Nyolîbrałîzim

Herçende hemû twêjeran leser watay ew zaraweye kok nîn, bełam begşitî wa dadenrêt ke «nyolîbrałîzim» amajeye bew řwange felsefîye ke pêy waye damezrawe syasî û abûrîyekanî komełgeyek debê bexestî û betewawî lîbrał û kapîtalîstî bin, bełam hawkat dîmukirasîyekî sinûrdarkiraw be destûr û dewłetêkî xoşbijîwîy myaneřew tewawkerî ew sîsteme bin. Kar û twêjînewekanî em dwayye leser nyolîbrałîzim, bem řwange û têgeyştine lêy, deryan xistuwe ke felsefeyekî syasîy yekangîr, tokme û cyawaze. Em witare be tawtiwê û şenukewî ew çemke syasî, pirensîp û syasetaney ke le layen firîdrîş hayek, mîlton firîdman û ceymiz bîwkananewe parve kirawin û xirawnete řû, ke hemûyan řołêkî pêşengyan le lêkołînewey mêjûyî nwê leser nyolîbrałîzmida hebuwe û hemûyan hem le bwarî felsefey syasî û hem abûrîy syasî berhem û nûsraweyan heye, nyolîbrałîzim řûn dekatewe. Destnîşankirdnî tewere hawbeşekanî naw berhemekanyan wêneyekî řûnkerewe le nyolîbrałîzim wek doktirînêkî syasîy pitew û yekangîr dedat be destewe.

Lem witareda dway xistineber basî hendêk wesif û lêkdanewey kołke û piřkemukuřî le nyolîbrałîzim, be şêweyekî řexnegrane gengeşey nêrîne nyolîbrałîyekan beramber be lîbrałîzim, sermayedarî, dîmukirasî û dewłetî xoşbijîwî dekeyn, û dwacar be bas û xwasêk lemeř řexne bawekan kotayî pê dênîn.

• 1. Řûnkirdinewey zaraweyekî çetûn
• 2. Wesfe kołke û piřkemukuřîyekan
• 1.2. Nyolîbrałîzim wek îtos
• 2.2. Nyolîbrałîzim wek qutabxaneyekî hizrîy naw çwarçêwey qazanicgerayî
• 3.2. Nyolîbrałîzim wek lîbertaryanîzim
• 4.2. Nyolîbrałîzim wek bîrdozî aydyal
• 3. Lîbrałîzim
• 4. Sermayedarî
• 5. Dîmukirasî
• 6. Dewłetî xoşbijîwî
• 7. Řexnekan le nyolîbrałîzim
• 1.7. Řexnekanî peywest be îtosewe
• 2.7. Nayeksanî
• 3.7. Lawazkirdinî dîmukirasî
• 4.7. Na’eqłanîbûnî abûrî
• 5.7. Řetdanewe keynzîyekan
• 6.7. Abûrîy daçořanewe
• 7.7. Řexne lîbertaryenîyekan
• 8.7. Řexne kolonyalîstîyekan
• 9.7. Řexne popîwlîstî/nasyonalîstîyekan
• 10.7. Řexne fêmînîstîyekan
• 11.7. Řexnekanî tir
• 8. Puxte
• Têbînîyekan
• Jêderekan
• Jêderekanî tirî ser tořî înternêt

1. Řûnkirdinewey zaraweyekî çetûn

Sałanêkî zore ke zarawey «nyolîbrałîzim» be şwên jêderêkda degeřêt. Biłêy nyolîbrałîzim aydyolojyayek bêt ke way kirdibêt bazař wek bitêk biperistirêt? Yaxud pirogramêkî syasî be amancî binyatnan û çespandinî desełat û ḧukmiřanîy çînî sermayedare? Gelo nyolîbrałîzim dujminî dewłete? Yaxud le berjewendîy dewłetdaye ke helumerc bo bazaře pêşbiřkêyyekan biřexsênêt? Řacîş vînogopał (Venugopal 2015: 166) lew baweředaye ke nyolîbrałîzim «le êstada le twêjînewe û berhemekanî em bwareda be şêweyekî berfire wek zaraweyekî miştumřileser, nayekangîr, şipirze û qeyranawî denasrêt, tenanet lay zorêk le karîgertirîn perepêderekanî», wek mîşêl foko (Foucault 2004 [2010]). Hełsengandinî vînogopał řêk de sał lemewber becê û şyaw bû.

Bełam komełêk hewł û lêkołînewey em dwayye leser astî kitêb sebaret be nyolîbrałîzim (Burgin 2012; Biebricher 2018; Slobodian 2018; Whyte 2019) le pêkhênanî çemkêkî syasî ta řadeyekî zor sawa û seretayî yarmetîder bûn. Herwek kwîn silobodyan dełêt, «lem deyey řabirdûda, hewłgelêkî mezin û sersûřhêner bo bemêjûyîkirdinî nyolîbrałîzim û řênwênîyekanî bo ḧukmiřanîy cîhanî, û herweha bo gořînî «cinêwî syasî» û «diruşmî dije lîbrał» bo mijarêkî twêjînewey be’erşîvkirdinî têrutesel û piřurdekarî dirawe.» (Slobodian 2018: 3) her bem arasteye, tomas bîbrîçer (Biebricher 2018: 8-9) pêy waye ke nyolîbrałîzim çîtir berewřûy berbest û lemperî şîkarîy gewretir le hełwêste syasîyekanî tirî wek şopparêzî û sosyalîzim nabêtewe.

Lejêr tîşkî řûnakîy em kar û twêjînewe mêjûyyaney em dwayye, êsta le doxêkdayn ke wek bîrdozêkî syasîy cyawaz le nyolîbrałîzim deřwanîn. Nyolîbrałîzim pêy waye ke damezrawe syasî û abûrîyekanî komełgeyek debê bexestî û betewawî lîbrał û kapîtalîstî bin, bełam hawkat dîmukirasîyekî sinûrdarkiraw be destûr û dewłetêkî xoşbijîwîy myaneřew tewawkerî ew sîsteme bin. Nyolîbrałekan piştigîrîy mafe lîbrałîyekan û abûrîy bazařî azad be mebestî parastinî azadî û berzkirdnewey astî birewî abûrî deken. Nyolîbrałekan be şêweyekî giştî dîmukiratin, bełam her bew řadeyey ke cext le pêwîstîy dîmukirasî dekenewe cext le sinûrekanî dîmukirasîyş dekenewe. We le katêkda ke nyolîbrałekan be şêweyekî giştî pêyan waye ke ḧikûmet debê bîmey komełayetî û şitumeke giştîyekan dabîn bikat, bełam le hember dewłetî řêkxer, xercî firey ḧikûmet û syasetî dijesûřî be serperiştîy ḧikûmet begumanin. Kewate nyolîbrałîzim tenya doktirînêkî abûrî nîye. Be gwêrey bîbrîçer, nyolîbrałîzim «beřûnî deperjête ser basî pêşmerce na’abûrîyekanî bazaře kara û çalakekan û karîgerîye karlêkîyekanî nêwan bazařekan û dewrupşityan.» (Biebricher 2018: 27) û «em kêşeye ke çilon faktere pêwîstekan bo řagirtin û parastinî bazaře kara û çalakekan dyarî biken» (Biebricher 2018: 26) kêşe û babetêkî hawbeş bo hemû nyolîbrałekane. Silobodyan amaje bewe dekat ke sercem nyolîbrałekan «pirojey hizrîyan dozînewey dewłetî guncaw û yasay guncaw bo xizmetkirdin be nezmî bazaře.» (Slobodian 2018: 87)

Bem şêweye nyolîbrałekan bepêy bestênî cyawaz řênmayîgelêkî bêwêney damezraweyî pêşnyar deken û dexene řû. Kewaye, xałî giring eweye ke nyolîbrałîzim wek doktirînêkî felsefî hewłêk bo piřkirdinewe û dagirtinî damezrawekan be bîrokey bikere miroyyekan wek mirovî abûrî nîye (Brown 2019). Bełkû cêsîka wayt gutenî (Whyte 2019: 8), nyolîbrałîzim řehendêkî normatîvî heye ke le abûrî têdepeřêt, çunke nyolîbrałekan lew baweředa bûn «ke bazařêkî pêşbiřkêyî kara pêwîstî be binçîne û binaẍeyekî exlaqî û yasayî şyaw û bepêy pêwîst heye», be şêweyek ke argîwmêntekanî taybet be damezrawe nyolîbrałîyekan dekewtine xaney penabirdineber binewaşe normatîvekan (Whyte 2019: 14, 233).

Detwanîn be tawtiwêy ew çemke syasî, pirensîp û syasetaney ke le layen sê abûrîzanî syasîy sedey bîstemewe, ke birîtîn le firîdrîş hayek, mîlton firîdman û ceymiz bîwkanan, parve kirawin û xirawnete řû, nyolîbrałîzim be şêweyekî bekełk řûn bikeynewe. Her sêkyan le katêkda bwarî ekadîmîyan abûrîzanî buwe, le bwarî bîrdozî syasîda twêjînewe û berhemyan heye, betaybetî hayek û bîwkanan ke be řadeyekî zor û berfire lew bwareda karyan kirduwe. Destnîşankirdnî tewere hawbeşekanî karekanî em sê kese wêneyekî wirdibînane û řoşnigerane le nyolîbrałîzim wek doktirînêkî felsefî dedat be destewe.

Em kesayetîyane be gwêrey ew lêkołînewe mêjûyyey ke pêştir gutman leser nyolîbrałîzim kirdûyane hełbijêrdirawin. Bîbrîçer (Biebricher 2018: 2) her sê kesayetîyeke be nyolîbrał dezanêt, egerçî ew «ordolîbrał»ekanîş ke sernicyan leser ewrûpaye û leser ewrûpa çiř bûnetewe, betaybetî wałter yûken, wîlhêłim řopke û elêksander řusto, be nyolîbrał dadenêt. Silobodyanîş (Slobodian 2018: 268) firîdman, hayek û bîwkanan be nyolîbrał le qełem dedat, herçende ewîş kesayetîyekî ta řadeyekî zor lîbertaryenî wek ludwîg von mîsês^[1], û beşêkî zor le ordolîbrałekanîş be nyolîbrał dezanêt. Silobodyan herweha terkîzî şîkarîyekey xistuwete ser ewey ke be «nyolîbrałîzmî qutabxaney cinêv» nawdêrî dekat, ke axêzgey beşêkî berçawî hizir û endêşey nyolîbrałî sebaret be damezrawe cîhanîyekan buwe.^[2] Wayt (Whyte 2019: 31) zortir serincî xoy xistuwete ser hayek û firîdman takû bîwkanan, bełam ew deyanxate bereyekî gewretrî kesayetîyekan. Kewate, gerçî hayek, firîdman û bîwkanan tenya nyolîbrał nîn, bełam řołêkî serekîyan le şîkarîy mêjûyî nwêda heye. We be wirdibûnewe le bîrubaweřyan, nek her le bargiranîy şîkarî kem debêtewe, bełkû derfet bo serinicdan û terkîzkirdin leser bîroke nyolîbrałîyekan bew şêweyey ke le layen bîryar û bîrtîjtirîn layengiranyan dařêjrawin û perdax kirawin deřexsêt. Cige leme, nyolîbrałekanî tir zor kemtir sebaret be derwestîye felsefîyekanyan dwawin û qiseyan kirduwe, kewate metryał û babetî kemman leberdestidaye ke karî leser bikeyn. Lewaneye bêdengîy kem ta zorî nyolîbrałekanî tir hełbijardinî hayek, firîdman û bîwkanan bo nwêneratîkirdinî ew nyolîbrałaney boman estemtir kirdibêt, bełam ew hevbendîye syasî û syasetey ke le nêwanyanda hawbeşe derxerî seryekkewtin û xałî hawbeşî berçawe.^[3]

Řêbaz û hełwêstî em witare bo pênasekirdinî nyolîbrałîzim zor lewey bîbrîçer, silobodyan, wayt û birawin (Brown 2019) cyawaze, be heman şêwe ke feylesûfan û tyorîste syasîyekan le mêjûnûsan cyawazin, û le řastîda herwek çon feylesûfan cyawazîyan legeł tyorîste syasîyekan heye. Dekirêt wek doktirînêkî ta řadeyek negoř û çeqbestû le nyolîbrałîzim biřwanîn takû binemayek bo hełsengandin çê bikeyn, û emeş dwatir detwanêt bo řûnkirdinewey cyawazî û fireçeşnîy řwangekan yarmetîder û bekełk bêt. Bełam deşê siruştîtir bêt ke wek sîstemêkî bizêw û daynamîkî aydyakan legeł nyolîbrałîzmida hełsukewt bikeyn, herwek çon mêjûnûsan û tenanet beşêk le tyorîste syasîyekan bem çeşne mamełey legełda deken. Sereřay emeş, çawxişandinêk be berhemekanî hayek, firîdman û bîwkanan doktirînêkî ta řadeyekî zor negoř û sitatîkî lê pêşan dedat ke dekirêt wek çeşnêk felsefey syasî bixemłêndirêt.

Bekarhênanî zarawey «nyolîbrałîzim» lem witareda řêk legeł hemû bekarhênanekanî tirî em zarawaye yek nagrêtewe û hemûyan le xo nagrêt. Lem řuwewe, amancî em witare zortir lewey ke řûnkirdinewey Manay řasteqîney «nyolîbrałîzim» le hemû bekarhênanekanîda bêt, xistineřûy watayek leser binemay sê pêwere. Yekem, zarawey «nyolîbrałîzim» debê bo amajedan be komełêkî ta řadeyek yekangîr le hełwêst û řwangekan bekar bihêndirêt. Duwem, debê řwange û boçûnekanî ew kesayetîyaney ke zortirîn girêdrawîyan legeł em řêbazeda heye le xo bigrêt. Le kotayîda, debê lecyatî ewey ke serinc bixrête ser ew şêwaze baw, dabezêner û naşîrînaney bekarhênanî «nyolîbrałîzim», leser ewe çiř bibînewe ke bekarhênane here ciddî, bêlayen û řastibînekanî ew zaraweye, wekû ewey lay mêjûnûse ekadîmîyekan, řeçaw bikeyn û le watakeda byanguncênîn. Lêkdanewey em witare le watay em zaraweye, her sê pêwereke depêkêt. Em witare doktirînêkî yekangîr destinîşan dekat ke le têgeyştinêk serî hełdawe ke lejêr tîşkî řûnakîy řwangey layengiranî nyolîbrałîzim hatuwete arawe, û şêwazî bekarhênanî ew zaraweye lem witareda zortir legeł çeşnî wirdibînanetrî bekarhênanî ew zaraweye le layen mêjûnûse ekadîmîyekanî em dwayyeda koke. Be dyarîkirdinî derwestîye hawbeşekan le hizir û endêşey hayek, firîdman û bîwkananda, her sê amanceke deşopênîn û depêkîn.

2. Wesfe kołke û piřkemukuřîyekan

Ger gerekman bêt be gwêrey bîrokey kesanêk ke firetir girîdrawî nyolîbrałîzmin, û herweha be gwêrey ew şêwaze bekarhênananey ke mêjûnûsekan xistûyanete řû, le nyolîbrałîzim têbgeyn, debê wek doktirînêk sebaret be çonêtîy řêkxistinî syaset û abûrî lêy biřwanîn. Nyolîbrałîzim bîrdozêkî dadperwerî yan řewayî nîye. Bełkû, nyolîbrałekan bo pasawdanî damezrawe diłxiwaz û hevyazekanyan pena debene ber komełêk têbînîy exlaqî. Debê le çeşnêk pênasekirdinî nyolîbrałîzim ke bikewête xaney herkam lem çwar taqmey xwarewe xo bibwêrîn. Kewate nabê nyolîbrałîzim wek (beşî 1.2) îtos yan çemkêkî jyanî baş, (beşî 2.2) qutabxaneyekî hizrîy naw çwarçêwey qazanicgerayî, (beşî 3.2) weşanêkî lîbertaryanîzim, yan (beşî 4.2) bîrdozêkî aydyal pênase bikirdirêt.

1.2. Nyolîbrałîzim wek îtos

Zor kes wa bîr dekenewe ke komełge nyolîbrałîyekan qazanc dexene pêş beha nawendî û bingehîyekanî tir. Bo nimûne, deyvîd harvî dełêt ke «nyolîbrałîzim be řadeyek bayex û beha be ałuwêrî bazař dedat wek biłêy "xoy le xoyda exlaqêke ke ew twanayyey heye ke řênwên û arastekerî hemû kirdarekanî mirov bêt, û cêgay hemû bîrubaweře exlaqîyekanî pêşû bigrêtewe".» (Harvey 2005: 3) corc monbyot pêdagre leser ewey ke nyolîbrałîzim «be çeşnêk le pêşbiřkê [y abûrî] deřwanêt wek biłêy taybetmendîy pênaseker û dyarîkerî peywendîye miroyyekane. Nyolîbrałîzim hawwiłatîyan wek berxor pênase dekatewe.» (Monbiot 2016)

Birawnîş (Brown 2019) hawřaye. Hendêk dełên nyolîbrałîzim aydyolojyayeke ke têyda biřyare hemûkes terkîzî leser birewî abûrî yan geşey abûrî bêt. Hendêkî tirîş dełên ke nyolîbrałîzim îtosêkî ew kompanyayaneye ke gwê be berpirsyarêtîy komełayetîy kompanyakan nadat, bełkû lebrî ewe pêşnyar dekat ke kompanyakan tenya sernicyan leser qazancî kotayî xoyan bêt (Steger & Roy 2010: 13).

Bełam nyolîbrałekan, bepêçewaney em babetane, řwangeyek sebaret be gełałekirdin û dařiştinî damezrawe komełayetîyekan dexene řû û pere pêdeden, nek îtosêkî dyarîkirawî jyanî komełayetî. Le řastîda, zor leser ewey ke çilon jyanêkî baş bijyêyn nadwên. Bełkû nyolîbrałekan bas lewe deken ke dakokîyan le sermayedarî merc nîye şwên qazanc kewtin wek şêwazêkî jyan bikate erkî ser şanî xełk û herweha bazařekanîş xełkanêk be weha îtosêk berhem nahênin. Řaste ke le bîr û hizryanda komełêk nêrîn û behay dyarîkiraw heye, bo nimûne emey ke serincêkî leřadebeder leser dadperwerîy komełayetî, yeksanîy encamekan, dijayetî legeł hemû şwên qazanc kewtinêk detwanêt binaẍekanî komełgeyekî azad lawaz û binkoł bikat. Bełam eme ewe nageyenêt ke îtosêkî berxorperwerane degirne ber.

Bo ewey babeteke řûntir bêtewe firîdman leberçaw bigirin. Firîdman leser ew baweřeye ke beşêk le binemay dakokî le azadî eweye ke nazanîn ke xełk debê çi behayek berz binirxênin, çunke kes beřastî nazanêt jyanî baş çi le xo degrêt û birîtî le çîye; komełgeyekî azad başe çunke řêge be mirovekan dedat ke forme cyawazekanî jyan taqî bikenewe takû xoyan wełamî ew pirsyarane bidenewe (Friedman 1987 [2017: 185]). We le katêkda ke firîdman (Friedman 1962a [2002: 133]) be’aşkira řaygeyand ke erkî yekemî ser şanî kełekompanyakan bewpeřî xoy geyandinî qazanc bo xawen pişkekanyane û ewey ke syasetî giştî debê lewe diłnyaman bikatewe ke bewpeřî xoy geyandinî qazanc le berjewendîy hemuwan kar dekat, tenanet ewîş dakokî le lêkdaneweyekî taybet sebaret bewey ke mirovekan debê çi şitêk wek beha berz binirxênin nakat.

Hayek û bîwkanan tenanet řaşkawanetir ewe řet dekenewe ke jyanî baş birîtî le amanicgelî abûrî wek bewpeřî xoy geyandinî saman bêt. Bîwkanan (Buchanan 1991: 343) cext leser berpirsyarêtîy exlaqîy takekesî, hogrî û pabendibûn be norme komełayetîyekanî qedeẍekirdinî qerz (Buchanan 1987: 456, 461), û şopandin û peyřewkirdinî «řêsa yan norme exlaqî-řewştîyekan bo hełsukewt» dekat (Buchanan 1999: 451). Hayek wa bîr dekatewe ke bo jyanî komełayetî le komełgeyekî azadda pêwîste mirovekan komełêk řêsa û norim peyřew biken ke hîç peywendîyekyan be şwên qazanc kewtinewe nebêt, çunke zorbey ew řêsayane le astêkî xwarewetir le bîrkirdinewey wişyaraney êmedan (Hayek 1973). Ewey cêy sersûřmane eweye ke hem hayek (Hayek 1988: 135-142) û hem cêfrî birînan û bîwkanan (Brennan and Buchanan 1985: 150) tenanet wa bîr dekenewe ke bo komełge azadekan pêwîst be xełkanêke ke amade bin leser binemay pałnere le bineřetda ayînîyekan bicûłênewe û mamełe biken.

Debê dan beweda binrêt ke firîdman û bîwkanan le mirovî abûrî bo têgeyştin le zorbey hełsukewtekanî mirov kełk werdegirin. Bełam têgeyştinî bîwkanan (Brennan and Buchanan 1981: 81) le mirovî abûrî berîn û berbiławe; detwanrêt be «bewpeřî xoy geyandinî kem ta zor hemû şitêk lêy biřwandirêt», û lem řuwewe hîç derwestîyekî zatî be bo nimûne bewpeřî xoy geyandinî saman nîye.

2.2. Nyolîbrałîzim wek qutabxaneyekî hizrîy naw çwarçêwey qazanicgerayî

Hendêk le tyorîstekan bangeşey ewe deken ke «lîbrałîzmî kilasîk», ew zaraweyey ke zorbey kat bo amajedan bem sê nyolîbrałe bekar dehênrêt ke leseryan dedwêyn, le bineřetda le têgeyştinî xoy le binemay nezmî komełayetî qazanicgerayaneye (Freeman 2011: 25).^[4] Bełam bîwkanan (Buchanan 1975) girêbestigerayekî řaşkawe û qazanicgerayî řet dekatewe, ewîş leber ew hokarey ke qazanicgerayî pêwîstî be kełekekirdin û seryekxistinî beha kesîyekan bew şêwazaneye ke bîwkanan pêy waye meyser yan guncaw nîn. Le katêkda gelêk kes firîdman (Friedman 1974a [2017: 72]) wek qazanicgerayek denasênin, xoy dełêt ke «min xom hîçkat qazanicgerayîm qibûł nebuwe». Dakokîy firîdman le bazařî azad wek bewpeřî xoy geyandinî qazanc hîçkat bew wataye nebuwe ke xełk bêberî lew mafe seretayyane bikat ke řenge le hendêk ḧałetda pêş be bewpeřî xoy geyandinî qazanc bigirin yan qedeẍey biken. Firîdman serincî xistibuwe ser têbînîye qazanc-tewerekan, hokarekeş ewe bû ke way bîr dekirdewe ke ew têbînîyane diłřifênî û serinciřakêşîy cîhanîyan heye. Hayek (Hayek 1988: 69) netenê qazanicgerayî řet dekatewe, bełkû taqmêkî berbiławtirî bîrdoze encamgerayanekanî nezmî komełayetîyş řet dekatewe: ew her katêk ke exlaq le berhemhênanî hendêk amancî dyarîkirawî wek bextewerîda dařêjrabêt û bunyat nirabêt, her çeşne dawakarîyek bo pasawdan řet dekatewe. Baştir waye hayek (Hayek 1978: 132) wek girêbestigerayek bête nasîn.

3.2. Nyolîbrałîzim wek lîbertaryanîzim

Nyolîbrałekan be baweşêkî kirawetir le lîbertaryenekan berew pîrî dewłet-netewewe deçin û qibûłî deken. Xałî duwem eweye ke lîbertaryenekan zorbey kat le songey bîrdozêkî exlaqî û bîrdozêkî dadperwerîyewe bełgandin bo pêkhate damezraweyyekan deken û dakokîy lê deken, řêbazêk ke řobêrit nozîk (Nozick 1974) girtûyetye ber. Le beramberda, nyolîbrałekan be degmen pena debene ber bîrdoze be têruteselî şîkirawekanî dadperwerî, lewane bîrdozgelî mafe siruştîyekan, tenanet eger bo hendêk xał û amancî cyacyayş kełk le zimanî dadperwerî wergirin. Ger le babetî bîrdozekanî mafgelî siruştîy dadperwerî wird bibînewe, debê biłêyn bîwkanan baweřî pêyan nîye. Bîwkanan řîsalekey lemeř felsefey syasî, be nawnîşanî Sinûrî azadî, be cextkirdnewe leser ewe dest pêdekat ke hîç exlaqêk beder lewey legełî kok û hawřayn bûnî nîye (Buchanan 1975: 1). Hayek be degmen leser mafe siruştîyekan dedwêt, û firîdman zortir be şêweyekî řîtorîkî û řewanbêjane bas lew mafane dekat. Eme bew wataye nîye ke nyolîbrałekan le bekarhênanî desełatî dewłetda sinûre erkibarî û dyontîkîyekan řet dekenewe. Řehendî girêbestigerayaney hayek û bîwkanan girtineberî řêgay azadî û asûdeyî û xoşguzeranîy komełayetî be şêwegelêk ke be dił û qena’etî hemuwan nebêt û hemuwan netwanin legełî kok bin becê nazanêt û xełkî lê bedûr degrêt. Nyolîbrałekan lebrî ewe, sernicyan dexene ser argîwmênte derencam-tewerekan bo lîbrałîzim bebê ewey ke encamgerayî qibûł biken û bîgirneber. Ewan tenya lîbrałîzim ta řadeyek be gwêrey ew bangeşeye ke derencamgelî başî heye pasaw deden.

Dirustitir denwênêt û řêy zortir têdeçêt ke bigutrêt ke nyolîbrałîzim bûjandineweyekî sedey bîstemî aydya lîbrałîye kilasîkekan le wełamî hendêk ałingarîy dyarîkirawî taybet be sedey bîsteme. Nyolîbrałîzim le kotayî çilekanî sedey řabirdû wek wełamêk be sê aydyolojyay sedey bîstem ke dakokîyan le dewłetgelî berbiław dekird serî hełda: komonîzim (wek dyartirîn formî sosyalîzim), faşîzim û sosyal dîmukirasî. Nyolîbrałekan be şwên qetîskirdinî desełatî dewłet le sinûrî komełêk erk û karkirdida bûn ke zor sinûrdartir bû lewey dewłete berbiławekanî lem sê çeşne le estoy xoyan girtibû. Kar û twêjînewey hayek leser sîsteme zanyarîyekan wełamêk be pilandananî kocêyî komonîstî bû. Monîtarîzmî firîdman wełamêk bû be syasetî kełe’abûrîy keynzî. We gełałey twêjînewey hełbijardinî gelemperîy bîwkanan wełamêk be abûrîy hawsengîy giştî û abûrîy niskoy bazař bû.

4.2. Nyolîbrałîzim wek bîrdozî aydyal

Feylesûfan le řêgey cyawaz û be şêwazî corawcor têgeyştinyan le bîrdozî aydyal la saz buwe, bełam detwanîn têgeyştinî con řawiłz (Rawls 1971 [1999: 7-8, 215-6, 308-9]) bo bîrdozî aydyal řeçaw bikeyn û bişopênîn ke birîtîye le wesfikirdin û řûnkirdinewey baştirîn nezmî komełayetî û syasî lejêr tîşkî řûnakîy hendêk lêkdanewey berzebîraney dyarîkiraw le twanayyekan, hełsukewt û helumercî siruştîy mirov, betaybet teyarî bo řazîbûn û mildan bew damezrawaney ke lexogrî çemkî dirustî dadperwerîn û bercestey deken. Bîrdoze aydyalekanî dadperwerî komełêk lêkdanewe û şîkirdinewe le «yutopyay řyalîstî û waqî’bînane» dexene řû ke hawwiłatîyan debê hewłî bo biden, komełgayek ke hemû kes têyda be řeçawkirdin û gwêřayełbûn be řêsa damezraweyye dadperweranekan, be gwêrey merc û daxwazîyekanî dadperwerî decûłêtewe (Rawls 2001: 4, 13).

Nyolîbrałekan her dû tuxmekey tyorîzekirdinî syasî řet dekenewe. Yekem, ḧez deken tuxnî tyorîzekirdin sebaret be aydyalêk nekewn û řetî bikenewe. Hokarî emeş eweye ke nyolîbrałekan zorcar le twanayîman bo kokirdinewe û bedestihênanî zanînî exlaqî begumanin; berbestêkî me’rîfî bo zanînî ewey beřastî dirust yan başe heye. Dîsanewe, firîdman be berdewamî dełêt ke binema û hokarî hebûnî komełgeyekî azad eweye ke nazanîn «gunaḧ çîye», û hayek dełêt ke be řeçawkirdinî sinûr û berbestekanî zanînman, «lanîkem debê lewe beguman bîn ke axo lem qonaẍeda gełałeyekî piřurdekarî le nezmêkî nawxoyî xwazrawî komełge bew řadeye bekełk û sûdbexiş debêt –yaxud axo tenanet kes şyanî dařiştinî weha gełałeyekî heye» (Hayek 1944 [2007: 237]). Hayek pêy wa nîye ke feylesûfe syasîyekan komełge dadehênin; xoy nyolîbrałekan wa bîr nakenewe ke le pêge û doxêkdan ke řûnî bikenewe ke komełgeyekî aydyal çilon kar dekat.

Paşan, xałî giring eweye ke bîwkanan (Buchanan 1975: 91-106) enarkîstêkî felsefîye: «komełgey aydyal enarkîye, ke têyda hîç tak yan girûpêk le mirovekan bezor ewî tir be arasteyekda nabat û naçar nakat». We firîdman (Friedman 1974a [2017: 87]) lew baweředaye ke «xwazraw û cêy pesnide ke wênayekman le aydyal hebêt» û pêdeçêt ke lîbertaryanîzim wek ew aydyale qibûł bikat. Cige leweş, deşê pêy wa bêt ke zorêk le syasetekanî ew dewłete xoşbijîwîyey ew gerekyetî, nebin be beşêk le nezmêkî komełayetîy aydyal. Sereřay emeş, hem firîdman û hem bîwkanan leser ew baweřen ke hewłekan bo geyştin be aydyal detwanêt akamî pêçewaney hebêt, boye abûrîy syasî debê terkîz bixate ser çaksazîye perawêzîyekan le damezrawekanda. Bem şêweye, nyolîbrałekan hendêk kat xawen aydyalî syasîn, bełam le doktirînî syasî-abûrîyanda, wate lew şiteda ke beřastî dakokî û piştîwanîy lê deken, em aydyalane xałî nawendî û serekî nîn.

Duwem, hayek (Hayek 1944 [2007: 157-170]), firîdman (Friedman 1962b [2017: 23]) û bîwkanan (Buchanan and Tullock 1962) hemûyan nikołî lewe deken ke debê way danêyn ke xełk dexwazin şwênkewtû û gwêřayełî ew şite bin ke dadperwerî û yasa be pêwîstî dezanin û leseryan feřz deken. Xełk be hełeda deçin, betaybet katêk desełatyan zore. Herwek firîdman (Friedman 1962b [2017: 23]) dełêt, «lîbrałekan mirov be bûnewerêkî natewaw û xawen kemukuřî dadenên» û layan waye ke řêkxistinî komełga be heman řade ke bo «řêgrîkirdin le xesargeyandinî xełkanî "xirap"» degeřêtewe, her bew řadeyeş girêdrawe be yarmetîdan û řêxoşkirdin bo ewanî tir ke çake biken. Pirojey bîwkanan tyorîzekirdinî syaset «bebê řomansyet» û řetkirdinewey egerî řêkkewtinêkî girêbestî leser pirensîpekanî dadperwerîye. Hîç nebêt, le modêlekanyan bo nezmî komełayetîda gwêřayełî bigořêke ke le nawxowe ser hełdedat, le katêkda komełey cyawazî řêsakanî komełayetî astî cyawaz le gwêřayełî berhem dehênin û ta řadeyek leser ew binemaye hełdebjêrdirên. Bekurtî, Gwêřayełî hîçkat her wa be misoger danendirawe. Bîrdozî na’aydyalî wan herweha peyweste be dijberî û berhełistikarîyan legeł sosyalîzim be hemû corekanyewe: sosyalîzim bîrdozêkî aydyalî naberpirsyaraneye ke tewawî ew egeraney be haşuhûşewe bangeşeyan dekat leser ew girîmane nařewa û řêtêneçûye řo nirawin ke siruşt û kirokî mirov dekirêt be corêk bigořdirêt û çaksazî bikirdirêt ke mirovekan eqłanîtir, lexobirdûtir û gyanfîdatir bin. Komełga be gwêrey pêşbînîy sosyalîstekan kar nakat û naçêt beřêwe.

3. Lîbrałîzim

Hayek, firîdman û bîwkanan ber le hemû şitêk xoyan wek bergirîkarî azadîy takekesî û azadîy girûpe biçûkekanî wekû xêzan debînin. Azadî zorbey kat be nerênî lêk dedrêtewe, herwek hayek dełêt ke azadî katêke ke «naçarkirdinî hendêk kes le layen ewanî tirewe ta ew řadeyey dekirêt le komełgeda kem bikirêtewe» (Hayek 1960 [2011: 11]). Naçarkirdin «katêk řû dedat ke kirdewekanî mirovêk bo xizmetkirdin be wîstî mirovêkî tir encam bigîrdirêt, leber amanc û mebestî kesêkî tir, nek hî xoy» (Hayek 1960 [2011: 133]). Ême be pênasekirdinî pantayyekî kesî û taybetî çalakîy takekesî û sinûrdarkirdinî desełatî dewłet hewsarî desełatî naçarekî be destewe degrîn (Caldwell 2004: 289). Firîdmanîş be heman şêwe bîr dekatewe. Lîbrałîzmî firîdman wek baweşkirdinewe bo «ḧikûmetêk lêy deřwandirêt ke be piley yekem be parastinî pêkhateyekî yasayî, sinûrdar kirawe ke řêge be xełk dedat ke be diłxiwazî û be wîstî xoyan hawkarî û beşdarî le bazařda biken, û desełatekey peřj û biławe» (Butler 1985: 22). Lay firîdman, lîbrałekan «azadîy tak, yan řenge xêzan, wek amancî kotayîman le biřyardan leser řêkxistine komełayetîyekan werdegirin» (Friedman 1962b [2017: 22]). We řaşkawanetir dełêt: «min azadî be nebûnî naçarkirdinî kesêk le layen kesêkî tirewe pênase dekem» (Friedman 1987 [2017: 185]).

Nyolîbrałekan baweşyan hemûkat tenya be řûy lêkdanewe nerênîyekan le azadî kirawe nîye. Lêkdanewe û têgeyştinî hayek (Hayek 1960 [2011:11]) le azadî detwanrêt be lêkdanewe û têgeyştinêkî komarîxwazane dabnidirêt, ke bepêy em řwangeye mirov katêk azade ke serbest le destitêwerdanî sereřoyane bêt, lew řuwewe ke hayek berdewam nîgeranîy xoy derdebřêt sebaret be têweglanî ḧikûmet le kontrołkirdnî sereřoyane ke řêgir bêt lewey ke xełk pilane dirêjxayenekanyan pere pêbden. Eme ta řadeyek pêdagrîy ew leser ew babete ke komełgeyek tenya katêk detwanêt azad bêt ke be serwerîy yasa beřêwe biçêt řûn dekatewe, çunke egerçî yasa begşitî be şêweyekî naçarekî û zorekî destitêwerdan dekat, bełam destitêwerdanekanî be şêweyekî sereřoyane û heřemekî nîn û pêşbînî dekirdirên (Hayek 1960 [2011: 21, 153]). Le katêkda bîwkanan legeł řwangey komarîxwazaney hayekda hawbîr û hawřa nîye, ewîş lew baweředaye ke řêsa giştîyekan azadî meyser deken. Wek xałêkî giring pêwîste bigutrêt ke hîçkam lem sê bîrmende, be pêçewaney lîbertaryenekanî wek nozîk (Nozick 1974), baweş bo têgeyştinêkî be’exlaqîkiraw le azadî nakenewe ke têyda azadî helumercî kesêke ke mafekanî řêzyan lê degîrdirêt.

Yek lew xałaney ke nyolîbrałekan, betaybetî hayek, cextêkî êcgar zorî leser dekenewe giringîy serwerîy yasaye. Hemuwan ew mafeyan heye ke le layen damezrawe yasayî, kargêřî û syasîyekanî naw komełgakeyanewe wekyek û be yeksanî mamełeyan legełda bikirdirêt. Kes nabê be gwêrey řadey karîgerî û bandorî komełayetî yan desełatî komełayetî yaxud pêge û řewşî bemîratbirawî, lay lê bidrêtewe. Eger mirovekan le parêzrawbûnêk behremend nebin ke serwerîy yasa misogerî dekat, azadîyekanyan be şêweyek sinûrdar dekirêt ke le twanay bergegirtinî mirov bedere, çunke boy heye bikewne ber destitêwerdanî sereřoyane û heřemekî, û natwanin pêşbînîy ewe biken le dahatûda çyan beser dêt û çarenûsyan çi debêt. Eme bew watayeye ke natwanin bebê berbest û kosp sûd lew azadîyane werbigrin ke le êstada lêy behremendin. Nyolîbrałekan serwerîy yasa le dijî layengiranî dewłete berbiławtirekan (ke hem lîbrałe sosyal dîmukiratekan û hem sosyalîstekan degrêtewe) bekar dehênin, ewîş leser ew binemaye ke dewłetgelî kargêřîy berbiław bo ewey biperjêne ser çalakîye taybetmendekanyanewe debê serwerîy yasa pêşêl biken. Hayek dełêt ke desełatî řehagerî le «damudezgayekî kargêřîy behêz, kocêyî û nawendigerawe» ser hełdedat ke çîne kargêřîye pîşeyî û lêhatûyekey debête «ḧukmiřanî serekîy xełk» (Hayek 1960 [2011: 193]). Bîrokirasîye gewrekan be berdewamî û bêpsanewe û be şêweyekî sereřoyane destitêwerdan deken. Em lojîke metirsîdarey bîrokirasî taybetmendîyekî bingehî û serekîy pirogramî twêjînewey bîwkanan bû, û serwerîy yasayş řêgeçarekeyetî. Leber em hokaraneye ke nyolîbrałekan lew baweředan ke mamełey yeksan leberdem yasada azadîyekî serekîy řêkarî yasayye ke mirovekan netenê leberdem dadgada, bełkû le her katêkda ke dekewne ber naçarkirdin le layen dewłetewe, lêy behremendin. Ewey ke nyolîbrałekan layengirî ḧikûmetî sinûrdarin beşêkî bo ewe degeřêtewe ke baweřyan waye ke mamełey yeksan leberdem yasada tenya katêk desteber debêt ke ḧikûmet sinûrdar bikirêtewe û azadîye abûrîye kapîtalîstîyekanî wek azadîy girêbest cêgîr bikirdirên, çunke herdûkî em řêkare damezraweyyane řêge bo xełk xoş deken ke řêsa giştîyekan peyřew biken û xoyan le daway piştřastkirdnewe le desełatêkî sereřoyane bedûr bigirin (Hayek 1960 [2011: 205, 230]).

Bawtirîn hoy lojîkî û binema bo azadî lay hayek û firîdman «nezanîye –natwanîn diłnya bîn ke ême řastîn» (Friedman 1987 [2017: 185]). Wek bînîman, le katêkda ke firîdman dełêt ke layengirî «komełgayekî azadim çunke behay bineřetîy min xudî azadîye», sereřay emeş depirsêt, «çilon em be baştir zanîn û layengirîye pasaw bidem? ... Eger beřastî demzanî gunaḧ çîye, nemdetwanî pasawî bidem» (Friedman 1987 [2017: 185]). Be heman şêwe, hayek dełêt ke dakokî le dozî azadîy takekesî «be şêweyekî serekî pişti’estûre be dannan be nezanîy lêderbaznebûy hemûman sebaret be zorêk lew fakteraney ke geyştin be amancekan û xoşbijîwîman bewanewe girêdrawe» (Hayek 1960 [2011: 29]; Caldwell 2004: 347). We tenanet dełêt: «eger demanzanî ke azadî çilon bekar dehênrêt, îtir dozêk boy le arada nedebû» (Hayek 1960 [2011: 31]). Amanc le azadîy takekesî eweye ke hemû kes derfetî ewey hebêt ke «be tewawî û be şêweyekî řebeq kełk le zanînî xoy, betaybet zanînî konkirêtî û zorcar bêwêney xoy le babet helumerce taybetekanî kat û şwên wergirêt» (Hayek 1960 [2011:156-7]). Firîdman terkîz leser nezanî sebaret be řastîye exlaqîyekan dekat, le katêkda hayek le nezanîy exlaqî û herweha nezanî sebaret be çonêtîy řêkxistinî jyanî xełk wird debêtewe, bełam be her şêweyek bêt, nezanî pasawî serekî bo azadîye.

Çeşnêkî taybetî xakeřayî me’rîfî, betaybet xakeřayî sebaret bewey ke komełga çilon řêk bixrêt û ewey ke derencamekanî syasete pesnidikiraw û here lepêşînekanî ême çi debin, bo řaman û hizrî nyolîbrałî bingehî û pêwîste. Sereřay emeş, wek bînîman, nyolîbrałekan hendêk kat řêgay şik û gumanêkî berfiretir degirneber ke têgeyştinman le řastîye exlaqîyekan dexene gumanewe. Debê wek taybetmendîyekî doktirînî nyolîbrał le xakeřayî me’rîfî sebaret be komełêkî fire le řastîye komełayetîye napêwdangîyekan biřwanîn, le katêkda ke xakeřayî sebaret be řastîye exlaqîyekan bew řadeye bo têgeyştin lewey ke nyolîbrałîzim çîye bingehî û serekî nîye. Kewate, dekirêt nyolîbrałîzim beder lem forme berbiławtirey gumangerayî exlaqî formułe bikeyn.

Nyolîbrałekan herweha cext lewe dekenewe ke azadî ew hele bo xełkanêk be amanicgelî cyawazewe deřexsênêt ke hawkarî û herewezî biken û aştî wedî bihênin (Hayek 1978: 111–136). Eme bo bîwkanan tewerêkî giringe (Buchanan 1975). Wek girêbestigerayek pêy waye amanc le řêkkewtin leser řêsa destûrîyekan kotayîhênan be doxî cengîy hobzî û misogerkirdinî astêkî pêwîst le aştî bo řananî berjewendî û destikewtî hawbeş le aługuřdaye. Lem řuwewe, hoy lojîkîy duwem bo azadîye nerênîye berbiławekan eweye ke amrazêk bo hawkarî û aştîn.

Nyolîbrałekan be řaşkawî piştîwanî le mafgelêkî behêzî xawendarêtîy taybet deken, mafgelêk ke netenê şitumek û řajey be mebestî berxorî û bekarhênanî mirov xoy, bełkû herweha le şêwey sermayeş degrêtewe (Hayek 1988: 35; 1973: 107). Hoy lojîkî bo mafgelî xawendarêtîy taybet hawşêwey babetî giştîy azadîye lîbrałîyekane ke bas û gengeşeman kird. Hayek (Hayek 1988: 35; 1973: 107; 1960 [2011:35]) û firîdman (Friedman 1962a [2002: 8-9]) betaybetî bas lewe deken ke tenanet leřûy çemkîyşewe, natwanîn abûrî betewawetî le azadîyekanî tir heławêrîn. Em argîwmêntey herdûkyan zor benawbange ke dełên azadîy syasî û abûrî le mumarese û leser erzî waqî’îş nakirêt lêk cya bibnewe. Eme beşêk le kirokî kitêbî Sermayedarî û azadî Û bê guman kirok û xałî serekîy kitêbî Řêgay koylayetîYe. Bîwkanan (Buchanan 1993: 230) û hayekîş (Hayek 1960 [2011: 141]) cext lewe dekenewe ke mafgelî xawendarêtîy taybet řêge bo mirovekan xoş deken ke bitwanin pilan dabnên, ta řadeyek leber ewey ke xawendarêtîy taybet ew hele bo xełk deřexsênêt ke pare paşekewt biken û bem şêweye kemtir pişt be xawenkaran û bîrokiratekan bibestin. Herweha xawendarêtîy taybet be «mercêkî bineřetî bo řêgrîkirdin le naçarkirdin» û herweha bo dabeşbûnî berbiławî desełat dadenrêt (Hayek 1960 [2011: 140]). Dakokî le azadîy girêbestîş her be hokargelêkî hawşêwey emeye. We komełge bo řêzgirtin lem mafane debê pêşwazî le sermayedarî bikat, çunke cêbecêkirdinî em mafane bê emla û ewla řêkxistinî abûrîy sermayedarîy lê dekewêtewe, ke sermaye hem le layen xawen sermayekan û hem kirêkaran seryek dexrêt.

4. Sermayedarî

Detwanîn sermayedarî wek sîstemêkî abûrî pênase bikeyn ke têyda komełêkî berbiław le şitumek û řaje pêşkeşkirawekan bepêy mafêkî behêzî xawendarêtîy taybet û sîstemêk ke têyda nirxekan le layen řêkxirawe naḧkûmîyekanewe dyarî dekirdirên, beřêwe debirdirêt. Xełk azadin şitumek û řajekanyan be gwêrey her bend û mercêk ke girêbestyan leser kirduwe, be astêkî kem le sinûrdarbûnewe, ałuwêr biken. Nyolîbrałekanîş weha têřwanîn û bîrkirdineweyekyan heye, tenanet ger herdem be naw dakokî le sermayedarî neken.

Nyolîbrałekan le dakokî le sermayedarîda terkîz leser bezandinî dû neyar deken: sosyalîzim û keynizyanîzim, ke be şêweyekî giştî wek řanerî karîgertirîn bedîlekan bo damezrawe cêy mebest û pesnidikirawekanî xoyanyan řeçaw deken. Sosyalîzim, yan lanîkem ew sosyalîzmey ke kewtuwete ber amancî hêrşî nyolîbrałekan, sîstemêkî abûrîye ke têyda sermaye be şêweyekî komełayetî, û begşitî le layen ḧikûmetewe xawendarêtî dekirdirêt, û le layen ḧikûmetî nawendîyewe paşekewtî sermaye berhem dehênrêt û řêk dexrêt û deskewtekanî dabeş dekirdirêt, emeş wate be şêweyekî kocêyî pilan bo abûrî dadeřêjrêt. Nyolîbrałekan be tunditrîn şêwe hêrş dekene ser sosyalîzmî markisîstî, bełam markisîstekan take amancî hêrşekanî wan nîn. Hayek tamezro bû oskar lange (Lange 1936), sosyalîstî sedey bîstem ke hendêk řehendî abûrîy nyoklasîkî qibûł kirdibû, řet bikatewe û bîr û boçûnekanî pûçeł bikatewe. Nyolîbrałekan herweha sosyalîzmî dîmukiratîyan dekirde amancî řexnekanyan; bo nimûne, hayek (Hayek 1944 [2007: 163-4]) le pertûkî Řêgay koylayetîDa řexney arastey sosyalîstekanî fabyan kirduwe.

Argîwmêntî nyolîbrałekan le dijî sosyalîzim leser binemay sê nîgeranî binyat nirawe: nakarameyî, milmilanê û desełat. Sosyalîzim nakarameye, milmilanêy komełayetî çê dekat û be şêwegelêkî metirsîdar desełat le yek şwênda çiř dekatewe. Ba le nakarameyyewe dest pê bikeyn, ew argîwmênte nasrawey ke dełêt abûrîye sosyalîstîyekan be berawird legeł sermayedarî, komełge hejar deken.^[5] Yekem hokarî nawbangderkirdnî hayek řołî ew bû lew baseda ke be gengeşey ḧîsabatî sosyalîstî nawdêr kirabû, ke deperjaye ser ew babete ke çilon pilandaneranî sosyalîst bebê kełkiwergirtin le sîstemêkî nirx, detwanin pilan bo berhemhênan û dabeşkirdinî şitumeke sermayeyyekan dařêjin. Sosyalîstekan deyangut pilandaneran debê bitwanin be kokirdinewey zanyarî leser hełbijardey berxor û berhemhênan pilan dabnên. Ludwîg von mîsês (Mises 1922 [1936/1951]) em gengeşeyey bew argîwmênte dest pêkird ke bebê sîstemêkî nirx, ew zanyarîyey bo dařiştinî pilanî abûrî pêwîste le arada nabêt. Bebê sîstemêkî nirx, hîç zanyarîyek bo kokirdinewe û xemłandin leberdestî pilandaneranda nabêt. Oskar lange (Lange 1936) wełamî dayewe ke beřêwberanî sosyalîstî kompanyakan detwanin be çawlêkerî le nirxekanî bazař em kêşeye çareser biken. Hayek (Hayek 1945) legeł lange hawřa nebû; lew baweředa bû ke tenanet eger zanyarîy pêwîst bo pilandananî abûrî berdestîş bêt, ber lewey ew zanyarîye peywendîdare bigořdirêt kokirdinewey zor esteme û xemłandin û berawridkirdinî her meyser nîye. Kêşeke eweye ke zanyarîy pêwîst bo pilandananî abûrî be kes nadrêt. Be boçûnî hayek, «Eger Hemû zanyarîye peywendîdarekan leberdestimanda bêt, Eger Bitwanîn le sîstemêkî dyarîkirawî hełbijardekanî berxorewe dest pê bikeyn û Eger Dest beser zanînî tewaw leser amrazekanî berdestida bigrîn» detwanîn pilanî abûrî dařêjîn. Bełam eme «be diłnyayî tewawewe ew kêşe abûrîye Nîye Ke komełge legełî berewřûye» (Hayek 1945: 519). Lebrî eme, «ew "data"yey ke ḧîsabatî abûrî lêyewe dest pêdekat hîçkat bo hemû komełge be yek zeyn û nêrînewe "pêdraw û berdest" nîye ke bitwanêt leser amaje û lêkewtekanî kar bikat û hîçkatîş nakirêt bem şêweye pê bidrêt».

Le beramberda, abûrîy bazař le řêgey sîstemî nirxewe detwanêt kełk lem zanyarîyane wergirêt. Sîstemî nirx detwanêt sûd le zanînî xocêyî û zorbey kat nařastewxoy her takêk bo berhemhênanî kara û karîgeraney şitumek û řaje wergirêt bebê ewey ke ew zanyarîyane le şwênêkda ko bikatewe. «taybetmendîy sersamker»y bazař eweye ke katêk ke hendêk kerestey xaw be řadey pêwîst dest nakewêt, «deyan hezar kes ke be çendîn mang pişkinîn û lêkołînewe şunasyan dyarî nakirdirêt, naçar debin ke ew kereste xawe yan berhemekanî be şêweyekî destipêwegrane be kar bihênin», û emeş «bebê ewey ke fermanêk derkirabêt û bebê ewey ke zyatir le çend kesêk hokarekey bizanin» řû dedat (Hayek 1945: 527). Şîkarîy hayek leser ewey ke çilon zeynekan zanyarîyekan pirosês deken (Caldwell 2004: 261–285), û çilon komełgey bazirganî û herweha sîstemgelî řêsa kultûrî û exlaqîyekan degořdirên û geşe deken, lewaneye terkîzî serekîy karekanî bêt (Caldwell 2004: 286-321). Firîdman (Friedman 2000 [2012: 234]) û bîwkanan (Buchanan 1969: 87-8) legeł şîkarîyekey hayek hawřan.^[6]

Nyolîbrałekan bo pasawdanî bazař, beder le argîwmêntî zanyarîpêderane, pena bo komełêk têbînî deben, ke lewane detwanîn amaje be taybetmendîy dahênerêtîy mîkanîzmî bazař û twanayî bazař bo berzkirdnewey sitandardekanî jyan bideyn. Îmon batler (Butler 1985: 22) amaje bewe dekat ke bełgandinî firîdman bo sermayedarî, wek le pertûkî Sermayedarî û azadîDa řûnî kirduwetewe, leser binemay «ew fireçeşnî, xoguncandin û řêkbûnî xêra, dahênan û taqîkarîyeye ke le bazařda bedî dekirêt». Firîdman le kitêbî Azad bo hełbijartinDa dełêt katêk dewłet hewł dedat be şêweyekî kocêyî û nawendigera pilan dařêjêt, hawwiłatîyanî asayî «astî jyanyan nizme» (Friedman & Friedman: 54–5). Le beramberda, bazař «hêzêkî berçaw û serinciřakêşî bo berzkirdnewey astî sitandarde maddîyekan be şêweyekî xêratir le her sîstemêkî tirî» heye, hawkat ke azadîyş deparêzêt (Butler 1985: 197). Hayek (Hayek 1978: 67) cext lewe dekatewe ke sermayedarî pêşbiřkê deparêzêt, ke ew nek wek amrazêk bo geyştin be nirxî hawsengîy bazař, bełkû wek «řêkarêkî dozînewe» bo wedîhênanî bîroke û dahênanî nwê lêy deřwanêt. Bîwkanan gerekyetî serinc leser ew argîwmênte çiř bikatewe ke bazařekan, leçaw karbedestekanî ḧikûmet, pałner û guřutînêkî baştir be xełk debexşin. Lew řuwewe ke «syasetvan û bîrokiratekan wek xełkanêkî asayî řêk hawşêwey ême debîndirên» (Buchanan 1979: B4 [1984:20]), hîç pałner û tamezroyyekyan bo tenanet hewłdan bo řapeřandin û cêbecêkirdinî pilanêkî sosyalîstî nîye. Bełkû lanîkem beşêkî desełatî xoyan beser abûrîda bo amance xowîstanekanyan bekar dehênin, ke emeş, tenanet eger hemû kêşekanî peywest be zanyarîyewe çareser bikirên, karîgerî û karayî ḧikûmetî sosyalîstî dadebezênêt û xaşebiř dekat.

Beşêkî tirî argîwmêntekan le dijî sosyalîzim bo ewe degeřênewe ke sosyalîzim milmilanêy napêwîst dênête arawe. Hayek denûsêt ke sosyalîzim «řêkkewtinêkî zor řebeqtir lemeř bayexî řêjeyî amance komełayetîye cyawazekan be berawird legeł ewey le waqî’da le aradaye pêşgirîmane dekat», ke akamekey eweye ke «desełatî pilandanan debê komełêkî berbiław û hemelayene lew behayaney ke bûnyan nîye beser xełkida bisepênêt» (Hayek 1997: 193; herweha biřwane Hayek 1944 [2007: 109, 166]). Firîdman be heman şêwe dełêt ke «herçî bwarî ew çalakîyaney ke lejêr kartêkerî û çawdêrîy bazařdan berîntir û berfirawantir bêt, ew pirisgirêkane ke pêwîst be biřyarî syasîy řaşkawane û desa geyştin be řêkkewtine leseryan kemtir debnewe» (Friedman 1962a [2002: 24]). Bazařekan ew hele deřexsênin ke ew xełkaney cyawazîy řa û boçûnyan heye, sereřay hebûnî behagelî cyawaz qazanc be yektir bigeyenin. Le beramberda, sosyalîzim pêwîstî be pilanêkî nawendîye, û lem řuwewe debê beha û amanicgelî miştumřihełgir û taqim û tîregerayane beser hemuwanda bisepênêt. Ḧikûmete sosyalîstîyekan bo çareserkirdinî em milmilanêyane û sepandinî pilanêkî nawendî, debê desełatî syasî le şwênêkda çiř bikenewe.

Sosyalîzim le řêgey dîkeşewe leřadeber desełat le şwênêkda çiř dekatewe. Zorcar sosyalîstekan basyan lewe kirduwe ke be gwastinewey amrazekanî berhemhênan bo komełge, dekirêt desełatî abûrîy kapîtalîstî kontiroł bikirdirêt, bełam hayek (Hayek 1944 [2007: 165]) le wełamda dełêt ke sosyalîzim «desełat kip nakat», tenya le yek şwênda çiřî dekatewe. Firîdman (Friedman 1955 [2017: 4]) hawřaye û dełêt ke «desełatî syasî le siroştî xoyda meylî be çiřbûnewe le şwênêkda heye», le katêkda desełatî abûrî «eger le řêgey bazařêkî bêlayen řêk bixrêt detwanêt ta řadeyekî zor nenawendî û nakocêyî bêt». Metirsîy çiřbûnewey desełat le damezrawe syasîyekanda eweye ke «ḧikûmet paşko û milkeçî girûpe kocêyye xawen berjewendîyekan debêt», le katêkda bazařekan le řêgey «guşarî peřj û biławî milyonan berxorî tak» degořdirên. Be heman şêwe, le katêkda ke ḧikûmetekan birew be pawankarî û qorxkarîyekan deden, «bazař têkyan deşkênêt» (Butler 1985: 223). Yek le layene başekanî bazařekan eweye ke xełk detwanin biřyar biden ke neçne naw ałuwêrewe, le katêkda lejêr sêberî sosyalîzmida hemuwan le milmilanêyekî syasî têwe deglên. Cige leme, hayek (Hayek 1978: 99) dełêt ke lejêr sêberî sosyalîzmida desełatî syasî pêgey komełayetîy takekan û girûpekan dyarî dekat, ke akamêkî be tane û teşerî doktirînêke ke amancekey dabeşkirdin û pexşankirdinî desełate. Bîwkananîş (Buchanan 1993: 246) leser em boçûneye, herçend ta řadeyek hokarekanî cyawazin.

Nyolîbrałekan leber ewe dakokî le sermayedarî naken ke herçî şayenî xełke pêyan debexşêt. Firîdman û bîwkanan weha argîwmêntêk nahênne arawe, û hayek dijî bangeşegelî lem çeşne dedwêt û bełgandin dekat. Hayek (Hayek 1978: 70) le çendîn şwênda dełêt ke lêkewte û encamekanî bazař be hîç şêweyek be gwêrey lêweşaweyî û şyanêkî taybet nîn, û boye kes natwanêt biłêt ke lêkewtey bazař dadperwerane yan nadadperweraneye. Hayek, firîdman û bîwkanan lewe têdegen ke lêkewte û encamekanî bazař le goşenîgayekî exlaqîyewe zorbey kat heřemekî û be řêkewtin. Bazařekan hendêk kesî neşyaw dewłemend deken û hendêk kesî şyaw û lêweşawe hejar deken.

Wek amajeman pê da, keynizyanîzim neyare gewrekey tirî nyolîbrałîzme. Ba keynizyanîzim wek komełêk pêşnyar û gełałey řamyarî pênase bikeyn ke amanc lêyan birîtîye le řastkirdnewey şiksite hełbestirawekan bo bazař leser astî kełe’abûrîda, û betaybet wek kełkiwergirtin lew beşe le xercîyekanî ḧikûmet ke le encamî kurtihênanî budce le řêgey qerzewe be mebestî beřêwebirdinî sûřî bazirganî û bizawtin û wecûłexsitinî abûrî dabîn kirawin. Em syasetane le con meynard keynzewe (Keynes 1935 [1965: 2011]) îlham wergîrawin, tenanet eger hemûkatîş be berdewamî ew syasetaney negirtibêteber.^[7]

Her sê bîrmendeke hewłêkî zor deden ke wełamî argîwmêntekanî keyniz sebaret be destitêwerdanî ḧikûmet bidenewe. Argîwmêntekanî hayek (Hayek 1941 [2007]) le peywendî legeł ewedan ke çilon xercîyekanî ḧikûmet û biřyar û hengawekanî bankî nawendî karîgerî leser pêkhatey şitumeke sermayeyyekan le seranserî abûrîda dadenên. Be pêçewaney diłnyayî û asûdeyî keyniz (Keynes 1935 [1965: 37-45]) le data amarîyekan le kitêbî Bîrdozî giştîDa, hayek (Hayek 1941 [2007]) pêy waye ke piştibestin be data sakare abûrîyekan eme leberçawman lêł û nařûn dekat ke pêkhatey sermaye û weberhênan le seranserî abûrîda be çi şêweyeke. Hayek herweha lew baweředaye ke hokarî serekîy datepînî abûrî ew syasetaneye ke pêdanî î’tibarî bankî, zor sakar dekenewe, ke debête hoy weberhênanî hełe ke le serdemî lêkewtinî abûrîda debê next bikirênewe. Xałî cêy bayex emeye ke řexney hayek le keyniz le nîwey duwemî sedey bîstemda karîgerîy nebû. Bîrokekanî firîdman û bîwkanan, betaybetîyş firîdman, qursayî û bandorêkî zortiryan hebû.

Firîdman û bîwkanan deperjêne ser ew bangeşe keynzîyane ke dełên datepîne abûrîyekan behoy kembûnewey koy xwast dêne arawe û tenya be yarmetîy qursî ew pałnere darayyaney le řêgey qerzewe dabînî darayî kirawin dekirêt çareser bikirdirên (gerçî keyniz xoy hemûkat layengirî syasetî dijesûřîy dabînî darayî le řêgey qerzewe nebû). Firîdman (Friedman 1959) doktirînî monîtarîzmî pere pê da, ke pêy waye heławsan le hemû katêkda û le hemû şwênêkda dyardeyekî pareyye. Heławsan û sûřî bazirganî detwanrêt be syasetî pareyî kontiroł bikirdirêt û boye pêwîst be wełamêkî darayî nîye. Firîdman û ana şwartiz (Friedman & Schwartz 1963) pêyan waye ke «datepînî abûrîy mezin» [1929-1939] behoy dabezîn le koy xwastida nebû, bełkû lebrî ewe sîstemî bankî nawendîy emrîka hokar bû ke řû bidat –her ew banke nawendîyey ke bo ewe saz kirabû ke pêş be datepîne abûrîyekan bigrêt– ewîş çunke bankî nawendîy emrîka řêgey be binaẍepare da ke dařmêt. Eger bankî nawendîy emrîka geşey paşekewtî parey misoger bikirdaye, dekira pêş be «datepînî abûrîy mezin» bigîrdirêt. Em babete bo dakokî le bazař bayexêkî zorî heye çunke sûçî «datepînî abûrîy mezin» be şêweyekî berbiław xiraye ser sermayedarî û ewî pê serkone kira. Eger ew «datepîne abûrîye» feşelhênanêkî ḧikûmet le akamî xirap beřêwebirdinî pare bû, ewe em «datepîne abûrîye» natwanêt bibêt be binemayek bo řetkirdinewey sermayedarî –bełkû tenanet řenge hokarêk bêt bo bepîreweçûn û qibûłkirdinî sermayedarî.

Le řwangey firîdmanewe (Friedman 1959), kardanewey serekîy syaset gwastinewey berpirsyarêtîy beřêwebirdinî sûřî bazirganî le kongirêsewe bo bankî nawendîy emrîka, û bestinewey bankî nawendî le syasetêkî kiranewey pareyîdaye bo ewey ke nehêłêt tûşî hełey gewre bibêt. Zor sade bîłêm, dařêjeranî syasetî pareyî be řadey pêwîst şareza û lêzan nîn ke syasetî pareyî bo beřêwebirdinî sûřî bazirganî bekar bihênin. Bełkû pêwîste pabend be řêsayekewe bin ke heławsanî hêdî û leserexoy lê dekewêtewe, ke hem pêş be heławsanî řijd degrêt û hem be kemkirdinewe û řewandinewey ew ałozî û şêwawîyaney behoy heqdestî nomînałî çespaw hatûnete arawe, ber be bêkarîy dirêjedar û sûřî degrêt, be pêçewaney bîr û boçûnî keyniz (Keynes 1935 [1965: 231-7]). Terxankirdinî serinc û terkîzman leser geşey binaẍepare herweha ber be dařmanî paşekewtî pare degrêt û le akamda řêgrî le çend ḧałet û corî datepînî abûrî dekat.

Řexney bîwkanan le keyniz cyawaz lewey firîdmane, herçende řexnekanî em duwe yektir behêz deken. Bîwkanan (Buchanan 1987, 1999) pêy waye ke tenanet eger keyniz be dirustîyş hokarekanî datepînî abûrîy destinîşan kirdibêt, ta katêk ke xełkanî cîhanî waqî’ ḧikûmetekan pêk dehênin û beřêweyan deben, çareserekey natwanêt kełkî hebêt. Zorbey syasetvanan û berpirsan û karbedestanî ḧikûmî zortir le xemî qazanc û bejewendîy xoyan û girûpgelêkî xawen berjewendîy taybetdan, nek xemî berewpêşbirdinî çakey giştî. Boye katêk ḧikûmetêk bijardey pałnerî abûrîy dabînkiraw le řêgey qerzewe hełdebjêrêt û kara dekat, egerî ewe zortire ke ew pareye arastey ew girûpane bikirdirêt ke be diłî syasetvananin, nek bidrêt bew şwênaney ke zortirîn pêwîstîyan bew pare pałnereye. Giriftêkî serekîy syasetî darayî keynzî, metirsîy giştigîr û berbiławî şiksitihênanî ḧikûmet behoy hengawekanî ektere abûrîye berjewendîxwazekane, ke tewerêkî serekîy kitêbî Ḧîsabatî řezamendîYe (Buchanan & Tullock 1962). Be heman şêwe, katêk xełk řû le gwastinewe û henardinî řastewxoy pare deken, kemkirdinewey astî kurtihênanî budce dway kotayîhatnî datepînî abûrî estem debêt, ke eme debête hoy qerzî dirêjxayen û dabezînî astî birew û geşey abûrî.

5. Dîmukirasî

Nyolîbrałekan pêşwazî le dîmukirasî deken. Betaybetîtir, piştigîrîy mafî yeksan bo dengidan û beşdarî le hełbijardinekanda deken û piştîwan û layengirî dîmukirasîy perlemanî wek amrazêk bo dananî yasan. Hayek dełêt, «beqûłî baweřim be pirensîpe bineřetîyekanî dîmukirasî wek take řêgey karîger ke ta emřo bo meyserkirdinî gořankarîy aştîyane dozîwmanetewe heye» (Hayek 1979: xiii), û bangeşey ewe dekat ke nîgeranî diłsardî û bêhîwayî le dîmukirasî «wek şêwaz û mîtodêkî xwazraw bo ḧikûmete». Lay hayek, ger biřyare sîstemî bazař be dirustî îş bikat debê «lenaw komełêk damezrawey komełayetîda cê bigrêt», û emeş birîtî le «syasetêkî dîmukiratîy milkeçî serwerîy yasa»ye (Caldwell 2004: 348). Xałêkî cêy bayexî kitêbî Řêgay koylayetî Eweye ke bîselmênêt ke sosyalîzmî lîbrał dîmukiratî naseqamgîre û ewey ke sosyalîzim ya debê lewe dest bikêşêt ke dîmukiratî bêt yan lewey ke sosyalîzim bêt. Boye her hewłêk bo dařiştinî pilan bo abûrî netenê mafe lîbrałîyekan lenaw debat, bełkû benaçar dîmukirasîyş kawil dekat.

Arastey dakokîkirdinî hayek le dîmukirasî řûy le mîtodêkî amrazgerayaneye, lew řuwewe ke dełêt «behay řasteqîney dîmukirasî eweye ke wek řêwşiwênêkî mişûrxorane û tokmekarîy pakij dewr debînêt ke le dijî xirap bekarhênanî desełat parêzgarîman lê dekat. Dîmukirasî řêgeman pê dedat ḧikûmetêk le koł xoman bikeynewe û hewł biden ḧikûmetêkî baştir le şwênî danêyn» (Hayek 1979: 137). Herweha «yek le giringitrîn qełẍanekanî parêzerî azadîye» (Hayek 1979: 5). We legeł emeşda, hayek pêy waye ke bo dannan be yeksanîy mirovekan pêwîste netenê yeksanî leberdem yasada hebêt bełkû «herweha dexwazêt ke hemû mirovekan pişkî hawbeşyan le dananî yasada hebêt» tenanet ger dîmukirasî «amrazêkîş bêt nek amancêk» ke pêwîste sinûrdar bikirdirêt (Hayek 1960 [2011: 103, 107-8]).

Em derwestîye le layen endamanî «komełey monit pêlêrîn»ewe ke hayek řêkî xistibû, qibûł kirabû. Angus burgîn dełêt ke «be dirêjayî deyey yekemî damezranî em komełeye, peywendîyekî girîmaneyî le nêwan bazaře azadekan û syasete dîmukiratîyekanda bałî beser bas û gengeşekanî em komełeyeda kêşabû û girîmaneyekî bineřetîy bo zorêk le beşdarîyekanî endaman le gengeşe û miştumřekanîda pêk hênabû» (Burgin 2012: 117). Firîdman zortir leser ew binemaye dakokî le bazaře azadekan dekat ke bo azadîy syasî û dîmukirasî yarmetîderin; em dû azadîye «beyekewe girêdrawin û le yektir cya nakirênewe» (Butler 1985: 207). Firîdman (Friedman 1962a [2002: 9]) zorbey kat dełêt ke «hîç nimûneyek le hîç serdem û hîç şwênêkda şik nabat ke têyda komełgeyek bewe nasrabêt ke ta řadeyekî zor azadîy syasîy têda bedî dekirêt, keçî kełkî le şitêk le şêwey bazařêkî azad bo řêkxistinî beşêkî berçaw le çalakîye abûrîyekanî wernegirtibêt». Kewate, wa dyare baweřî firîdman eweye ke dîmukirasî çakeyekî mezne, bełam ême bo lay xemłandinî hokarekanî emey ke boçî waye řadekêşrêyn. Dekirêt biłêyn dakokîy firîdman le dîmukirasî zorbey leber eweye ke azadî deparêzêt û derfetî leser kar labirdinî aştîyaney ḧikûmetêkî xirap deřexsênêt. Bełam le koy berhemekanî zor kem heye be şêweyek le şêwekan qise leser em pirsyare bikat.

Bîwkanan dîmukirattirînî em sê keseye. Hawřaye ke dîmukirasî bo aştî û pêşkewtinî komełayetî pêwîste, bełam cext lewe dekatewe ke bo yeksanîy syasî pêwîste ḧikûmet leser binemay řezamendîy xełk bêt. Dîmukirasî dirêjkirawey takgerayyekeyetî: «řêbazeke debê dîmukiratî bêt, ke lem têgeyştineda tenya corêke le normî pênaseyî bo takgerayî. Her mirovêk takêk be hejmar dêt, îtir tewaw» (Buchanan 1975: 2). Bîwkanan hawkat ke bo řêsa destûrîyekan pêdagrî leser řezamendîy yekdeng û betêkřayî dekat (be şêweyekî serinciřakêş, le nêwan kesanî na’aydyalda), pêy waye ke destûrekan debê řêge bew řêsayaney biřyardan biden ke tenanet yekdengîy tewawyan leser nîye, bo nimûne ḧukmiřanîy zorîne. Řaste bîwkanan (Buchanan and Tullock 1962: 85–96) dełêt ke bo řêsakanî yasadanan lecyatî zorîney sade debê zorîney behêz řeçaw bikirdirêt, bełam hêştaş eme le çwarçêwey dîmukirasî dernaçêt, betaybet katêk ke binaẍekanî be řezamendîy berbiławî xełk behêz û pitew bikirdirêt.

Bełam bepêçewaney zorêk le tyorîste dîmukiratîye kilasîk û hawçerxekan, nyolîbrałekan dîmukirasî ne wek lexogrî îtosêkî komełayetî yan kultûrêkî neteweyî debînin û ne xoy le xoyda wek derbiřînêkî azadî seyrî deken. Wek hayek (Hayek 1979: 5) amajey pê dedat, «dîmukirasî xoy azadî nîye». Firîdman pêdagre ke be şêweyekî selbî le azadî têbgeyn, be corêk ke têgeyştinman bo pirosey syasî wek dyarîkerî sinûrekanî azadî û řenge parêzerîşî bêt, bełam wek bercestekirdinî azadî lêy neřwanîn. Herweha bîwkanan řexne lew têřwanîne degrêt ke ew be řwangeyekî le bineřetda «řomantîk» bo dîmukirasî řeçawî dekird, ke be gwêrey ew řwangeye wîst û îradey xełk le hengaw û kirdewekanî ḧikûmetêkî dîmukiratîda berceste debêtewe û xoy derdexat.

Şayenî base ke nyolîbrałekan katêkî zor zyatir bo bas û munaqeşe leser sinûrekanî dîmukirasî terxan deken takû gengeşe leser dîmukirasî xoy. Beşêkî bo ewe degeřêtewe ke le dway şiksitihênanî faşîzim, çakî û lebarîy dîmukirasî lay nyolîbrałekan û berdengî bas û giftugokanyan, be şitêkî řûn û bełgenewîst dandirawe. Hayek, firîdman û bîwkanan lebrî eme, sernicyan dexene ser řexnegirtin le dîmukirasîy «bêsnûr». Hayek (Hayek 1944 [2007: 111-2]) lewe nîgerane ke dîmukirasîyekî bêsnûr detwanêt serwerîy yasa lawaz û xaşebiř bikat û desełatî miłhuřî bênête kayewe. Dełêt (Hayek 1960 [2011: 106]) desełatekanî her «zorîneyekî katî» debê sinûrdar bin. Desełatî bêsnûr «kemayesîyekî kuşnidey formî zał û bawî dîmukirasîye» û leser binemay ew girîmane hełe û çewte damezrawe ke hemû yasakan «le desełatî yasadananewe serçawe degirin» (Hayek 1979: 3-4). Kêşeyekî tirî dîmukirasîy bêsnûr eweye ke koř û komełe dîmukiratîyekan desełatêkî zortir lewe degirin be destewe ke bitwanin be şêweyekî kara û karîger hełîsûřênin, û bem şêweye naçar debin otorîte û desełat «řadestî ew beřêwberane biken ke erkî wedîhênanî amanicgelêkî taybetyan pê sipêrdirawe» (Hayek 1960 [2011: 116]). Le dîmukirasîyekî bêsnûrda «ewaney hełgirî desełatî îxtyarî û be gwêrey pêxoşbûnî xoyanin, byanhewêt yan na, naçarin le berjewendîy girûpgelêkî taybet desełatyan be kar bihênin ke her ew desełateyan pişti’estûr û girêdraw be dengî namsoger û yeklayînekirawey ew girûpgele taybeteye» (Hayek 1979: 139). Detwanîn biłêyn amancî bergî sêyemî pertûkî Yasa, yasadanan û azadî Geřandinewey baweř be dîmukirasî le řêgey dakokîkirdin lew sinûrane bû ke boy dandirawe.

Firîdmanîş (Friedman 1962b [2017: 26]) amaje be zorêk lem xałane dekat û cext leser emeş dekatewe ke azadîy syasî tenya «nebûnî naçarkirdin û zorlêkirdin le mirovêk le layen mirovekanî tire» û ewey ke heřeşey bineřetî bo ser azadî «hêz û desełatî naçarkirdine», ca çi ew desełate le destî dîktatorêkda bêt çi le destî «zorîneyekî satewextî û kurtimaweda». Nîgeranîyekî tirî firîdman eweye ke ger lecyatî «dîmukirasîy beşdarîkerane» «dîmukirasîy bîrokiratî»man hebêt, dîmukirasî berew ciłewgirtin, nakarameyî û kontirołkirdin biřwat.^[8]

Argîwmênit û binemay lojîkîy bîwkanan (Buchanan 1962: 131-146) bo sinûre destûrîyekanî ser dîmukirasî dewłemenditir û bîrtîjanetir lewey hayek û firîdmane. Bîrdozî girêbestî bîwkanan bo em argîwmênte terxan kirawe ke ḧukmiřanîy zorîney sade detwanêt komełêk kêşe û giriftî fireçeşnî lê bikewêtewe, ke le hemûyan serekîtir metirsîyekanî cêgořkêy hawpeymanî û hewałbendîyekanî dengideran yan yasadanerane ke be dabeşkirdinewey saman, xesar be yektir degeyenin û saman le yektir dûr dekenewe, û bem şêweye bo hemuwan derencamekanî astî nizmitirî parîto dête arawe. Kêşeyekî dîkey dîmukirasîy bêsnûr eweye ke «tenanet le lebartirîn barudoxîşda lewaneye karkirdî pirosey dîmukiratî, desbiławîy budceyî lê bikewêtewe. Eger le destûrda sinûr bo dîmukirasî dyarî nekirdirêt, deşê dîmukirasî bibête lîvyatanî xoy» (Buchanan 1975: 204–5). Sinûrekanî ser dîmukirasî le pêwîstîyekanî xudî yeksanîy syasîyşe, çunke «desełatî miłhuřaney zorîne» heřeşeyeke bo ser mafe yeksanekanî kemînekan, û betaybetî «çunke diney ew wehme aydyalîstîye dedat ke beşdarîkirdin tenya şitêke ke giringe», detwanêt metirsîdar bêt (Buchanan 1993: 259). Le encamda, bîwkanan (Buchanan 1999: 75-88) piştigîrî le mîkanîzmekanî derçûn, bo nimûne řêkxistine fîdrałîyekan dekat, ke ew mîkanîzmane řêge be xełk deden ke le dîmukirasîy zêdeřoyane řizgaryan bêt.

Pêş ewey kotayî bem beşe bênîn pêwîste çwar řûnkirdinewe bideyn: yekem, nyolîbrałekan sereřay nîgeranîyekanyan sebaret be dîmukirasîy bêsnûr, deyanhewêt mafe dîmukiratîyekan biparêzin. Giriftêk ke legeł dewłete berbiławekan heyane eweye ke dewłete zebelaḧekan astî karîgerîy dengî herkam le takekan dadebezênin. Emeş leber eweye ke ḧikûmete zebelaḧekan natwanin hawsengî le nêwan erke zorekanyanda biparêzin û natwanin ew xatircemîye biden ke řêkkewtin leser pirse here giring û lepêştirekan bibeneser. Hayek dełêt ke akamî eme naseqamgîrîy dîmukiratî debêt ke dîktatorîy lê dekewêtewe. Nyolîbrałekan be pêçewaney lîbrałe yeksanîxwaztirekan, hewł naden le řêgey lêwridbûnewe û řagořînewey dîmukiratî, pirosey dîmukiratî endazyarî biken. Bełkû lebrî ewe, hîwadarin be girtineberî řêgey sinûrdarkirdinî destûrî le qonaẍekanî dwatrî pirosey dîmukiratîda, bo nimûne be sinûrdarkirdinî desełatî yasadanan, parêzgarî le mafe dîmukiratîyekan biken. Duwem, nyolîbrałekan le katêkda ke piştigîrîy dyarîkirdinî sinûr bo dîmukirasî deken, beqûłî legeł nenawendîkirdinî desełatî syasî û misogerkirdinî ewen ke desełat be dest hemuwanewe bêt, û be parêzrawî le beramber tałan û załêtîy ḧikûmî û kompanyakan pabendin. Wek firîdman amajey pê dedat, «kompanya bazirganîyekan dakokîkar û bergirîkarî abûrîy bazařî azad nîn. Bepêçewanewe, yek le serçawe serekîyekanî metirsîn» (Burgin 2012: 202).

Ewan tenya sebaret bewey ke çilon em babete leřûy damezraweyyewe misoger bikirdirêt legeł lîbrałe yeksanîxwazekan nakokin. Wek le serewe amajeman pê da, nyolîbrałekan cext lewe dekenewe ke dařiştin û gełałekirdinî damezrawekan be şêweyek bêt ke damezrawe gendeł û xosepênekan netwanin, le nawxo yaxud le derewey ḧikûmet, bo nimûne le bekarhênanî bazařekanda, pêk bihêndirên. Bełam herweha bo sinûrdarkirdinî sitem û serkut û gendełî, pena debene ber komełêk mîkanîzmî destûrîy wek řêsakanî zorîney behêz (Buchanan & Tullock 1962) û fîdrałîzim (Feld 2014). Bem pêye, nîgeranîyekî qûłî nyolîbrałekan eweye ke xełk le kontirołî leřadebederî syasî parêzraw bin, bełam wa bîr nakenewe ke řagořînewey giştî babetêkî bingehî û serekî bo desteberkirdinî ew amancane bêt. Detwanîn biłêyn bo sinûrdarkirdinî bekarhênanî desełatî syasî, mîkanîzmekanî «derçûn» be bijardeyekî baştir û guncawtir le mîkanîzmekanî «deng» dadenên (Hirschman 1970). Xałî sêyem, nyolîbrałekan tenya kesanêk nîn ke le sinûrdarkirdinî dîmukirasî le destûrda dakokî deken, herçende zorbey tyorîste dîmukirate çepgerakan, be berawird legeł nyolîbrałekan, sinûrgelêkî kemtir bo dîmukirasî dadenên.

Le kotayîda, mêjûnûsanî endêşey syasî serinciman bo ew řastîye řadekêşin ke ew kesayetîye nyolîbrałaney lêreda bas kirawin hendêk kat peywendî û têkeławîyan legeł dîktatorîy agusto pînoşêt le çîlîda hebuwe. Bełam bîwkanan (Farrant & Tarko 2018) û firîdman (Burgin 2012: 205) le baştirîn ḧałetda peywendîyekî kem û kurtyan legeł ew řijêmeda hebuwe û tenanet řexnegrîşî bûn. Bełam bedaxewe, babetî hayek çîrokêkî tire. Hayek bîrdozêkî nîweçił û natewawî be nawî «dîktatorîy řaguzer» hebû ke řêgey be dîktatorêkî lîbrał deda ke pêş be derencame sosyalîstîyekan bigrêt û komełgeyek berew dîmukirasîyekî lîbrał bigwazêtewe, û em babete le řûnkirdinewey hendêk têbînî û lêdwanî erênîy hayek le pałpiştî û layengirîy řijêmî pînoşêtda yarmetîdere (Farrant, McPhail, & Berger 2012; Biebricher 2018: 142–7; Slobodian 2018: 277). Piştigîrîy hayek bo ew řijême derwestîye dîmukiratîyekanî nyolîbrałekan xaşebiř nakat, bełam detwanîn biłêyn ke hayek leřadebeder le dîmukirasî beguman bû. Detwanîn metirsîyekanî cudakirdinewey xest û çiřî lîbrałîzim le dîmukirasî beřûnî bibînîn, ke detwanêt kesêk be řadeyek hełxiřênêt ke bo pêşgirtin le sosyalîzmî dîmukiratî, xoy le baweşî dîktatorîy lîbrał hawêt.

6. Dewłetî xoşbijîwî

 nyolîbrałekan ke legeł dewłetêkdan ke ta řadeyek berbiławtir le dewłetêke ke ḧikûmetekey le hember hêze derekîyekan û tawanbare nawxoyyekan parêzgarî le xełk dekat, şitumeke giştîyekan berhem dehênêt û xizmetguzarîy sinûrdar bo hejaran dabîn dekat, piştigîrîy bacdananî mamnawend, dabeşkirdinewey saman, dabînkirdinî şitumeke giştîyekan û cêbecêkirdinî bîmey komełayetî deken. Bo nimûne, hayek (Caldwell 2004: 291), firîdman (Butler 1985: 206) û bîwkanan (Buchanan 1975: 35-52) legeł dabînkirdinî şitumeke giştîyekan le layen ḧikûmetewen, çunke bazařekan be řadey pêwîst şitumeke giştîyekan berhem nahênin, leber hendê, ḧikûmet tenanet eger hendêk car şiksitîş bihênêt pêwîste hengawêk binêt (Butler 1985: 206).

Bê guman nyolîbrałekan be yasa û peyřewekanî ḧikûmet řeşbînin, ke beşêkî zorî bo ewe degeřêtewe ke wa bîr dekenewe ke damudezgakanî çawdêrî dexwazin pişt le amanc û mebestî baş û řû le mebestî çewt û xirap biken (2007: 93). Eme tewerêkî berdewamî karekanî firîdmane (Friedman 1962a [2002: 137-160]), betaybet le řexnekanî le pêdanî mołetî pîşeyîda. We şîkarîy řantixiwazî yek le bîroke serekîyekanî bîwkanane ke em babete herweha le layen hawkarî serdemêkî dûrudrêj le karî twêjînewey, wate gordon tułokîş xirawete řû. Bîrokirasîye meznekan desełatêkî zor dedene dest beřêweberan, desełatêk ke be kirdewe dexwazêt bo berjewendîgelî taybet xirap bekar bihêndirêt (Butler 1983: 209). We bedłinyayyewe, nyolîbrałekan hemûyan dijî syasetî darayî keynzîn, betaybet ew pałneraney le řêgey qerzewe dabînî darayî dekirên (Buchanan 1987: 456; Butler 1985: 186). Bełam em nîgeranîyane legeł layengirî le dewłetî xoşbijîwî yek degrêtewe.

Hayek destitêwerdane corawcorekanî ḧikûmetî tewaw bedłe. Hayek (Hayek 1944 [2007]) le pertûkî Řêgey koylayetîDa dakokî dekat le syasetî pareyî dijesûřî, sazkirdin û binyatnanî jêrxanekanî gwastinewe le layen ḧikûmetewe, bîmey komełayetî bo karesate siruştîyekan, bîmey tendirustî le layen ḧikûmetewe, astêkî lanîkemîy dahatî bineřetî, û hewreha yasagelêkî estem le peywendî legeł katjimêrekanî karkirdin, tendirustî û selametî le şwênî karda, jehrekan, lenawbirdinî daristan, mîtode zyanbexşekanî kiştukał, jawejaw, dûkeł û nirxî ew şitumek û řajeyaney pawankarîy siruştîn (Hayek 1944 [2007: 22, 43-4, 133-5, 217]; Burgin 2012: 90-1). Be heman şêwe, le kitêbî Destûrî azadîDa dełêt ke ḧikûmet pêwîste pêş be datepînî abûrî bigrêt û mûçey xanenşînî, çawdêrîy pizîşkî û parey perwerde le şêwey kopînda dabîn bikat (Hayek 1960 [2011: 264, 276, 286, 294, 379]). Hayek berdewam cext lewe dekatewe ke «formułe konekanî "lêsê fêr" (Laissez faire) yan destitêwerdan nekirdin pêwerêkî wek pêwîst û guncawman bo heławardin le nêwan ewey le sîstemêkî azadda řêpêdraw û qibûłkirawe legeł ewey qibûłkiraw nîye pê nadat» (Hayek 1960 [2011: 231]; herweha biřwane Hayek 1944 [2007: 71]; 1973: 62; 1979: 41).

Hayek tenanet piştîwanî le dahatêkî bineřetî dekat: « ... Diłnyabûn le dahatêkî lanîkemîy dyarîkiraw bo hemuwan ... Wa dyare netenê parêzgarîyekî tewaw řewa le hember metirsîyekî hawbeş bo hemuwan debêt, bełkû beşêkî taybet lew komełge mezne debêt ke têyda tak çîtir îd’ayekî taybetî leser endamekanî ew girûpe biçûke taybetane nîye ke têyanda le dayk buwe» (Hayek 1979: 55). Le katêkda ke mebestî hayek le zarawey «řewa» lêł û nařûne û lewaneye tenya ta řadeyek legeł bekarhênanî ew zaraweye le felsefey syasîy hawçerxda yek bigrêtewe, wê deçêt pêy wa bêt ke ḧikûmetekan leřûy exlaqîyewe pêwîste řêwşiwên û hengawekanî dewłetî xoşbijîwî biben be řêwe. Ḧikûmetekan debê be şwên kemkirdinewey hejarîda bin, nek tenya leber ewey ke besûde, bełkû çunke karêkî diruste. Hayek nîgeranî eweye ke tořekanî selametîy komełayetî le kontiroł derbiçin, bełam sereřay emeş piştigîrîyan dekat (Caldwell 2004: 291).

Legeł eweda ke firîdman lîbertaryentirîn kesî naw em sê kesayetîyeye (Burgin 2012: 213), be hîç şêweyek dakokî le hełweşandinewey dabeşkirdinewey saman le pênaw hendêk amanc û mebestida nakat, û bangeşey ewe dekat ke ḧikûmet debê «nehametî û hejarîy tûş û estem kem û sařêj bikat» (Friedman 1951 [2012: 7]). Ḧikûmet debê «ew endamaney komełge ke nakirêt wek takêkî "berpirsyar" řeçaw bikirdirên, betaybet mindałan û şêtekan, biparêzêt» (Butler 1985: 206). Herwetir, «lîbrałekan ke piştigîrî û pêşwazî le kemkirdinewey hejarî le layen ḧikûmetewe deken, be piley yekem leber eweye ke řaşkawane be şêweyekî bawkisalarane agayan le xełkanî hejare» (Friedman 1974b [2012: 23]).

Yek le benawbangitrîn pêşnyare řamyarîyekanî firîdman bacî nerênî leser dahate, ke têyda hejaran ger bêtu dahatyan be řadeyekî dyarîkiraw kem bêt, le yarmetîy darayî řastewxo behremend debin ke parekey le řêgey bacî erênî leser dahatî dewłemendan û çînî nawend dabîn dekirêt (Friedman 1962a [2002: 191-4]). Firîdman (Friedman 1960 [2002: 191-2]) lew baweředa bû ke em syasete bo kemkirdinewey hejarî řewaye, çunke çalakîy xêrxiwazîy naḧkûmîy petî řenge bibête hoy miftexorî. Firîdman (Friedman 1962a [2002: 85-107]) herweha dahênerî syasetî kopînî qutabxaneye, û ew (Friedman 1974b [2012: 20]) be mercêk ḧikûmet qutabxanekan kontiroł nekat, pałpiştî le xwêndinî naçarî dekat.^[9] Legeł hemû emaneşda, firîdman hêştaş nîgeranî eweye ke dewłetî xoşbijîwî leřadeber bîrokiratî û otorîtaryen bêt, her boye legeł eweda bû ke yarmetîy darayî řastewxo cêy zorbey pirogramekanî dewłetî xoşbijîwî bigrêtewe.

Cêyetî lêreda bas le dû xałî dîke sebaret be řwangey firîdman bo kemkirdinewey hejarî bikeyn. Yekem, firîdman wa bîr dekatewe ke «hîç řêsa û pênaseyekî siruştî bo xawendarêtî nîye. Dwacar tuxmêkî le bineřetda arezûmendane heye ke dyarî dekat hêł û sinûrekanî xawendarêtî ta kwê bikêşrên» (Friedman 1974a [2017: 86]). Eme xałêke ke zorbey kat le layen řexnegranî lîbertaryanîzim cextî leser dekirêtewe, ewîş leser ew binemaye ke mafe xawendarêtîyekan girêbestîn, nek siruştî, boye natwanin leřûy exlaqîyewe dabeşkirdinewey saman qedeẍe biken (Murphy & Nagel 2002). Em řistane ewe pêşan deden ke felsefey syasîy firîdman mafêkî siruştîy xawendarêtîy taybet le xo nagrêt ke wek řêgir û berbestêk leberdem dabeşkirdinewey saman bêt. Duwem, firîdman dakokîy xoy le dewłetî xoşbijîwî, wek beşêk le bîrdozî na’aydyalî xoy dezanêt, nek aydyal. Firîdman dakokî le kopîn û bacî nerênî leser dahat dekat «nek leber ewey ke beşêk le komełgey yutopyayî aydyalî min bin, bełkû çunke min way bo deçim ke be leberçawgirtinî ew şwêney êsta lêy řawestawîn, karîgertirîn hengawekan bo geyştin bew şwênen ke demanhewêt pêy bigeyn» (Burgin 2012: 175). Le řastîda, firîdman (Friedman 1974a [2017: 79]) hawsozîy bo enarkîzim heye, gerçî pêy waye «pêkhateyekî komełayetîy řêtêçû û meyser» nîye. Eme legeł wesfikirdinî nyolîbrałîzim wek bîrdozêkî na’aydyal deyxiwênêtewe û yekangîre. Le katêkda le bîrdozî aydyalda firîdman lîbertaryen yan lanîkem lîbertaryentir le nyolîbrałekanî tire, bîrdozî na’aydyalî wî nyolîbrałîzme.

Bîwkanan hem sextgîrtrîn kes leser dewłetî xoşbijîwî û hem yeksanîxwaztirînyane. Ew le řastîda sebaret be kemkirdinewey hejarî le layen ḧikûmetewe hîç nałêt. Sereřay emeş, girêbestigerayî bîwkanan ta řadeyek dabeşkirdinewey saman qibûł dekat, bew pêyey ke lew baweředaye ke girêbeste komełayetîyekey le encamda řêkkewtinêkî Yekdeng Leser hebûnî dewłetêkî «berhemder»y lê çê debêt, ke ew şitumeke dabîn dekat ke parekeyan le řêgey bacewe dest dexrêt, û herweha detwanêt bîmey komełayetî dabîn bikat (Buchanan 1975: 124). Bîwkanan herweha dakokî le pirensîpî derfetî yeksan dekat, ke pêy waye pêwîstî be bacî lesedasedî leser mîrate ke pêş be sazbûnî erîstokirasî degrêt. Pêdeçêt em pirensîpe bitwanêt formekanî tirî dabeşkirdinewey saman pasaw bidat.

Nyolîbrałekan betundî yekêk le bawtirîn binemakanî pasawdanî dewłetî xoşbijîwî, wate şopandinî çemkêkî yeksanîxwazane le dadperwerîy komełayetî řet dekenewe. Hayek lem babeteda le hemuwan řûntir û řaşkawanetre, ewîş lem řuwewe ke bîrokey dadperwerîy komełayetî betewawî řet dekatewe. Têřwanînî hayek bo bîrokey dadperwerîy komełayetî, ke ta řadeyek seyr û na’asayye, birîtîye le komełêk pirensîpî exlaqî ke beser lepasawhatûyî dabeşkirdinewey taybetî serçawe abûrîyekanda załn, nek ew pirensîpe exlaqîyaney ke karkirdî sîstemêkî abûrî begşitî araste deken. Hayek (Hayek 1978: 78) lew baweředaye ke bîrokey dadperwerîy komełayetî lew řuwewe lêł û ałoze ke dadperwerî natwanrêt bo derencame taybetekanî bazař bekar bihênrêt, çunke akamî hełbijardinî řastewxo û hoşyarane nîn. Dadperwerîy komełayetî aydyayekî nařêk û nayekangîre, zor wek ewe waye biłêyn «ew berde exlaqîye». Hayek pêy waye zor pêwîste ke dewłet bo desteberkirdinî dabeşkirdinî mûbemûy dahat bekar nehênrêt (Caldwell 2004: 350): «her syasetêk ke řastewxo aydyay binçîneyî dadperwerîy dabeşkarî be amanc bigrêt debê lenawbirdinî serwerîy yasay lê bikewêtewe» (Hayek 1944 [2007: 79]).

Dîsanekeş têgeyştin û têřwanînî hayek bo dadperwerîy komełayetî, seyr û na’asayye. Hayek lay waye bo dadpewrîy komełayetî pêwîste derencamgelêkî abûrîy taybet û dyarîkiraw bisepêndirên, nek ewey ke řêsa exlaqî, yasayî û syasîyekanî komełgeyek le berjewendîy hemuwan le geřda bin; ke ew xoy piştîwanî le mercî duwem dekat. Hayek dełêt «xwazrawtirîn û pesinditrîn nezmî komełge» «eweye ke eger bimanzanîbaye ke têyda pêgey seretayîman tewaw be řêkewt dyarî dekirdirêt (wekû ew řastîye ke le xêzanêkî dyarîkirawda le dayk bûyn) hełmandebjard» (Hayek 1978: 132). Ger hayek wekû con řawiłz dête ber çaw be řêkewt nîye. Ewey ke hayek nûsrawe seretayyekanî řawiłzî (nek Bîrdozêkî dadperwerî) dexwêndinewe bew qena’etey geyand ke hîç natebayî û cyawazîyekî bîruřay legeł řawłizda nîye, lew řuwewe ke řawiłz «dan beweda denêt ke debê waz lewe bihêndirêt ke erkî hełbijardinî sîstemgelêkî taybetî dabeşkirdinî şite xwazrawekan, wek babetêkî dadperwerane seyr bikirdirêt» (Hayek 1978: 100).[10] bem şêweye, pê deçêt ke hayek legeł çemkî dadperwerîy komełayetîy řawiłz hawřa bêt û kełkî lê wergirêt, bełam têgeyştinî řawiłzî bo ew çemke qibûł nîye. Em çemkey dadperwerîy komełayetî legeł azadîda koke û deguncêt. Şwên dadperwerîy komełayetî kewtin tenya katêk be watay lenawbirdinî serwerîy yasaye ke têgeyştinman bo dadperwerîy komełayetî wa bixiwazêt ke dest bibeyne naw komełêk derencamî abûrîy taybetewe (Hayek 1960 [2011: 85]). Layengiran û dakokîkaranî bîr û boçûnekanî hayek êstake be başî lem xałane têgeyştûn (Tomasi 2012: 142–150).

Bîwkanan û firîdman kemtir terkîzyan leser řetkirdinewey dadperwerîy komełayetî kirduwe, bełam hełwêstekanyan lewaney hayek deçêt. Girêbestigerayî bîwkanan bew baweřey geyanduwe ke dabeşkirdinewekanî samanî komełgeyek katêk dadperweranen ke berhemî řêsagelêk bin ke hemuwan leseryan kokin, egîna beder leme nadadperweranen. Kewate eger şopandinî dadperwerîy komełayetî be watay şikandin û jêrpêxsitinî ew řêsa destûrîyane bêt ke leseryan řêkkewtûyn, ewe girift saz dekat. Bełam girêbeste komełayetîyekan deşê řêsagelêkî dabeşkirdineweyan hebêt. Eger xełk řezamendîyan be řêsakanî dabeşkirdinewe hebêt, ewe dabeşkirdinewe pasawdirawe. Lem řehendewe, bîwkanan be berawird legeł hayek, le řawiłz nizîktire.

Firîdman fire kemtir leweş leser dadperwerîy komełayetî dedwêt. Zyatir cext lewe dekatewe ke tenya çend corêkî yeksanî xwazraw û cêy pesnidin. Bo nimûne, firîdman (Friedman 1980 [2017: 144]) zor car dełêt ke tenya debê be şwên yeksanîy derfetekanda bîn, nek yeksanîy encamekan (Butler 1985: 218). Bełam herweha be pêwîstî dezanêt ke cext lewe bikatewe ke bazařekan le zat û kirokî xoyanda bew şêweye nîn ke encamgelêkî zor nayeksan berhem bihênin. Firîdman (Friedman 1955 [2017: 14]) dełêt ke «řêgey kemkirdinewey nayeksanî ... Pêdanî suknayyekî katî û çewaşekaraney hawbeşkirdinî saman nîye, bełkû baştirkirdin û pêşxistinî mîkanîzim û şêwazî karkirdinî bazař, behêzkirdinî kêberkê û firawankirdinî derfetekan bo takekane ta bitwanin zortirîn sûd le taybetmendîyekanî xoyan werbigrin». Cyawazîyekan le hêzî abûrîda ewe nageyenêt ke ḧikûmet řû le dabeşkirdinewey saman bikat, bełkû dexwazêt zyatir berew kapîtalîzim hengaw binêyn: «fezîletî kapîtalîzmî abûrîy bazařî azad eweye ke bazirganêk le beramber bazirganêkî tir dadenêt û bem pêyeş karîgertirîn amêre bo kontirołkirdin» (Friedman 1974a [2017: 84]). Bazaře azadekan hêzî abûrîy pawankarane û qorxkarane têk deşkênin, le katêkda ḧikûmet ew hêze berhem dehênêt (Butler 1985: 210).

7. Řexnekan le nyolîbrałîzim

Em beşe deperjête ser ew řexnaney arastey nyolîbrałîzim kirawin, bełam beşêkî zor lew řexnaneş lêreda naxeyne ber bas. Hokarekeş bo ewe degeřêtewe ke zorbey ew řexne nasrawaney arastey nyolîbrałîzim dekirdirên le řastîda tenya řexne le sermayedarîn. Bem pêye, em beşe tîşk dexate ser ew řexnaney ke řastewxo nyolîbrałîzim dekene amanc.

1.7. Řexnekanî peywest be îtosewe

Xełkanêkî zor nyolîbrałîzim berewřûy ew řexneye dekenewe ke pêkhatey komełge le dewrî bazař dadeřêjêt û hełdeçnêt, peywendîyekanî bazař be kała dekat û begşitî xełk bo xizmetkirdin bew amancaney le řwangey bazirganî yan berhemhênanî abûrîyewe here baş û beqazancin hełdesûřênêt û bekar dehênêt. Bem şêweye, nyolîbrałîzim komełge be dewrî çeq û xałî nawendîy parewe binyat denêt. Bełam nyolîbrałîzim bepêçewaney sermayedarîy tewaw, ew kare be şêweyekî şarawe û nihênî encam dedat ke bo selmandinî, pêwîst be lêkołînewe û karî zanistîy ciddîye. Wek le serewe amajeman pê da, nyolîbrałîzim Xoy Îtosêk nîye, bełam řenge bikirêt wek fakterêk bo çêkirdinî peywendîyekî leřadebeder kapîtalîstî/sewdagerane le nêwan xełkida řeçaw bikirdirêt. Cêsîka wayt le katêkda ke em wesif û lêkdaneweye le nyolîbrałîzim řet dekatewe, be peyřewî le kesanêkî tirî wek wêndî birawin (Brown 2015), dełêt ke nyolîbrałîzim zorbey kat «wek aydyolojyayekî abûrîy na’exlaqî bas dekirdirêt ke hemû behakan dekate paşko û bindestî eqłanyetêkî abûrî» (Whyte 2019: 19). Lêreda em şîkarîye ta řadeyekî zor le foko (Foucault 2010) wergîrawe ke degutrêt nyolîbrałîzim eqłanyetî kirdeyî ta astî komełêk têbînîy abûrî dênête xwarewe, ta ew řadeye ke «le nêwan pêşêlkirdinî řêwşiwên û yasayekî hatuço legeł kuştinî be’enqestida hîç cyawazîyek namênêt» (Brown 2015: 253-4). Tenanet dekirêt argîwmêntêkî nîgerankertir bixrête řû ke nyolîbrałîzim hêndey ke hełwêst û têřwanînî demargirjane, koneperistane, hîrarkî û teqlîdî be dway xoyda dênêt, têřwanînî xoperistaney lê nakewêtewe (Brown 2019: 7, 37).

2.7. Nayeksanî

Yek le nîgeranîye serekîyekan sebaret be nyolîbrałîzim eweye ke tenanet eger geşey abûrî zortir bikat, nayeksanîy abûrîyş berz dekatewe ke le çendîn řuwewe kêşe û girift saz dekat. Begşitî dû cor řexney nayeksanî dexrête řû. Ewey zyatir nasrawe řexne ezmûnîyekanin ke tenya bepêy datakan pêşanî deden ke řijême nyolîbrałekan debne hoy çêbûnî komełêk nayeksanîy metirsîdar. Nimûney em core řexneye kitêbî tomas pîkêtî be nawnîşanî SermayeYe (Piketty 2014) ke hełgirî ew boçûneye ke nayeksanîy abûrî le geşedaye û heřeşeye bo ser dîmukirasî, herweha kar û twêjînewey martîn gîlêns (Gilens 2014) leser nayeksanî û karîgerî wergirtinî syasetdařêjîy dîmukiratî le deyekî dewłemendî komełge.

Corekey tirî řexne le bwarî nayeksanî lejêr nyolîbrałîzmida le karekanî řawiłz wergîrawe. Wek dezanrêt, řawiłz sermayedarîy dewłetî xoşbijîwî û formêkî tokme û pitewtirî sermayedarî ke be sîstemî azadîy siruştî nawî debird řet dekatewe, ewîş leser ew binemaye ke ew dû formey sermayedarî mercekanî dû pirensîpî dadperwerîy řawłizyan têda nîye û ew pirensîpane nahênnedî (Rawls 2001; O’Neill and Williamson 2014). Řawiłz dełêt ke tenanet sermayedarîy dewłetî xoşbijîwîyş natwanêt parêzgarî le behay azadîy syasî bikat yan ewlewyetekanî bihênêtedî (Rawls 1993 [2005]) çunke řêge bo ewe xoş dekat ke sermaye le destî çend kesêkda ko bibêtewe, ke emeş debête hoy hejmûn û załbûnî abûrî beser syasetda, û herweha bêberî û bêbeşbûnî beşêkî zor le xełk le hevyazîyekanî xawenbûn, wegeřxistin û sûdwergirtin le lanîkem beşêk lew sermayeye ke bo behremendibûn le behay azadîye destûrîyekanî xoyan pêwîstyane.

Çeşnêkî tirî nayeksanî ke wek nîgeranîyek bo komełge nyolîbrałîyekan wirûjênrawe lasengîy desełatî syasî lenaw kompanyakanda le nêwan serokekan û kirêkarandaye. Bo nimûne, êlîzabêt enderson (Anderson 2019) amajey bewe kirduwe ke eme formêkî «ḧikûmetî taybet»y sitemkarane û miłhuřaneye, û ew damezrawaney ke nyolîbrałekan dakokîyan lê deken (egerçî xoy řêk em zaraweye bekar nahênêt) bo yeksankirdinî azadîyekanî sermayedaran û kirêkaran şyaw û tewaw nîn.

3.7. Lawazkirdinî dîmukirasî

Řexneyekî zor baw ke le nyolîbrałîzim degîrêt eweye ke dîmukirasî lawaz dekat. Herwek martîn gîlêns (Gilens 2014) le kitêbî Saman û bandorDa dełêt û larî bartêłzîş (Bartels 2008 [2016]) dakokîy lê dekat, lewaneye bew hoyewe bêt ke nayeksanîy abûrî ke berz debêtewe dîmukirasî lawaz dekat. Nyolîbrałîzim le řêgeyekî dîkeşewe debête hoy lawazbûnî dîmukirasî, ke ewîş be ewlewyetdan be parastinî azadîye abûrîye lîbrałîye kilasîkekanî wek mafî xawendarêtîy taybete. Emane detwanin twanayî hawwiłatîyanî dîmukirat bo biřyardan leser dabeşkirdinewey saman bertesk bikenewe. Em kêşeye betaybetî be leberçawgirtinî řwangey erênîy hayek bo řijêmî pînoşêt le çîlî berceste debêtewe. Hayek hîway dexwast ke dîmukirasîyek le çîlîda wedî bêt, bełam hawkat pêy wa bû ke kûdetay pînoşêt helî bo çîlî řexsand ke xoy le dest fîşekî sosyalîzmî dîmukiratî řizgar bikat ke salvador alêndê, serok komarî ber le pînoşêt, layengirî û dakokîy lê dekird. Girjîyek le nêwan lîbrałîzim û derwestîye dîmukiratîyekan lenaw nyolîbrałîzmida bûnî heye ke le piraktîkda be layekda deşkêtewe ke xesar be dîmukirasî degeyenêt.

4.7. Na’eqłanîbûnî abûrî

Řijême nyolîbrałîyekan be řadeyekî zor piştyan be mîkanîzmekanî bazař bestuwe, û nyolîbrałekan bangeşey ewe deken ke bazařekan kara û karamen yan lanîkem leřûy abûrîyewe astêkî berzî berhemderîyan heye (herçende nyolîbrałekan leser çonêtîy pênasekirdin û řûnkirdinewey berhemderî û karameyî bazař hawřa nîn). Bełam abûrîzane řeftarîyekan (Kahneman 2013; Ariely 2010) komełêk lagîrîy corawcoryan le eqłigerîy mirovda destinîşan kirduwe ke modêlî mirovî abûrî xaşebiř û lawaz dekat, ke degutrêt nyolîbrałekan bo modêlkirdin û pêşbînîkirdinî peresendinî abûrî kełk lew modêle werdegirin (gerçî wek le serewe bas kira, nyolîbrałekan peywendîyekî wirdtiryan legeł mirovî abûrîda heye). Bo zanyarîy zortir detwanin seyrî witarî «Eqłanyetî sinûrdar» le însaykilopîdyay sitanford biken.

5.7. Řetdanewe keynzîyekan

Wek amajey pê dira, nyolîbrałîzim ta řadeyek le kardanewe be hejmûnî syasetî kełe’abûrîy keynzî serî hełda. Bełam keynzîyekanîş, dyartir le hemuwanyan pawił kirugman (Krugman 2012), wełamyan dawnetewe û dełên ke řexne nyolîbrałîyekan le syasetî keynzî şikist dehênin. Eme betaybet lew řuwewe diruste ke nyolîbrałekan zorbey kat bangeşey eweyan dekird ke syasetî darayî be berawird legeł pałnerî pareyî, pałnerêkî nezok û nakarîgere. Kirugman le katî «datepînî abûrîy mezin»da amajey bewe da ke bankî nawendîy emrîka be řadeyek řêjey sûdî dabezanduwe ke pałnerî pareyî leme zyatir tûşî şikist dêt, boye syasetî darayî debê destitêwerdan bikat û wegeř bixrêt.

Zorbey ew řexnaney ke arastey ew řijême nyolîbrałîyane dekirdirên ke le serdemî «datepînî abûrîy mezin»da syasetî «řyazetî abûrî»yan girtibuwe ber, leser binemay modêlêkî binçîneyî keynzîn, çunke řexnegranî kemkirdinewey xercîy ḧikûmet le mawey «datepînî abûrîy mezin»da řexnekanyan zorbey kat leser binemay ew aydyaye bû ke kemkirdinewey xercîy ḧikûmet gurz le asoy abûrîy hejaran dedat. Le katêkda be gwêrey nyolîbrałekan be komełêk hokarî cyawazewe, hełgiłofîn û kemkirdinewey xercîyekanî ḧikûmet le katî datepînî abûrîda zyan be hejaran nageyenêt. Bo xwêndinewey zyatir leser em babete seyrî witarî «Felsefey abûrî» le însaykilopîdyay sitanford biken.

6.7. Abûrîy daçořanewe

Yek lew tometaney ke berewřûy nyolîbrałîzim dekirêtewe ew bełêne diroyeye ke dełên sûd û qazancekanî geşey abûrî le dewłemendanewe berew hejaran «dadeçořêtewe» û ewanîş lêy behremend debin (Quiggin 2012). Ger bimanhewêt wirditir bidwêyn, abûrîy daçořanewe qutabxaneyekî řesenî hizrî abûrî nîye, û le layekî tirîşewe, hayek, firîdman û bîwkanan em çeşne řave û lêkdaneweyan le řwange û boçûnekanyan qibûł nebuwe. Em sê twêjere lew baweředa bûn ke hemuwan lew birewe abûrîye sûdmend debin ke akamî bazařî azade, bełam merc nîye eme leber ewe bêt ke dewłemendekan sereta sûdmend bibin. Hayek (Hayek 1960 [2011]) deygut ke çeşnêk le karîgerîy daçořanewe bo nirxî şitumekekan û řajekan heye ke têyda ew kałayaney bo dewłemendekan lokis û lakçerîn bo hejaran debin be şitanêkî asayî, çunke berhemhêneran têdegen çilon nirxekan dabezênin ta dizekirdin û bandorî bazař be têpeřbûnî kat fire û berbiław biken. We le řastîda, le abûrîy řewtî serekîda eme sitandardêke ke bigutrêt ke kar û kasbîyekan be kełekekirdin û zorkirdinî sermayey xoyan detwanin heqdestêkî zortir be kirêkaranyan biden û bem şêweye detwanin kirêkaran le kompanyakanî tirîş bo lay xoyan řakêşin. Em piroseye zorbey kat debête hoy zyadbûnî heqdestekan, lem řuwewe ger bêtu sermayeyekî zortir le destî dewłemendanda bêt Dekirêt Be komełêk řêgey hokirdî ta řadeyek asayî, berizbûnewey heqdestî hejaranî lê bikewêtewe. Sereřay hemû emaneş, zorbey berpirse nyolîbrałekan bełênî komełêk destkewtyan bo hejaran da, ke zorcar nehatnedî.

7.7. Řexne lîbertaryenîyekan

Nyolîbrałîzim û lîbertaryanîzim gerçî dû řwangen ke peywendîyan legeł yektirda heye, bełam le yektir cyan. Hawkat nyolîbrałekan le hendêk řuwewe û lejêr hendêk helumericda lîbertaryen bûn. Le řastîda, bîwkanan lew baweředa bû ke enarkî leřûy exlaqîyewe baştirîn řijême, tenanet eger le piraktîkda nekirêt cêbecê bikirdirêt. Bełam hêştaş asayye ke lîbertaryenekan řexne le lîbertaryene myanřewekan bigirin; yekem, leber ewey ke îzin be her çeşne dabeşkirdineweyekî saman deden, bo nimûne muray řotbard (Rothbard 1973, 1982 [2002]) û řoberit nozîk (Nozick 1974), yaxud leber ewlewyetdan be dîmukirasî leçaw ew forme biřyardane syasîyaney ke êpîstokiratîtir yan nuxbetewertirin, nimûney emeş ceyson birênane (Brennan 2016).

8.7. Řexne kolonyalîstîyekan

Le hendêk koř û komełda em guteye zor degutrêt ke řijême nyolîbrałîyekan taybetmendîy kolonyalîstîyan heye, egerçî be şêweyekî na’asayî řastewxoyş bêt. Way lêy deřwandirêt ke nyolîbrałîzim le layen řijêmekanî dunyay îngilîzî ziman û zorêk le wiłatanî ewrûpay řojawawe gîrayeber û eme kodengîyekî nuxbe nêwdewłetîyekanî leser çonêtî û şêwazî beřêwebirdinî abûrîyekan le seranserî cîhanda pêk hêna. Akamî eweş pêkhatnî «kodengîy waşîngiton» bû ke komełêk destitêwerdanî řamyarîy lê kewtewe ke ḧukmiřanîy dîmukiratîy wiłatanî pere’estênî be lařêda bird, nayeksanîy zortir kird û doxî hejaranî xiraptir kird. Bo xwêndinewey bas û gengeşeyekî têrutesel leser em babete biřwane Whyte (2019: chapters 3–5).

9.7. Řexne popîwlîstî/nasyonalîstîyekan

Řexney popîwlîste řastiřewekan le syasetî nyolîbrałî ta dêt zortir debîstirêt, ke binemay ew řexnane cextkirdnewey syasetî nyolîbrałî leser bazirganîy azad û koçî azade ke komełêk lêkewtey zyanbexiş be dway xoyanda dênin, yek lew lêkewtane biçûkbûnewey binçîney pîşesazîy wiłatanî dîmukiratîy dewłemendî wek emrîkaye, nimûney em çeşne řexneye eweye ke patrîk dênîn (Deneen 2019) amajey pê kirduwe. Formêkî çiřtir û behêztirî em nîgeranîye eweye ke eger řêge be koçberan le kultûrgelî cyawazewe bidrêt ke lenaw wiłatêkda hawwiłatêtî werbigrin, astî kultûr û syasetî ew wiłate dadebezêt yan xesarî pê degat.

10.7. Řexne fêmînîstîyekan

Hendêkîş wek nansî firayzer (Fraser 2017) nîgeranîy xoyan lewe derbiřîwe ke nyolîbrałîzim fêmînîzim bo amanc û mebestî xoy bekar dênêt û be lařêyda debat, ewîş be gořînî aydyalî fêmînîstî bo aydyalêk ke xizmet be çeşnêk şyawsalarîy saxtey bazařtewer dekat ke têyda amancî fêmînîzim bo nimûne afretêke ke pîşeyekî piřdahatî heye, û le beriztirîn astî aydyalî xoyda, karřexsênî û bûn be beřêwberî giştîy kompanyayek bo afretane. Emeş way kird fêmînîzim netwanêt giringî be pêdvî û berjewendîyekanî ew afretane bidat ke nyolîbrałîzim zyanî pê geyandûn. Bo zanyarîy zortir leser em tewere seyrî witarî «Řwange fêmînîstîyekan sebaret be becîhanîbûn» le însaykilopîdyay sitanford biken.

11.7. Řexnekanî tir

Nyolîbrałîzim berewřûy komełêk berhełistî û řexney tirîş buwetewe, bełam zorbeyan hawşêwey ew kêşe û giriftanen ke le bîrdoze lîbrał dîmukiratîyekanî tirîşda bedî dekirdirên, bo nimûne dijwazî û nakokîy nêwan mafe lîbrałîyekan (be her têgeyştin û lêkdaneweyek lêyan) û dîmukirasî – wate milmilanê û munaqeşey «řêkar-nawerok» le deq û nûsînekanî dîmukirasîy řawêjkarîyaneda, herweha ewey ke çilon her řêbaz û hełwêstêkî bepêy pêwîst lîbrał le ast azadîy endamêtî û pêkhênanî komeł û řêkxirawe, be řeçawkirdinî egerî le’aradabûnî çewsandinewe û serkutî nawxoyî, azadîy girûpe perawêzxirawekan be hend werdegrêt. Nyolîbrałekan têgeyştinî corawcoryan le azadî heye, herçende zorbeyan nerênîn û hemû ew řexne sitandard û bawaney ew řwangane be dway xoyanda deyhênin, arasteyan kirawe. Paşan, ewendey bo nyolîbrałîzmî kesayetîgelêkî wek hayek û bîwkanan degeřêtewe ke çwarçêweyekî girêbestigerayaneyan bo pasawdanî damezrawekan girtuweteber, dakokî û argîwmêntî em nyolîbrałane kêşe û pirisgirêkekanî girêbestigerayî be mîrat werdegrêt û boy demênêtewe.

8. Puxte      

Em witare naxwazêt manay řasteqîney «nyolîbrałîzim» dyarî bikat, bełkû gerekyetî wek doktirînêkî felsefîy yekangîr tîşk bixate ser nyolîbrałîzim ke komełêk kesayetî be pîryewe çûn û leser ew řêçkeye deřon ke zorbey kat be nyolîbrałekan nawyan dênin. Herweha lem witareda hewłman da komełêk ḧałetî bekarhênanî ew zaraweye le twêjînewe mêjûyyekanî em dwayyeda bixeyne řîzî pêşewey bas û babetekanman ke bêlayenanetirin û kemtir řehendêkî nerênî û sûkyan heye. Eme bew wataye nîye ke çawpoşîman lew têgeyştinane le nyolîbrałîzim kirduwe ke mêjûyîtir û daynamîktirin. Ewan hełgirî berçawřûnîn. Bełam amancî em witare nasandin û wesfikirdinî nyolîbrałîzim wek hełwêstêkî felsefî buwe. Eger bitwanîn ew amance bipêkîn, detwanîn wek doktirînêkî syasî-abûrî le nyolîbrałîzim têbgeyn ke sermayedarîy lîbrałîy pitew û behêz, dîmukirasîy destûrî û dewłetêkî xoşbijîwîy myaneřew le xo degrêt.[11]

Têbînîyekan

1. Lem witareda mîsês be pêşengêkî nyolîbrał dadendirêt, çunke zyatir le sercem ew kesayetîyaney be şêweyekî asayî be nyolîbrał polên dekirdirên lew baweředa bû ke debê çwarçêwe û sinûrekanî ser dewłet berteskitir bikirênewe. Bełam bo xwêndinewey řave û boçûnêkî cyawaz lem barewe detwanin seyrî Slobodian (2018) û Whyte (2019: 31) biken.

2. Angus burgîn hayek û firîdman û herweha bîwkanan dexate nizîk nawendî ew şitey ke xełkanî tir be nyolîbrałîzim nawdêrî deken. Biřwane Burgin (2012: 118).

3. Be heman şêwe, nabê nyolîbrałîzim bew şêweyey ke ḧikûmetekan û ḧîzbe syasîyekan bekarî dehênin pênase bikeyn, çunke ewan zorbey kat bo berjewendîy syasîy xoyan be şêweyekî naşîrîn û sûkayetîpêkerane kełk lew zaraweye werdegirin.

4. Nyolîbrałîzim kem ta zor qazanicgerayane nîye, çunke qazanicgerayî bîrdozêkî exlaqîye, le katêkda nyolîbrałîzim lêkdanewe û xwêndineweyek bo abûrîy syasîye.

5. Terkîzî min leser pênaseyekî sextigîranetir bo karayî, wek karayî parîto nîye.

6. Bîwkanan (1975: 183) hendêk kat hayekî leber piştbestnî leřadebederî be hêzgelî naxud’aga berewřûy řexne dekirdewe.

7. Le katêkda ke keyniz ta řadeyek layengirî sermayedarî bû, aydya keynzîyekan leser pêşgirîmaney hendêk niskoy bazař le astî gewreda damezrawin, her boye ew aydyayane hełbet wek řexne le sermayedarî dêne hejmar.

8. Friedman, “Individuality and the New Society: The Market vs. The Bureaucrat,” 16, March 1968, box 50, folder 2, Friedman papers.

9. Hayek (1979: 45) pêşnyarekey firîdmanî bedił bû.

10 hayek le řastîda naperjête ser kitêbî Bîrdozêkî dadperwerî Û leserî nadwêt. Biřwane Hayek (1978: 166, 179).

11. Em witare serinc dexate ser řwange nyolîbrałîyekan le ast řêkxistinî dewłet-netewekan, sereřay ewey ke nyolîbrałekan hewłêkî zoryan bo perepêdanî bîrdozekanî abûrîy cîhanî û damezrawe syasîye cîhanîye guncawekan dawe, bełam hokarî em babete beşêkî zorî bo ewe degeřêtewe ke nyolîbrałekan dwacar leser pêkhateyekî guncaw bo abûrîy cîhanî, û betaybet le pêkhatey yekêtîy ewrûpada ta řadeyekî zor nakokîyan têkewt. Bo xwêndinewey řaveyek leser fireçeşnî û cyawazîy nêwan řwangekanyan, biřwane Slobodian (2018: 180). Silobodyan be wirdî leser pirojey cîhanîy nyolîbrałîzim û cyawazîyekanî nêwan nyolîbrałekan dedwêt. Bełam lew řuwewe ke silobodyan gutenî, nyolîbrałekan yeklayî nebûnewe û komełêk hełwêst û nêrînî ta řadeyek berbiławyan le ast damezrawe nêwdewłetîyekan girteber, řwangey nyolîbrałî bo damezrawe cîhanîyekan fireçeşnitir û nacêgîrtir lewe bû ke şîkarîy felsefî bikirdirêt, egerçî silobodyan (2018: 15) xoy hendêk xał leser syasetî derewe tawtiwê dekat ke nyolîbrałekan leserî kok û hawřa bûn. Wayt (2019) legeł silobodyan hawřaye leser ewey ke wek pirojeyekî cîhanî seyrî nyolîbrałîzim bikirdirêt. We be řwangeyekî řexnegranewe, nyolîbrałekan řaşkawane piştigîrîy bazirganîy azad, koçî azad û syasetî pareyî wek nirxî nacêgîr û bigořî aługořî diraw deken. Biřwane Burgin (2012: 182-3, 221).

Jêderkan

• Anderson, Elizabeth, 2019, Private Government: How Employers Rule Our Lives (and Why We Don’t Talk about It), Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Ariely, Daniel, 2010, Predictably Irrational: The Hidden Forces That Shape Our Decisions, New York: Harper Collins.
• Bartels, Larry, 2008 [2016] Unequal Democracy: The Political Economy of the New Gilded Age, Princeton, NJ: Princeton University Press; second edition 2016.
• Biebricher, Thomas, 2018, The Political Theory of Neoliberalism, Stanford, CA: Stanford University Press.
• Brennan, Geoffrey and James Buchanan, 1981, “The Normative Purpose of Economic ‘Science’: Rediscovery of an Eighteenth Century Method”, International Review of Law and Economics, 1(2): 155–166. Doi:10.1016/0144-8188(81)90013-2
• –––, 1985, The Reason of Rules: Constitutional Political Economy, New York: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511895937
• Brennan, Jason, 2016, Against Democracy, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Brown, Wendy, 2015, Undoing the Demos: Neoliberalism’s Stealth Revolution, New York: Zone Books.
• –––, 2019, In the Ruins of Neoliberalism: The Rise of Antidemocratic Politics in the West, New York: Columbia University Press.
• Buchanan, James, 1969, Cost and Choice: An Inquiry in Economic Theory, Chicago: University of Chicago Press.
• –––, 1975, The Limits of Liberty: Between Anarchy and Leviathan, Chicago: University of Chicago Press.
• –––, 1979 [1984], “Politics without Romance: A Sketch of Positive Public Choice Theory and Its Normative Implications”, IHS-Journal, 3: B1–11; reprinted in James Buchanan & Robert Tollison (eds.), 1984, The Theory of Public Choice–II, pp. 11–22, Ann Arbor: University of Michigan Press.
• –––, 1987, “Budgetary Bias in Post-Keynesian Politics: The Erosion and Potential Replacement of Fiscal Norms”, in Deficits, James Buchanan, Charles Rowley and Robert Tollison (eds.), New York: Blackwell, 180–198.
• –––, 1991, The Economics and Ethics of Constitutional Order, Ann Arbor, MI: University of Michigan Press.
• –––, 1993, Property as a Guarantor of Liberty, Northampton: Edward Elgar Publishing.
• –––, 1999, The Logical Foundations of Constitutional Liberty, Indianapolis, IN: Liberty Fund.
• Buchanan, James and Gordon Tullock, 1962, The Calculus of Consent, Ann Arbor, MI: University of Michigan Press.
• Burgin, Angus, 2012, The Great Persuasion: Reinventing Markets since the Depression, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Butler, Eamonn, 1985, Milton Friedman: A Guide to His Economic Thought, New York: Universe Books.
• Caldwell, Bruce, 2004, Hayek’s Challenge, Chicago: University of Chicago Press.
• Deneen, Patrick, 2019, Why Liberalism Failed, New Haven, CT: Yale University Press.
• Farrant, Andrew, Edward McPhail, and Sebastian Berger, 2012, “Preventing the ‘Abuses’ of Democracy: Hayek, the ‘Military Usurper’ and Transitional Dictatorship in Chile?: Preventing the ‘Abuses’ of Democracy”, American Journal of Economics and Sociology, 71(3): 513–538. Doi:10.1111/j.1536-7150.2012.00824.x
• Farrant, Andrew and Vlad Tarko, 2019, “James M. Buchanan’s 1981 Visit to Chile: Knightian Democrat or Defender of the ‘Devil’s Fix’?”, The Review of Austrian Economics, 32(1): 1–20. Doi:10.1007/s11138-017-0410-3
• Feld, Lars P., 2014, “James Buchanan’s Theory of Federalism: From Fiscal Equity to the Ideal Political Order”, Constitutional Political Economy, 25(3): 231–252. Doi:10.1007/s10602-014-9168-9
• Foucault, Michel, 2004 [2010], Naissance de la biopolitique: cours au Collège de France (1978–1979), Paris: Gallimard. Translated as The Birth of Biopolitics, Graham Burchell (trans.), New York: Picador, 2020
• Fraser, Nancy, 2017, “From Progressive Neoliberalism to Trump—and Beyond”, American Affairs, 1(4): 46–64.
• Freeman, Samuel, 2011, “Capitalism in the Classical and High Liberal Traditions”, Social Philosophy and Policy, 28(2): 19–55. Doi:10.1017/S0265052510000208
• Friedman, Milton, 1951 [2012], “Neo-Liberalism and Its Prospects”, Farmand, February 17: 89–93; reprinted Friedman 2012: 3–10.
• –––, 1955 [2017], “Liberalism, Old Style”, in 1955 Collier’s Year Book, New York: P. F. Collier & Son, 360–363; reprinted in Friedman 2017: 1–16.
• –––, 1959, A Program for Monetary Stability, New York: Fordham University Press.
• –––, 1962a [2002], Capitalism and Freedom, Chicago: University of Chicago Press; reprinted 2002.
• –––, 1962b [2017], “The Relation between Economic Freedom and Political Freedom”, in Friedman 1962a: 7–21; reprinted in Friedman 2017: 17–34.
• –––, 1974a [2017], Interviewed by Tibor Machan, Joe Cobb, and Ralph Raico, Reason, December 1974, pp. 4–14; reprinted in Friedman 2017: 69–92.
• ––– 1974b [2012], “Schools at Chicago”, University of Chicago Record, 3–7, Remarks at the 54^Th annual Board of Trustees dinner for faculty, University of Chicago, 9 January 1974; reprinted Friedman 2012: 11–24.
• –––, 1980, “Created Equal”, in M. Friedman and R. Friedman 1980: 128–149; reprinted in Friedman 2017: 139–164.
• –––, 1987 [2017], “Free Markets and Free Speech”, Harvard Journal of Law & Public Policy, 10(Winter): 1–9; reprinted in Friedman 2017: 177–188.
• –––, 2000 [2012], Commanding Heights Interview, 1 October 2000; reprinted Friedman 2012: 233–254.
• –––, 2012, The Indispensable Milton Friedman: Essays on Politics and Economics, Lanny Ebenstein (ed.), Washington: Regnery.
• –––, 2017, Milton Friedman on Freedom: Selections from the Collected Works of Milton Friedman, Robert Leeson and Charles Palm (eds.), Stanford, CA: Stanford University Press.
• Friedman, Milton and Rose Friedman, 1980, Free to Choose: A Personal Statement, New York: Harcourt.
• Friedman, Milton and Anna Schwartz, 1963, A Monetary History of the United States, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Gilens, Martin, 2014, Affluence and Influence: Economic Inequality and Political Power in America, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Harvey, David, 2005, A Brief History of Neoliberalism, New York: Oxford University Press.
• Hayek, Friedrich A., 1929 [1933/2012], Geldtheorie und Konjunkturtheorie, Wien und Leipzig. Translated from the German by Nicholas Kaldor and H.M. Croome as Monetary Theory and the Trade Cycle, London, Toronto: Jonathan Cape, 1933; reprinted Eastford, CT: Martino Fine Books, 2012.
• –––, 1941 [2007], The Pure Theory of Capital, Chicago: University of Chicago Press; reprinted, Lawrence H. White (ed.), as part of the Collected Works of F. A. Hayek, volume 12, Chicago: University of Chicago Press, 2007.
• –––, 1944 [2007], The Road to Serfdom, London: Routledge. A definitive edition, Bruce Caldwell (ed.), as part of the Collected Works of F. A. Hayek, volume 2, Chicago: University of Chicago Press, 2007.
• –––, 1945, “The Use of Knowledge in Society”, American Economic Review, 35(4): 519–530.
• –––, 1960 [2011], The Constitution of Liberty, Chicago: University of Chicago Press. A definitive edition, Ronald Hamowy (ed.), as part of the Collected Works of F. A. Hayek, volume 17, Chicago: University of Chicago Press, 2011.
• –––, 1973–79, Law Legislation and Liberty, Chicago: University of Chicago Press.
• 1973, Volume 1: Rules and Order
• 1978, Volume 2: The Mirage of Social Justice
• 1979, Volume 3: The Political Order of a Free People
• –––, 1988, The Fatal Conceit: The Errors of Socialism, W. W. Bartley (ed.), part of the Collected Works of F. A. Hayek, volume 1, Chicago: University of Chicago Press.
• –––, 1997, Socialism and War: Essays, Documents, Reviews, Bruce Caldwell (ed.), part of the Collected Works of F. A. Hayek, volume 10, Chicago: University of Chicago Press.
• Kahneman, Daniel, 2013, Thinking, Fast and Slow, New York: Farrar, Straus, and Giroux.
• Keynes, John Maynard, 1935 [1965], The General Theory of Employment, Interest, and Money, New York: Harcourt, Brace. Harbinger edition, New York: Harcourt, Brace & World, 1965.
• Krugman, Paul, 2012, End This Depression Now, New York: Norton.
• Hirschman, Albert O., 1970, Exit, Voice, and Loyalty: Responses to Decline in Firms, Organizations, and States, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Lange, Oskar, 1936, “On the Economic Theory of Socialism: Part One”, The Review of Economic Studies, 4(1): 53–71. Doi:10.2307/2967660
• Monbiot, George, 2016, “Neoliberalism: the Ideology at the Root of All Our Problems”, The Guardian, 15 April 2016 [Monbiot 2016 available online].
• Mises, Ludwig von, 1922 [1936/1951], Die Gemeinwirtschaft, Untersuchungen über den Sozialismus, Jena: Fischer; translated from the second edition, 1932, as Socialism: An Economic and Sociological Analysis, J. Kahane (trans.), London: J. Cape, 1936; reprinted New Haven, CT: Yale University Press, 1951.
• Murphy, Liam and Thomas Nagel, 2002, The Myth of Ownership: Taxes and Justice, New York: Oxford University Press.
• Nozick, Robert, 1974, Anarchy, State and Utopia, New York: Basic Books.
• O’Neill, Martin and Thad Williamson, 2014, Property-Owning Democracy: Rawls and Beyond, West Sussex: Wiley.
• Piketty, Thomas, 2014, Capital in the Twenty-First Century, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Quiggin, John, 2012, Zombie Economics: How Deal Ideas Still Walk among Us, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Rawls, John, 1971 [1999], A Theory of Justice, Cambridge, MA: Belknap Press. Revised edition, 1999.
• –––, 1993 [2005], Political Liberalism, New York: Columbia University Press; second edition, 2005.
• –––, 2001, Justice as Fairness: A Restatement, Erin Kelly (ed.), Cambridge, MA: Belknap Press.
• Rothbard, Murray N., 1973, For a New Liberty: The Libertarian Manifesto, London: MacMillan.
• –––, 1982 [2002], The Ethics of Liberty, Atlantic Highlands, NJ; Humanities Press; reprinted New York: New York University Press, 2002.
• Slobodian, Quinn, 2018, Globalists: The End of Empire and the Birth of Neoliberalism, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Steger, Manfred and Ravi Roy, 2010, Neoliberalism: A Very Short Introduction, New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/actrade/9780199560516.001.0001
• Tomasi, John, 2012, Free-Market Fairness, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Venugopal, Rajesh, 2015, “Neoliberalism as Concept”, Economy and Society, 44(2): 165–187. Doi:10.1080/03085147.2015.1013356
• Whyte, Jessica, 2019, The Morals of the Market: Human Rights and the Rise of Neoliberalism, New York: Verso.

Jêderekanî tirî ser tořî înternêt

[tikaye bo agadarî le pêşnyarekan peywendî be nûserewe bigirin.]