Serwerî
Serwerî, gerçî watakey be dirêjayî mêjû gořankarîy beserda hatuwe, hawkat watayekî nawkîy heye: Desełatî bała le çwarçêwey serzemînêkda. Eme têgeyştinêkî modêrin le desełatî syasîye. Bigoře mêjûyyekan le sê řehendida dekirê xwêndineweyan bo bikirê: hełgirî serwerî, řehayetîy serwerî, û řehende nawxoyî û derekîyekanî serwerî. Dewłet ew damezrawe syasîyeye ke serwerî têyda berceste debêtewe û wêna dekirêt. Têkhełkêşêk le dewłetekan sîstemêkî dewłetgelî serwer pêk dênêt.
Mêjûy serwerî ke le herdûkî damezrawe syasîyekan û hizrî syasîda řengidanewey hebuwe, dekirê le řêgey dû bizavî berînewe bête famkirdin. Yekemyan geşey sîstemêk le dewłetgelî serwere ke le peymanî wêstifalya le 1648 be lûtkey xoy degat. Le heman serdemda, serwerî le řêgey nûsrawekanî makyavêlî, loter, bodîn û hobiz le hizrî syasîda zeq debêtewe. Bizavî duwem berteskkirdnewe û sinûrdarkirdinî dewłetî serwere ke bekirdeyî le dway cengî cîhanîy duwem destî pêkird û ta henûke le řêgey yekxistinî wiłatanî ewrûpî û geşe û pitewbûnî yasakan û hengawe kirdeyyekan bo parêzgarî le mafekanî mirov berdewame. Berçawtirîn hizrî syasîy peywendîdar le nûsrawekanî řexnegranî serwerî wek bêrtirand dî cûvênêł û jak marîtayn debîndirêt.
1. Pênaseyek bo serwerî
2. Serhełdanî dewłetî serwer: bîrdoz û mumarese
3. Sinûrdarkirdinî dewłetî serwer: bîrdoz û mumarese
Jêderekan
Jêderekanî ser tořî înternêt
1. Pênaseyek bo serwerî
Êrinist kantorowîç, nûserî sedekanî navîn, le kitêbe berz û dyarekeyda be nawî Dû cestey paşa (1957) gořankarîyekî qûł le têgey desełatî syasî řave û şî dekatewe ke le mawey sedekanî navîn hatuwete arawe. Em gořankarîye katêk dest pêdekat ke têgey cestey mesîḧ pere destênêt bo bîroke û aydyay dû ceste: yekem, Cestey siruştî1, wate peniçke nanî pîrozî2 Naw mîḧrab; ewey tir, Cestey ’îrfanî3, wate cestey komełayetîy kiłêse legeł pêkhatey beřêweberî û kargêřîy girêdrawî. Em aydyayey duwem –ke le řêkxiraweyekî komełayetîy bekomeł serçawe degrêt ke siruşt û kirokêkî ’îrfanîy hermanî heye– dê řagwêzrêt bo damezrawe syasîyekan wate ceste-syaset4. Kantorowîç lepaşan bas le serhełdanî têgey dû cestey paşa le kotayyekanî sedekanî navîn dekat ke le şanonamey Řîçardî duwemY şêksipîrda řengî dawetewe û dekirêt beser ceste-syasetî modêrnî seretakan pyade bikirêt. Le katêkda cestey siruştî û mîray paşa be mergî lenaw deçû, welê wa bîr dekirayewe ke cesteyekî serûsruştî û hermanîşî heye ke nakirêt tenanet be kuştin û tîror lenaw bibirdirêt, çunke derxerî şikoy ’îrfanî û dadperwerîy ceste-syaset bû. Ew yeke syasîye modêrney le seretakanî ewrûpay modêrin wek yekey syasîy zał serî hełda taybetmendîyekanî ew komełeyey derxest ke kantorowîç şîy kirdewe: komełeyekî yekgirtûy tak ke lenaw sinûrekanî serzemînî sinûrdar kirabuwewe û xawenî komełêk berjewendî bû û le layen desełatêkewe ḧukim dedra ke le yekeyekî takda çiř kirabuwewe û le berewepêşbirdinî berjewendîyekanî ḧikûmet hełgirî serdestî û załêtî bû. Gerçî le seretakanî serdemî modêrinda paşakan bûn ke hełgirî em desełate bûn, lê mumaresekeranî dwatrî em desełate birîtî bûn lew kesaney be gwêrey destûrêk ḧukmiřanîyan dekird: netewekan, ḧîzbî komonîst, dîktatorekan, ḧikûmete mîlîşyayyekan û ḧikûmete ayînîyekan. Yekey syasîy modêrin be nawnîşanî dewłet û taybetmendîye bineřetîyekey desełatî nawî wate serwerî nasrawe.
Ew gořankarîyey kantorowîç basî lê kird pêkhêneraneye, çunke serwerî taybetmendîyekî zeq û dyarîkerî syasetî modêrne. Hendê le twêjeran begumanin ke têgeyekî cêgîr û serekî bo serwerî bûnî hebêt. Welê le řastîda pênaseyek heye ke ew wata û lêkdaneweyey le seretay ewrûpay modêrinda le serwerî kira bipêkêt û le emewe zorbey pênasekanî dwatrî çeşnêk lew pênaseyen: desełatî bała lenaw sinûrekanî serzemînêkda. Eme ew taybetmendîyeye ke yekem dewłetanî modêrin heyanbû, welê popekan, împiratorekan, paşakan, serqeşekan û zorbey begzadekan û vasalekan le sedekanî navînda lêy bêberî bûn.
Her beşêkî pêkhênerî em pênaseye tîşk dexate ser layenekî girîngî em têgeye. Sereta, hełgirêkî serwerî xawenî desełate. Bew wataye ke ew kes yan yekeye ew hêz û desełatey ke beřêwey debat tenê zordarane û zoremlêyane nîye, ke be twanayî A bo naçarkirdinî B be encamî karêk pênase dekirêt ke bê ewe encamî nededa. Desełat her ew şiteye feylesûf ř. P. Wołf bem şêweye pênasey dekird: «mafî fermankirdin û be girêdrawî bemewe mafî fermanbirdin» (Wolff, 1990, 20). Ewey lêreda piř giringe zarawey «maf»e, ke amaje û delalete be řewayî û yasayîbûn. Hełgirî serwerî le çend serçawey danpêdanrawî dûlayeney řewayî, desełat werdegirt: yasay siruştî, ḧukmêkî xudayî, yasay kelepûrî û mîratî, destûrêk (yasay bineřetî), yan tenanet yasay nêwneteweyî. Le serdemî hawçerxda, çend yasayek hawkat le hemû şwênêk serçawey serwerîn.
Welê serwerî ger babetêkî girêdraw be desełate, tenya bo desełat nageřêtewe, bełkû bo desełatî bała. Serdestî û sertirbûne ke destûrî emrîka le pêgeyekî beriztir û sertir le ḧikûmetî wîlayetî pênsîlvanya yaxud her hełgirêkî tirî serwerî cige le serok yan beřêweberî cêbecêkarî polîs dadenêt. Hełgirî serwerî sertir le gişt desełatekanî naw aqarekanî jêr ḧukmyetî. Serdestîyş bo modêrnîte taybetmendîyekî řesen û dyarîkere. Le sedekanî navînda, desełate corawcorekan çeşnigelêk le ḧukim û cewazî yasayyan bo desełatekeyan hebû, ca çi fyodałî bêt yan be gwêrey yasay kiłêse yaxud ḧałetî tir, lê zor bedegmen weha cewaz yan serçaweyek serdestîy pê debexşîn.
Dwayîn tuxmî pêkhênerî serwerî serzemîngerayye ke herweha taybetmendîyekî desełatî syasî le modêrnîtedaye. Serzemîngerayî binewaşeyeke ke le řêgeyewe endamekanî komełêk pênase dekirên û dyarî dekat ke endamêtîyan le nîştecêbûnyan lenaw sinûrekanî ew serzemîne serçawe degrêt. Eme binewaşeyekî behêze, çunke endamêtî be şêweyek pênase dekat ke deşê peywendîy be şunasewe nebêt. Sinûrekanî dewłetêkî serwer deşê be hîç şêweyek lexogrî «gel»êk yan «netewe»yek nebêt, bełkû dekirê le řastîda çendêk lem şunasane bigrête xo, herwek bizavekanî çareyxonûsînî neteweyî û gêřandinewexwaz5 Derî dexen. Zortir zor sakar behoy hełkewtinyan lenaw sinûrî cugrafyayye ke xełk ser be dewłetêkin yan dekewne jêr desełatî ḧukmiřanekey. Lenaw serzemînêkî cugrafyayye ke desełatdaranî serwerî modêrin be şêweyekî zał û serdest xawen desełatin.
Êstake serzemîngerayî betewawî be emrêkî qibûłkiraw û bełgenewîst seyr dekirêt û taybetmendîyekî desełat le seranserî cîhane. Tenanet řêkxirawe serûneteweyî û nêwneteweyyekan wekû yekêtîy ewrûpa û netewe yekgirtuwekan le dewłetgelêk pêk dên ke endamêtîyan xoy le xoyda bepêy serzemînekeyan pênase dekirêt. Em giştigîrêtî û cîhangîrîyey forim xałêkî dyarîkerî modêrnîteye û cext le peywendîy serwerî legeł modêrnîte dekatewe. Gerçî serzemîngerayî le serdemgel û şwêngelî cyawaz bûnî hebuwe, bełam binewaşekanî tirî endamêtî wekû girêdrawîy xizmayetî û binemałeyî, ayînî, xêłî û fyodałîyş bayex û pirestîjî meznyan hebuwe. Dyartirîn dijwazî legeł serzemîngerayî, hozêkî řewende ke têyda pêkhatey desełat betewawî serbexo le parçe zewîyekî taybete. Serzemîngerayî dyarî dekat ke be gwêrey çi taybetmendîyek hawwiłatîyan bendin be desełat; wate şwênî cugrafîyan lenaw komełêk sinûrda. Tyorîstekanî peywendîy nêwneteweyî le řastîda amajeyan be lêkçûnî nêwan serwerî û binemayekî mafnasaney tir, wate xawendarêtîy taybet, kirduwe ke têyda hêłekan sinûrî ’erd dyarî deken. Le řastîda, em duwe bedyarîkirawî beyekewe le hizrî tomas hobzida geşeyan send.
Basman kird pênasey giştîy serwerî emeye: desełatî bała lenaw serzemînêkda. Derkewte dîrokîyekanî serwerî kem ta zor hemûkat nimûnegelî dyarîkirawî em pênase giştîyen. Eme le řastîda ew nimûnanen ke feylesûfekan û xawen wîste syasîyekan zorbey kat leserî dwawin û bangeşey xoyan bo serwerîy filane kes û fîsare pêkhatey yasa leser dařiştuwe. Kewate bo têgeyştin le serwerî ḧewceye le îd’a û bangeşekan boy yan lanîkem le beşêk le giringitrînî em îd’ayane têbgeyn.
Le pêncised sałî pêşûda, em bangeşane be şêweyekî sersûřhêner forimgelî cyawazyan be xoyan girtuwe; netewegelêk ke daway serbexoyî le dewłetgelî dayk deken, komonîstigelêk ke be şwên řizgarî le kolonyalîstekandan, dengî gel ke lome û dijayetîy řijême lekarladraw û pêşuwekan dekat, ḧikûmete ayînîyekan ke desełatî dewłete sîkolarekan řet dekenewe û gelêkî tir. Eme le řastîda hêmayekî xoguncênî û lexogrîy dewłetî serwere ke weha çeşnigelêkî firecor le desełatî le xoyda cê kirduwetewe. Gerçî hênanî lîsteyek lem desełatane lêreda meyser nîye, baskirdin lew sê řehendey deşê têyanda lem desełatane bigeyn, yarmetîderman debêt bo polênbendîyan: hełgiranî serwerî, siruştî řeha yaxud sinûrdarî serwerî, û peywendîy nêwan řehende nawxoyî û derekîyekanî serwerî.
Herwek gutra, desełatgelêkî fireçeşin hełgirî serwerî bûne: paşakan, dîktatorekan, ewaney be gwêrey destûr ḧukmiřanî deken û zorî tirîş. Kesayetîy hełgirî desełatî serdest lenaw serzemînêkda deşê giringitrîn řehendî serwerî bêt. Le seretakanî serdemî modêrinda, tyorîstî feřensî jan bodîn pêy wa bû ke serwerî debê le takekesêkda cêgîr bêt. Hem ew û hemîş feylesûfî îngiłandî tomas hobiz serwerîyan le serûy yasa dadena. Bîrmendanî dwatir cyawaz bîryan dekirdewe û hatne wênakirdinî pêgeyekî nwê bo serwerî, lê derwest û baweřmendî binewaşeke manewe.
Serwerî herweha detwanê řeha yaxud sinûrdar bêt. Çilon dekirê serwerî hawkat ke serdest û załe sinûrdar bêt? Cya leme, twêjeranêk wek alan ceymiz pêyan waye ke serwerî tenê detwanê hebê yan nebê, û natwanê be şêweyekî řêjeyî hebêt (James 1999, 462–4). Welê lêreda, řehayetî nageřêtewe bo ast û řadey serwerî yan siruşt û taybetmendîy serwerî, ke debê hemûkat serdest û zał bêt, bełkû amajeyeke bo bwar û pantayî babetgelêk ke hełgirêkî desełat beseryanewe serwere. Bodîn û hobiz serwerîyan be řehayî wêna dekird ke bê hîç şerit û mercêk gişt babetekanî naw serzemîn degrêtewe û bał dekşêt beseryanda.
Dekirê desełatêk beser çend babetêkî naw serzemînêkda serwer bêt, bełam nek hemûyan. Emřoke zorbey wiłatanî endamî yekêtîy ewrûpa derxerî sinûrdarîn. Le ḧukmiřanîy bwarî bergirîda serwerin, lê le bwarekanî diraw, syasetî bazirganî, û zorbey syasetekanî xoşbijîwîy komełayetîda ḧukmiřanî serwer nîn, kih herwek le yasay yekêtîy ewrûpada amajey pê dirawe be hawkarîy desełatekanî yekêtîy ewrûpa beřêweyan deben. Serwerîy řeha serwerîy şaz û nimûneyî modêrne. Lê le çend deyey řabirdûda, hatuwe ke le layen damezrawegelêkî wek yekêtîy ewrûpa, hewłekanî netewe yekgirtuwekan bo destitêwerdanî řêgepêdraw û dadgay tawanî nêwneteweyî sinûrdar bikirêtewe.
Dwayîn cût awełnawêk ke serwerî pênase deken «nawxoyî» û «derekî»n. Lem barewe, em dû wişeye nek çeşnigelî taybet û cyawazî serwerî bełkû layene cyawazekanî serwerî wesif deken ke hem beyekewe û hem le gişt şwênêk bûnyan heye. Desełatî serwer lenaw sinûrekanda, bełam herweha be gwêrey pênasekey, le peywendî legeł kesanî derekî lekar dekirêt, ke deşê fiřyan beser ḧukmiřanîy ew desełate serwereda nebê. Her le serdemî peymanî wêstifalyawe le 1648da, paş ewey destitêwerdan le desełatekan û karubarî ḧukmiřanîy wiłatanî tir yasax kira, dewłet buwe be hełgirî serekî û bałay serwerîy derekî. Têgey serwerî le yasay nêwneteweyîda zorbey kat amajeye be serwerîy derekî. Alan ceymiz be heman şêwe serwerîy derekî be serbexoyî destûrî –serbestîy dewłetêk le bandorî derekî beser desełate bineřetîyekanîda– dezanêt (James 1999, 460–462). Serwerîy derekî ta řadeyekî zor peyweste be danpêdanran le layen byanî û derekîyekanewe. Em danpêdanrane bo dewłetekan wek yasay nehêştinî destidrêjî û pêşêlkirdin bo xawendarîy taybet waye –komełêk lêktêgeyştinî dûlayene ke saman, yaxud dewłet, le destitêwerdanî derekî deparêzêt. Eme herweha serwerîy derekîye ke mercî serekîy peywendîy nêwneteweyî cêgîr dekat –anarkî, wate nebûnî desełatêkî bałatir ke qisey beser desełatgelî nizmitirda biř bikat. Komełe dewłetêk beyekewe ke le herdû řûy nawxoyî û derekîda serwerin, sîstemêkî nêwneteweyî pêk dênêt ke têyda yekegelî serwer hawpeymanî pêk dênin, bazirganî û ałuwêr deken û şeř û aştî berpa deken.
2. Serhełdanî dewłetî serwer: bîrdoz û mumarese
Desełatî bała le serzemînêkda; serwerî lem pênaseyeda tenê le řêgey dîrokekey dekirê bewrdîtir fam bikirdirêt. Em dîroke dekirê wek yekêk lem dû bizave berîne bas bikirdirêt: yekem, gořankarî û pêşveçûnêk be dirêjayî yek sede berew kîşwerêk be nawî ewrûpa, û paşan cîhanêk, le dewłetgelî serwer; û duwem, sinûrdarkirdinî îxtyaratî řehay desełatî serwer le nîwey duwemî sedey bîstemda.
Le peymanî wêstifalya le 1648da bû ke ewrûpa têpeřînî dûrudrêjî le sedekanî navînewe bo cîhanêk le dewłetgelî serwer cêgîr kird. Be gwêrey mêjûnûs c. Ř. Sitrayer, berîtanya û feřensa ta sałekanî 1300yiş zor wek dewłetgelî serwer wa bûn û paşakanyan le serzemîngelêk be sinûrî dyarîkirawda xawen serdestî û załêtî bûn. Welê dwatir tenanet le seretakanî serdemî çaksazîy pirotîstantî le 1517da, ewrûpa le wêstifalya dûr mabuwewe. Řêk lew serubendeda bû ke hełgeřaneweyekî mezin le cûłey mêjû řûy da, katêk çarlizî pêncemî îspanya leser textî paşayetî danîşt û kastya, aragon û hołenday yek xist û le heman katda bû be împiratorî pîrozî řomî û komełêk desełatî beser mełbendigelêk le ewrûpay nawendî desteber kird, le katêkda dewrî cêbecêkar û řayîkerî desełate dunyayye hêşta giring û berçawekey kiłêsey katolîk le nawxoy împiratorîda, betaybet çespandin û pyadekirdinî ortodoksî kiłêseyî hebû. Welê çarlizî pêncem le nawxoy împiratorîda serwer nebû, çunke şazadekan û begzadekan lewênderê hendê îxtyaratyan hebû ke ew hîç kontirołêkî beseryanda nebû. Le 1555da, sîstemêk le dewłetgelî serwer le peymanî awgisborgida pêgeyekî piřbayexî bedest hêna, ke formułekeyan «qełemřewî kêye, ayînî wan»6, îznî be şazade ełmanîyekan da ke ayîn û baweřî dînîy xoyan lenaw serzemînekeyanda bisepênin. Welê awgisborg naseqamgîr bû. Milmilanê û řikeberîy firelayene leser biřgekanî peymannameke bû be hoy komełêk şeřî berdewam ke le kotayîda şeřî sî sałey lê kewtewe, ke emîş ta sałî 1648 wate katî peymanî wêstifalya kotayî pê nehat.
Çi taybetmendîgelêkî wêstifalya kirdûyetî be çavkanîy sîstemî dewłetgelî serwer? Hełbet le řastîda, gişt twêjeran lew baweředa nîn ke şyawî weha pêgeyek bêt (biřwane Krasner 1999). Le hîç şwênêkî peymannamekanî řêkkewtin sîstemêkî dewłetgelî serwer yaxud tenanet dewłet wek yekey řeway ḧukmiřanî dyarî nekirawe û biřyarî leser nedrawe. Bê guman, wêstifalya le hîçewe nebû ke sîstemêkî dewłetgelî serwerî çê kird, çunke xałe pêkhênerekanî em sîsteme bo mawey çend sede ber le řêkkewtinekewe kełeke kirabûnewe; herwetir, paş wêstifalyayş hendê nařêkî û doxî na’asayî sedekanî navîn dirêjey hebû. Sereřay eme, sîstemî dewłetgelî serwer le dû řehendî giştîyewe, wate hem desełatî yasayî û hem hêzî kirdeyî, serkewtinî bedest hêna. Yekem, dewłetekan wek take formî desełatî destûrîy řasteqîne le ewrûpa seryan hełda, û çîtir împiratoryay pîrozî řomî be şêweyekî cîddî berengarî desełatyan nedebuwewe. Hołenda û swîsřa serwerîy bêberhełsityan bedest hêna, wîlayete ełmanîyekanî împiratoryay pîrozî řomî bûne xawen mafî yekgirtin û hawpeymanî le derewey împiratorî, le katêkda gełałey herdûkî peywendîye dîplomasîyekan û syasetî derewey zilhêzekanî hawçerx derxerî têgeyştinêkî hawbeş le sîstemêkî dewłetgelî serwer bû. Desełate dunyayyekanî kiłêse jî be řadeyek kurt û sinûrdar kiranewe ke çîtir berengarî serwereyî hîç dewłetêk nebûnewe. Le kardanewey emeda, pop înosêntî deyem peymannamekanî aştîy be «bêbrew, pûçeł, hełweşawe, zordarane, nadadperwerane, dizêw, qêzewn, gemjane û bê wata û bêkarîgerî bo hemîşe» (wergîraw le Maland 1966, 16) naw bird û îdaney kirdin.
Xałî duwem, wêstifalya kotayî be serdemî dûrudrêjî destitêwerdan le karubarî ayînî hêna, ke ta ewkatîş bawtirîn nimûney puxtî mumaresekirawî îxtyaratî serwer bû. Paş çend deye milmilanêy çekdarane, le kotayîda gełałey peymanî awgisborg cêgîr bû, hełbet be wirdekarîy sałî 1555 nebû, welê be şêweyekî karîger desełatî şazadekan û paşakanî beser ayînda çespand. Gerçî destitêwerdan le karubarî ayînî betewawî kotayî pê nehat, lê be řadeyekî êcgar zor degmen kira, eme tewaw pêçewaney 130 sałî ber leme bû, katêk şeře ayînîyekan ewrûpayan lêk dadřî. Katêk sîstemî dewłetgelî serwer le deyekanî dwatirda zortir giştigîr buwewe, em yasax û serkonekirdiney destitêwerdan jî zortir perey send û biław buwewe û bû be pêwdangêkî bineřetîy sîstemî nêwneteweyî.
Herwek gutman hemû twêjeran lew biřwayeda nebûn ke wêstifalya şyanî pêgey «satewextî binyatnan»y hebêt. Danyeł fîlpot le (Philpott, 2001)da bo baweřî ortodoksî bas û řavey kirduwe. Sereřay eme, le çend sałî řabirdûda, beşêk le twêjeran basyan lewe kirduwe ke ustûrey wêstifalya pêwîste têk bişkêndirêt û wela binrêt (Krasner, 1999; Carvalho, Leira, and Hobson, 2011; Nexon, 2009; Osiander, 1994; Osiander, 2001; Teschke, 2009). Begşitî, em twêjerane cext lewe dekenewe ke tuxme giringekanî dewłetdarî gelêk ber le wêstifalya bûnyan hebuwe û tuxme giringekanî «hîrarkî», ya berteskkirdnewe û sinûrdarkirdinî serwerî le sereweřa, gelêk paş wêstifalya jî her dirêjey hebû. Tenê hawřayî dirêjmawey twêjeran detwanêt dyarî bikat ke çilon wêstifalya dê bête řeçawkirdin û lalêdanewe.
Çi sîstemî dewłetgelî serwer le wêstifalyada cêgîr bûbêt û le serdemêkî dwatirda bîçmî tewawî be xoy girtibêt, yaxud hemûkat beder le řewtî baw û serekî mabûbêtewe, herçonêk bêt forme serekîyekey le mawey sê sedey dwatirda le tewawî cîhanda biław buwewe û be dařmanî împiratorîye kolonyałîyekanî ewrûpa le naweřastî sedey bîstemda, katêk ke dewłet bû be take formî syaset ke ta ewkate hemû řûberî xakî cîhanî dagirtibêt, be tiropkî xoy geyşit. Emřoke pêwdangekanî serwerî le cařnamey netewe yekgirtuwekan hatûn û bayexyan pê dirawe, ke biřgey 2(4)y ew cařnameye hêrş bo ser «serbexoyî syasî û yekparçeyî xak» yasax dekat û biřgey 2(7)y betundî û řaşkawî sinûr bo destitêwerdan dadenêt.
Le katêkda pajî duwem dê bewrdekarî bas le sinûrdarkirdinî serwerî lepaş cengî cîhanîy duwem bikat, em řewte mêjûyye giştîye nabêt ew layenaney têyanda serwerî le sałanî řabirdûda bergey girtuwe û tenanet bûjawetewe û geşey kirduwe lêł û temawî bikat. Twêjerî peywendîye nêwneteweyyekan řołand parîs le witarêkî giringida (2020) em babete řave dekat ke syasetî cîhanî wa serhełdanewe û serlenwê derkewtinewey têgegelî serwerîy ber le wêstifalya, lewane weşanekanî «derûyasayî» û «řêkxiraw», be xoyewe debînêt, ke legeł serwerîy wêstifalyayî û pêwdangekanî yeksanîy yasayî dewłet û destiwernedan le karubarî nawxoyî lêkdij û nakoke. Parîs bo em derkewtineweye le řûsyay jêr ḧukmî serok komar viladîmîr pûtîn, çînî jêr desełatî serok komar şî cîn pîng û emrîkay jêr desełatî serok komar donałd tiramp bełge dênêtewe.
Ke dewłetî serwer le seretay serdemî modêrinda parçe be parçey kîşwerî ewrûpay dagirt û le kotayîda sîstemêkî pêk hêna ke hemû cîhanî girtewe, feylesûfe syasîyekanî hawçerx em forme le syasetyan qibûł kird û ew binemayaney řewayyan bew sîsteme deda şî kirdewe. Ewan dahênerî em têgeye nebûn, çunke tenanet le serdemanî sedekanî navînda, feylesûfgelêk wek dante û marsîlîwis padwayî pałpiştîyan le cyabûnewey desełatî dunyayî û ayînî dekird ke le řêgey řagwastinî desełat û îxtyarat bo fermanřeway dunyayî desteber debû. Paşan, le seretay serdemî modêrin dû feylesûfî ta řadeyek hawserdem hebûn ke be’aşkirayî û hoşyarane leser serwerî neyandenûsî, bełam aydyakanyan le kirokî xoyda bû be hoy peresendinî giringî têgeke. Makyavêlî syasetî dewłet-şarekanî le îtalyay serdemî řênîsans dît û şîy kirdewe ke şazadeyek pêwîste çi bikat ta komarêkî řûlegeşe lew helumercaney ke desełatî serdestî le nawxoy serzemînekey pê debexşêt geşe bikat. Řûne ke ew nedebuwaye pêbestî yasay siruştî, yasay kiłêseyî, fermanekanî încîl yaxud her pêwdang yan desełatêk bêt ke endamekanî cîhanî mesîḧyetî derwest dekird. Bełkû debuwaye bo «baş nebûn» û bo encamdanî xirape amade bêt, nek leber ewe ke xirape çîtir xirape nebû, bełkû çunke hendê car pêwîst bû bo desteberkirdinî akamêk ke bo makyavêlî serekî û bingehî bû zortir pêşve biçêt, akamêk ke degate aydyay yekxerî hizrekey: hêz û tekûzî û baş řêkxirawîy dewłet. Derwestîy şazade berjewendîy neteweyî bû. Ew le nawxoy sinûrekanî xakî dewłetekeda serdest bû û bo xoşbijîwîy em ceste take yekparçeye berpirsyar bû.
Martîn loter le goşenîgayekî tewaw cyawazewe xizmet be serwerî dekat. Tyolojyay bizavî çaksazîy loter pałpiştîy wergirtinewey hêzî zorî kiłêsey katolîk bû, netenê desełatî le karubarî ayînîda, bełkû ew desełateyş ke bepêy her pênaseyekî modêrin dunyayye. Loter pêy wa bû ke çîtir kiłêse nabêt wek damezraweyekî hîrarkîy dyar řeçaw bikirdirêt, bełkû be komełî nadyarane yekgirtûy kiłêsegelî xocêyî dezanî ke layengirî doktirînî řast bû. Kewate, kiłêsey katolîk çîtir be şêweyekî řewa xawenî ew parçe zewîye berînane nebû ke bacî bo werdegirtin, bergirîy lê dekirdin û dadperwerîy têda berqerar dekirdin; çîtir řewa nebû bo serqeşekanî ke pile û postî dunyayyan le serdemî şazadekan û paşakanda hebêt; herweha popîş neydetwanî le řêgey hêzî tekfîrî ḧukmiřane sîkolarekan le kar ladat; û le giştî giringitir, împiratoryay pîrozî řomî çîtir boy nebû yekdestîy katolîk bisepênêt. Kiłêse û ewanî lejêr nawî wîyewe decûłanewe çîtir neyandetwanî desełatî syasî û abûrî bekar bênin. Kewaye kê ew desełate çołkirawey degirte destî? Şazadekanî serzemînekan. Feylesûfî syasî c. N. Fîgîs (72) denûsêt: «be hełweşanî serbexoyî kiłêse û nemanî destřoyştûyî û karîgerîyekey beser řay giştîyekî serû sinûrekanî serzemînîyewe, dwayîn lempeř leberdem yekgirtin lenaw dewłetda hełgîra.» em řwangeye bû ke le wêstifalyada serkewt.
Tyolojyay syasîy loter hemû emane şî dekatewe. Ew fêrî kirdîn ke lejêr desełatî xudada, dû bestên be dû formî ḧikûmetewe bûnî heye. «qełemřewî řoḧ» ew bestêne bû ke têyda mesîḧ be řoḧî kesî îmandar girê dedrayewe. Qełemřewî cîhan bestênî komełgey sîkolar bû ke têyda desełatdaranî sîvîl le řêgey yasa û zorlêkirdin damezrawe ḧikumîyekanyan beřêwe debird. Herdû qełemřeweke çakey îmandaranyan pitir dekird, lê herkam be têgeyştinî cyawaz; em dû qełemřewe debuwaye be şêweyekî cyawaz řêk bixrên. Řêberanî kiłêse erkigelî me’newîyan encam deda û şazadekan, paşakan û dadweran erke dunyayyekan. Şazadekan ke le hêzî pop û kiłêsey katolîk řizgar bibûn û desełatî şyawî dunyayyan le nawxoy qełemřewekeyan girtibuwe dest, îtir be şêweyekî kara serwer bûn. Lew serdemeda, şazadekan tenanet kontirołêkî berçawyan beser kiłêsekanî pirotêstantida hebû û herwek le doktirînî «erastyanîzim»da řûn kirabuwewe, desełatî dyarîkirdinî serkirde nawçeyyekanyan hebû. Gerçî ne loter û ne řîforimxiwaze pirotêstantekanî tir bewrdî basyan le doktirînî serwerî nedekird, gişt nawerokekeyan bo şazadekan dyarî kirdibû. Dîsan fîgîs dełêt: «yekêtî û giştigîrêtî û dirustîy bineřetîy dewłetî serzemînîy serwer û řetkirdinewey her çeşin û formêkî jyanî bekomełî serbexo ya serû sinûrekanî serzemînî, pişkî hermanî loter le syasetdaye.» (91)
Bê guman, yekem feylesûfe modêrnekanî tir be’aşkirayî pałpiştîyan le doktirînî serwerî dekird, û bem pêye zor germuguřtir peywendîyan legeł degirt. Feylesûfî feřensî jan bodîn yekem feylesûfî ewrûpî bû ke be berbiławî hate serukarî em têgeye. Têgey "Souveraineté"7Y bodîn wek têgeyekî serekî le berhemekey be nawî De la républiqueDa řengî dayewe, ke ew berhemey le sałî 1576da le serdemêkda ke feřensa be destî şeřî nawxoyî nêwan hugnote kalvînîstekan û paşayetîy kiłêse şiř bibû nûsî. Ew kêşey tekûzîy be kêşeyekî bineřetî û serekî dezanî û pêy wa nebû le řêgey têgegelî konebawî sedekanî navînî komełgeyekî dabeşbû bikirê çareser bikirdirêt, bełkû tenê le řêgey têgeyek çareser dekira ke têyda fermanřewakan û berfermanekan le take cesteyekî syasîy yekparçeda yek dexran ke le serûy her yasayekî miroyî û le řastîda serçawey yasay miroyî bû. Em têgeye serwerî bû. Tenê desełatêkî serdest le nawxoy serzemînêkda deytiwanî komełêkî lêk dabřaw û dabeşbû behêz bikat.
Bedłinyayyewe, bodîn pêy wa bû ke ew cesteyey serwerî wegeř dexat girêdraw be yasay siruştî û xudayye, her boyeş hîç yasayekî miroyî neydetwanî hełsengandin yan pêdaçûnewey bo bikat. Seyrtir lemeyş, ew herweha way deřwanî ke serwerîyek ke bedrustî lekar bikirdirêt řêzî mafgelî nerîtî û mafî xawendarêtî degrêt. Řûn nîye ke çilon weha kosp û berbestêk dekirê legeł pêgey serdestî desełatî serwer biguncêndirêt. Deşê bodîn way bîr kirdibêtewe ke weha mafgelêk debê taybetmendîy řijêmêkî yasayî bin ke xoy be berawird legeł desełatekanî tir serwere. Le řastîda, herweha pêy wa bû ke formî ḧikûmetêk ke kar be desełatî serwer dekat debê be şêweyekî yasayî le nêwan formekanî paşayetî, arîstokirasî û dîmukirasî bigořdirêt, herçend xoy paşayetîy be lawe baştir bû. Her çonêk bêt, cestey serwer be her şêweyek hatbête berçaw û lêkdanewey bo kirabêt, lenaw qełemřewî xoyda paşko û lejêr desełatî hîç yasa ya desełatêkî miroyî derekî nebû. F. H. Hînsilî denûsêt:
Le katêkda ke kotayîhênan be nakokî û têkhełçûnî desełatdaran û berfermanan bibû be pêwîstîyek, [bodîn] têgeyşit –û eme şakarêkî hizrîy mezin û şwêndaner bû– ke ew milmilanêye tenê be mercêk çareser debê ke ew egere ser bigrêt ke hem bûnî hêzêkî ḧukmiřanîy bê emla û ewla bêsnûr cêgîr bikirdirêt û hem ew hêze le miłhuřî û sereřoyyek cya bikirêtewe ke azadane gişt yasa û řêsakan piştigwê bixat. Ew em karey be binyatnanî herdû babetî yasayîbûnî em hêze û awezmendîy çawdêrîkirdinî ew berbestane be encam geyand ke lempeř bûn leberdem bekarhênanî dirust û şyawî leser nawerok û siruştî cestey syasî, wek komełgeyekî syasîy pêkhatû le ḧukmiřan û berfermanan –û derbiřînî wî le serwerî take akamî řêtêçûy pêwîst bû. (124–125)
«lêdwanî serwerî»y bodîn yekem lêdwanî sîstematîk le felsefey modêrnî ewrûpîda bû, û bew pêyeş şyawî pêgeyekî giring û berçawe.
Feylesûfî îngiłandî tomas hobzîş le serdemî şeřî nawxoyîda deynûsî û ewîş her geyşte ew qena’ete ke bîrokey serwerî be řêgeçareyek bizanêt. Le lay hobiz, xełk le řêgey girêbestêk ke têyda gişt mafekanyan gwastibuwewe bo lîvyatan, ke hêmay têgey absitiraktî dewłet bû, desełatî serweryan binyat na. Wîstî lîvyatan qisey kotayî û zał le ḧukřanîda bû û nwênerayetîy wîstî ewaney dekird ke mafekanyan boy gwastibuwewe. Wek têgey desełatî serwerî bodîn, lîvyatanî hobiz jî le serûy yasa bû; xwayekî mîra ke bêberî û azad le her destûr ya derwestibûnêkî girêbestî legeł her layenêkî derekî bû. Hobzîş wekû bodîn pêy wa bû ke desełatî serwer debê le ast xuda û be egerî zor be corêk le ast yasay siruştî berpirsyar bêt. Egîna, yasa fermanî ḧukmiřanî serwer bû, ke le wîstî wîyewe serçawey degirt, û gwêřayełbûn pêy erkêkî řeha bû.
Herdûkî bodîn û hobiz be desełatî bała basyan le serwerî dekird. Em têgeye hêştayş wek girîmaney ḧukmiřanîy syasî le dewłetda le seranserî cîhan pişkî şêrî heye, bo nimûne lew şwênaney ke cestey serwerî yasayî, ḧikûmetî sinûrdar û mafgelî medenî bo takekan cêgîr dekat. Be dirêjayî çend sede, têgeyştinî nwê le hełgiranî serwerî geşey senduwe. Řuso, ke gelêk cyawaz le bodîn û hobiz bîrî dekirdewe, gelî bekomełî naw dewłetêkî be serwer dedît ke le řêgey wîstî giştîyekey ḧukmiřanî dekat. Le ḧikûmetî destûrîda eme gele ke bepêy cesteyekî yasayî ke serwere desełat debat beřêwe. Le dunyay emřoda eme bawtirîn weşanî ḧukmiřanîy řewaye.
Sereřay emeyş weşangelêk le serwerî ke lewey hobiz yan bodîn serçaweyan girtuwe le sedey bîstemda hatûnete arawe. Bo nimûne, feylesûf û mafnasî ełmanîy seretakanî sedey bîstem, karił şimît, beřûnî bo karekanî em dû feylesûfe degeřêtewe û kełkyan lê werdegrêt. Kitêbekey ke le sałî 1922da biław buwetewe bem řisteye dest pê dekat: «serwer ew keseye ke biřyar leser řewşî awarte dedat» (wergêřanî G. Schwab, 1985). Şimît lay wabû ke serwer le serûy her yasayekî destûrîye û debê bitwanêt leser nawî çakey dewłet le serdemî řewşî na’asayî (tengetawî) «biřyar bidat». Ew řêzêkî ewtoy bo destûrxiwazîy lîbrał nebû, ke be têfkirînî wî bo řêgrîkirdin le milmilanê û şeřî desełat ke syaset serukarî legeł heye, betewawî nakarame û natewawe. Her çonêk bêt amajeyekî biçûk heye ke şimît, lanîkem lem berhemeda, lew biřwayeda bûbêt ke serwer bişê be yasay xudayî yan yasay siruştî sinûrdar bikirdirêt. Destûrxiwazîy lîbrałîy komarî waymarî ełmanya bełgey serekîy wî bo em baweře bû; le deyey 1930da bexestî û begujim piştîwanîy le řijêmî nasyonal sosyalîst kird, řijêmêk ke desełatekanî barî na’asayî tenê ewane bûn ke ew be pêwîstî dezanîn.
3. Sinûrdarkirdinî dewłetî serwer: bîrdoz û mumarese
Serhełdan û peresendinî cîhanîy serwerî, ke le layen feylesûfanî syasî řave kirawe û tenanet pesin dirawe, buwe be yekêk le tokmetrîn û serkewtûtrîn řewte syasîyekanî serdemî modêrin. Welê serwerî jî her le yekem řojekanyewe hem berewřûy kesanî diřdong û beguman pêy û hem layengir û piştîwananî lêhatû buwetewe, ke zorêkyan her bangeşeyekî cestey yasa bo řewşî serweryan be çeşnêk bitperistî dezanî, û hendê kat wek qełẍanêk ke le piştî wîda desełatdaran, be parêzrawî le pişkinînî řeway derekî, sitem û zordarî û nadadperwerî encam deden. Le řastîda le paş holokast bû ke berbestigelî yasayî û damezraweyî giring bo serwerî serî hełda, ke zorbey em berbestane mafekanî dewłetgelî serweryan be řadeyekî berçaw kurt kirduwetewe. Dû le berteskirdinewe giringekan biřyarnamey mafekanî mirov û biřyarnamey yekgirtinî wiłatanî ewrûpîye.
Le sałî 1948da bû ke zorbey herezorî dewłetekan cařnamey cîhanîy mafekanî mirovyan wajo kird û xoyan derwest be řêzgirtin û řeçawkirdinî zortir le 30 mafî cyay taybet be tak kird. Bew pêyey em cařnemeye leřûy yasayyewe tewzîmî nebû û hîç mercêkî bo bepêwîstkirdnî becêhênanî têda nebû, cařnameke serwerîy dewłetanî bêxewş hêştewe, welê eme yekem hengaw berew bestineweyan be derwestîgelî nêwneteweyî û gerdûnî lemeř karubarî nawxoyyan bû. Be têpeřînî çend deyeyek, em mafî mirove dê le tenanet pêgeyekî behêztirî yasayî behremend bêt. Yek le pitewtirîn biřyarnamekanî mafekanî mirov, ke beřastî le řêgey mîkanîzmekanî dadwerîkirdinî, serwerî, tenanet ger le astêkî kemîşda bêt, sinûrdar û bertesk dekatewe biřyarnamey ewrûpî bo parastinî mafekanî mirov û azadîye binçîneyyekane ke le sałî 1950da pêk hêndira. Her lew serubendeda ke biřyarnamey cînosayd le 9y kanûnî yekemî 1948da wajo kira û wiłatanî wajokerî derwest be xodûrkirdinewe le encamdanî cînosayd û sizadanî encamderanî kird. Dwatir le naweřastî deyey 1960da, dû biřyarname –biřyarnamey mafekanî medenî û syasî û biřyarnamey mafekanî abûrî, komełayetî û kultûrî– be şêweyekî yasayî destî zorbey wiłatanî cîhanyan best ta řêz le mafekanî mirovî gelî xoyan bigirin. Dîsaneke, desełatekanî destûrîy wajokeran ta řadeyekî zor bêxewş mayewe, çunke îznyan nededa hîçkam lem derwestîyane serwerîyan pêşêl bikat. Biřyarnamekanî tirî mafekanî mirov jî ke le layen zorîneyekî berçaw le wiłatanî cîhan wajo kirawin her legeł weha mericgelêk berewřûn.
Tenê şêwazêk le mumaresey mafekanî mirov ke piştîwanîy dasepandinî serbazî yaxud řêwşiwênî pitewî dezgay dadî hebêt dê be şêweyekî cîddî sinûr û berbest bo serwerî danêt. Pêşveçûn lem arasteda paş şeřî sard le řêgey pyaçûnewey mêjûyî be peymanî wêstifalyada destî pê kird, û berbest bo normêk, wate destiwernedan, dadenêt ke le řêgey xałekanî peymannameke betewawî perey sendibû. Le komełe hengawêkda ke le 1990 dest pêkiran, netewe yekgirtuwekan û řêkxirawe nêwneteweyyekanî tir hengawêkî kirdeyî syasîyan, ke zorbey kat hêzî serbazîyşî degirtewe, pesind kird ke pêştir řay zorbey dewłetan lemeřî eme bû ke destitêwerdanî nayasayî û nařewa le karubarî nawxoyye. Em hewłane birîtî bûn le pesindkirdnî destibirdin bo operasyonî serbazî bo çareserî nadadperwerî le nawxoy sinûrekanî dewłetêk yaxud le derewey beřêweberîy nawende xocêyyekanî wek operasyonî polîs. Bepêçewaney operasyonekanî parastinî aştî le mawey şeřî sardida, em operasyonane bezorî řezamendîy ḧikûmetî ew dewłetey le pişt nebû ke buwete amancî. Lem çeşne operasyonane le ’êraq, yûgoslavyay pêşû, bosnya, kosovo, somałya, řwanda, haytî, kembodya, lîbêrya, lîbya û çend şwênêkî tir řûyan dawe. Gerçî řewayî û awezmendîy destitêwerdanî betenyayî wiłatêk zorbey kat le nêwan wiłatan cêy miştumře –bo nimûne, bombabaranî ’êraq le kanûnî yekemî 1999 le layen emrîkawe û destitêwerdanî nato le kosovo neyantiwanî piştîwanî û řezamendîy encumenî asayşî netewe yekgirtuwekan desteber biken, herwek hêrşî emrîka bo ser ’êraq le 2003da jî neytiwanî– welê pê deçêt ke hewłî kirdeyî û mumaresey berbiławî destitêwerdan, her wa piştîwanîy berfirey le encumenî asayşî netewe yekgirtuwekan û řêkxirawe nêwneteweyyekanî tir hebêt.
Bangihêştêkî aşkira bo pêdaçûnewe be têgey serwerî be şêwazêk ke îznî ew destitêwerdanane bidat ke le layen komełgey nêwneteweyyewe piştîwanîy lê kirabêt, be bełgenamey «berpirsyarêtîy parastin» hate arawe ke bełgenameyek bû ke le sałî 2001da le layen «komîsyonî nêwneteweyî destitêwerdan û serwerîy dewłet» nûsra û berhem hênra. Em komîsyone le layen ḧikûmetî kenedawe be řaspardey kofî ’enan, sikirtêrî giştîy netewe yekgirtuwekan saz dira. Em bełgenameye pêşnyazî pêdaçûneweyekî qûł bew têge kilasîke dekat ke be hoyewe serwerî «berpirsyarêtîy parastin» degrêtewe ke berpirsyarêtîyeke le layen dewłetêkewe le ast hawwiłatîyanî, berpirsyarêtîyek ke lew kataney ke dewłetêk dest bo nadadperwerîyekî mezin debat yaxud natwanêt parêzgarî le hawwiłatîyanî bikat deşê byanîyekan bîgirne estoyan. Berpirsyarêtîy parastin serincî berbiławî nêwneteweyî bo xoy řakêşawe û wek manîfêstêk bo têgeyekî serwerî kar dekat ke řeha nîye û mericdare be derwestîgelî derekî.
Řêgeyekî tir ke têyda serwerî sinûrdar dekirêtewe yekgirtûyî wiłatanî ewrûpîye. Em aydyaye jî le kardanewe be hołokast serî hełda, karesatêk ke zorbey serkirde ewrûpîyekan hokarekeyan lanîkem ta řadeyek bo nebûnî berpirsyarêtî û wełamdernebûnî dewłetî serwer geřandewe. Be şêweyekî mêjûyî, tamezrotrîn layengiranî yekgirtûyî ewrûpa le řastîda le ḧîzbekanî dîmukirat mesîḧîy katolîk bûne, ke aydyałekanyan le mesîḧyetî sedekanî navîn serçawe degrêt, ke be gwêrey, lanîkem le tyorîda, hîç serkirdeyek serwer nebû û hemû serkirdekan le ast komełêkî gerdûnî le behakan wełamder û berpirsyar bûn. Be zimanî modêrnî mafekanî mirov û dîmukirasî, ewan řengidanewey serkonekirdinî peymanî wêstifalya le layen pop înosêntî pêncem bûn.
Yekgirtûyî ewrûpa le sałî 1950da destî pêkird, katêk ke şeş dewłet le peymannamey parîsda «komełî řejû û połay ewrûpa»yan pêk hêna. Em komełeye desełatî hawbeşî nêwneteweyî beser pîşesazîy řejû û połay em şeş wiłateda çespand ke birîtî bû le kontiroł û çawdêrîy řapeřandin le řêgey bîrokirasî hemîşeyî û negoř û encumenêkî biřyarderî wezîran ke le wezîranî derewey herkam lem şeş wiłate pêk hatbû. Řêk em modêle le peymannamey řoma le sałî 1957da bo herêmêkî abûrîy giştî perey pê sendira. Be zyadkirdinî damezraweyekî dadgerî, wate dadgay dadî ewrûpî, û nawendêkî yasadanan, wate perlemanî ewrûpa, ke damezraweyek bû ke endamekanî be şêwey řastewxo le seranserî ewrûpada hełdebjêrdiran, pitewtir kira. Be têpeřînî kat, yekgirtûyî ewrûpa berbiławtir buwetewe, be şêweyek ke êstake em damezraweye 27 endam le xo degrêt, û herweha qûłtirîş buwetewe, bem core ke le peymannamey mastirîxt le sałî 1991da desełatekanî em damezraweye berfire kiran û wek yekêtîy ewrûpa dařêjrayewe. Yekêtîy ewrûpa, bebê cêgrewebûn bo dewrî dewłetan, layene giringekanî serwerîy ew dewłetane le damezraweyekî «serûneteweyî»da ke têyda azadîy kirdeyan sinûrdar dekirêtewe, «awête dekat û ko dekatewe» (Keohane & Hoffman 1991). Ewan çîtir be řehayî serwer nîn. Le sałanî řabirdûda, pirosey yekgirtûyî ewrûpa le çend layenêkî giringewe dirêjey be pêşveçûn û geşey xoy dawe. Le 1y kanûnî yekemî 2009da, peymannamey lîsbon hate cêbecêkirdin û be behêzkirdinî encumenî wezîran û perlemanî ewrûpa, hawbeşkirdinî serwerî pitir kira û nwênerayetîy bałay yekêtîy ewrûpa bo karubarî derewe û syasetî emnî damezrêndira ta nwênerayetîy hełwêstî yekgirtûy yekêtîy ewrûpa bikat û cêbecêkirdinî cařnamey yekêtîy ewrûpa bo mafe bineřetîyekanî mirov be şêweyekî yasayî tewzîm bikat. Sereřay emeş, zext û guşarekan bo ser yekgirtûyî ewrûpa le sałanî řabirdûşda derkewtûn. Peymannameyek bo çêkirdinî destûrêk bo ewrûpa le sałî 2004da le layen dewłetanî endamî yekêtîy erûpa wajoy bo kira, welê gelî feřensa û hołenda le giştipirsîyekda ke le sałî 2005 encam gîra dengyan pê neda û řet kirayewe û pêş be pesindkirdnî gîra. Paşan le 2016da, giştipirsîyek le berîtanya beřêwe çû ke akamekey serkewtinî dengî kişanewey berîtanya le yekêtîy ewrûpa bû ke be «birêgzît» nasrawe.
Em sinûrdarkirdiney dewłetî serwer, le řêgey norimgelî nêwneteweyî û damezrawey serûneteweyî, be heman şêwe le layen feylesûfanî hawçerxîş ke pelamarî têgey serwerîy řeha deden, encam gîrawe. Hizrî wan betewawetî nwê nîye, çunke tenanet le seretakanî serdemî modêrinda, feylesûfgelêk wek hugo girotîwis, albêrîko cêntîlî û fiřansîsko swarêz, gerçî dewłetyan wek damezraweyekî řewa qibûł bû, pêyan wa bû ke desełatî debê sinûrdar bêt, nek řeha. Bo nimûne, şazadeyekî zordar deşê bibête amancî hewłî kirdeyî temêkirdin le layen şazadekanî dirawsêy, ke zor wek têgegelî hawçerxî destitêwerdanî mirovdostaneye.
Dû le berçawtirîn hêrşekanî ser serwerî le layen feylesûfanî syasî lepaş cengî cîhanîy duwemewe, le pencakanî zayînî, le layen bêrtirand dî cûvênêł û jak marîteynewe bû. Cûvênêł le berheme benawbangekey be nawî Serwerî: lêkołîneweyek lemeř çakey syasî, ke le sałî 1957da biław buwewe, dan bemeda denêt ke serwerî taybetmendîyekî giringî desełatî syasîy modêrne ke bo damirkandinî milmilanêkanî nawxoy dewłet û bo çiřkirdinewey hawkarîy giştî le bergirî dijî byanîyekanda pêwîste. Welê ew betundî û řijdî îdaney têgey modêrnî serwerî dekat ke desełatdarêk çê dekat ke le serûy řêsakane, desełatdarêk ke ferman û ḧukmekanî besanayî debê yasayî û řewa řeçaw bikirdirên, çunke le wîstî wîyewe serçaweyan girtuwe. Lay cûvênêł serwerî le hobzida be tiropkî xoy geyşit, ke «le têgeyştinî qêzewn û kirêtîda hemû şitêk degeřêtewe ser amrazekanî berbestidanan ke desełatî derkirdin û dyarîkirdinî mafekan û sepandinî yasakan be her şêwazêk ḧezî lê bêt be desełatdarî serwer debexşêt. Welê em amrazaney berbestidanan xoyan kertêk le hêzgelî komełayetîn ke le destî desełatdarî serwerda çiř bûnetewe» (197). Bîrmendanî dwatir wek lak, pufêndorf û řoso, sereřay cyawazîyan leser çeq û formî serwerî, «debuwaye tełeke û hełfirîwandinî em pêkhate mîkanîkîye şaze hest pê biken» (198). Cûvênêł denûsêt, eme «xoy le xoyda katjimêrî serwerî» bû, ke be geyştinî «esteme lemewbedwa kesêk azayetî û bwêrîy řetkirdinewey hebêt» (198).
Herwek le basekey lemeř hobiz derdekewêt, cûvênêł be metirsîyekî mezin le serwerîy řehay modêrnî seretakan deřwanêt û denûsêt: «eme xoy aydyayeke ke piřmetirsîye» (198). Bełam lebrî ewey daway hełweşandinewey têgeke bikat, leser em boçûneye ke debê serwerî be şêweyek araste bikirdirêt ke wîstî desełatî serwer sinûr û çwarçêwey řewa têpeř nekat. Exlaq beder lewey çilon le layen desełatî serwere pênase dekirêt, baweřpêkirawîy serbexoy heye. Ew be hanabirdin bo řwangey «bîrmendanî kirîstyan» bas leme dekat ke «hendê wîst hen ke dadperweranen û hendê wîst hen ke nadadperweranen» (201). Kewate, «desełat ew erkey lesere ke şitêk ḧukim bikat ke debê ḧukim bikirdirêt» (201). Eme ew têgeyştine le desełate ke řijêmekanî pêşû hełgirî bûn, ke têyda řawêjkaranî karîger û bebandorî paşa deyantiwanî hewłekanî berew çakey giştî araste biken. Emřoke çi şitêk detwanê wîstî desełatî serwer araste bikat? Wa derdekewêt ke cûvênêł beguman bêt lewey ke dařiştinî dezgay dad ya destûr betenyayî serumiř bêt. Bełkû hîwa be têgegelî exlaqîy hawbeşî hawwiłatîyan debestêt, ke wek berbest û lempeřêk le hember bijardekanî desełatî serwer kar dekat.
Jak marîtayn le pajî duwemî berheme hermanekey be nawnîşanî Mirov û dewłet Ke sałî 1951 biław kirawetewe, hawsozî û layengirîyekî zor kem bo serwerî pîşan dedat, tenanet be řadey layengirîye mericdarekey cûvênêłîş na:
Řwangey min eweye ke felsefey syasî debê wişe û herweha têgey serwerî tûř hełdat: nek çunke têgeyekî lebrewkewtûye, yan be hokarî bîrdozêkî komełnasane-dadgerîyaney «yasay obcêktîv»; û netenê çunke têgey serwerî kêşey çaresernekiraw û gîrugiriftî tyorî le bwarî yasay nêwneteweyî be dway xoyda dênêt; bełkû çunke em têgeye, le watay řasteqîney xoyda, û le songey ew bware zanistîye guncawey ke têyda pênase kirawe, wate felsefey syasî, le kirokî xoyda hełeye û ger berdewam bîn le kełk lê wergirtinî, be lařêmanda debat –bew girîmaneye ke maweyekî dûrudrêje û be řadeyekî zore ke qibûł kirawe ke be şêweyekî řêgepêdraw řet bikirêtewe, û le amaje û wata şarawe hełekanî na’agan ke beşêkin le nawerok û siruştî (29-30).
Hełey bodîn û hobiz le têgeyştinyan le serwerî be wêney desełatêk bû ke gel taser û yekcarekî bo yekeyekî derekî, ke lêreda paşaye, gwastûyanetewe û řadestyan kirduwe. Desełatî serwer lecyatî nwênerayetîkirdinî gel û wełamder û berpirsyarbûn le hemberî, bû be yekeyekî pêge beriztir ke xawenî mafî berz û misoger û bêbřanewey ḧukmiřanî beser geldaye, serbestane û bê geřanewe bo ewan, lecyatî nwênerayetîkirdinî gel û wełamderbûn pêyan. Marîtaynîş hawşêwey cûvênêł, bo pyahełdan û berzkirdnewey pêgey wîstî desełatdarî serwer, be corêk ke řêk ew şiteye ke berjewendîyekanî dabîn dekat, bedaxeweye. Eme bitperistî û pesnidanî bê emla û ewlaye. Her şêwe řagwastinî desełatî cestey syasî çi bo beşêk le xoy û çi bo yekeyekî derekî –dezgay dewłet, paşayek, yan tenanet gel– nařewaye, çunke dirustêtî û î’tibarî ḧikûmet řeguřîşey le peywendîyekey legeł yasay siruştîdaye. Serwerî sê ałozî û nakarameyî lê dekewêtewe. Yekem, řehende derekîyekey yasay nêwneteweyî û dewłetêkî cîhanî le bar debat, ke marîtayn êcgar layengirî herdûkyane. Duwem, řehende nawxoyyekey serwerî, wate desełatî řehay dewłet beser cestey syasîda, sentirałîzmî lê dekewêtewe, nek pilûrałîzim. Sêyem, desełatî serdestî dewłetî serwer legeł têgey dîmukiratîy berpirsyarêtî û wełamderbûn nateba û dije.
Argîwmêntekanî marîtayn, wek feylesûfêkî katolîk, hawşêwey feylesûfe kirîstyanekanî seretay ewrûpay modêrne ke serwerîy řeha degirne ber řexne. Ewan ke bînerî serhełdanî yekey tokmey dewłet bûn, be şwên sinûrdarkirdin û berteskkirdnewey hêz û desełatekeyda bûn. Ewan pêşînyanî ew kesanen ke emřoke lejêr nawî mafekanî mirov, mafî lebarbirdinî cînosayd û karesat, û mafî behanaweçûnî derekî, lejêr nawî dadgay tawanî nêwneteweyî, û lejêr nawî yekeyekî serûneteweyî ke desełatî beřêweberî û ḧukmiřanîy kertî abûrî, û lewaneye le êstada, karubarî serbazî degrête dest, dexwazin sinûr bo desełatî dewłet dyarî biken.
Babetî sinûrdarkirdinî serwerî le nerîtî katolîk û nerîtekanî tirî mesîḧyet her be behêzî mawetewe. Bo nimûne, pop bênêdîktî şazdeyem le lêdwanekey sałî 2008yida bo netewe yekgirtuwekan, babetî berpirsyarêtîy parastinî hênaye ber bas. Le sałanî řabirdûda, feylesûfgelî syasîy ser be nerîtî lîbrałîş basî sinûrdarkirdinî serwerîyan hênawete goř. Wek dû nimûne detwanîn amaje be tomas pog (1992, and 2008, 174–201) û ałên bukanan (2004) bideyn. Herdûkyan leser ew boçûnen ke serwerî doxêkî exlaqîy giringe bełam řeha nîye û be şwên ewewen ke şwên bo egergelêkî wek destitêwerdanî mirovdostaney danpêdanraw le layen netewe yekgirtuwekan û peresendinî pitewtirî damezrawe cîhanîyekan bo berengarbûnewey hejarî bikenewe.
Têbînîyekan
[1] corpus naturale
[2]katolîkekan baweřyan waye cestey mesîḧ le peniçke nanêk derdekewêt ke qeşe peyvekanî mesîḧ le dwayîn şêwday beserda dełêtewe, wate «eme cestey mine». - wergêř
[3] corpus mysticum
[4]yekeyekî syasîye (wekû şar, qełemřew yan dewłet) ke be cestey syasî řeçaw dekirêt û řîşey serhełdanîşî her ew aydyayeye ke nûser basî lêwe kirduwe. - wergêř
[5]mebest le bizavî gêřandinewexwaz bizavêke le beşêk le sinûrî fermîy dewłetêk ke danîştuwanekey xoyan lew dewłete bêberî deken û şunasî xoyan legeł dewłetêkî tir (zorbey kat hawsinûr) be hawbeş dezanin, leber hendê xebat deken xoyan le dewłetî serdestî êstayan cya bikenewe û xo be dewłetî mebestyan bilkênin. - wergêř
[6]bew wataye ke ayînî fermanřewa debuwaye beser berfermanekan wate danîştuwanî asayî ew serzemîne feřz bikirdirêt û ewan ew ayîne qibûł biken. - wergêř
[7]hawtay feřensî bo serwerî - wergêř