî yan na-fîzîkî bin– çon detwanin kartêkerîyan hebêt leser cîhanî fîzîkî? Bo wêne, çon biřyar yan kirdeweyekî xowîstane debête hoy cûłanî cestey mirov? Esasen çon gořan le dinyay fîzîkîda karîgerî leser beşî na-fîzîkîy waq’yet dadenêt? Ege hest be azar kirdin řûdawêkî na-fîzîkî bêt, çon birînêk leser cestey kesêk debête hoy hestikirdin be azar? Her dû pirsyareke, feylesûfanî biřwamend be "dû herêm" –yan be te’bîre bawekey "dûfaqbiřwakan"–y xistuwete tenganewe. Bełam kêşey yekem zortir tenganey bo saz kirdûn, çunke fîzîkî modêrin leser binemagelêk damezrawe ke dakokî leser řagirtinî çendekîye corawcore fîzîkîyekan dekat. (bo basêkî řûnkirdineweyî sebaret be berawirdî derencamekanî fîzîkałîzim û dûfaqbiřwayî, biřwane: bênêt, 2021). Eger řûdawêkî nafîzîkî bibête hoy gořanî dinyay fîzîkî –le dûfaqbiřwakan peytapeyta depirsirêt– aya eme bew wataye nîye ke çendekîye fîzîkîyekanî wek wize yan tekan le her sîstemêkî leřûy fîzîkîyewe daxraw, ke ew gořaney têda dête arawe, dewam nahênin? We aya eme be watay ewe nîye ke her cûłeyekî xoxwazaney cestey mirov řewênerî yasakanî fîzyaye –wate, perco?

Komełêkî berbiław le tyorîye mêtafîzîkîyekan wek hewłêk le layen dufaqbiřwakanewe bo wełamî ew pirsyarane hatûnete gořê. Hendêk lew hewłane behoy ewey ke leřûy felsefîyewe zor serinciřakêş nîn, kemtir serkewtû bûne. Be nimûne, s. Di. Birawid lay waye (1925: 113-103) ke zeyn le řêgay gořanî çirkebeçirkey xořagrîy êlkitrîkîy sînapsigelêkî taybet le mêşkida kar dekate ser ceste (bem şêweye pałisgelêkî corawcor le ḧałî cûłeda, ke le řastîda řêgay kemtirîn xořagrî hełdebjêrin, deyangořêt bo řêgegelêkî‌ tir cya lew řêgayaney ke têyanpeřanduwe). Girîmaney nawbiraw eweye ke em bîrokeye delalet bo hełweşandinewey pirensîpî manewey wize nakat. Bełam wa dyare ew girîmaneye řêgetêneçû bêt ke kargêřêk detwanêt xořagrîy êlêktirîkîy sîstemêkî fîzîkî bebê dekarkirdinî wize lew piřoseyeda bigořêt, çunke ew kare pêwîstî be gořanî pêkhatey fîzîkîy sîstemekeye, û emeyş bo xoy delalet dekat bo gořanî barudoxî ew madde wirdîlaney ke hêzekan kar dekene seryan (bîr le sûřandinewey pelepîtkey amêrî řêxsitinî tezûbend yan xořagrîy nawbenaw bikenewe: bo řêxsitinî em kare debê wize dekar bikeyt). Eger em nimûneye diłbesteyyekî felsefîy têda bêt, birîtîye lewey ke ew řastîyeman bo derdexat ke wênakirdinî řêgayek bo ewey şitêkî nafîzîkî kar bikate ser çalakîy sîstemêkî fîzîkî (kilasîk), bebê hełweşandinewey pirensîpî manewe, meḧałe.       

Tyorîye corawcorekanî dûfaqbiřwayî zeyn, kêşey karlêkkirdin [y zeyn û ceste] be şêwegelêkî cyawaz tawtiwê deken. Ew tyorîyey ke pêy dełên "karlêkgerîy dûfaqbiřwayane" boxoy şitêkî lem‌ bareyewe bo witin pê nîye –herçend layengire corawcorekanî (lewane, birawid) řêgeçaregelêkyan bo ew tyorîye pêşnyar kirduwe. "gagabřiwayî" besakarî pêman dełêt ke wabestebûnî dijewaq’îy kirdewey sîstemêkî fîzîkî be řûdawêkî na-fîzîkî pêwîstî be percoyek heye. Tyorîy hemahengîy lepêş-dařjaw, ke wabestebûnî "giştî" le cêy wabestebûnî nawçeyî dijewaq’îy cûłe fîzîkîye xowîstekanî ḧałetgelî zeynîy kargêřekan dadenêt, berîye le kêşekanî pirensîpî xořagrî –bełam em deskewte be têçûyekî zor desteber dekat. (ew tyorîye wek gagabřiwayî, yezdanbiřwayî lepêşda girîmane dekat û bepêçewaney gagabřiwayî, hełgirî eweye ke yan wîstî azad bûnî nîye yan ewey ke wîstî azad legeł cebirbiřwayîda natebaye). "dwadyardebřiwayî (êpîfênomênałîzim)" beřaşkawî nikołî lewe dekat ke babetî zeynî detwanêt leser babetî fîzîkî kartêkerîy hebêt û xoy bew şiroveye qani’ dekat ke boç wa derdekewêt ke babetî zeyn kartêkerîy leser babetî fîzîkî heye.

Sereřay em tyorîye dûfaqbiřwayaneye, tyorîgelêkî yekebřiwayaneyş wek aydyalîzim û fîzîkałîzim hen; tyorîgelêk ke be nikołîkirdin le bûnî babetî fîzîkî yan na-fîzîkî, kêşey karlêkerî [y zeyn û ceste] çareser deken. (feylesûfanî henûke bew hokaraney pêştir basman kird, bezorîne çemkî "fîzîkałîzim"yan la baştire ta çemkî "matryałîzim"). Zorîney hewłekanî êstay felsefey zeyn lepêşda fîzîkałîzim girîmane deken, û begşitî leser ewe řêk kewtûn ke tyorîyekî fîzîkałîstî ke tenha nikołî le waq’yetî babetî zeynî nakat (wate tyorîyekî "siřîneweyî" nîye), pirsyargelêkî mêtafîzîkî dewrûjênêt. Hełbet, aweha tyorîyek debêt cêgayek bo babetî zeynî le cîhanêkî seranser fîzîkîda bidozêtewe, û aweha cêgayekîş tenha bew merce heye ke řûdaw û ḧałete zeynîyekan, řûdaw û ḧałetegelêkî fîzîkîy taybet û dyarîkiraw bin. Lanîkem sê pirsyarî mêtafîzîkîy giring le layen ew tyorîyanewe wirûjêndirawe: yekem, girîman ke hemû řûdaw û ḧałetgelî zeynîy taybet deqawdeq heman řûdaw yan ḧałetgelî fîzîkîy taybetin, aya dekirêt hendêk yan hemû hemekîye zeynîyekan ("corekanî řûdaw" û "corekanî ḧałet" destewajegelî bawin), legeł hemekîye fîzîkîyekanda yekêk bin? Dûhem, aya fîzîkałîzim watay eweye ke řûdaw û ḧałete zeynîyekan le waq’ida natwanin hokar bin (aya fîzîkałîzim delalet bo corêk le dwadyardebřiwayî dekat)? Sêhem, aya şitêkî fîzîkî detwanêt taybetmendîgelî nafîzîkîy hebêt –lewaneye taybetmendîgelêkî zeynî wek "bîrkirdinewe le vyenna" yan "direkkirdinî řengî sûr" taybetmendîy na-fîzîkîy bûneweranî fîzîkî bin? Hełbet em pirsyarey dwayî, pirsyarêkî mêtafîzîkîy bineřetîtir dewrûjênît: "taybetmendîy na-fîzîkî çîye?" û hemû şêwazekanî tyorîy wekyekî, pirsyargelêkî bineřetîy mêtafîzîkî, pirsyargelêkî bûnnasane, pirsyargelêkî lem çeşne ke "řûdaw çîye?" û "ḧałet çîye?" dewrûjênêt.             

6.3. Mêtafîzîkî komełayetî

Lem sałaney dwayîda agadarî hełkişanî diłbesteyî berew lay mêtafîzîkî komełayetî bûyn, ke siriştî cîhanî komełayetîy wek babetî lêkołînewey xoy hełbijarduwe. Zorêk le mêtafîzîkzane komełayetîye hawçerxekan deperjêne ser siriştî bûnnasaney girûp, řêkxirawe û binke komełayetîye řonrawekan. Pirsyare serekîyekanyan emaneye: şerîkekan, çêştixanekan û yane werzişîyekan le řastîda çîn? Siriştî pare çîye? Siriştî kategorîye komełayetîyekanî wek Jin, Řeşpêst, Lêzbyen Û Kem’endam Çîn? Peywendîy nêwan takekan û şite komełayetîyekan le astî berînda çone? Katêk degutrêt şitêk "řonrawî komełayetî"ye mebest çîye, û le hengawî yekemda cyawazîy nêwan babetî komełayetî û babetî siruştî le çîdaye?

Řîçî (2013: 2015: 2020’a: 2020bi) le nêwan girûpe komełayetîyekanî "corî 1" wek şerîkekan û řêkxirawekan, ke řêkxiraw û řonrawin, û girûpe komełayetîyekanî "corî 2" wek řeşpêstekan û jinan, ke corgelî komełayetîy kemtir řonrawin, cyawazî dadenêt. Epsitayn (2019) legeł ew çeşne polênbendîkirdine kêşey heye û wa be başî dezanêt ke ew şitane bepêy peywendîgelî astî mêtafîzîkîyekeyan polênbendî bikat. Řûbên (1985) nikołî lewe dekat ke detwanîn girûpe komełayetîyekan û binke komełayetîyekanî tirî astî berîn dabezênîn bo astî takekan. Kurmen (2020) be wirdekarîyekî zortirewe leser pirsî siriştî damezrawegelî wek çêştixanekan dewestêt. Uzkyano (2004) mercekanî xořagrîy girûpgelî komełayetîy wek dadgay bała dexate jêr gumanewe, û le akamda îstidlal dekat ke ewane hawşêwey mericgelî xořagrîy şite deskirdekanin. Řîçardison (2022) hawřa legeł em bîrokeye lay waye girûpe komełayetîyekan pajgelî maddîy berhestin, çunke dû girûpî komełayetîy cyawaz dekirêt řast endamî hawşêweyan hebêt. 

Mêtafîzîkzanekanî‌ tir pêgey bûnnasaney pare, û betaybet pêgey dirawî mecazî wek bîtkoyn, hełdesengênin. Pasîniskî (2020) bo lêkdanewey ew babete le nêwan řwangegelî şiroveyî û řêsayî cyawazî dadenêt, û layengirî le dûhemyan dekat. Bepêçewane, warimke (2021) pişt be řwangeyekî şiroveyî debestêt, û dełêt bîtkoyn cewherêkî xeyałîye ke kirawe be ḧeqayetêkî bekomeł.

Herweha şepolêk diłbesteyî em dwayyane bo lay mêtafîzîkî zayend û cênder serî hełdawe. Haslangêr (2000) zor cwan dełêt ke (ta řadeyek) X, jine eger tenha bepêy jinbûnekey sitemî lê bikirêt. Řwangey haslangêr behoy ewey ke girîngî bewe dedat ke çi core têgegelêk le cênder û zayend lewaneye bo bîrdozî‌ bekełkitrîn bin, bo çaksazî deşêt. Asta (2018), ke legeł em boçûneda hawřaye, şiroveyekî řawêjkarane le kategorîye komełayetîyekan dekat ke bepêy ew boçûne kategorîye komełayetîyekan bepêy bestêngelî taybet le derewe beser takekanda dadesepêt. Bîrmendanî ‌tir perjawnete ser babetî siriştî corgelî taybetîtrî kategorîye komełayetîyekan: birêniştayn (2020) dełêt kategorîgelî komełayetîy nêwanbeşî/lêkdiraw wek Jinî řeşpêst Debê wek [kategorîgelêkî komełayetîy] yekparçey şiroveyî û pêştir le pêkhategelî hendekî û sakar wek Řeşpêst Û Jin Řeçaw bikirêt. Curba û řodo dû zarate (2019) çwarçêweyek le taybetmendîyekan û ezmûnî nwê bo şirovey nêwanbeşêtî pêşnyar deken.

Dêmbirof (2016) deperjête ser lêpêçînewey ḧezî sêksî û pêdagrî leser "ḧezî dûřehendî" dekat. Bepêy ew řwangeye, řegî ḧezî sêksîy kesêk bo ḧezekanî ew kese degeřêtewe bo xerîkbûn be kirdewe sêksîyekan le barudoxêkî asayîda. Ḧezekanî tak birîtîye le zayend û cênderî ew kese ke lew barudoxeda ḧez be encamdanî karî sêksî dekat. Endilêr (2021) le nêwan ḧezî sêksî û nasnamey sêksî cyawazî dadenêt û lay waye ke çemkî dûhem bo řavey ew dyardeye hem guncawtir û hemîş leřûy şiroveyyewe behêztire.

Tenanet mêta-mêtafîzîkêkî řûlegeşe sebaret be cîhanî komełayetî le aradaye, ke lewe dekołêtewe aya pirsyare serekîyekanî mêtafîzîkî komełayetî cewherî û bineřetîn yan na. Barnêz (2017) û mîkola (2017) miştumiř leser boçûnî saydêr (2012) sebaret be pirsyarêkî bineřetî le mêtafîzîkda deken, bew pasawey ke gwaye ew boçûne legeł pirsyare bineřetîyekanî bwarî mêtafîzîkî cênder yek nagrêtewe. Řîçardison [legeł ew řaveyeda] hawřa nîye. We le katêkda ke mêtafîzîkî komełayetî zorcar dij be mêtafîzîkî kurd gutenî "bineřetî" řeçaw dekirêt (biřwane: mekkîtrîk, 2018), çendîn feylesûf, lewane (mason û řîçî. 2020) û bêrêniştayn (2021), em dwayyane amajeyan be ewe kirduwe ke binçînekanî cîhanî komełayetî lewaneye bineřetî bin. Wek çon bênêt (2017) gutûyetî, detwanîn mêtafîzîkî komełayetî wek dijnimûneyek bo ew têze çaw lê bikeyn ke [dełêt] mêtafîzîk birîtîye le lêkdanewey waq’yetî bineřetî. Pasîniskî (2021) lay waye ke mêtafîzîkî faynî çwarçêweyekî guncawe bo mêtafîzîkî fêmînîstî. Hendêk twêjerî‌ tir wek hekîng (1999) û dyaz-lyon (2015) lêkołînewe lewe deken ke mebest lewey ke şitêk řonrawî komełayetîye, çîye. Bo dewrekirdineweyekî giştigîr leser bûnnasîy komełayetî, herweha biřwane bo serdêřî "bûnnasîy komełayetî" le layen êpsitaynewe (2021).

4. Mîtodnasî (řêřewnasî)y mêtafîzîk

  wek le basekanî beşî 3 derdekewêt, gořepanî mêtafîzîk lew sinûre dyaraney erestû boy dyarî kirdibû, berîntir buwetewe. Kewate, edî çon debê wełamî pirsyare serekîyekeman bideynewe? Aya mêtafîzîk bes puxteyek le pirisgelêkî felsefîye ke natwanîn bîdeyne pał marîfetnasî yan lojîk yan exlaq yan cwanînasî yan her liqêkî felsefe ke pênaseyekî ta řadeyek řûnî heye? Yan ewey ke babetêkî hawbeş heye ke karkirdin leser ew pirse pertewazane yek dexat û mêtafîzîkî hawçerx le aqarekanî dîkey twêjînewe cya dekatewe?   

Em babetaney peywendîdar be siriştî mêtafîzîkewe zortir legeł babetgelêk sebaret be cêgewpêgey zanînîy tyorîye corawcore mêtafîzîkîyekanewe peywendîyan heye. Erestû û zorîney bîrmendanî sedekanî naweřast layan wa bû, lanîkem le bineřetîtrîn řehendekanyewe, wênay kesêkî asayî le cîhan "ta řadeyek" řaste. Bełam zorêk le mêtafîzîkzananî paş-sedekanî naweřast dij bew bîrokeye westawnetewe. Le řastîda, hendêkyan berew bergirî lew têze kişawin ke cîhan zor cyawaze, wêdeçêt be şêweyekî bineřetî cyawaze, lew şitey ke xełk bîrî lê dekenewe pêş ewey leřûy felsefîyewe pasawî bo bihênnewe. Be nimûne, hendêk le mêtafîzîkzanekan le wełamî lêpêçînewegelî hawbûn ke le beşî 3-3 tawtiwêman kirdin, leser ew biřwaye bûn ke hîç şitêk ke xawen pajgelêkî şyaw bêt le arada nîye. Em îd’aye wa degeyenêt ke şite lêkdirawekan –wek mêz, kursî, pişîle û hitid– bûnyan nebêt; ew boçûne ta řadeyek sersûřhênere. We herwek çon le beşî 3-1da bînîman, mêtafîzîkzanekanî tir bedłifirawanîyewe waq’yetî cîhangelî bes řêgetêçûy berhestyan girîmane kirduwe, bo ewey ew girîmaneye tyorîyekî sakartir û leřûy şiroveyyewe behêztir bo pirsî arastemendî berhem bihênêt. Lewaneye em dił’awayyey hawçerx derheq be mêtafîzîkî "şenukewkiraw" tenha wegeřxistinewe yan geřanewey boçûnî pêş-erestûyî bêt le "akamgîrîy mêtafîzîkî řêgepêdraw"; boçûnêk ke le řêgay argîwmêntekanî zinon dij be waq’yetî cûłe û "hêmaçîrokî eşkewtî" eflatûn tîşkî xirawete ser. Bełam girîng nîye çon polênbendîy bikeyn, siriştî sersûřhênerî zorêk le îd’a mêtafîzîkîyekanî hawçerx, guşarêkî zortir dexate ser pispořan bes bo ewey řûnî bikenewe ke serqałî çîn. Ewan pirsyargelêk leser mîtodnasîy mêtafîzîk dewrûjênin.      

Yekêk le sitratêcîye serinciřakêşekan bo wełamî ew pirsyarane, dakokî le peywendîy mêtafîzîk legeł zanist dekat. Bepêy em boçûne, mêtafîzîk le esasda yan betaybetî serqałî geşepêdanî ew giştandinaneye ke derencamî tyorîgelî zanistîy mitmanepêkirawe. Be nimûne, kiwayn (1948) le nêweřastî sedey bîstemda, pêşnyarî ewey kird ke miştumřî mêtafîzîkîy "kon/nêwendî" leser doxî şite derhestekan debê bem şêwaze çareser bikirêt. Ew way bo çû eger baştirîn tyorîye zanistîyekanman bepêy "hêmasazîy bawî beçendekîkirdin (pile-yek)" (bew řadeye qûł ke hemû ew derhawîştaney ke bekarhêneranî ew tyorîyane deyanewêt bîken, le lojîkî pile-yekemda guncaw bêt) leserřa dařêjrênewe, ewdem zorêk lew tyorîyane, eger ne hemûyan, wek derencamêkî lojîkî giştandinêkî wicûdîyan debêt leser bar (meḧmûl)êk ke ew bare tenha le layen bernase derhestekanewe desteber debêt. Her boye, wa dyare ke baştirîn tyorîye zanistîyekanman "hełgirî bełênî bûnnasane"n derheq bew şitaney ke le řwangey nomînalîstîyewe nikołî le bûnyan dekirêt. (ew şitane lewaneye be watay kilasîkî hemekîyekan nebin, bełkû be nimûne deste bin.) bo wêne, em tyorîye sakare leberçaw bigirin: "bernasgelêkî hawcor hen, û qursayî şitêkî hawcor be pêwerî giram, derencamî lêkdanî çiřî yan baristayî ew şiteye be pêwerî giram leser sentîmetrî sêca û qebarey ew şite be pêwerî sentîmetrî sêca." dařiştineweyekî nimûneyî em tyorîye le řêgay hêmasazîy asayî beçendekîkirdinewe bem şêweye:  

∃Hx & ∀X(Hx → Mx = Dx × Vx)

 (Hx: X Hawcore; Mx: baristayî X Be pêwerî giram; Dx: çiřîy X Be pêwerî giram leser sentîmetrî sêca; Vx: qebarey X Be pêwerî sentîmetrî sêca). Derencamêkî lojîkîy pileyekî em tyorîye awehaye:

∃X∃Y∃Z(X=Y×Z)

Wate: lanîkem şitêk heye ke berhemî ew lêkdaneye (lanîkemî şitêk heye, bo biřêk le X Û biřêk le Y, derencamî lêkdanî X Û Y Le aradaye.) û derencamekeyş debê jimareyek bêt, çunke kirdarî "lêkdan" tenha leser jimarekan encam dedrêt. Kewate, tyorîye giçkekeman lanîkem eger bew şêwey serewe serlenwê dařêjrêtewe, be watayekî zor aşkira, "pêbend" be bûnî jimarekane. Her boye, wa dyare ke nomînalîstêk natwanêt bo hemîşe ew tyorîye řastande bikat. (lew nimûneyeda, řołêk ke "barî F" le derbiřînî derhestî "jêr lêkołînewekey" kwaynida deygêřêt, le layen barî "...x...=..." desteber debêt.)   

Hewłekanî kiwayn leser nomînalîzim bû be hewênî gełałeyekî zor berîntir bo têřaman le pirsyare bûnnasanekan. Bepêy boçûnî "nwê-kwaynîyekan", ew pirsyaraney sebaret be bûnî şite derhestekan, řûdawe zeynîyekan, şitgelî xawen pajgelî şyaw, paje katîyekan, û tenanet cîhangelî řêgetêçûy berhestî tir ta ew řadeye yekgirtûn ke pirsyargelêkin lemeř ew damudezga bûnnasaney ke bo derxistinî ḧeqîqetî baştirîn tyorîye mitmanepêkirawekanman pêwîstin. Bemeyşewe, hełay zorêk le pirsyarekanî mêtafîzîkî kon û nwê, pirsyargelêkî bûnnasane nîn. Be nimûne, gelêk le beşdarbuwanî basî hokarêtî, betaybetî diłingeranî ewe nîn ke aya hokar û hokirdekan hen yan na. Bełkû zortir deyanhewêt bizanin "bepêy çi binemayek" şitêk debête hokar yan hokird. Jimareyekî kem le ewaney serqałî bas le babetî zeynî û fîzîkîn diłbestey ew pirsyaren ke aya taybetmendîye zeynîyekan (be her watayek bêt) hen yan na. Bełkû zortir diłbestey ewen ke aya taybetmendîye zeynîyekan "binemayî"n yan Nawaze –ya ewey ke aya, ta řadeyek yan betewawî, binemayan bo taybetmendîye fîzîkîyekan degeřêtewe yan na.

Aya mîtodnasîyekî yekparçe bo mêtafîzîk berîntir lewey bîr dekirêtewe, heye? Be biřway hendêk, erkî mêtafîzîkzan birîtîye le nasîn û îstidlal be mebestî řûnkirdinewey peywendîgelî corawcor. Be řay fayn (2001), mêtafîzîkzanekan hewł bo xistineřûy tyorîgelêk deden lemeř ewey ke kam yek le fektekan yan gutezarekan, fekit yan gutezarekanî ‌tir řo denêt, û kam yek le fektekan yan gutezarekan "le waq’yetda" řastin. Be nimûne, lewaneye feylesûfêk lay wa bêt ke mêzekan û şitumeke lêkdirawekanî‌ tir bûnyan heye, bełam biřway bewe bêt ke fektigelî sebaret be mêzekan betewawî binemayan degeřêtewe bo fektigelêk lemeř [şêwazî] çêndiraweyî xałe wirdîlekan yan fektigelêk lemeř doxî fankişnî şepol. Em mêtafîzîkzane leser ew biřwayeye ke hîç fektêk "le waq’yetda" sebaret be mêzekan le arada nîye, bełkû fektigelêk leser çêndiraweyî wirdîlekan heye. Şafêr (2010) řwangeyekî hawşêwey heye, bełam dełêt peywendîgelî bineřetîy mêtafîzîkî ne le nêwan fektekanda, bełkû le nêwan hebuwekanda berqerare. Be witey şafêr, hebû/hebuwe bineřetîyekan debê wek hebû/hebûgelêk çaw lê bikeyn ke binemay hemû şitekanî‌ tire/tirin. Bepêy boçûnî şafêr, detwanîn be şêweyekî watadar bipirsîn ke aya binçîney mêz leser pajekanî damezrawe yan bepêçewanewe. Detwanîn (hawřa legeł şafêrda) leser ew bîrdozîye biřoyn ke cîhan wek giştêk, binemay kotayî hemû şitêke.

Boçûnêkî ‌tirî şyawî serinc (saydêr, 2012) dełêt erkî mêtafîzîkzan "řûnkirdinewey cîhane" bepêy pêkhate bineřetîyekey. Be řay saydêr, ewey mêtafîzîk (y baş) wek liqêk yekparçe dekat, eweye ke tyorîyekanî hemû le çwarçêwey destewajegelêkda dařêjrawin ke pêkhatey bineřetîy cîhan dyarî deken. Be nimûne, be řay saydêr ême detwanîn "nihîlîzmî hokarêtî" wek ew boçûne bibînîn ke peywendîgelî hokarêtî le pêkhatey bineřetîy cîhanda dernakewn û lem ‌řuwewe baştirîn ziman bo wesfî cîhan, xoy le gutezargelî hokarêtî dedzêtewe.

Debê cext leser ewe bikeyn ke em şêwazane bo dyarîkirdinî sinûrî mêtafîzîk lepêşda girîmaneyan ewe nîye ke hemû ew teweraney ême wek nimûnegelêk le mêtafîzîk awiřman lê dawnetewe, bo xudî tewereke bineřetî yan giringin. Bas leser arastemendî leberçaw bigirin. Kiwayn (1953) û saydêr (2012) her yek le řwangey tyorîyekanî xoyanewe sebaret be siriştî mêtafîzîk îstidlal deken ke řehendekanî miştumiř leser tyorîy şyawî mêtafîzîkîy arastemendî be lařêda berin. Hendêkî‌ tir sebaret be basuxwasekan lemeř pêkhate yan dewamhênan le dirêjey katda begumanin. Lem ‌řuwewe, tyorîyekanî sebaret be siriştî mêtafîzîk lewaneye serçawegelêkî nwê bixene berdestiman bo řexne‌girtin le base pileyekeme taybetîyekan ke leřûy mêjûyyewe mêtafîzîkî le qełem dirawin, û emeyş řewtêkî bawî mêtafîzîkzanekane ke hendêk le basekan wek basî bineřetî řeçaw deken, keçî derheq bewanî ‌tir berçaw tengin.

5. Aya mêtafîzîk mumkîne?

Lewaneye hîç hawdengîyekî nawxoyîş bo mîtafîzîk le arada nebêt. Giringitir lewe, lewaneye şitêk be nawî mêtafîzîk her bûnî nebêt –yan lanîkem şitêk ke şyawî ewe bêt ke pêy biłêyn zanist yan bwarî lêkołînewe yan liqêkî xwêndin. Lewaneye, wek çon hendêk le feylesûfan gutûyane, hîç gutezar yan tyorîyekî mêtafîzîkî ne řast bêt ne hełe. Yan řenge, her wek kesanî tir gutûyane, tyorîye mêtafîzîkîyekan behay řastîyan heye, bełam dozînewey çonêtîyekeyan meḧałe. Lanîkem le serdemî hyûmewe, feylesûfgelêk bûn ke witûyane mêtafîzîk "namumkîne" –yan behoy ewey ke pirsyarekanî bêwatan yan behoy ewey ke wełamdaneweyan meḧałe. Dirêjey em babete terxan dekirêt bo bas leser hendêk le argîwmêntekanî em dwayyane sebaret be namumkînbûnî mêtafîzîk.        

Bên ba way danêyn ke diłnyayn detwanîn her gutezarêk wek "gutezarêkî mêtafîzîkî" yan "gutezarêkî namêtafîzîkî" dyarî bikeyn. (pêwîstiman bewe nîye ke ferz bikeyn řeçełekî em twanayye bo pênase yan şiroveyekî wird le mêtafîzîk degeřêtewe). Bên ba ew têze ke hemû gutezare mêtafîzîkîyekan bêwatan, be "dařêjey behêzî" ew têze bizanîn leser namumkînbûnî mêtafîzîk. (serdemanêk, dujminî mêtafîzîk lewane bû bewe řazî bêt ke biłêt hemû gutezare mêtafîzîkîyekan hełen. Bełam eme be’aşkira têzêkî mumkîn nîye, eger nikołî le gutezarêkî mêtafîzîkî boxoy debê gutezarêkî mêtafîzîkî bêt.) û bên ba ew gutezarey xwarewe wek "dařêjey lawazî" têzî namumkînbûnî mêtafîzîk nawdêr bikeyn: gutezare mêtafîzîkîyekan watadarin, bełam mirovekan qet natwanin derî bixen ke aya her gutezarêkî mêtafîzîkî řaste yan hełe (mumkîne yan namumkîn; pasawhełgire yan na).   

Bên ba bekurtî nimûneyek le dařêjey behêz lew têze tawtiwê bikeyn ke [dełêt] mêtafîzîk namumkîne. Pozîtîvîste lojîkîyekan biřwayan wa bû ke watay gutezarêkî (na-şîkarane) betewawî birîtîye lew pêşbînîyaney ke sebaret be ezmûnî mumkîn deykat. Legeł emeşda, layan wa bû ke gutezare mêtafîzîkîyekan (dyare wek ḧeqîqetgelêkî şîkarane nedexrane řû), hîç pêşbînîyek lemeř ezmûnewe naken. Her boye, bew derencame geyştin ke gutezare mêtafîzîkîyekan bêwatan –yan baştir biłêyn, ew "gutezargele"y ke ême wek gutezargelî mêtafîzîkî polênbendîyan dekeyn, le řastîda û le bineřetda gutezar nîn: şitanêkin ke wek gutezar denwênin bełam nîn, herwek çon mankenekan mirov’asa dêne berçaw, bełam mirov nîn.

Bełam (zorêk le feylesûfan deyanpirsî) ew têze serekîyey pozîtîvîste lojîkîyekan ke dełêt "watay gutezarêk betewawî birîtîye lew pêşbînîyaney ke sebaret be ezmûnî mumkîn deykat.", bepêy pêwerekanî xoy çon kar dekat? Aya ew têze boxoy pêşbînîgelêk sebaret be ezmûnî mumkîn dexate řû? Aya ezmûnêk detwanêt řastîy ew têzeman bo derbixat? Aya taqîkirdineweyek detwanêt hełebûnî nîşan bidat? Wa dyare ke na. Wêdeçêt ke her şitêk le cîhanda –wek xudî em witeye– yeksan dête berçaw, çi ew têze řast bêt çi hełe bêt. (aya pozîtîvîst wełam dedatewe ke ew gutezare şîkaraneye? Ew wełame bew boneyewe kêşesaze ke delalet bo ewe dekat zorîney axêweranî xocêyî zimanî îngilîzî ke boçûnî pozîtîvîste lojîkîyekan leser wata řet dekenewe, ta řadeyek lêyan řûn nîye ke aya ew řisteye bepêy delaletî wişey "wata" –ke ne çemkêkî teknîkî bełkû wişeyekî asayî îngilîzîye– řaste yan na). We bem pêye, eger ew gutezare řast bêt, ewa bêwataye; yan be heman şêwe eger watadar bêt, hełeye. Kewate, pozîtîvîzmî lojîkî wa dyare lemeř [têzekey] xoyewe dełêt hełe yan bêwataye; eger le řisteyekî êstabaw kełk wergirîn lewaneye nimûney "natebayî lexokewtin" bêt.

Herweha layengiranî êstay "dijewaqi’biřwayî mêtafîzîkî" le dařêjey behêzî ew têze ke dełêt mêtafîzîk namumkîne, piştigîrî deken. Ta ew şwêney delwêt hêłêkî argîwmêntî lojîkî le nûsrawekanî her dijewaqbiřwayek bidozînewe, estem têbgeyn boç ewan, wek pozîtîvîste lojîkîyekan, nakewne ber tometî natebayî lexokewtin. Le řastîda, ew derencame ke hemû forme behêzekanî têzî amajepêkiraw tûşî natebayî lexokewtinin, qisewbasî zor hełdegrêt. Be şêweyekî zor derhestane, detwanîn îstidlal dij be layengiranî ew têze behêze bem çeşne bixeyne řû. Di. Mekzêd, wek "dijemêtafîzîkêkî behêz", biřway waye ke her beşêkî deqêk le taqîkirdineweyek ke ew dyarîy kirduwe derneçêt, ewa bêwataye (eger nawbiraw nimûney dijemêtafîzîkêkî behêz bêt, dełêt her deqêk lew taqîkarîyewe tênepeřêt, derxerî hewłêke bo çewt kełkiwergirtin le ziman be şêwazêk ke ziman bew şêweye kełkî lê wernagîrêt.) û herweha dełêt her beşêkî deqêk ke be şêweyekî awezmendane bikirêt pêy biłêyn "mêtafîzîkî", debê lew taqîkarîye derneçêt. Bełam hemîşe derdekewêt ke řistegelêkî corawcor ke pêkhatey bineřetîy argîwmêntekey mekzêd le henber mêtafîzîkin, boxoyan le taqîkarîyekey ewda ser nakewn. Nimûne taqîkarîyek bo řetkirdinewey zor kurt û derhestî hemû řetdanewekanî mêtafîzîk, řexneyekî piřurdekarî û wirdibînaney mêtafîzîke (ke degutrêt tenha leser ew core mêtafîzîke karîgere ke le layen awezbiřwayanî sedey ḧevdehem û mêtafîzîkî şîkaraney henûke hatuwete arawe), ke le layen firasênewe (2002) xirawete řû. Eme hełwêstêkî şyawî bergirîye ke řexnekey van firasyên dij be mêtafîzîk le bineřetda peyweste be hendêk têzewe ke herçende boxoyan têzî mêtafîzîkî nîn, bełam le heman katda dikewne ber zorîney ew řexnaney ke nawbiraw dij be têze mêtafîzîkîyekan arastey kirdûn.

Dařêjey lawazî ew têze ke dełêt mêtafîzîk namumkîne, emeye: şitêk lemeř zeynî mirov (lewaneye tenanet zeynî hemû bikere be’awezekan yan hemû bikere be’aweze řademendekan) le aradaye ke bo geyştinî zeyn be derencamgelêkî mêtafîzîkî be her şêweyekî mitmanepêkiraw řewtekey deşêwênêt. Em bîrokeye lanîkem degeřêtewe bo kat, bełam řûnûsêkî zor sakartir le ewey kanit (û têgeyştinîş lêy sakartire) bewrdî le layen mekgînewe (1993) xirawete řû. Argîwmêntî mekgîn bo em derencameye ke zeynî mirov (wek babetêkî mumkînî le geşe û hełkişanda, û netenha bew hoye ke "zeynêk"e), natwanêt be şêweyekî diłxiwaz komełêkî berbiław le pirsyare felsefîyekan (komełêk ke hemû pirsyare mêtafîzîkîyekan le xo degrêt) tawtiwê bikat, bemeyşewe bestirawetewe be têzgelêkî waq’î û tyorîk sebaret be twanayye zanînîyekanî mirov ke le bineřetda dekewne ber řetdanewey ezmûnî û êstakeş piştîwanêkî ezmûnîy ewtoyan nîye. Bo bergirîyekî cyawaz lew têze lawaze, biřwane: (tumason, 2009).  

Serçawekan

• Andler, Matthew, 2021, “The Sexual Orientation/Identity Distinction”, Hypatia, 36(2):259–275.
• Armstrong, David, 1989, Universals: An Opinionated Introduction, Boulder, CO: Westview.
• –––, 1997, A World of States of Affairs, Cambridge: Cambridge University Press.
• Ásta, 2018, Categories We Live By: The Construction of Sex, Gender, Race, and Other Social Categories, New York, USA: Oxford University Press.
• Baker, Lynne Rudder, 2000, Persons and Bodies: A Constitution View, Cambridge: Cambridge University Press.
• Barcan [Barcan Marcus], Ruth, 1946, “A Functional Calculus of First Order Based on Strict Implication”, Journal of Symbolic Logic, 11: 1–16.
• Barnes, Elizabeth, 2016, The Minority Body: A Theory of Disability. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press.
• Barnes, Elizabeth, 2017, “Realism and social structure”, Philosophical Studies, 174(10): 2417–2433.
• Beebee, Helen, 2004, “Causing and Nothingness”, in Causation and Counterfactuals, John Collins, Ned Hall and Laurie Paul (eds.), Cambridge: MIT Press, pp. 291–308.
• Bennett, Karen, 2021, “Why I am Not a Dualist” in Oxford Studies in Philosophy of Mind, 1: 208–231.
• –––, 2017, Making Things Up, New York: Oxford University Press.
• Bernstein, Sara, 2014, “Omissions as Possibilities”, Philosophical Studies, 167(1): 1–23.
• –––, 2017, “Causal proportions and moral responsibility” in Oxford Studies in Agency and Responsibility, Volume 4, David Shoemaker (ed.), Oxford: Oxford University Press, pp. 165–182.
• –––, 2020, “The Metaphysics of Intersectionality”, Philosophical Studies, 177(2): 321–335.
• –––, 2021, “Could a Middle Level be the Most Fundamental?”, Philosophical Studies, 178(4): 1065–1078.
• Broad, C. D., 1925, The Mind and its Place in Nature, London: Lund Humphries.
• Davidson, Donald, 1967, “Causal Relations”, Journal of Philosophy, 64: 691–703.
• Dembroff, Robin A, 2016, “What Is Sexual Orientation?”, Philosophers’ Imprint 16.
• Demirtas, Huzeyfe, 2022, “Causation Comes in Degrees”, Synthese, 200(1): 1–17.
• Díaz-León, Esa, 2015, “What Is Social Construction?”, European Journal of Philosophy, 23(4): 1137–1152.
• Epstein, Brian, 2019, “What are Social Groups? Their Metaphysics and How to Classify Them”, Synthese, 196 (12): 4899–4932.
• –––, “Social Ontology”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2021 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/win2021/entries/social-ontology/>
• Fine, Kit, 2001, “The Question of Realism”, Philosopher’s Imprint, 1: 1–30.
• Ginet, Carl, 1990, On Action, Cambridge: Cambridge University Press.
• Hacking, Ian, 1999, The Social Construction of What?, Cambridge: Harvard University Press.
• Jorba, Marta & Rodó de Zárate, Maria, 2019, “Beyond Mutual Constitution: The Properties Framework for Intersectionality Studies”, Signs: Journal of Women in Culture and Society, 45(1): 175–200.
• Kaiserman, Alex, 2018, “‘More of a Cause’: Recent Work on Degrees of Causation and Responsibility”, Philosophy Compass, 13(7): e12498.
• Korman, Daniel Z, 2020, “The Metaphysics of Establishments”, Australasian Journal of Philosophy, 98 (3): 434–448.
• Kripke, Saul, 1972, Naming and Necessity, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Laurence, Stephen and Cynthia Macdonald (eds.), 1998, Contemporary Readings in the Foundations of Metaphysics, Oxford: Blackwell.
• Lewis, David, 1973, “Causation”, Journal of Philosophy, 70: 556–67.
• –––, 1986, On the Plurality of Worlds, Oxford: Blackwell.
• Lowe, E. J., 2006, The Four-Category Ontology: A Metaphysical Foundation for Natural Science, Oxford: The Clarendon Press.
• Mason, R. & Ritchie, K., 2020, “Social Ontology”, in Routledge Handbook of Metametaphysics, R. Bliss and J. Miller (eds.), Routledge, pp. 312–324.
• McKitrick, J, 2018, “Feminist Metaphysics: Can This Marriage Be Saved?”, The Bloomsbury Companion to Academic Feminism, Pieranna Garavaso (ed.), London: Bloomsbury Academic, pp. 58–79.
• McDaniel, Kris, 2013, “Degrees of Being”, Philosophers’ Imprint, 13.
• McGinn, Colin, 1993, Problems in Philosophy: The Limits of Inquiry, Oxford: Blackwell.
• McTaggart, J.M. E., 1908, “The Unreality of Time”, Mind, 17: 457–474.
• Mikkola, Mari, 2017, “On the Apparent Antagonism between Feminist and Mainstream Metaphysics”, Philosophical Studies, 174(10): 2435–2448.
• Passinsky, Asya, 2020, “Should Bitcoin Be Classified as Money?”, Journal of Social Ontology, 6(2): 281–292.
• –––, “Finean Feminist Metaphysics”, Inquiry: An Interdisciplinary Journal of Philosophy, 64(9): 937–954.
• Paul, L.A. And Ned Hall, 2013, Causation: A User’s Guide, Oxford: Oxford University Press.
• Plantinga, Alvin, 1974, The Nature of Necessity, Oxford: The Clarendon Press.
• Politis, Vasilis, 2004, Aristotle and the Metaphysics, London and New York: Routledge.
• Prior, A.N., 1998, “The Notion of the Present”, in Metaphysics: The Big Questions, Peter van Inwagen and Dean Zimmerman (eds.), Oxford: Blackwell Press, pp. 80–82.
• Quine, W. V. O., 1948, “On What There Is”, in Quine 1961: 1–19.
• –––, 1953, “Reference and Modality”, in Quine 1961: 139–159.
• –––, 1960, Word and Object, Cambridge, MA: MIT Press.
• –––, 1961, From a Logical Point of View, Cambridge, MA: MIT Press.
• Rea, Michael (ed.), 1997, Material Constitution: A Reader, Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
• Richardson, Kevin, forthcoming, “The Metaphysics of Gender is (Relatively) Substantial”, Philosophy and Phenomenological Research.
• –––, 2022, “Social Groups Are Concrete Material Particulars”, Canadian Journal of Philosophy 52(4): 468–483.
• Ritchie, Katherine, 2020b, “Social Structures and the Ontology of Social Groups”, Philosophy and Phenomenological Research 100(2): 402–424.
• –––, 2015, “The Metaphysics of Social Groups”, Philosophy Compass 10(5): 310–321.
• –––, 2013, “What are groups?” Philosophical Studies, 166(2): 257–272.
• Ruben, David-Hillel, 1985, The Metaphysics of the Social World, London: Routledge & Kegan Paul.
• Sartorio, Carolina, 2004, “How to be Responsible for Something Without Causing it”, Philosophical Perspectives, 18(1): 315–336.
• –––, 2020, “More of a Cause?”, Journal of Applied Philosophy, 37(3): 346–363.
• Sartre, Jean-Paul, 1949, Situations III, Paris: Gallimard.
• Schaffer, Jonathan, 2004, “Causes Need Not Be Physically Connected to Their Effects: The Case for Negative Causation”, in Contemporary Debates in Philosophy of Science, C. Hitchcock (ed.), Malden MA: Blackwell, pp. 197–216.
• ––– 2010, “Monism: The Priority of the Whole”, Philosophical Review, 119: 31–76.
• Sider, Theodore, 2012, Writing the Book of the World, Oxford: Oxford University Press.
• Stalnaker, Robert, 1968, “A Theory of Conditionals”, in Studies in Logical Theory, Nicholas Rescher (ed.), Oxford: Blackwell, pp. 98–112.
• Sullivan, Meghan, 2012, “The Minimal A-Theory”, Philosophical Studies, 158: 149–174.
• Thomasson, Amie, 2009, “Answerable and Unanswerable Questions”, in Metametaphysics: New Essays on the Foundations of Ontology, David J. Chalmers, David Manley, and Ryan Wasserman (eds.), Oxford: Oxford University Press, pp. 444–471.
• Uzquiano, Gabriel, 2004, “The Supreme Court and the Supreme Court Justices: A Metaphysical Puzzle”, Noûs, 38 (1): 135–153.
• Thomson, Judith Jarvis, 1998, “The Statue and Clay”, Noûs, 32: 149–173
• Van Fraassen, Bas C., 2002, The Empirical Stance, New Haven, CT: Yale University Press.
• Van Inwagen, Peter, 1998, “The Mystery of Metaphysical Freedom”, in Peter van Inwagen and Dean W. Zimmerman (eds.), Metaphysics: The Big Questions, Malden, MA: Blackwell, pp. 365–374.
• Wallace, Meg, 2019, “The Lump Sum: A Theory of Modal Parts”, Philosophical Papers, 48(3) :403–435.
• Warmke, Craig, 2021, “What is Bitcoin?”, Inquiry: An Interdisciplinary Journal of Philosophy.
• Williamson, Timothy, 2013, Modal Logic as Metaphysics, Oxford: Oxford University Press.
• Zimmerman, Dean W. (ed.), 2006, Oxford Studies in Metaphysics (Volume 2), Oxford: The Clarendon Press.