Felsefey řizgarî

Felsefey řizgarî nawêkî giştîye bo bizûtneweyekî felsefî û mîtodêkî felsefandin ke bo heweł­car le kotayyekanî deyey şest le ercentîn serî hełda, bełam le seretakanî deyey ḧefta le seranserî amrîkay latînda biław bowe. Her boye carî waye hendêk le řexnegran û mîjûnûsanî felsefey řizgarî, be mebestî amaje be kodeqî řastewxoy cumgebendî seretekanî ew felsefe û biławbûnewe û geşe­wineşey giştî duwayî ew felsefe, amaje be çemkêkî ” biřawe “ û ” berbiław“ le felsefey řizgarî deken. Eger le qunaẍbendî xurxe cî î garsya û manwêl vargas le felsefey amrîkay latîn kełk wergirîn, felsefey řizgarî be qonaẍî ”pêgeyştin“ le felsefey amrîkay latîn te’eluqî heye (Gracia and Vargas 2013). Be her ḧał, bê guman felsefey řizgarî nimana û derkewtey cyawazî felsefey amrîkay latîne ke zyatrîn serincî nêwneteweyî be xoyewe řakêşawe û zyatrîn karîgerî hem le amrîkay latîn hebuwe, hem le wiłate yek­girtuwekanda.

Bełam felsefey řizgarî be qûłî bincî le mêjû û basuxwasekanî amrîkay latînda heye, ta astêk ke detwanrêt em dawaye bênîne gořê ke felsefey řizgarî wełamêkî têrutesel û binçîneyye be erkî cumgebendî felsefeyekî cyawaz le amrîkay latînda. Bem pêyeyş beşêke le mêjûy berbiławtirî felsefey orûpayî. Tenanet egerçî xoy wekû řexne le orûpatewerî û hejmonî felsefey orûpa pênase dekat, be kełk wergirtin le bizave bawe felsefîyekan, bizûtnewekan, çemkekan û basuxwasekan geşewneşey destand. Lewaneye hendê kes bas lewe biken ke felsefey řizgarî weçî le dyardenasî, hêrmênotîk, markisîsim yan be giştî matryalîzmî mêjûyyeweda heye. Le řastîda çunke zoryek le feylesûfanî řizgarî le diłî ew nerîte cořawcořanewe hatûnete der, felsefey řizgarî her le despêkewe û le naw xoyewe bizûtneweyekî naçunyek buwe û mawetewe. Em naçunyekîye legeł têkeławbûnî hendêk le feylesûfan legeł ew şitey ênrîke dûsêl nawî wituwêjî « başur-başur»y lêdenêt, řûy le zyad bûn nawe, ke lewyada felsefekanî nasraw be «başûrî cîhan» bê ewey řadest û serispêrî hêz û desełatî felsefey załî orûpa-amrîkayî bin, dekewne dyalog legeł yektir (Dussel 2015).

Amancî felsefey řizgarî eweye ke le pêge û řołî cyawazî amrîkay latîn le mêjûy cîhanda be kełk wergirtin le serçawey ferhengî û fîkirî serbexo, beder le doxî wabesteyî abûrî, ferhengî, syasî û felsefî, bîr bikatewe. Amancêkî kirdeyî heye: řizgarî. Be giştî felsefey řizgarî be nawî piřojegelî řizgarî, xoserî û řesenayetîyewe, be řexne le kolonyalîzim, êmpiřyalîzim, cîhanîy­bûn, řegezperestî û heławardinî cênderî ke lêkewtey ezmûnî çewsandinewe, hejarî, namoyî û be­şitumek ­kirdine, xoy wekû gutarêkî hember­felsefî pênase dekat. Wate felsefey řizgarî, xoy wekû ” dabřanêkî me’rîfî“ pênase kirduwe ke amancî newek tenya řexne û alêngarîye legeł girîmane û mijargelî bineřetî felsefey orûpayî-­amrîkayî, bełkû deyhewêt felsefe hestyartir û berpirsyartir bikat lemeř ew doxe komełayetîye syasyey ke berdewam xoy lewyada debînêtewe. Kewaye mebestî feylesûfanî řizgarî le ”gutarî hember­felsefî“ ”dije felsefî“ bûn nîye, bełkû ewan deyanwîst heta řadeyekî zor leser le­xo­řaman û xohoşyarîy le bîrdozîyekanda dakokî biken. Be şêweyekî erênî felsefey řizgarî, corawcorî ferhengî, beraberî cênderî û řegezî û serwerî syasî deselmênêt. Lem sałaney dwayîda, hendêk le feylesûfanî řizgarî bo amaje bew selmandine bineřetîye û bo řêz û qedir le corawcorî ferhengî cîhanî, le zimanî ” firelayen­baweřî“ le cyatî ” cîhandagrî“ kełkyan wergirtuwe((Dussel:2015,Mignole 2011. Sûřgey felsefey řizgarî leser tewergelî řexne, derwestî, diłmeşẍûłî û řizgarî pênase dekirêt. Felsefey řizgarî wekû řexneyek le tewawî fořimgelî wabesteyî û nařesenayetî felsefî, hoşyarane û be řaşkawî yek mêtafelsefeye. Kewate felsefey řizgarî, le nêw şitgelêkî dîkeda, řwangeyeke lemeř ewey ke çi şitêk, felsefe dête ejmar û çon debêt peyşiwên bigîrdirêt.

Em witare dabeş dekirêt be ser çwar beşî serekeyyewe: mêjû, berbiwar, bizavekan û mijar û basuxwasekan.

1. Mêjû

1.1. Mîjûy dirêjmawe

1.2. Mêjûy nizîk

2. Berbiwar

2. Bizavekan

3.1. Bûn­nas

3.2. Şîkarî

3.3. Mêjûnûs

3.4. Be pirs­kirdin

4. Mijarekan û basuxwasekan

Serçawekan

1.mêjû

Herweha ke amajey pê kira, felsefey řizgarî ser be qonaẍî ”pêşgeyştin “y serdemî hawçerx le mêjûy felsefey amrîkay latîne (Gracia and Vargas 2013; Gracia 1988–89). Wekû bizûtneweyekî felsefî serqałî erkî zor girîngî geřandinewey ew şiteye ke be şêweyekî cyawaz, wekû endêşey «amrîkay latîn» nasryawe û be řaşkawî be şwên dozînewe û zêndûkirdinewe û necatî endêşey amrîkay latîn le şêwazgelî pêş­ seferî kolonyalîstî kirîstov kolomb û herweha şêwazgelî paş dagîrkarye. Herweha le geřandaye be şwên dozînewe û necatî bizûtnewe û řehende corawcore felsefîyekan ke le dirêjayî mêjûy dirêjxayenî kolonyalîzim, serbexoyî û dirûs­bûnî netewekanda seryan hełdawe. Her boye yekê le amancekanî felsefey řizgarî, mêjûnûsî řexnegraneye le dadgay felsefe be giştî û be taybetî le endêşey amrîkay latînda. Kesayetîgelêk wek ênrîke dûsêl, řodêłfo koş, artûřo řoyc û lî’opołdo zî, vêrjêngelî xoyanyan le felsefey řizgarî be şêwey geřandinewey qonaẍekanî berayî le gełałekirdinî piřojey řizgarî amrîkay latîn dařêjawe. Bem pêye felsefey řizgarî wekû bizav û bizûtneweyekî xohoşyar, le hawgîrîyekî zor cyawaz le řehendigel û kêşmekêşgel û piřosegelêkî cografîyayî mêjûyî, ferhengî, fîkirî û felsefî serî hełdawe.

1.1. Mêjûy dirêjmawe

Bê guman felsefey řizgarî le kotayyekanî deyey şestewe destî pêkird, ew katey wa lî’opołdo zî û agosto salazar bandî, bas‌wixwasêkyan bem pirsyarewe xiste geř: ”aya felsefey amrîkay latîn bûnî heye?“. Wełamî em pirsyare çi be erênî û çi be nerênî, karîgerîyekî leser ew řastîye nîye ke bizûtnewe debêt řêgeyekî dûrudrêj bo geřandinewey felsefey amrîkay latîn, lanîkem bo nasînî ew çirkesat û endêşey řesen û xoserî amrîkay latîn bibřêt. Bem hokareweye ke hendêk le feylesûfanî felsefey řizgarî bas lewe deken ke lanî kem sê qunaẍî pêşîney mêjûyî bûnî heye ke wekû jêrxanî felsefey řizgarî îş dekat. Be şêwey dûsêl detwanîn ew qonaẍane awa wêna bikeyn (Dussel 2005: 374–5).

Qonaẍî yekem: em qonaẍe, despêkî řexne le dagîrkarî û geşewneşey gutarêke ke endêşey xełkanî xocêyî qařey amrîka be xoyewe serqał dekat. Mêjûy despêkî girîng sałî 1511ye, ew katey ke antiwan dûmuntizînus, şêwey tebşîrî mesîḧîyetî weber řexne da. Em qonaẍe serdemêke, hoşyarî cyawazî amrîkay bakûr le meř ew nadadperwerîyaney leseř xełkanî xocêyî cîhanî, wekû dełên cîhanî nwê, encamî degirt ser hełdedat. Wituwêjî nêwan cînês dî sîpołvîda û fiřay bartolomî dî las kesas le vayadolîd le sałî 1550nîşankerdî serhełdanî aşkiray gutar û hoşyarî řizgarîxwaze. Lem wituwêjeda sîpołvîda çirkesatê le serhełdanî agayî modêrnî împêryalîstî û kolonîkerî orûpa wêna dekat û lew sateda debêjêt ke xełkanî xocêyî qařey amrîka be şêwey sirûştî koyle le dayk bûne, kewaye debêt milkeç û fermanber bin. Sîpołvîda guman le mirov­bûnî xełkanî xocêyî ewê dekat (Dussel 2007, 2007a; Ruiz Sotelo 2010). Le beramberda dî las kesas le heman katda ke didan be cyawazbûnî xełkanî xocêyî qařey amrîkada denêt, mirovayetî awezmendî ewan deselmênêt. Le řastîda dî las kesas dan be awezmendî ewan denêt û awezxiwazî ewan wekû nořmêkî êlahîyatî încîlî le qełem dedat. Tenya řêgey ḧeqêqî tebşîr, řêgey têřamanî awezmendaneye nek des beserdagirtin û dasepandinî tundûtîjaney ayînî.

Qunaẍî dûhem. Em serdeme detwanrêt wekû yekemîn azadî pênase bikirêt wate sałekanî 1750 ta kotayî sedey nûzdehem. Kesayetîye dyarekanî em qonaẍe birîtîn le: binîto dyaz dî gimara ke le sałî 1774 kitêbekey xoy be nawî "tuxmekanî felsefey serdem" biław kirdewe, karlos dî sîngiwênza way gangora û firansîsko xawêr kilavîgořa ke felsefey syasî dije kolonyalîzim û dije řehayî­xwazîyan cumgebendî kird û řexnegelêkyan dijî paşayetî êspanya wegeř xist. Hendêk le kesayetîye nasrawekanî em serdeme birîtîn le: firay sêrvando tiřza dîmîr (1763–1827), مانۆێل êm morno ( le laplata ke dwatir bû be ercentîn 1778–1811 ), سیمۆێن řodrîgêz( le ûینیزۆێلا 1751–1854), sîmon bolîvar ( 1783– 1830), firansîsko dîmîranda( 1750–1816), xuwan jirmin rosyo( 1763–1821 ). Le sedey hejdehemda em bîrmendane û zoryek le ”nîştiman­perweran“ gutarî syasî řizgar bûn le tac û textî paşayetî êspanyayan dařjand. Ewan xwazyarî serbexoyî qaře û geşewneşey nasnamey cyawazî ” amrîka“ bûn. Sûr xwana înês dî lakirûz ( 1651–1695 ) be hoy têkeławbûnî legeł şê’ir, têřamane êlahîyatîyekan, pesnikarî nerîtî xełkanî xocêyî amrîka û hoşyarî fîmênîstî nořisk debêt wekû yekêk le beşdarbuwanî yekemîn gutarî řizgarî le ejmar bidrêt û le naw ew kesayetîyane bigoncêt ke em serdeme pênase deken.

Qonaẍî sêhem. Dekirêt em serdeme be dûhemîn çirkesatî azadî le qełem bidrêt ke le kotayî sedey nozdehemewe des pêdekat û hawřa debêt legeł şořşî kûba le sałî 1959. Le kesayetîye nasrawekanî em serdeme, xozê karlos maryatêgî ( 1894–1930 ) û kitêbekey ”ḧewt witarî řaveyî sebaret be waqî’î pêrû“( 1968) direbřî ecêndayekî nwêyî řizgarîye ke be řaşkawî le şêwey řêdozêkî duwaneda şirove kirawe û serinc dedate waqî’î mêjûyî û pêşîney xocêyî qařey amrîka. Em kare, be hî­xokirdinêkî řexneyî aydya orûpayyekane le kodeqî amrîkay latînda. Em serdeme be qeyrangelî ḧewle geşexwazekan û gel­xwazî pênase dekirêt ke sebaret be cyawazîye zor qûłekanî řegezî û etnîkî û çînayetî kemterxem bû. Le dijî em bestêne bû ke agosto salazar bandî ( 1925–1974 ) û lyopołdo zya (1912-2004), em pirsyareyan hênaye gořê: aya felsefey amrîkay latîn bûnî heye yan na? Qonaẍî sêhem be hoşyarî řaşkaw lemeř wabesteyî abûrî, syasî, komełayetî û ferhengî, geşenekirdûyî û załêtî pênase dekirêt( Vallega 2014) lem serdemedaye ke nyaz be gutarî řizgarî be řaşkawî cumgebendî dekirêt.

1.2. Mêjûy nizîk.

Em beşe kodeqîy berbiławtirî komełayetî û fîkirî qonaẍî sêhem, ke le serewe basî leser kira û lewyada felsefeyekî řaşkaw û taybetî řizgarî ser hełdedat, weber lêkołînewe dedat.

Beşêkî girîng le axêzgey felsefey řizgarî, wekû bizûtneweyekî felsefî řesen, řîşey le pirsî felsefeyekî cyawaz û řesenî amrîkay latînda hebuwe. Pirsî felsefeyekî cyawazî amrîkay latîn lanî­kem le dwayyekanî sedey nozdehemewe le arada buwe, ew katey ” berey nîştiman perwer“ destyan daye pirsyar kirdin le felsefe yan endêşeyek ke hełquławî xełkanî xocêyî ewê bêt û sebaret bewan bikewête geř(Beorlegui 2004). Em pirse ew kate formî taybetî be xoyewe girt ke salazar bandî (1968) babetekey le cestey pirsyarêk lemeř bûnî waqî’î felsefey amrîkay latîn, dûbare wirûjandewe. Salazar bandî be kełk wergirtin le gutezagelî markisîstî û êgzîstansyalîstî wełamî nerênî dayewe. Felsefeyekî řesenî amrîkay latîn bûnî nîye çûnke kerteqaře le jêr bandorî doxî kolonyalîsmî zeynî, paşkoyî fîkirî û wabesteyî felsefî jyawe û geşewneşey kirduwe. Salazar bandî leser ew biřwa bû ke bo geyştin be yek felsefey řesenî amrîkay latîn, debêt kerte­qaře serbexoyî xoy wedî bênêt û xoserî û çarey xonûsînî xoy misoger bikat. Em endêşane û wełamî dwayî zya(1969), ecêndayekî yek berey dest­nîşan dekird. Detwanîn biłêyn felsefey řizgarî, ke be řaşkawî ew nawey lê nirawe, lanî­kem sê qonaẍî têpeřanduwe: damezran û pêgeyştin, azar û ’ezyet û tarawge, alêngarîyekan û basuxwasekan(Dussel 2005; Beorlegui 2004; Cerutti Guldberg 1983 [2006]).

Damezran û pêgeyştin( 1969-1975). Le dûhemîn kongirey neteweyî felsefey ercentînda ke le sałî 1971 le kordoba beřêwe çû, felsefey řizgarî be řaşkawî ew nawey lênra(Dussel 2017). Destey despêker kesanêkî wek êsvałdo ardîłs, albêrto parîsînî, xwan karlos êskinune, xulyo dî zan û anîbal furnarî, bûn. Bełam em deste le jurnadasekanî ( simênargelî karî ḧefteyî) felsefe ke le zankoy yesû’î, zankoy sansalvador( ew cêgey pap firansîs lewê xwêndibûy) le senmîgił le qeraẍî şarî bwîns ayrês řêk dexra, şêwazêkî fermîtrî be xowe girt. Hewełîn jurnada le sałî 1971 û dûhemînî le heman sałda be nawî ”řizgarî amrîkay latîn“ beřêwe çû. Sêhemînî le sałî 1973 beřêweçû ke lewyada salazar bandî witarêkî be nawî ”felsefey załêtî û felsefey řizgarî“ û li’opołdo zya witarêkî be nawî ”felsefey amrîkay latîn wekû felsefey řizgarî“ pêşkeş kird(1973). Em qonaẍe le sałî 1975 be yekemîn kongirey neteweyî mêkzîk bo felsefe le murlyay mêkzîko be witarî kesanêkî wekû dûsêl, kêsada, arturo řowic û ablardo wîlgas kotayî hat. Emane kobonewegelêkî girîng bû çunke pîşanderî despêkî felsefey řizgarî wekû ecêndayekî felsefî amrîkay latîn dehate ejmar ke debû be cêgrewey fořme seretayye ercentînîyekanî. Desteyekî nwê le feylesûfan, bo nimûne hogo asmen, karlos bazan, artuřo řowic, le her hemûy amrîkay latînewe hatne gořepanî ew basuxwase.

Le sałî 1974 govarî pêdaçûnewey felsefey amrîkay latîn le bwînês ayrês destî be çap û biławkirdinewe kird û legeł govarî sitromata ke le zankoy êlsalvador le bwînês ayrêsî ercentîn der dekira, bûn be şwênî řêkxistinî serekî çapemenî bo feylesûfanî řizgarî û lewyada zoryek le serutar û řageyandinname’asakanî bizûtnewe, çap debû.

Azar û ’ezyet û tarawge( 1975-1983). Le dway kudetay serbazî le dijî marya êstêla martînz pirun le marsî 1976, serdemêk be nawî serdemî ”şeřî pîs“ ke le ḧeqêqetda corêk ” têrorîsmî dewłetî“ bû, ’ezyet û azar û têrorî feylesûfanî ser be bizûtnewey nořiskî felsefey řizgarî destî pêkird. Be hoy azar û ’ezyet û eşkencewe, zorbeyan çûn bo tarawge û řûyan le kanada, êkwador, mêkzîk, piru û wînêzo’êla kird. Yekê le lêkewtekanî ew ’ezyet û azare ewe bû ke lewe bedwa piřojey ercentînî felsefey řizgarî le amrîkay latîn bo dîkey beşekanî amrîkay latîn řagwêzrayewe û bû be piřojeyekî qařeyî. Be her ḧał, dîktatorîyekanî amrîkay latîn le deyey şest û be giştî şeřî sardida, řastewxo leser basuxwase nawxoyyekan lemeř felsefey amrîkay latîn karîgerîyan hebuwe û le akamda kartêkerîgelêkî girîng û yek­lakereweyan bo çonyetî têgeyştin le řizgarî be cê hêştuwe. Řołî gelxiwazî û netewexwazî le dyarî kirdinî erkî felsefe bû be pêwerêkî nirxandin. Le sałî 1980 civatî felsefe û řizgarî le bugutay kolombya damezrêndira û bû be keresey serekî bo řêkxistinî kongire, konfirans û danîştinekan le kongire nêwneteweyye felsefîyekanda.

Alêngarîyekan û basuxwasekan( le sałî 1983 ta emroke). Be řabûdirin berew lay dîmokirasî û dařûxan û şiksitî dîktatorîyye serbazîyekanî amrîkay latîn, qonaẍêkî nwê le řêkxistin û pêgeyştinî felsefey řizgarî destî pê­kird. Kitêbî felsefey řizgarî amrîkay latîn le hurasyo sirûtî goldibêrg( 2006) dagirtirîn sazdanewey mêjûyî û řexneyî bizûtnewekey řana. Le sałekanî 1988-89xurxe cî .ey. Girasya mijarêkî taybetî sebaret be ” felsefey amrîkay latîn“ be witarêkî dûrudrêj le sirûtî goldibêrg çap kird ke lewyada pêdaçûneweyekî kurtî le bizûtnewe xistibuwe berdest. Le sałî 1993 uflya şûte witarî nasnamey ferhengî û řizgarî komełayetî le endêşey amrîkay latînda biław kirdewe û lewyada řûbeřûbûneweyekî řexneyî legeł hendêk le têze serekîyekanî felsefey řizgarî pere pêda. Ew deqe binçîneyyane, lanî­kemî bew şêwey ke řexnegranî têy degeyştin, nîşankerdî pêgeyştin û yekangîrî giştî felsefey řizgarî bû. Em karane bangeşey cumgebendî û sazdanewey dûbarey dekird ke girjî û pêkdadan û qełîşte nawekîyekanî nêw desteyek le bîrmendanî řûn dekirdewe ke bo yekem car dengyan bem bizûtnewe û mîtodî nwêy felsefandine le amrîkay latîn dabû.

Em cyawazî û lêkdûrîyane be şêweyekî řû le zyadbûn, aşkira bowe. Êste îtir natwanîn tenya le yek felsefey řizgarî taqane, qise bikeyn. Le cyatî ewe wêdeçêt baştir wabêt ke le ” felsefegelî řizgarî“ be şêwey ko qise bikeyn ke lewyada ew şitey hawbeşe le nêwan ewaneda, koyek le babetgelî yektirpoşane le nêwan gêřanewegelî helumerc û doxgelî cyawaz ke hewłî řizgarî lêyan dedrêt û herweha nerît û mîtodgelî cyawaze ke bo şirovey ew gêřanewe be kar hênrawe. Bê guman kakłêkî bineřetî heye ke koy felsefey řizgarî le nîwey çwaremîn deyey jyanî xoyda řagirtuwe. Taybetmendî hawbeşî felsefe corawcorekanî řizgarî birîtîn le:

Elf: xałî despêkî miştumřihełnegir bo hemû feylesûfanî řizgarî, hoşyarîye le wabesteyî abûrî, komełayetî, syasî û ferhengî amrîkay latîn be orûpa û wiłate yekgirtuwekanî amrîka.

Tê: dan­pêdananî giştî beweda ke felsefe debêt be pêbendî û derwestî legeł helumercî cyawazî mêjûyî û ji’opoltîkî amrîkay latîn piraktîze bikirêt. Îddi’a emeye ke aşkira yan na’aşkira tewawî felsefandin, berdewam corêke le derwestî be doxî hebû. Hemûy feylesûfanî řizgarî leser ew baweřen, felsefeyek ke şyawî ew nawe bêt amraz û keresteyeke bo řoşnigerî û lêkdaneweyekî tyorîke le xizmet piřaktîsî řizgarîda. Felsefey řizgarî hawałdiwaney piřaktîsî řizgarî û azadîye.

Cîm: Hemûy felsefandinekan le helumercêkî mêjûyî taybetewe seryan hełdawe, bełam em doxe ”mêjûyye hestekîye“ cumgebendîgelêkî cwarucorî be xowe girtuwe be şêweyek ke bizave corawcorekanî naw felsefey řizgarî pênase dekat (biřwane beşî 3 le jêrewe). Êstake detwanîn biłêyn ke ”xałî despêk“ detwanêt yek xełk, yek netewe yan yek ferhengî řesen bêt. Detwanêt be yek çîn yan girûpî abûrî îrca’ bidat, bew şêwey ke le bîrokey markisîsmida têgeyştinî bo dekirêt. Detwanêt yek piřojey ferhengî, mêjûyî û bûn­nasane le xo bigrêt ke xoy le şêwey dařêjan û bikerîyekî mêjûyîda pîşan dedat.

Çîm: Felsefey řizgarî wekû řexneyek le endêşey kolonîzekirawî baw û felsefey wabeste, yek mîtafelsefeye. Her boye mijarî mîtod beşî cyanekirawe le ecênday felsefey řizgarîye. Hawterîb legeł ”xałe despêke“ cyawazekanî felsefe ke be şêweyekî řesen binçîney danrawe, feylesûfe cořawcorekanî řizgarî le ser taybetmendîyekanî em yan ew mîtod û bizavî felsefî bełgandin deken. Bew şêweye ke hendêk le feylesûfanî řizgarî debînîn ke ”xocêyî xwazin“, hendêkyan le katêkî tirda legeł endêşekanî řîkoř, haydêgêr, yan lêvînas, hendêkî dîkeyan legeł endêşekanî dîltay û gadamêr û ga’os û ortêgada hawřa bûn û hendêkî dîkeyan markisîstî bûn. Felsefey řizgarî ke řexneye le felsefey orûpayî, be tewawî felsefeyekî le nêwxo û xomakîye, tenanet ew katey hendêk le nwênerekanî le řwangey ”şîkarî“ yan le řwangey ”dereweyetî“ mêtafîzîkî lemeř endêşey împêryalîstî û tewawxiwaz û giştigîr bełgandin deken. Kewaye cêy sersûřman nîye ke ”havałan“ û kitêbekanî felsefey bûnxiwazî, dyardenasî, markisîsim, ya kesayetîgelêk wek martîn haydêgêr, karil markis, êmanuwêl livînas derkegelêk lemeř felsefey řizgarî yan hendêk le nasyawtirîn sîmakanî le xo degirin.

Ḧê: Lew řuwewe ke em felsefe be wişey ‌”řizgarî“ pênase dekirêt, tewawî felsefey řizgarî serqał û destewyexeye legeł wênakirdinî yek armanceşar û nasandinî ”sûje“y sazdanî aweha armanceşarêk. Armanceşarî řizgarî yan pêwîstî be nasînewey ”sûjey mêjûyî serkutkiraw“e yan sazdanî sûjeyekî nwêye. Sûjey řizgarî û azadî detwanêt xełk yan çînî kirêkar yan beşgelêk le xełk bêt ke êstake wekû xełkî hejar û çewsênrawey netewe denasêndirên. Bo dîtran, bew şêwey ke le dirêjeda deybînîn, em babete leser destî netewe saz debêtin ke le bazney xełkîda be cesteyî dekirêt. Em bazneye be sakarî tenya be pêyî nasnamey çînayetî yan tenanet ferhengî derk nakirêt, bełkû le swêngey řwangeyekî dijekolonyalîstî be mebestî serwerî neteweyyewe serenderî lê dekirêt.

Detwanîn em taybetmendî û pirs û naweroke giştî û hawbeşane le sê řwangey sebaret be yekangîrî û yekyetî felsefey řizgarîda kurt bikeynewe: yekem: kodengîyekî giştî bûnî heye ke felsefey amrîkay latîn debêt felsefey řizgarî bibêt û amancekey fayeq bûne beser wabesteyî, załêtî û paşkoyetî. Dûhem: nahawdengîyekî zor heye lemeř ewey ke çi kesêk, çi şitêk yan çon debêt ew piřojey řizgarîye řapeřêndirêt. Sêhem: sebaret be nawerok û amancî kotayî řizgarîş, cyawazî bîruřayekî zor heye. Be kurtî zor kes way bo deçin, ke felsefey řizgarî wek beşêkî danebřawî her felsefeyek pênase dekirêt. Wek hênane jêr pirsyarî doxî giştî namoyî bûnnasaney takekes, û piřojey hawpeywendî řizgarî û armance şarî wedîhatû detwanêt çon bêt û le dahatûda çon debêt. Bew ḧałeyş feylesûfanî řizgarî bas lewe deken ke tenya û řêk be hoy ewey ke le helumercêkî tak û taybetî bûnnasane, mêjûyî û ji’opoltîkîda hełquławe, taybetmendî cîhanî peyda kirduwe.

2. Berbiwar

Herwek hemûy bizûtnewe û nerîte felsefîyekan, felsefey řizgarî le dû kodeqî mêjûyî cîhanî û kodeqî komełayetî­mêjûyî nawçeyî serî hełdawe. Le řûy pêşîney mêjûyî cîhanîyewe, şeřî cîhanî dûhem û be taybet leqawdanî řeşekujî cûlekekan, şeřî sard û şeřekanî başûrî řojhełatî asya, qonaẍêkî mêjûyî nwêy pêkhêna ke lewyada orûpa û nerîtgelî fîkirî û exlaqî ew, pûçełkiraw û bê ê’tibar weder kewtin. Le katêkda pêştir hemû şitekanî orûpa wekû pêwerêk le pêş çaw degîrdiran ke hemû şitêkî pê hełdesengêndira, înca ew orûpaye buwe cêy guman. Xełkî amrîkay latîn debû bo řênwênî îlham û endêşeyan ’ewdałî şwênêkî ke bin. Doxî komełayetî mêjûyî nawçe le layekewe be şořşî kûba û le layekî dîkewe dîktatorîgelî serbazî corawcor le seranserî qařey amrîkay latîn ke lêkewtey şeřî sard û şiksitigelî geşey abûrî amrîkay latîn bûn, bîçmî girt. Be herḧał şořşî kûba karîgerî qûłî leser wênay komełayetî syasî ferhengî le gişt amrîkay latîn dana. Le wênay hêmayînî çêgwara(1928-1967), şořş mijdey gořankarî mirovî amrîkay latînî- mirovî nwêy- dehêna çunke egerî serwerî syasî netewegelî amrîkay latînî dewrûjand. Deyey şest le amrîkay latîn serdemî alozî û şiłejanî syasî bû. Bełam sereřay eme serdemî nojenkirdinewey ferhengî û xulyay armanceşaraneyş bû.

Kewabû felsefey řizgarî zyad le her şitêk bersivêkî hizrî felsefî û têkhełkêşêkî gumanhełnegir le zincîreyek le bizûtnewe fîkirî û ferhengîyekan bû ke bo yek deye le seranserî amrîkay latîn le geřda bû. Kodeqî ferhengî weha lêwanlêw le û endêşe û řageyandinekan sebaret be ”řizgarî“ bibûn ke eger le kotayyekanî deyey şest û berayyekanî deyey ḧeftada nawî felsefey řizgarî lê nedenra, emřo demanpirsî ke aya feylesûfanêk lem dunyaye řifêndirawin û le kepsûlî zemanîda zîndanî kirawin. Felsefey řizgarî hem pêwîst û hem ḧetmî bû.

Be pişt­bestin be karekanî karlos byorlêgwî, mêjûnusî felsefey amrîkay latîn, detwanîn hendêk le axêzge û serçawe fîkiryekan ke felsefey řizgarî lewewe serî hełdawe, dyarî bikeyn ( Beorlegui 2004: 677–690). Ew serçawane bem şêwey xwarewen:

Axêzgey aburî: tyorî serbexoyî. Le dway kotayî şeřî dûhemî cîhanî, wiłate yekgirtuwekanî amrîka qołî lê hełmałî heta yarmetî małî ” geşe“y amrîkay latîn leser binemay serçeşnî wiłate pîşesazîyekan û sermayedarî le esto bigrêt. Eme ew şiteye ke yekyetî le bo pêşkewtin le řêgay qerz­dan be wiłatanî kemtirgeşekirdû le řûy abûrîyewe, eyhewêt ta le nerdîwanî geşey abûrîyewe ser bikewn. Em bername be tyorîyekî abûrî be nawî ” geşexwazî“ řênwênî dekira. Bełam bem pêyeyş wiłatekanî amrîkay latîn berdewam hem le řûy komełayetî û hem le řûy abûrîyewe dwakewtû bûn.

Le řûbeřûbûnewe legeł ew şiksiteda bû ke hendêk le abûrî­zanan destyan daye geşedan be ”tyorî wabesteyî“ yan ”tyorî geşedan be geşenekirdûyî“. Le zomrey ew abûrî­zananeda kesanêkî wekû syosonyo dus santoz, fêrnando hênrêk kardoso, ênzo vałêto, sêlso fêřdato û anîbał koycano hebûn. Kakłey serekî em tyorîye ewe bû ke geşenekirdûyî xełkî amrîkay latîn lêkewtey faktergelî nêwxoyî û xocêyî nîye bełkû lêkewtey řastewxoy wabesteyî abûrîye be orûpa û wiłate yekgirtuwekan. Be biřway ew bîrokewanane, modêlî geşesendinêk ke le deyey şest û ḧeftada zał bû karîgerîyekî çewaşekaraney dûqatey hebuwe. Kełekebûnî sermaye le mîtropolekan û wiłate wamderekan, qerizdarî û hejarî zyatir bo wiłatanî be naw geşenekirdû be dwawe bû. Henûke têgeyştin le geşenekirdûyî debêt leser binemay tyorîyekî abûrî bêt ke pîşanî dedat geşenekirdûyî qonaẍî yekemînî geşey abûrî sirûştî wiłatekan nîye bełkû layenî cyanekirawey nezmî abûrî nêwdewłetîye ke le ser destî kolonyalîzim û êmpêryalîzim û êmpêryalîzmî nwê çê kirawe.

Axêzgey ayînî: êlahyatî řizgarî. Serhełdanî êlahyatî řizgarî be şêweyekî çiř­û­piř û be edebyatêkî pispořanewe tomar kirawe û lêy kołrawetewe. Bew pêyeyş êlahyatî řizgarî her bew astey ke pêşkewtinêkî taybet be amrîkay latîne, dyardeyekî katolîsîsmî cîhanîşe. Çaksazîyekan le watîkanî dûhemewe (1962-1965) û komełî dûhemî serqeşekan le kolombya(1968)we destî pêkird û bestênî kilêsay bo tokmandinî ew şitey le ḧeqêqetda bizûtneweyekî komełayetî bû misoger kird, wate civate bineřetîyekan. Êlahyatî řizgarî bo bersiv û wiłam be têgeyştinêkî nwê le peywendî kilîsa legeł ”xełk“ û řołî êman le dunyayek piř lehejarî û nadadgerî komełayetî geşewneşey sitand.

Êlahyatî řizgarî zimanêkî be tewawî nwêy saxte kird: ”bijardey çaktir û hevyazane bo hejarî“, ” layenî binewey mêjû“, ” kilêsay xełk “ û ” ortopřaksîs( řast­kirdarî ) pêş le ortodoksî( řast baweřî ) ke le ser hendêk le feylesûfanî řizgarî karîgerî hebuwe. Dû babet le beşdarîgelî êlahyatî řizgarî le felsefey řizgarî, birîtî bûn le: řamanî řexneyî debêt le diłî piřaksîsî derewstane û bepirs­kirdinî çemkî ”xełk “we ser heł bidat. Têgeyştin le êlahyatî řizgarî dekirêt wekû řamanêkî êlahyatî leser ew şite bêt ke xełk wekû civakêkî êmanî çê dekat. Be kurtî êlahyatî řizgarî depirsêt: kê sûjey řizgarî­nasî xwaye? Şayanî amajeye gustavo gotêřêz kitêbekey, êlahyatî řizgarî, le sałî 1971da le pêrû biław kirdewe û herweha hogo asmen kitêbekey sitem û řizgarî: alêngarî legeł mesêḧîyekanî le heman sałda le şîlî biław kirdewe. Herweha kilêsay katolîk çwarçêweyekî damezraweyî misoger kird ke le řêgey ewewe dekira peyşiwênî hendêk le karekanî feylesûfanî řizgarî bigîrdirêt û ew karey le řêgey mîwandarî ”jurnada“ û piştîwanî le kongirekan û misoger kirdinî derfetgelî wane­witnewe bo feylesûfanî řizgarî le zankokanî wabeste be xoy ke zorbeyan le zanko giştîyekan weder nirabûn, deřexsand.

Axêzgey perwerdeyî: pêdagojî sitem­lêkirawan. Le sałî 1970, paş dû deye karî fêrkarî sewad le nawçe hejarekanî biřêzîl, pa’olo fireyre kitêbe serdem­sazekey be naw pêdagojî sitemlêkirawanî biław kirdewe ke wersûřanêkî pařadaymî hêna arawe. Ew le sałî 1972perwerdey bo piřaksîsî řizgarî peyşiwên girt. Kakłey serekî kitêbekey fireyre sê bîrokey girîng le xo degrêt: her kat xełk bîhewêt beser wabesteyî xoyda zał bêt, tenya detwanêt le řêgey kargêřî û bikerî xoyewe û herweha ewey ke bibêt be sûjey řizgarî xoy, ew kare encam bidat. Bûn be sûjey řizgarî xo, be watay dergîr bûne le piřosey geşey hoşyarî û eweyş le řêgey pêdagojîyewe deguzerêt. Le pêdagojîda wênay fêrxiwaz wekû defrêkî na­biker û pasîv řet dekatewe û be cêgey ew têgeyştinêkî bineřetî dête arawe ke fêrkarî piřoseyekî daynamîk û çalake. Dû têgey serekî le pêdagojî řizgarî fireyre ewe bû ke(1). Fêrkarî pêwîstî be gwêçkedane be xełk û (2) fêrxiwazî wate jyan bew mana ke fêrbûn hem bo jyan pêwîste û hem le çeqî jyanda řû dedat. Řistey kiłêłî fireyre ”hoşyar kirdinewe“, paşan lelayen feylesûfanî řizgarîyewe wekû amancî xoyan be kar debrêt: felsefe le xizmetî geşey hoşyarî takekesî û bekomełdaye.

Axêzgey edebî û hunerî: wênekêşî û dîwarnûsekan. Zor car feramoş dekirêt deyey şest katî şikofanewey edebî amrîkay latîne. Em deyeye zemanêke ke kesanêkî wekû xoze êm argodas, xulyo kurtazar, karlos fo’êntês, gabryêl garsya markêz, maryo bargas yusa, oktavyo paz, xwan řołfo û êrnêsto sabato ئاسەûراە serekîyekanî xoyan biław kirdewe. Herweha lem deyeda janrêk serî hełda ke hêzî derbiřênî deda be hoşyarî qurs û giranî wabesteyî û řoḧî řapeřîn û têkoşan bo řizgarî. Wate řomane çirîkîyekan ke le nêw ewaneda detwanîn amaje be xulyo dî lavîga matyas û řomanî řesûłî cênşîn (1971), xisus lara û řomanî xulyakan ,(1969, řênato pirada oropza û řomanî binyatneranî sêḧir(1969), gabî walhu dî bulîwar û řomanî xesarhełgir 1973), oskar yuzîn fêrnandêz û řomanî tarîkî direwşawe (1976 bikeyn. Řêk her bew şêwey ke ew nûserane nîşanyan dawe ke çon detwanin nerîtêkî edebî cyawaz le amrîkay latîn řo binên, dîwarnûsan nîşanyan da ke çon êstandardekanî cwanî hunerî be fexrewe řêz le hestyarî cwanî­nasane û dahêneraney ew qaře degirin. Cwanî­nasî xocêyî ke le layen dîwarnûsgelêk wekû dyêgo orozko, řîvêra, sîkîrus û wênekêşgelêk wekû firîda kalo pêşwazî lêdekira, nwandineweyekî hêmayînî nwêy le xełkî amrîkay latîn wedî hêna ke be şêweyekî giştî zyatir řengidanewey têkeławî û dûřegeyî řegezîye.

Axêzgey komełnasane: komełnasî řizgarî. Herweha ke pêştir amajey pêdra, deyey penca û şest, deyekanî pişêwî û şiłejanî komełayetî, abûrî û syasî gewre le seranserî amrîkay latîn bû. Be pîşeyî­bûnî amrîkay latîn hawkat bû legeł şarinşînî berbiław û ladênşînî­siřînewe. Koçî berbiław le dêhatekanewe bo şarekan buwe hoy serhełdanî teneke’awagelêk ke le zortirî mêtřopolekanî amrîkay latînda be řûnî debîndira. Komełnasekan perjane ser lêkołînewe le alêngarîye taybetekanî ladênîşî­siřînewe û şarinşînî. Le kolombya, komełnas, orlando fals burda ke leser babetî cûtyaran karî dekird, destî daye geşedan be şitêk ke ew nawî naye ”komełnasî řizgarî“ , wate perjane ser doxî awarte û taqaney hejaranî şarî û ladênşîn le helumercêkda ke dewłet wek nebûn wabû. Fals borda be şêweyekî taybet leser řêgegelêk lêkołînewey dekird ke le henawîda hejaran, damezrawe û nořimgelî danûstanî komełayetî xoyanîyan bedî dehêna. Komełnasî řizgarî be têkhełkêş legeł tyorî wabesteyî, axêzgeyekî nêwan­řişteyyan saz kird ke deyhewîst le doxî naberaberî sîstematîk lêkołînewe bikat, le ḧałêkda geşey deda bew nořme ke xełk detwanin kargêřî řizgarî xoyan bin.

Aşkiraye hem wabesteyî û hem řizgarî leser zarî abûrî­nasan, komełnasan, êlahyat­nasan û nûseran degeřa. Felsefey řizgarî le řêgey çemkandinewe derbiřî ezmûnî jyankirawî têkçinrawî lukał û cîhanî bû.

3. Bizavekan

Felsefey řizgarî her wekû êgzîstansyalîsim, hêrmênotîk, dyardenasî û paş pêkhateyî­xwazî, hergîz bizûtneweyekî yekdest û çunyek nebû. Felsefey řizgarî le seretay despêkîyewe be kêşmekêşe nawxoyyekan destinîşan dekira ke be têpeřbûnî kat tund û tołtirîş debowe, bełam hawkat buwe hoy gořankarî û geşewneşey felsefî ke têze seretayyekanî gwastewe bo astigelêkî nwê le puxt û paraw kirdinî tyorîk. Sêrotî gołdibêrg ke binemayî­tirîn û berawerdikaranetrîn lêkołînewey le meř felsefey řizgarî nûsîwe, cornasîyekî le bizave nawekîyekan xistete řû û amaje be çwar bizav dekat. (Cerutti Guldberg 1983, 1988–9, 2006) . Byorlêgî lem dwayyaneda bas lewe dekat ke le řastîda şeş bizav bûnî heye (Beorlegui 2004: 695–727).. Em çwar bizave be řîz le xwarewe basî lêdekirêt.

3.1. Bûn­nas

Em bizave be giştî bestirawetewe be kesanêkî wekû maryo kasala, karlos kalên, gontir řodołfo kuş û amêlya podêtî. Be baweřî em bîrmendane, felsefey řizgarî amrîkay latîn debêt le doxî bûn­nasaney amrîkay latînewe des pê bikat ke peywendêkî cyawazî legeł bûn heye. Em peywende cyawaze le zimanî êspanîda le dû fořmî kirdey ” Ser Bûn “”To bo “ û ” Estar Bûn le­ naw“ ” To be in“ nîşan dedrêt. Felsefey řesenî amrîkay latîn le ” bûn lenaw“y xełkî amrîkay latîn des pê dekat. Le heman katda her şitêk ke orupayî yan amrîkay başûrî bêt, debêt wekû nimanakanî felsefey sitem û hejmonî felsefî řet bikirêtewe. Em felsefe nwêye ke le řabirdû û le her şitêk ke gwaye byanîye dadebřêt, debêt le ”wabesteyî bûn­nasane“ ke amrîkay latîn be şêwey corawcor řencî lê debînêt, dabřan bikat. Em bizave her bew řadey ke lîbralîsmî orûpayî wekû fořmê le takxiwazî absitirakit û derhest řet dekatewe, řetdanewey markisîsmîş wekû formêk le komełxiwazî abûrî na’organîk dekat. Em bizave xwazyarî corêk le gelxiwazîye ke ne netewexwazaneye ne çîn­tewer. Be cêgey ewe ” aporey xełk“ wekû hebûyekî bûn­nasane, komełgayek le çarenûs û yekêtîyekî organîk le pêş çaw degîrdirêt ke derkewtey petîy ”bûn le naw“e û taybetmendîgelêkî cyawazî ferhengî le xo degrêt. ” aporey xełk“ netewe nîye bełkû mêstîzo¹Y amrîkayî û xełkanî xocîy qařey amrîkay latîne. Bem hokareye ke sêrutî gołdibrêgîş wekû nimana û derkewtey ” gelxiwazî dije mêjû“ lem bizave naw debat. (Cerutti Guldberg 1988–9: 46).

3.2. Şîkarî

Em bizave birîtîye le kesanêk wek ênrîke dûsêl û xwan karlos êskinone. Her wekû bûn­nasekan, řewtî şîkarîş xoy wekû řexney orûpatewerî û kolonyalîzmî nwêy amrîkay bakûrî pênase dekat. Em bizave xoy wekû řexne le modêrnîte pîşan dedat, ew modêrnîte ke le baweřî ewanda wekû aydyolojyay kolonyalîzim û êmpêryalîzim wêna dekirêt ke cyawazî amrîkay latîn bizir dekat. Bem pêye be şêwyekî giştîtir bizavî şîkarî xoy wekû řexneyekî mêtafîzîkî le endêşey tewawxiwaz nîşan dedat, řexneye le her şitêk ke leser ḧisêbî bûn bîrî lê dekirêtewe, hemûy ew şitey wekû ḧeqêqet girîman dekirêt. Giştyetêk ke wekû ḧeqêqet girîman dekirêt. Herweha le heman katda bełge dehênêtewe ke ”xałî despêk û weřêkewtin“ û ”seqamgîrbûn“y felsefe, be geřanewe bo sûje û objey felsefandin çê bikirêt. Sûje û objey em felsefandine, ”aporey xełkin“.

Bełam be pêçewaney hełwêstî bûn­nasane, têgeyştin le xełk ne be şêwey bûn­nasî, bełkû be şêwey mêtafîzîkî yan dirust­tir biłêyn şîkarane řû dedat, ( şîkarane, analtîk wergîraw le ”ana“ wate ewpeř, be pêçewaney ”dya“ wate leřêgey yan le nêw). Em layene le felsefey řizgarî deyhewêt be guncandinî her hemûy felsefey řoj’awa le jêr lojîkî hizrî bûn­nasî û giştîyetî dyalkitîkî, pêdaçûnewey dûbarey leser bikat. Felsefeyek ke le erestû û eflatûnewe bîgre heta hêgił û markis û habirmas, berdewam boxohełgeřewe buwe.

Le lay feylesûfanî bizavî řizgarî, xełkanî řesen berdewam le derewey ew giştyetedan. Natwanîn fořmî bûnî ewe, yek car û bo hetahetaye dyarî bikeyn. Lih katêkî dyarîkirawdaye , ke guzarişt le geřan lih dûy dadwerîyekda dekat kih mîrat û bîrewerî xebatî xoy têda bih cê hêştibû. Be her ḧał têkoşanî berdewam bo wedîhênanî dadperwerî û qerebû kirdinewey azarekanî řabirdû, nadyar û nenasraw demênêtewe. Eger le bo bizavî bûn­nasî řołî feylesûf eweye ke řênwênî xełk bikat bo nasînî ḧîkmetî qûł û ḧaşahełnegrî xoy, ewe bo feylesûfî şîkarî, řołî feylesûf be serinicdan be deng û firyad û ”lêpirsînewekan“ le xełk cext dekatewe ta bitwanêt firyadî dadxiwazî ewan wedeng bênêt. Herweha cêgey serince ke dûsêl û sikanon, her dûkyan zor yek lew bîrokaneyan têpeřanduwe, çunke ew bîrokane bo yekem car le seretakanî deyey ḧeftawe cumgebendî kirabûn (Dussel 1998, 2007; Scannone 1990). Ta em řadeye, egerî ewe heye destey şîkarîyekan, pêşwext zemen­perêş û nahawkat bûbêtin. Le ḧałêkda ke sikanon be derwestîye felsefîyekanî xoyewe be êmanwêl livînas wefadar mawetewe û řûy kirduwe le geşedan be ”felsefey nêwan ferhengî“, ewa danûstanî řexnegraney dûsêl legeł karêł oto epêł û yurgên habirmas, ewî bo lay geşedan be felsefey řizgarî be şêweyekî dyalektîkî­tir pelkêş kirdiwe, ew felsefey ke wersûřanêkî zimanî û piřagmatîstî çê kirduwe (Vallega 2014). Zyad lemeyş dûsêl le dyalog legeł wałtêr mîgnoło û santyago kastiro gomêz, bełge dehênêtewe ke felsefey řizgarî beşdarî kirduwe le ”wersûřanî dije’êstê’marî“ le amrîkay latîn ( biřwane: Castro-Gómez, 2011; Dussel 2015; Mignolo, 2011; Mignol . Walsh 2018; Moraña, Dussel, Jáuregi, eds. 2008; Allen and Mendieta, û zor şitî ke).

3.3.mêjûnas

Em bizave birîtîye le karekanî hurasyo sirûtî gołdibêrg, artûro řoyg, artûro arda’o, lyopołdo zya ke her wekû bizavî be pirs­kirdin ( biřwanne xwarewe) xoy wekû řexneyek lew dû arastey pêşû pîşan dedat. Em bîrmendane bas lewe deken ke despêk le xałê ke be řehayî dest­têwernedraw û řesen bêt, ne dekirêt û ne başîşe. Be cêgey ewe bełge dehênnewe ke ême berdewam le mêjûy bîrokekanda nuqmîn, kewaye erkî ême eweye ke le ezmûnî amrîkay latîn le řêgey mêjûy cyawazî ewewe têřaman bikeyn bew şêwey ke pêştir bîrî lê dekirayewe. Le řastîda zortirîn kargelêk ke bîrmendanî em bizave encamyan dawe, perjane ser sazdanewey çiřupřî mêjûy endêşekane le amrîkay latîn, bo ewey ke serhełdanî ew endêşane le piřosey taybetî gořankarî komełayetî, dyalog û řûbeřûbûnewey berdewamyan le dirêjayî deyekan û sedekanda bibînin. Herweha em mêjûy bîrokaneyş le amrîkay latîn wekû beşêk le piřojey řizgarî û azadî syasî pêşkeş kirawe. Bem hokareye ke nabêt pêşîne mêjûyyekanî felsefey amrîkay latîn le pêş çaw negîryêt çunke ewane herweha beşêkin le mêjûy dirûs bûnî azadî syasî le kerte­qaředa (Zea 1991).

3.4. Be pirs­kirdin

Em bizave girê dirawe be asewarî kesanêkî wekû horasyo sîrotî gołdibêrg, xozê sêvêrîno kiroto, manoyl îgnasyo santoz û gostavo ortîz. Sirotî gołdibêrg herweha bas lewe dekat ke salazar bandî û hogo asmen debêt wekû beşdaranî em bizave le ber çaw bigîrên. Bo em deste le bîrmendane pêwerî karameyî û hawřêjî felsefe natwanêt řesenayetî bibêt, eweyş natwanêt bibêt ke çende peywendî yan cudayî heye legeł derbiřînî xałêkî betał ke wełamî hendêk le babet meznekan dedatewe yan lêpirsîneweyan lê dekat. Le lay em bizave, pirsyar eweye çi şitêk detwanêt, be bê bit­perestî û řaz û řemz û ałozî, řamanêkî řexneyî bêt lemeř ew qeyran û alêngarîyaney ke řûbeřûy waqî’î komełayetî amrîkay latîn debnewe. Be pêçewaney bizavekanî bûn­nasî û şîkarî, her dûk bizavî mêjûgerî û pirsimend­kirdin, hemûy ew hewłe bûn­nasane û mîtafîzîkîyane bo çaksazî xełk wate ew şitey řêk serbeyî be amrîkayyekanyan heye, řet dekenewe. Felsefe le řûbarî mêjûda giriftare û natwanêt beserîda qełembaz bidat, yan wa binwênêt ke xoy be kirdewe legeł řabirdûda dabřanduwe û řaşî geyanduwe. Be baweřî em deste le bîrmendane mijargelî řexneyî dûlayenen. Yekem: felsefe çilon be koyek le alêngarîye mêjûyyekan bersiv dedatewe bê ewey le dawî pêşdawerîgelêkî aydyolojîk bikewêt ke nwandinewey mêjû mericdar dekat? Dûhem: zimanêk ke řêge dedat bewey ke ew řamane felsefîye berdewam hoşyar bimênêtewe çîye?

Sereřay ew cyawazîye bineřetî û zor caran pêknehatû û yeknakokane, felsefey řizgarî wekû bizavêkî felsefî yekcar girîng û nwênerî bizûtneweyekî felsefî nasêndirawe ke nerîte cyawaze hizrîyekanî amrîkay latîn û alêngarîye mêjûyyekanî lêkdawetewe û wełamî dawnetewe. Le nizîkey nîw sededa, kesayetîgelêkî tir xoyan legeł ew bizûtnewe řêk xist, tenanet eger le destey binyatnerî ew bizûtnewe nebûbêtin.

Nimûney eme firans hînkiłamêrte ke le sałî 1931 le ałman le dayk buwe û le zankoy azadî bêrlên xwêndûyetî. Le sałî 1963 koçî kird bo amrîkay latîn, lebera bo şîlî û paşan bo kastarîka û lewê legeł hogo asmen têçûy dîpartêmanî twêjînewe abûrîyekanîyan dabîn kird. Perwerdey serekî ew le abûrîda bû, bełam le dirêjayî çwar deyey řabirdûda, koyek le kitêbgelî be­­bandorî leser peywendî nêwan êlahyat, abûrî û felsefe berhem­hênawe. Asewarekanî ew deperjête ser êlahyatî řizgarî bełam le berçawgey abûrî syasîyewe û deyhewêt pîşanî bidat ke řexney êlahyatî řizgarî le bit­perestî ayînî, hawtayî dekat legeł řexney markisîsim le fořmî bit­perestî şitumek û çewsandinewe. Hînkêlamêrit herweha koyek le sîpare û taknûsî be mebestî řexne le lîbralîsmî nwêy berhemhênawe. Bełam ew şitey ew xistûyete berdest, her ew şiteye ke ew nawî denêt (řexne le ’eqłî armanceşarî) ke bew řadey ke bo markisîsim karameyî heye le lîbralîsmîşda ew karameyyey heye. Hînkêlmarit bo be gijaçûnî pirojegelî yotopyayî û wedî­nehatûyî, binemay ”waqî’î bûn“ yan lekirdin­hatûyî wekû pêwerêk bo hełsengandinî exlaqî­bûn yan exlaqî her core piřojeyekî exlaqî- syasî gořanxiwaz pênase dekat.

Kesayetîyekî dîke ke zyatir le řêgey xwêndikarekanîyewe yarmetî puxt‌wiperdaxt­kirdinî firetrî felsefey řizgarî dawe, îgnasyo îlakurya, êlahî­zanî yesû’îye ke le sałî 1930 le vîskayay êspanya le dayk bû. Ew xwêndikarî karêł řêhnêr û xawyêr zobêrî bû û koçî kird bo êlsalvador ta le zankoy yunîwirsîdad sîntiro’amrîken wane biłêtewe û le sałî 1969 bû be serokî zanko û ta sałî 1989, ewkatey ke be destî hêzgelî serbaz­asay destiperwerdey hêze serbazîyekanî wiłateyekgirtuwekan têror kira, beřêweberî ew zanko bû.

Êlakurya le nizîkewe legeł zobêrî feylesûfî êspanyayî karî dekird ke le řêgey têgeyekewe be naw ”hoşî hestimend“ yan ”logosî hestyar“ deyhewîst be ser cudayî nêwan me’rîfenasî û bûn­nasî, naser û nasrawda zał bêt. Êlakurya asewarî bûn­nasaney zubêrî wergirt û gořanî be serda hêna bolay felsefey mêjû. Řastîne mêjûyye û kewaye daynamîke, rastîney mêjûyî daynamîk ew cêgeye ke sûjekan bîçim degirin, bełam her ewanin ke be piraksîsî xoyan û danûstanî kirdeyî xoyan legeł cîhan, rastîne mêjûyyekan degořn. Be her ḧał piraksîsî mirovîş berdewam berberîn kirdinewey asoy kirdeye. Piraksîs êmkangelêkî zyatir bo danustan û destewyexebûn legeł rastîne mêjûyyekan dexate ber dest. Kewaye dwa’amancî piraksîs, azadî zyatre. Kitêbî gewre winatewawî ew, be nawî felsefey řastîne mêjûyyekan be mebestî geşedan be felsefeyek le mêjûda bû ke řêzî le ”hoşî mêjûyî“ wate nîştûy bûnewere kirdeyyekan degirt. Ew bûnewere kirdeyyaneyş ke mebestyan azadî zyatre, berpirsayetî řastîney mêjûyîy xoyanyan le esto degirt. Şayanî base ke felsefey mêjûy êlakurya û ” lugusî hestyarî“ le nwêtrîn karekanî dûsêl sebaret be exlaq û syasetî řizgarî kartêkerî hebuwe. Herweha ke le serewe amajey pêdra eme yekêk le hokarekanî dařêjerî ” şîkarîyane“ye ke egerî ewe heye çî dîke desteyekî bekełk bo bizavêk nebêt ke be xestî le jêr karîgerî gořankarîye dwayyekanî amrîkay latîn daye. (Dussel 1998, 2007, 2009, 2017, 2018; Bautista 2014; Grant 2020; Mills 2018).

4. Mijarekan û basuxwasekan

Bizave felsefîyekan ne tenya be hokarî têzgelêk ke mîtod û řêdozekanî dyarî dekat, bełkû herweha be hoy ew mijar û kêşegele ke sereřay gorankarî û le xogirtinî mîtod û têzgelî nwê, kełkełey ewan mawetewe xawenî taybetmendîgelî cyawazin. Felsefey řizgarî le despêkî serhełdanîyewe, babetgelî jêrewey bo xoy terxan kirduwe:

Pirsî gelxiwazî. Le nawendî felsefey řizgarîda, pirsî sûjey mêjûyî řizgarî, bûnî heye. Em pirse le řûy bîrokey ”xełk“ewe wirûjêndirawe bełam be şêwegelêkî corawcor pênase kirawe: wekû formasyonêkî mêjûyî êtnoferhengî, wekû yek damezrawey komełayetî abûrî, wekû hebûyekî ferhengî ke netewekan û çînekan têdepeřênêt û wekû ew şitey ke biřyar waye le řêgey piřojeyekî syasî dîmokiratîkewe bîçim bigrêt. Be serhełdanî şêwegelî tazey beşdarî dîmokiratîk û be serhełdanî wiłatekanî amrîkay latîn be hoy gořankarîyekanî nîwgo, meseley xełk çîye û xełk kêye, pêwîstîyekî tazey peyda kird. Gořankarîye syasîyekanî deyey řabirdû le seranserî amrîkay latîn ke dûr buwe le tundûtîjî şořişgêrane û řuwew beşdarî syasî řoyîştuwe, le řwangey pêwîstî lêřamanewe le babetgelî nwênerayetî û beşdarî syasî le pêş çaw gîrawe.

Pirsî sûje. Em pirse řûy dîkey meseley sûjey mêjûy řizgarîye. Çi peywendîyek le nêwan sûjey tak, çi wekû bikerêkî me’rîfî yan bikerêkî exlaqî wêna bikirêt, û serbeyî ew sûje take be sûjey mêjûyî giştî û mezin heye, be şêweyek ke detwanrêt wekû ”aporey xełk “ ke yan yekeyekî neteweyî- ferhengîye, yan hebûyekî ban­neteweyî ferhengîye wekû ” qařey amrîka“. Felsefey řizgarî wekû beşêk le felsefey dyardenasî-hêrminotîkî deperjête ser siruştî sûjeyekî taybet û cyawazî becestekiraw, azad, doxmendî mêjûyî û wabeste. Doxmendî be cestekiraw û mêjûyî biker, berdewam le řwangey bê­beştirîn û xesarhełgirtirîn kesekan le naw sûjey mêjûyî bekomełda ke berdewam le jêr pirsyar daye, be berdeng dekirêt.

Pirsî cênder û řegez. Felsefey řizgarî her wekû êlahyatî řizgarî le pêşřa le perjaneser babetgelî cênderî û řegezî kem kar bû, sereřay ewey ke be giştî babetî řegezî berdewam mijarî serekî felsefey amrîkay latîn buwe. Mijarî řegez be giştî le cestey mestizaje, blanqueamiento ( be sipî bûn wate ew bîrokey ke řeş­pêsekan le řêgey têkeł­bûnî řegezî, debin be sipî û le encamda le nêw komełgay berbiławtirda detwênewe), xocêyî­bûn, řeş­pês­bûn û têkeławî řegezîda basî lê dekira. Be her ḧał mêstîzeyc řûy lewe buwe ke serpoş binêt leser řołî cyawazî řegez le bîçim girtinî nasnamey amrîkay latîn. Bem pêye ênrîke dûsêl le berayyekanî sałî 1977 le bergî sêhemî kitêbî felsefey exlaqî amrîkay latînda perjawete ser mijarî cênder (Dussel 1977) û lewyada geşewneşey dawe be êrotîkî řizgarî amrîkay latîn. Dûsêl le sałî 1980 kitêbî řizgarî jinan û êrotîkî amrîkay latînî biławe kirdewe ke birîtîye le pêdaçûnewey dûbarey beşî ḧewtemî bergî sêhem, legeł deqêkî nwê be sernawî ”berew mîtafîzîkî jinayetî “ û herweha ke sernaweke pîşanî dedat deyhewêt têgeyştinêkî mêtafîzîkî le cêns û cênder bixate řû ke lewyada jin ”ewî dîkey“ pyawe. Mêtafîzîkî dûsêl be hoy zemen­perêş­bûn û ”nêrînegerî“ le têgeyştinî be taybet katolîkî û be giştî mesêḧî le řegezêtî û cênder, pêdawîstî mêjûyî řołgelî cênderî le pêş çaw nagrêt û debête hoy řetdanewey zor tundî cyawazîye cênderîyekan, řexney lê gîrawe( Schutte1993). Dûsêl le paşkoy pêdaçûnewey 1994 le kitêbî řizgarî jinan û êrotîkî amrîkay latîn boçûnekanî pêşûy xoy řet kirdewe û řexney lê girtin û amajey bewe da ke fêmênîsmî amrîkay latîn le deyey şestida zyatir řûy le řexne le fêmnîsmî amrîkay bakûr buwe û ew gutezay ”cênder“e hêşta be tewawî nehatbuwe naw endêşey amrîkay latînewe û be hî xo nekirabû. Herweha layene newîstirawekanî ” homofubya: hawřegezxiwaztirsî“y bangeşey pêşûy xoy bo êrotîkî řizgarî amrîkay latîn řet kirdewe. Le dirêjayî sê deyey řabirdûda, feylesûfanî řizgarî le dyalog legeł lînda alkof, lînda lange, marya logonês, ofołya sikat û êlîna voyła (Alcoff and Mendieta, eds. 2000), û herweha êlahî zananêkî wekû marya kiłara bîngihêmir, îvon gêbara û êlsa tamz destyan daye perjaneser babetêk ke logonz pêy dełêt ” êstê’marî cênderî“(Lugones 2010).

Pirsî armanceşar. Felsefey řizgarî wekû bizûtneweyekî felsefî ke be têkoşan bo řizgarî pênase dekirêt, berdewam debêt biperjête ser řołî armanceşar le giřnan û wizebexşîn be bizûtnewe takî û be komełekan. Be her ḧał pirsî armanceşar, meseley xeyałî bekomełe û amanicgelêk dewrûjênêt ke bizûtnewe gořanxiwazekan řênwênî dekat. Legeł emeşda, hawkat be hoy nebûnî îmkanî kirdarekî‌bûn yan bekarhatûyî řexne le xeyałe gořanxiwazekan degîrdirêt.

Pirsî mêjû. Girîngayetî mêjû babetêkî piroblêmatêke ke tewawî bizav û nerîtî felsefey řizgarî le xo degrêt. Emeyş tenya be hoy ewe nîye ke ”wabesteyî“ û ‌” řizgarî “ wekû babetgelêkî mêjûyî derkî pê dekirêt bełkû be hoy ewey ke debêt xudî piřojey řizgarî le derûnî mêjuwewe řapeřêndirêt. Le rastîda felsefey řizgarî tenanet le bûn­nasanetrîn û şîkarîyanetrîn vêrjênekey xoyda, berdewam deperjête ser taybetmendî mêjûyî‌bûnî mirovewe. Be giştî feylesûfanî řizgarî dakokî deken ke nuwanesazî mêjûy azadî wate azadî mirov natwanrêt be şêweyekî derhest û absitirakit têgeyştinî bo bikirêt, bełkû be pêçewanewe tenya le helumercî mêjûyî madî zor taybetda derkî pêdekirêt çunke formî damezrawegelî syasî komełayetî le xo degirin. Le řwangey feylesûfanî řizgarîyewe, azadî mirov debêt řêk be cestekiraw û madî bêt çunke beşêke le yek řastîney mêjûyî daynamîk.

Pirsî dîmokirasî û tekûzî komełayetî. Felsefey řizgarî her bew řadey ke be berxudanî le hember tewawî corekanî sereřoyî û desełatgeřî pênase kirawe bew řadeyeyş be zecrewe wi’ezyet û azarî zor yek le feylesûfanî be destî dîktatorekan û kesayetîye syasîye sereřokan pênase dekirêt. Le sałekanî berayîda, pirsî dîmokirasî, şer’yet, yasayî bûn, be pirsyargelî mêtafîzkî û bûn­nasaney mijarî řizgarî mêjûyî bestira bowe. Bełam le dirêjayî dû deyey řabirdûda, dahatûy syasî amrîkay latîn buwe be mijarêkî girîngitir. Henûke têkoşan bo serwerî netewayetî û řizgarî le êmpiryalîzmî orûpayî­amrîkayî, le naw dîmokirasîgelî etnîkî­řegezî û beşdarî zortirî beşgelêk le xełkî amrîkay latîn çwarçêwedar buwe ke le dirêjayî pirosegelî serbexoyî netewayetî û sazkiranî dewłetî neteweyî, yan wela nirawin yan be giştî çawpoşîyan lê kirawe. Feylesûfanî řizgarî le deyey yekemî sedey bîst­û­yekemda xoyan wekû beşdarbuwanî geşewneşedan bew şitey nawî denrêt dêmokirasî ”çend­ ferheng­xwazî“ denasand bem şêweye têgegelêk le ” aporey xełk“ ke le řûy mêjûyyewe zortir çemêndirawnetewe û kemtir”bûn­nasane“n hêdî hêdî wergîrdiran û geşeyan pêdra.

Le kotayîda, felsefey řizgarî wekû zorîney bizave be cimucûł û hêşta zînduwekanî cîhanî felsefe, yarmetîderî sê mijarî serekî buwe ke be giştî bo tewawî feldasefe yekcar girînge. Wate pirsî mana, çon berhemî dênîn, çon berhem­hênanewey dekeyn û çon ew mana berhemhatuwe mêjûyyane be şêwegelî corawcorî nîşanenasî û hêrmênotîkî řadegwêzîn. Eme pirsyarêkî giştîye ke çon mirovekan le dirêjayî zemanda peywend degirin, tenanet ew katey ke helumercî bineřetî berhemhênanî cîhanbînîyekanyan be tewawî ałogořî beserda dêt. Legeł eweyşda felsefey řizgarî ke ta astêk wekû alêngarîyek bo mêjûnûsîyekî dyarîkiraw le bîrokekanî le amrîkay latîn destî pêkird, êsteyşî legełda bêt em pirsyare dewrujênêt ke çon mêjûy felsefe û bo çi kesêk û be çi mebestêk binûsîn, be şêweyek ke řadestî çewaşekarî aydyolojîk, petîgerî sawîlkane, urûpatewerî û cîhanî sêhem­baweřî nebîn. Le akamda felsefey řizgarî her wek hemû bizûtnewe felsefeyye gořanxiwaz û hermênekan le katî despêkîyewe wekû řamanêkî mêtafelsefî xoy cumgebendî kirduwe, wate wekû felsefeyek ke leser piřaktîsî xoy û ew şitey ke şayanî eweye dadgay giştî felsefe naw binrêt, bîr dekatewe.

[1] . Mestizo: Mêstîzo le amrîkay latîn be kesanêk dewtirêt ke řegezî têkeławyan heye, be taybet ew kesaney ke řeçełekî êspanyayî û xocêyyan heye.

Serçawekan:

Abellán, José Luis, 1967, Filosofía Española en América, Madrid: Guadarrama.

Alcoff, Linda, 2000, “Power/Knowledges in the Colonial Unconscious: A Dialogue Between Dussel and Foucault”, in Alcoff and Mendieta 2000: 249–67.

–––, 2006, Visible Identities: Race, Gender, and the Self, New York: Oxford University Press.

Alcoff, Linda and Eduardo Mendieta (eds), 2000, Thinking from the Underside of History: Enrique Dussel’s Philosophy of Liberation, Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers.

Allen, Amy and Mendieta, Eduardo, forthcoming, Decolonizing Ethics: Enrique Dussel’s Critical Theory, State College: Penn State University Press.

Ardiles, Osvaldo, et al. (eds), 1973, Hacia una filosofía de la liberación latinoamericana, Buenos Aires, Argentina: Editorial Bonum. [Ardiles et al. 1973 available online]

Assmann, Hugo, 1971, Opresión-Liberación: desafío a los cristianos, Montevideo: Tierra Nueva.

Bautista S., Rafael, 2014, La descolonización de la Política. Introducción a una Política comunitaria, La Paz, Bolivia: Plural Editores.

Beggs, Donald, 1996, “Sor Juana’s Feminism: From Aristotle to Irigaray” in Linda Lopez McAlister, ed., Hypatia’s Daughter: Fifteen Hundred Years of Women Philosophers, Bloomington, IN: Indiana University Press, 108–127.

Beorlegui, Carlos, 2004, Historia del pensamiento filosofico latinoamericano: Una busqueda incesante de la identidad, Bilbao: Universidad de Deusto.

Berndston, C.A.E. (ed.), 1949, Readings in Latin American Philosophy, Columbia, MO: University of Missouri Press.

Canteñs, Bernardo J., 2010, “The Rights of the American Indians”, in Nuccetelli, Schutte, and Bueno 2010: 23–35.

Castro-Gómez, Santiago, 2011, Crítica de la Razón Latinoamericana, 2nd expanded edition, Bogotá: Editorial Javeriana.

Cerutti Guldberg, Horacio, 2006 [1983], Filosofía de la liberación latinoamericana, México City: Fondo de Cultura Económica.

–––, 1988–89, “Actual Situation and Perspectives of Latin American Philosophy for Liberation”, in Jorge J.E. Gracia (ed.), Latin American Philosophy Today. A Special Double Issue of The Philosophical Forum XX(1–2): 43–61.

Crawford, William Rex, 1944, A Century of Latin American Thought, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Dussel, Enrique, 1977, Filosofía Etica Latinoamericana: De la Erótica a la Pedagógica de la Liberación, III, México: Editorial Edicol.

–––, 1977a, Filosofía de la liberación, México: Edicol; English translation, Philosophy of Liberation, Aquila Martinez and Christine Morkovsky (trans.), Maryknoll: Orbis Books, 1985.

–––, 1980, Liberación de la Mujer y Erótica Latinoamericana, Bogotá: Editorial Nueva América.

–––, 1993, 1492: El encubrimiento del Otro. Hacia el origen del mito de la modernidad, Madrid: Nueva Utopía; English translation, The Invention of the Americas: Eclipse of “the Other” and the Myth of Modernity, Michael D. Baarber (trans), New York: Continuum.

–––, 1998, Ética de la liberación en la eded de la globalización y de la exclusion, Madrid: Trotta: English translation, Ethics of Liberation: In the Age of Globalization and Exclusion, Alejandro Vallega (ed.), Eduardo Mendieta et. Al (trans), Durham: Duke University Press, 2013.

–––, 1996, The Underside of Modernity: Apel, Ricoeur, Rorty, Taylor and the Philosophy of Liberation, Eduardo Mendieta (trans./ed.), New Jersey: Humanities Press.

–––, 2005, “Filosofía de la Liberación”, in Ricardo Salas Astrain (eds), 2005, Pensamiento Crítico Latinoamericano: Conceptos Fundamentales, Santiago de Chile: Ediciones Universidad Católica Silva Henriquez, 373–388.

–––, 2007, Política de la liberación. Historia mundial y crítica, Madrid: Trotta; English translation, Politics of Liberation: A Critical Global History, Thia Cooper (tran.), London: SCM Press, 2011.

–––, 2007a, “Alterity and Modernity (las Casas, Vitoria, and Suárez: 1514–1617),” translated by James Terry in Nalini Persram (ed.), Postcolonialism and Political Theory, Lanham, MD: Lexington Books, 35–50.

–––, 2009, Política de la Liberación. Arquitectonica, Volumen II, Madrid: Trotta.

–––, 2015, Filosofías del Sur: Descolonización y Transmodernidad, Ciudad de México: Akal.

–––, 2017, En Búsqueda del Sentido: Sobre el origen y desarrollo de una Filosofía de la Liberación, México: Colofón.

–––, 2018, Anti-Cartesian Meditations and Transmodernity: From the Perspective of Philosophy of Liberation, Alejandro A. Vallega and Ramón Grosfoguel (eds.), The Hague: Amrit Publishers.c

Dussel, Enrique, Carmen Bohórquez, and Eduardo Mendieta (eds), 2009, El pensamiento filosófico latinoamericano, del Caribe y “latino” [1300–2000], Mexico: Siglo XXI.

Ellacuría, Ignacio, 1991, Filosofía de la realidad histórica, Madrid: Trotta.

–––, 1996–2001, Escritos filosóficos, 4 volumes, San Salvador, El Salvador: UCA Editores.

Femenías, María Luisa and Amy Oliver, 2007, Feminist Philosophy in Latin America and Spain, New York, NY: Rodopi.

Fornet-Betancourt, Raúl, 1987, “La filosofía de la liberación”, in Filosofía de Hispanoamérica. Aproximaciones al panorama actual, Barcelona: ICE Universitat de Barcelona, 123–50.

–––, 2009, Mujer y filosofía en el pensamiento iberoamericano: Momentos de una relación difícil, Barcelona:Anthropos.

Freire, Paolo, 1970, Pedagogía del Oprimido, Montevideo/México: Siglo XXI; English translation, Pedagogy of the Oppressed, Myra Bergman Macedo (trans.), New York: Bloomsbury Academic, 2000.

–––, 1972, Educación para la praxis de la libertad, México: Siglo XXI; English translation Education for Critical Consciousness, Myra Berman Ramos (editors and trans.) New York and London: Continuum, 1974.

Frondizi, Risieri, 1948–49, “Is There an Ibero–American Philosophy?” Philosophy and Phenomenological Research 9:345–55.

Gracia, Jorge J.E. (ed.), 1986, Latin American Philosophy in the Twentieth Century, Buffalo: Prometheus.

––– (ed.), 1988–89, Latin American Philosophy Today, A Special Double Issue of The Philosophical Forum, XX(1–2).

–––, 2000, Hispanic/Latino Identity: A Philosophical Perspective, Oxford: Blackwell.

––– (ed.), 2007, Race or Ethnicity? On Black and Latino Identity, Ithaca, NY: Cornell University Press.

–––, 2008, Latinos in America: Philosophy and Social Identity, Malden, MA: Blackwell.

––– (ed.), 2011, Forging People: Race, Ethnicity, and Nationality in Hispanic American and Latino/a Thought, Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press.

Gracia, Jorge J.E., E. Rabossi, Enriq Villanueva, and Marcelo Dascal, (eds), 1984, Philosophical Analysis in Latin America, Dordrecht: Reidel. Abridged version of El análisis filosófico en América Latina, Mexico City: Fondo de Cultura Económica, 1985. Doi:10.1007/978-94-009-6375-7

Gracia, Jorge J.E. And Iván Jaksić (eds), 1988, Filosofía e identidad cultural en América Latina, Caracas: Monte Avila Editores.

Gracia, Jorge J.E. And Mireya Camurati (eds), 1989, Philosophy and Literature in Latin America: A Critical Assessment of the Current Situation, Albany, NY: State University of New York Press.

Gracia, Jorge J.E. And Elizabeth Millán-Zaibert (eds), 2004, Latin American Philosophy for the 21st Century: The Human Condition, Values, and the Search for Identity. Amherst, NY: Prometheus Books.

Gracia, Jorge J.E. And Manuel Vargas, 2013, “Latin American Philosophy”, in The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2013 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <Https://plato.stanford.edu/archives/fall2013/entries/latin-american-philosophy/>.

Grant, Silva, 2020, “Liberation Philosophy” in Robert Eli Sanchez (ed.), Latin American and Latinx Philosophy: A Collaborative Introduction, New York and London: Routledge, 137–160.

Gutierrez, Gustavo, 1971, Teología de la liberación. Perspectivas, Lima: CEP; English translation, A Theology of Liberation, Caridad Inda and John Eagleson (trans.), Maryknoll, NY: Orbis Books, 1973.

Hierro, Graciela, 1985, Etica y feminismo, Mexico City: Universidad Nacional Autónoma de México.

–––, 2001, La ética del placer, Mexico City: Universidad Nacional Autónoma de México.

Hinkelammert, Franz, 1981, Las armas ideológical de la muerte, San José, Costa Rica: DEI; English translation, The Ideological Weapons of Death: A Theological Critique of Capitalism, Phillip Berryman (trans.), Maryknoll: Orbis Books, 1986.

–––, 1984, Crítica de la razón utópica, San José, Costa Rica: DEI.

Jacobini, H.B., 1954, A Study of the Philosophy of International Law as Seen in the Works of Latin American Writers, The Hague: Nijhoff.

Kunz, Joseph L., 1950, Latin American Philosophy of Law in the Twentieth Century, New York: Inter American Law Institute, NYU School of Law.

Lara, Jesús, Ñaucahuazú, Sueños, Cochabamba: Los Amigos del Libro.

Lassalle, Edmundo, 1941, Philosophic Thought in Latin America: A Partial Bibliography, Washington, DC: Pan American Union Division of Intellectual Cooperation.

León Portilla, Miguel, 1956, La filosofía náhuatl, estudiada en sus fuentes, México, Instituto Indigenista Interamericano; English translation, 1963, Aztec Thought and Culture: A Study of the Ancient Nahuatl Mind,Jack Emory Davis (trans.), Norman, OK: University of Oklahoma Press, 1963.

Liebman, Seymour, 1976, Exploring the Latin American Mind, Chicago, IL: Nelson Hall.

Lugones, María, 2003, Pilgrimages/Peregrinajes: Theorizing Coalition Against Multiple Oppressions, Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers.

–––, 2010, “Toward a Decolonial Feminism,” in Hypatia 25 (4): 742–59.c

Maffie, James, 2010, “Pre-Columbian Philosophies”, in Nuccetelli, Schutte, and Bueno 2010: 9–22.

Mariátegui, José Carlos, 1968, Siete Ensayos de interpretación de la realidad peruana, Lima: IEP; English translation, Seven Interpretive Essays on Peruvian Reality, Austin, TX: University of Texas Press, 1971.

Márquez, Ivan (ed.), 2008, Contemporary Latin American Social and Political Thought: An Anthology, Lanham, MD: Rowman & Littlefield.

Mendieta, Eduardo, 1999, “Is There Latin American Philosophy?” Philosophy Today 43, no. Supp : 50–61.

––– (ed.), 2003, Latin American Philosophy: Currents, Issues, and Debates, Bloomington, IN: Indiana University Press.

–––, 2008, “Latin American Philosophy as Metaphilosophy”, in Centennial Review, 7(3): 31–50

Mignolo, Walter, 2003, “Philosophy and the Colonial Difference”, in Latin American Philosophy: Currents, Issues, Debates, edited by Eduardo Mendieta, 80–86. Bloomington, IN: Indiana University Press.

–––, 2011, The Darker Side of Western Modernity: Global Futures, Decolonial Options, Durham and London: Duke University Press.

Mignolo, Walter and Walsh, Catherine E., 2018, On Decoloniality: Concepts, Analytics, Praxis, Durham and London: Duke University Press.

Moraña, Mabel, Dussel, Enrique, and Jáuregi, Carlos A. (eds.), 2008, Coloniality at Large: Latin America and the Postcolonial Debate, Durham and London: Duke University Press.

Nuccetelli, Susana, 2001, Latin American Thought: Philosophical Problems and Arguments, Boulder, CO: Westview Press.

–––, 2003, “Is ‘Latin American Thought’ Philosophy?” Metaphilosophy, 34(4): 524–36.

Nuccetelli Susana, Ofelia Schutte, and Otávio Bueno (eds), 2010, A Companion to Latin American Philosophy, Malden, MA: Wiley-Blackwell.

Nuccetelli, Susana, and Gary Seay (eds), 2003, Latin American Philosophy and Introduction with Readings, Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.

Oliver, Amy, 2007, “Latin American Feminist Philosophy: Early Twentieth-Century Uruguay”, in Feminist Philosophy in Latin America and Spain, edited by María Luisa Femenías and Amy Oliver, New York: Rodopi, pp. 31–42.

Prada Oropeza, Renato (1969), Los fundadores del alba, La Paz, Bolivia: Editorial “Los Amigos del Libro”.

Ruiz Sotelo, Mario, 2010, Crítica de la Razón Imperial: La filosofía politica de Bartolomé de las Casas, México: Siglo XXI.

Salazar Bondy, Augusto, 1968, ¿Existe una filosfía de nuestra América? México City: Siglo XXI.

–––, 1973, “Filosofía de la dominacion y filosofía de la liberación” Stromata, 28, no. 4:393–397.

–––, 1995, Dominacion y Liberacion. Escritos 1966–1974, Lima, Perú: Facultad de Letras y Ciencias Humanas, Universidad Mayor de San Marcos.

Solís Bello Ortiz, N.L., J. Zúñiga, M.S. Galindo, and M.A. González Melchor, 2009, “La filosofía de la liberación”, in Dussel, Bohórquez, & Mendieta 2009: 399–417.

Vallega, Alejandro, 2014, Latin American Philosophy from Identity to Radical Exteriority, Bloomington and Indianapolis. Indiana University Press.

Vallejo de Bolívar, Gaby, 1973, Los Vulnerables, La Paz, Bolivia: Editorial “Los Amigos del Libro”.

Vargas, Manuel, 2004, “Biología y la filosofía de la raza en México: Bulnes y Vasconcelos”, in Construcción de las identidades latinoamericanas: Ensayos de historia intelectual, Aimer Granados and Carlos Marichal (eds), Mexico City: Colegio de México.

–––, 2005, “Eurocentrism and the Philosophy of Liberation”, APA Newsletter on Hispanic/Latino Issues, 4(2): 8–17.

–––, 2007, “Real Philosophy, Metaphilosophy, and Metametaphilosophy”, CR: The New Centennial Review, 7(3): 51–78.

Uzin Fernández, Oscar, 1976, La oscuridad radiante, La Paz, Bolivia: Editorial “Los Amigos del Libro”.

Vasconcelos, José, 1948, La raza cósmica, México: Espasa Calpe; English translation, The Cosmic Race: A Bilingual Edition, Didier T. Jaén (trans.), Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 1997.

Vasconcelos, José, and Manuel Gamio, 1926, Aspects of Mexican Civilization, Chicago, IL: The University of Chicago Press.

Vega, Julio de la, (1971), Matías, el apóstol suplente, La Paz, Bolivia: Editorial “Los Amigos del Libro”.

Von Vacano, Diego A., 2012, The Color of Citizenship: Race, Modernity and Latin American/Hispanic Political Thought, New York: Oxford University Press.

Zea, Leopoldo, 1949, Dos etapas del pensamiento en Hispanoamérica. Del romanticismo al positivismo, México: El Colegio de México; English translation, The Latin American Mind, James H. Abbott (trans.), Norman, OK: University of Oklahoma Press, 1963.

–––, 1969, La filosofía americana como filosofía sin más, México City: Siglo XXI.

–––, “La filosofía latinoamericana como filosofía de la liberación” Stromata, 28, no. 4; 399–413.

–––, 1976, El pensamiento latinoamericano, Barcelona: Ariel.

–––, 1988–89, “Identity: A Latin American Philosophical Problem”, The Philosophical Forum, XX, 1–2:33–42.

–––, 1991, La Filosofía como Compromiso de Liberación, Caracas, Venezuela: Biblioteca Ayacucho.