Lîbralîzim
Lîbralîzim zyatir lih yek şitih. Eger lih nizîkewh bîpşikinîn, lewaneyh beser řwangey peywendîdar û hêndêk car dijberîşda dabeş bibêt. Lem nûsîneda tîşk dexeynih ser miştumřekanî nêw nerîtî lîbrałî. Êmh sê lêkdanewey pabendibûnî serekîy lîbralîzim bih azadî pêkewh hełdesengênîn. Êmh lîbralîzmî kon û nwê lih beramber yektir dadenêyn. Êmh depirsîn axo lîbralîzim řêbazêkî "serapagîr"h yan "syasî"? Bih pirsyar leser "geyştin" bih lîbralîzim kotayî pêdehênîn –axo leser hemû mirovekan pyadih dekirêt? Axo debê hemû komełe syasîyekan lîbrał bin? Aya dekirê lîbrałêk bih řûnî û bih "nexêr" wełamî em pirsyarh bidatewh? Aya dekirê lîbrałêk bih řûnî û bih "bełê" wełamî em pirsyarh bidatewh?
1. Miştumiř leser azadî
1.1. Girîmanh lih berjewendîy azadî
2.1. Azadîy nerênî
3.1. Azadîy erênî
4.1. Azadîy komarî
2. Miştumiř le nêwan kon û nwê
1.2. Lîbralîzmî kilasîk
2.2. Lîbralîzmî nwê
3.2. Tyorîyh lîbrałîyekanî dadperwerîy komełayetî
3. Miştumřekan leser giştigîrbûnî lîbralîzim
1.3. Lîbralîzmî syasî
2.3. Exlaqî lîbrałî
3.3. Tyorîyh lîbrałîyekanî beha
4.3. Mîtafîzîkî lîbralîzim
4. Miştumřekan sebaret be geyştin be lîbralîzim
1.4. Aya lîbralîzim le hemû komełga syasîyekanda řewaye?
2.4. Aya lîbralîzim tyorîyekî cîhan-nîştimanh yan tyorîyekî dewłet-tewerh?
3.4. Karlêkî lîbrał legeł girûpe nalîbrałekan: nêwdewłetî
4.4. Karlêkî lîbrał legeł girûpe nalîbrałekan: nawxoyî
5. Encam
1. Miştumiř leser azadî
1.1. Girîmanh lih berjewendîy azadî
Lih pênasekeyda murîs kiraniston dełêt: "lîbrał kesêkih kih baweřî bih azadî heyh" (1967: 459). Lîbrałekan lih dû řuwewe yekemayetî bih azadî wekû behayekî syasî deden.
Zorbey lîbrałekan baweřyan wayh kih mirovekan bih şêweyekî siruştî "lih doxêkî azadîy tewawdan bo řêkxistinî çalakîyekanyan… bew corey kih pêyan başih… bê ewey kih pêwîstyan bih mołet hebêt, yan pişt bih xwastî kesêkî tir bibestin" (Lock, 1960(1689) 287). Herweha mîl dełêt kih "debê bargiranîy selmandin lih estoy ew kesanh bêt kih dijî azadîn, ewaney kih daway sinûrbendî û qedeẍekirdin deken… girîmaney pêşwextih be lay azadîda şikawetewh" (1963, vol 21: 262). Herweha bîrmendih lîbrałekanî dwatir wekû coyl faynbêrg (1983:9), sitanlî bên (1987:88) û can řawiłz (2001:44,112) leser emh hawřan. Lîbralîzim felsefeyekih bew binemayh dest pêdekat kih debê desełatî syasî û yasa xawen řewayî bin. Eger hawwiłatîyan pabend bin bih xosnûrdarkirdinewh, û betaybetî eger pabend bin bih şwênkewtinî desełatî kesêkî tir, debê hokarêk bo emh hebêt. Sinûrdarkirdinewey azadî debê berḧeq bêt.
Watih herçendih kes habiz wek lîbrałêk polên nakat, bełam lêrh hokarêk heyh kih hobiz wekû handerî felsefey lîbrałî bibîndirêt (herweha temaşay wałdiron 2001 biken). Çunkih ewe hobiz bû pirsyarî kird kih hawwiłatîyan leser çi binemayek debê bih desełat wefadar bin. Pirsyarekey hobiz nařastewxo ew girîmaneyh řet dekatewh kih hawwiłatîyan mułkî paşan. Bepêçewanewh ewh paşakanin kih le layen hawwiłatîyanewh desełatyan pêdedrêt, (ew hawwiłatîyaney) kih sereta xoyan desełatdarin, bew manayey kih xawenî mafî manadarî "na"gutnin. Lih kultûrî giştîda, em têřwanînh bo peywendîy nêwan hawwiłatî û paşa bo çend sedih şikłî girtibû. Magna karta zincîreyek řêkkewtin bû kih lih sałî 1215we destî pêkird û lih nakokîyekanî nêwan bařonekan û con paşada seryan hełda. Magna karta lih kotayîda bew akamh geyşit kih paşa pabendih bih serwerîy yasa. Lih sałî 1215da magna karta beşêk lih despêk nek kotayî miştumřeke bû. Bełam lih naweřastî sałanî 1300da çemkekanî mafî tak bo dadgayîkiran lih layen destey swêndixoran û pirosey yasayî û wekyekî lih hember yasada bih şêweyekî qaym cêgîr kiran. Magna karta xerîk bû weha bibîndirêt kih desełat tenya be paşakan nabexşêt, bełkû bih xełkîşî debexşêt. Lih naweřastî sałanî 1400da, con fořtêskîw serokî desełatî dadwerîy îngilend lih 1442 ta 1461 kitêbî "cyawazîyekanî nêwan paşayetîy řeha û sinûrdar"y nûsî. Dawakarîyek bo paşayetîy sinûrdar kih dekirê biłêyn nîşanderî despêkî hizrî syasîy îngilîzîyh (Schmitz and Brennan, 2010: chap. 2).
Hobiz begşitî wek yekêk lih yekem û gewretrîn bîrmendanî girêbestî komełayetî mamełey legeł dekirêt. Betaybetîş, hobiz wekû dakokîkarêkî desełatdarêtîy řeha debîndirêt. Bepêy tyorîy hobiz, desełatî lêvyatan lih řehendêkî taybetewh řehayh: watih lêvyatan detwanê hemû şitêk bo parastinî aştî bikat. Em amancih taybetih pasaw bo zorbey amrazekanîş dehênêtewh, lewanh sinûrdarkirdinewey řijdî azadî. Êsta serinc bixenh ser akamî sinûrdarkirdinewekan: erkî lêvyatan parastinî aştîyh, nek encamdanî hemû karêk kih şayanî encamdan bêt. Bełê tenya bo misogerkirdinî aştîye. Hobiz, řehaxwazî benawbang, bem şêweyh modêlêkî ḧikûmetî sinûrdarî pere pêda.
Herweha lîbrałh paradaymatîkekanî wekû lok bangeşey ewh deken kih sinûrh berḧeqekanî ser azadî bih şêweyekî berçaw kemin. Tenya ḧikûmetêkî sinûrdar řewayh. Le řastîda, erkî serekîy ḧikûmet parastinî azadîy wekyekî hawwiłatîyanh. Her boyh, yekem binçîney dadperwerîy lîbrałîy paradaymatîkî can řawiłz eweyh "hemû takekan debê mafî wekyekyan hebêt xawenî berbiławtirîn sîstemî azadîyh binçîneyyekan bin kih kok bêt legeł sîstemêkî hawşêwih bo hemuwan" (Rawls, 1999b: 220).
2.1. Azadîy nerênî
Bełam lîbrałekan leser çemkî azadî pêkewh nakokin, le akamda aydyalî lîbrałî bo parastinî azadîy takekesî detwanê têgeyştinî cyawaz lih erkî ḧikûmet bedway xoyda bênêt. Ayzaya berlîn bih aşkira dakokîy lih têgeyştinêkî nerênî bo azadî dekird:
"be şêweyekî asayî min ta ew şwênh azadim kih kes mafî destitêwerdan lih çalakîyekanmî nîyh. Azadîy syasî bem manayh watih ew řûberey kih mirov detwanê bê berbestî kesanî tir çalakî bikat. Eger le layen kesanî tirewh řêgrî lih min bikirêt lewey karêk bikem kih eger ewan nebûnayh, demtiwanî bîkem, min bew řadeyh na’azadim. We eger ew řûberh lih layen xełkî tirewh sinûrdar kirabêtewh, dekirê min bih kesêkî lih jêr guşar yan koylih bêmh ejmar. Bełam guşar zaraweyek nîyh kih tewawî şêwazekanî bêtwanayî pênasih bikat. Eger min biłêm kih natwanim zyatir lih dih pê lih hewada baz bidem yan natwanim bixiwênmewh çunkih nabînam, lêreda bêmana debêt eger biłêm kih min naçar kirawim yan bend kirawim. Naçarkiran bih ḧałetêk degutrêt kih kesanêk dest dexenh pantayî çalakîyekanî minewh û eger wayan nekirdayh, demtiwanî bih azadî çalakîy xom bikem. Mirov lih ḧałetêkda lih azadîy syasî bêbeş debêt, eger le layen xełkî tirewh řêgrî lih geyştin bih amancekanî bikirêt" (Berlin, 1969: 122).
Kewatih bo berlîn û şwênkewtuwanî ew, kakłey azadî watih naçarnekiran lih layen xełkî tirewh. Lih akamda, erkî serekîy dewłetî lîbrał bo parastinî azadî eweyh kih hawwiłatîyan yektir naçar neken, meger ewey kih berḧeq bin. Weha têdegeyn kih azadîy nêgetîv pirsêkih kih bo kamh bijardanh serpişk dekirêyn. Yan wirditir, kam bijardanh bih hoy çalakîyekanî kesanî tirewh destyan beserda gîrawih û be kam biřyar. Emeş bê gwêdan bewey kih axo êmh ew bijardanh bekar dênîn yan na (Taylor, 1979).
3.1. Azadîy erênî
Têgih erênîyekan bo azadî serincî zorêk lih lîbrałekanî řakêşawih. Egerçî wê deçû řoso dakokî lih çemkêkî erênî bo azadî bikat, kih bepêy ew çemkih mirov lih katêkda azadih kih bepêy îradey řasteqîney xoy (îradey giştî) bicûłêtewh. Bełam çemkî erênîy azadî bih baştirîn şêwih legeł newhêgłîye birîtanîyekanî kotayî sedey nozdih û seretay sedey bîstem perey pêdra, le layen kesanêkî wek tomas hîl girîn û bêřnard bosankiwêt (2001(1923)). Girîn pêdagrî dekat kih debê dan beweda binrêt kih her corh bekarhênanêkî wişey azadî bo derbiřînî her şitêk, wek peywendîy komełayetî û syasîy mirovêk legeł ewanîtir, mîtafořêkî le xoyda hełgirtûh kih amajih bih parêzrawbûn lih naçarkiran dekat (1986, (1895): 229). Legeł eweşda, girîn pêy wayh kih mirov detwanê bih şêweyekî tir na’azad bêt, bih şêweyekî derûnî nek syasî, watih eger meyl yan arezûyekî hebêt kih kontiroł nakirêt. Girîn pêy wayh kih weha kesêk "lih doxî koyleyekdayh kih îradey kesêkî tir cêbecê dekat, nek hî xoy" (1986(1895): 228). Řêk wek koyleyek kih natwanê ew karey kih pêy xoşih bîkat. Yan wek kesêkî alûdih bih ełkoł kih bedway řezamendîyekda degeřêt kih qet û lih hîç kwê destî nakewêt.
Lay girîn mirov katêk azadih kih serbexo yan xobeřêweber bêt. Emser bo ewserî tyorîy syasîy lîbrałî aydyalêkih bo mirovêkî azad, wek kesêk kih çalakîyekanî bih corêk lih corekan hî xoyetî. Lem řwangeyeda, azadîy erênî çemkî řahênanh. Mirov ta ew řadeyh azadih kih bih şêwazêkî karîger xoy û şêwey jyanî xoy dyarî kirdibêt (taylor, 1979). Weha kesêk milkeçî naçarkiran nîyh, bih şêweyekî řexnegranh bîr lih aydyalekanî dekatewh û bih çawbestirawî wedway dabunerît nakewêt, û bo xatrî çêjî kurtimawih çawpoşî lih berjewendîyh dirêjmawekanî xoy nakat. Aydyalî azadî wek serbexoyî řîşey tenya lih tyorîy syasîy řoso û kantida nîyh, bełkû herweha lih kitêbî "derbarey azadî"y con sitîwarit mîl serçawey girtûh. Emřo em hizirh beser lîbralîzmida załh, her wek çon lih karekanî ês. Ay. Bên(1988), cêrałd durkîn (1988), û cozêf řaz (1986)da derdekewêt. Herweha seyrî witarekanî kirîsmen û enderson (2005) bikih.
Çemkî azadîy erênî leser binemay serbexoyî lay girîn zor caran legeł çemkî azadîy pozetîv yek degrêtewh. Azadî wek hêzêkî karîger bo kirdewh yan peycorîy amancekanî mirov. Lih dîdî sosyalîstî birîtanî ř. H. Tawnî, azadî wek twanay kirdar fam kirawih (1931: 221, herweha seyrî Gaus, 2000; ch.5 bikih). Lem çemkih erênîyeda kesêk kih bo endambûn lih yaneyekda hîç berbestêkî nîyh, bełam hêndih hejarh kih natwanê parey endamêtîyekih desteber bikat, watih azad nîyh bo endambûn. Watih hêzêkî karîgerî nîyh bo çalakî. Azadîy erênî wekû hêzî karîger bo çalakî, azadî bih serçawih maddîyekanewh girê dedat (bo nimûnh, debê perwerdih bo hemuwan berdest bêt ta hemuwan bitwanin twanakanyan perh pêbden.) emh ew çemkey azadîy erînî bû kih lih mêşkî hayêkda bû. Katêk pêdagrîy leser ewh kird kih "azadî û serwet herdû şitî çakin… bełam her wek dû şitî cyawaz demênnewh" (1960: 17-18). Bo hayêk saman şêweyekih lih twanist kih azadî wa nîyh.
4.1. Azadîy komarî
Boçûnêkî kontir leser azadî kih bem dwayyanh zîndû buwetewh, azadîy komarîxwazanh yan new-řomanîyh. Çemkêkî azadî kih řîşekey degeřêtewh bo berhemekanî sîsro û mekyavêlî (1950(1513)). Bih witey fîlîp pêtît:
"pêçewaney wişey azad lih řom wişey koylih bûh û heta despêkî sedey řabirdûş manay załî wişey azadî her lew nerîtih temendirêjih komarîyewh hatbû: jyan nekirdin lih jêr desełatî ewîtir û berkarî desełatî sitemkaraney ewîtir nebûn" (Petit, 1996: 576).
Bepêy em řwangeyh pêçewaney azadî, załêtîyh. Na’azadbûn eweyh kih " milkeçî îradey wazwazîy kesêk bît yan beşêwey na’asayî bixrêytih berdem ḧukmidanî kesêkî tir" (Petit, 1997: 5). Kewatih ḧikûmetî aydyalî azadîparêz diłnyayî dedat lewey kih hîç birîkarêk, tenanet xoyşî, desełatî sitemkaranh beser hîç hawwiłatîyekda nasepênê. Emeş lih řêgey dabeşkirdinî yeksanî desełatewh bedest dêt. Her kes desełatêkî heyh kih detwanê desełatî kesanî tir lih destiwerdan lih çalakîyekanî xoy dûr bixatewh. (Pettit, 1997: 67)
Têgey komarîxwazaney azadî lih herdû têge erênî û nerênîyekanî girîn cudayh. Bih pêçewaney azadîy erênîy girînî, azadîy komarîxwazanh bih piley yekem naçêt be lay otonomîy eqłanî, bedîhênanî siruştî řasteqîney mirov yan bûn bih xudî bałatir. Katêk tewawî desełatî baładest perş û biław buwewe, îtir tyorîstih komarîyekan begşitî lemeř em amancanh bêdeng debin (larmur, 2001). Be pêçewaney azadîy nerênî, azadîy komarîxwazanh bih piley yekem terkîzî xistuwetih ser eger û amadeyî bêbergirî bo destitêwerdan nek destitêwerdanî řasteqînh (Pettit, 1996: 577). Bem pêyh, bih pêçewaney têgey asayî azadîy nerênî, lih azadîy komarîda egerî petîy destitêwerdanî řemekî sinûrdarkirdinewey azadîye. Bew pêyh pêdeçêt kih azadîy komarî îd’ayekî mericdar sebaret be egerî destitêwerdan le xo bigrêt, û eme zorbey kat be gwêrey komełêk îd’ay ałozî dijeřastî derbiřawe. Kih zor car řûnîş nîyh kih ew îd’ayanh dekirê bih řadey pêwîst řûn bikirênewh yan na (gawis, 2003, cf. Larmore, 2004).
Hêndêk lih tyorîstih komarîyekanî wekû kwêntîn sikîner (1998: 13), mawrîzyo vîrołî (2002: 6) û pêtît (1997: 8-11) komarîxwazî wek cêgreweyek bo lîbralîzim debînin. Azadîy komarîxwazanh ta ew şwêney kih wek binemayek bo řexnegirtin lih bazařî azad û komełgey bazař bibînrêt, řêy têdeçêt. Bełam eger lîbralîzim bih şêweyekî berîntir bibînrêt û betewawî nebestirêtewh bih azadîy nerênî yan komełgey bazařewe, ewkat komarîxwazî lih lîbralîzim heławêrdih nakirêt (goş, 2008, řocêrs, 2008, larmor, 2001, dagêr, 1997).
2. Miştumiř le nêwan kon û nwê
1.2. Lîbralîzmî kilasîk
Tyorîy syasîy lîbrałî leser çonyetîy têgeyştin lih azadî tûşî dûfaqî debêt. Lih kirdeweda, dûfaqîyekî giringî dîkeş lih peywendî bih barî exlaqîy xawendarêtîy taybet û nezmî bazařewh peyda debêt. Bo lîbrałh kilasîkekan yan lîbrałh konekan, azadî û xawendarêtîy taybet betewawî girêdrawî yektir bûn. Lih sedey hejdewh heta emřo lîbrałh kilasîkekan pêdagirin leser ewey kih sîstemêkî abûrî leser binemay xawendarêtîy taybet bih şêweyekî nawazih legeł azadîy takda yek degrêtewh û řêgih bih herkamyan dedat bew şêweyey kih şyawe, bijîn. Lih nêwyanda bekarhênanî kar û sermayh bew şêweyey kih mirov bih başî dezanêt. Le řastîda zor car lîbrałh kilasîkekan û lîbertaryenekan pêdagirin leser ewey kih bih corêk lih corekan azadî û xawendarêtî le řastîda yek şitin. Bo nimûnh bas lewh kirawih kih hemû mafekan bih mafekanî azadîyşewh şêwazêkin lih xawendarêtî. Hendêkî tirîş pêyan wayh kih xawendarêtî boxoy şêwazêkih lih azadî. Her boyeş sîstemî bazař leser binemay xawendarêtîy taybet wek wênayek lih azadî debîndirêt. Xełk azad nîn, meger ewey kih azad bin kih girêbest wajo biken û karî xoyan bifroşin, yan azad bin kih dahatî xoyan paşekewt biken û her katêk û be her corêk kih byanewê, sermayeguzarî biken û her katêk sermayeyan be destewh bêt, azad bin kih kompanyayek damezrênin.
Lîbrałh kilasîkekan argîwmêntêkî tirîş bo pêkewebestinewey azadî û xawendarêtîy taybet bekar dênin. Em argîwmêntey dûhem zyatir lewey kih pêdagrî leser azadî bo bedestihênan û bekarhênanî xawendarêtîy taybet wekû layenêkî azadî bikat, pêdagirh leser ewey kih tenya amrazî karîger bo parastinî azadî, xawendarêtîy taybetih. Lêreda bîrokekih eweyh kih perş û biławîy desełat kih lih akamî abûrîy bazařî azad leser binemay xawendarêtîda bedî dêt, azadîy takekes lih beramber destidrêjîyekanî desełat deparêzêt. Her wek hayêk dełêt: "azadîy řageyandin natwanêt hebêt, katêk amêrekanî çapkirdin lebin destî ḧikûmetda bin. Azadîy kobûneweş nîyh, eger şwênî kobûnewh kontiroł bikirêt. Azadîy cûłekirdinîş namênêt, eger amrazekanî gwastinewh be tewawî le layen ḧikûmetewh qorx kirabin" (1978: 149).
Herçendih lîbrałh kilasîkekan hemûyan leser giringîy bineřetîy xawendarêtîy taybet bo komełgayekî azad kokin, bełam nerîtî lîbrałîy kilasîk xoy şebengêkih lih boçûnekan. Her lih řwangey meylew anarşîstî řa bigirh ta ewaney kih lih abûrî û syasetî komełayetîda řołêkî berçaw dedenewh bih ḧikûmet. (leser em şebengih biřwanh mak û gawis, 2004) lih kotayî şebengî lîbrałî kilasîkda řwangegelêk hen kih dewłetekan wekû qorxkarî řewa berḧeq debîndirên kih řengih le layen sîstemî dadewh bo xizmetguzarîyh bineřetîyekan kih mafî seretayîn, řaspêrdirabin: bac wergirtin bo parastinî karîgerîy mafî azadî û xawendarêtî pêwîstih. Herwa kih berew çep dêyn, degeynih ew boçûnh lîbrałîyh kilasîkaney kih bac wergirtin bih mebestî pêşkeşkirdinî perwerdey ḧikûmî û komełêk xizmetguzarîy giştî û jêrxanî komełayetî řêgepêdraw debînin. Herwa kih zyatir berew çep dêyn, hendêk řwangey kilasîkî lîbrałî řêgih bih lanîkemî astî komełayetî deden. Zorbey abûrînasanî lîbrałî kilasîkî sedey nozdehem dakokîyan lih beşêk lih syasetekanî dewłet dekird, nek tenya yasay tawan û bestinî girêbestekan, bełkû mołetdan bih kesanî pispoř, tendirustî, selametî û řêkarekanî agir ikujandindewh, řêkarh bankîyekan û jêrxanî bazirganî (řêgewban, bender û nokend) û zor carîş hanî pêkhênanî yekêtîyekanyan deda. Herçendih emřo lîbralîzmî kilasîk lih azadîxwazîy řadîkał nizîk debêtewh, bełam nerîtî lîbrałîy kilasîk lih xemî baştirkirdinî doxî çînî kirêkar, jinan, řeşpêstekan, koçberan û hitdidayh. Amancekih her wek bêntam amajey pê kirdûh, dewłemendtirkirdnî hejarekan bû, nek hejartirkirdinî dewłemendekan. Lih akamda lîbrałh kilasîkekan yeksankirdinî saman û dahat lih derewey amancih řewakanî dewłet dadenên.
2.2. Lîbralîzmî nwê
Lih lîbralîzmida ewey kih wek "nwê", "pêdaçûnewexwaz", "dewłetî xoşbijêw", yan bih baştirîn derbiřîn bih "dadperwerîy komełayetî" denasrê, berperçî ew peywendîyh germuguřey nêwan azadîy takekesî û sîstemî bazař leser binemay xawendarêtîy taybet dedatewh. Sê fakter detwanin serhełdanî em bîrdozih pêdaçûnewexwazanh řûn bikenewh. Yekem ewey kih lîbralîzmî nwê ta seretay sedey bîstem beřûnî şêwey cyawazî be xoy degirt, çunkih twanayî bazařî azad bo parastinî ew şitih kih lord bêvrîc nawî lênabû "hawsengîy cêgîr", kewtibuwe jêr pirsyarewh. Ew baweřh kih xawendarêtîy taybet bazařêk pêkewh denêt kih meylî naseqamgîrîy heye yan ew corh kih amajey pêdeda, detwanê tûşî gêçełî nahawsengî legeł bêkarîyekî leřadebeder bibêt, bû bih hokar kih lîbrałh nwêyekan bew gumanewh kih xawendarêtîy taybet detwanê binaẍeyekî tewaw bo binyatnanî komełgayekî seqamgîr û azad bêt, hatinh meydan. Lêreda fakterî dûhem dêtih pêşewh, her legeł ewe kih lîbrałh nwêyekan baweřî xoyan bih bazař le dest deda, baweřyan bih ḧikûmet wek çawdêrêk bo serpereştîkirdinî jyanî abûrî pitew debû. Emeş beşêkî behoy ezmûnekanî şeřî cîhanî yekemewh bû kih têyda hewłekanî ḧikûmet bo pilandananî abûrî serkewtû debînra. Leweş giringitir, dîmukiratîzebûnî dewłetanî xor’awayî bû bih handerêkî tir bo em dûbare hełsengandinewey dewłet û bo yekem car ew baweře kih nwênerh fermîyh hełbijêrdirawekan detwanin beřastî nwênerayetîy komełga biken/ her wek cî ey habson basî kird. Wek dî. Cey. Řîçî řaygeyand:
"řûn buwetewh ew argîwmêntaney kih dijî dewłet bûn, ewey kih dewłet be tewawî yan ta řadeyek le bin destî çîn yan kastî serdestidayh, kih jîranh yan najîranh desełat lih destî bawik yan dayegewreyh –ew corh argîwmêntanh îdî biř naken, çunkih ḧikûmet zyatir û zyatir debêtih ḧikûmetî xełk le layen xudî xełkewh".
Sêhemîn fakterî serekîy geşey lîbralîzmî nwê kih lewaneyh bineřetîtrînyan bêt: zêdebûnî ew baweřeyh kih mafî xawendarêtî becêy ewey kih bibêtih parêzerî hemû mafêkî tir, buwetih hokarî nayeksanîyekî nařeway desełat. Ewan bes yeksanîyekî řwałetî deçespênin kih lih meydanî kirdeweda bih şêweyekî sîstematîk şikist dênêt lih desteberkirdinî ew azadîyh erênîyh wekyekey kih leser erz bo çînî kirêkar giringih. Ew tewerh kakłey ew şiteyh kih lih syasetî emrîkada pêy degutrêt "lîbralîzim" kih piştîwanîyekî behêzî azadîy medenî û takekesî legeł bêbakî û tenanet dujminayetî legeł xawendarêtîy taybet têkeł dekat. Towî em lîbralîzimh niwêyh dekirê lih kitêbî "derbarey azadî"y mîlda bidozrêtewh. Herçendih mîl pêdagir bû leser ewey kih "ewey pêy degutrêt řêbazî bazirganîy azad", her wekû "binemay azadîy takekesî" leser binemayekî "bih heman řadih tokimh" damezrawih, bełam sereřay eweş pêdagrîy leser ewh dekird kih hîncetekanî azadîy takekesî û azadîy abûrî lih yektir dûrin. Lih kitêbî binemakanî abûrîy syasîda, mîl berdewam cextî lewh dekirdewh ew pirsyareman bedway wełamda wêłh, kih axo azadîy takekesî detwanê bê xawendarêtîy taybet geşih bikat? Boçûnêk kih řawiłz sedeyek dwatir geřayewh serî.
3.2. Tyorîyh lîbrałîyekanî dadperwerîy komełayetî
Yekêk lih akamekanî karh gewrekey řawiłz, watih tyorîy dadperwerî (1999, yekem car sałî 1971 biław kirayewh) eweyh kih lîbralîzmî nwê serincî xistuwetih ser geşepêdanî tyorîyek bo dadperwerîy komełayetî. Lih şestekanî sedey bîstemewh kih řawiłz destî kird bih biławkirdinewey bineřetekanî tyorîy nwêy xoy, feylesûfih syasîyh lîbrałekan şîkarî û miştumřyan leser "binemay cyawazî" kirdûh kih bepêy ew binemayh, komełgay dadperwer komełgayekih kih naberaberîyh abûrî û komełayetîyekanî weha řêk dexat kih zortirîn qazancî bo hejartirîn çînî komełga hebêt. Bo řawiłz pêş-hełbijardih (dîfołit) azadî nîyh, bełkû dabeşkirdinî yeksanî dahat û samanh. Bes ew nayeksanîyaney kih lih dirêjmaweda doxî hejartirînekan baştir deken, dadperweranen. Řawiłz weha deybînêt kih "binemay cyawazî" têgeyştinêkî giştî lih binemay sewday dûlayenh berhem dênêt: bew corh kih pêkhatey bineřetî debê bih şêwazêk dabřêjrêt kih xoşbijêwîy hîç girûpêkî komełayetî leser ḧisabî ewanîtir nebêt. Zorêk lih şwênkewtuwanî řawiłz ewendey sernicyan xistuwetih ser pabendibûn bih yeksanî, sernicyan nedawetih aydyalî sewday dûlayenh. Le řastîda ewey pêştir pêy degutra lîbralîzmî "dewłetî xoşbijêw", êsta zyatir wek yeksanîxwazîy lîbrałî nawzed dekirêt. Bełam bo řengidanewh mêjûyyekanî cyawazîyekih seyrî witarekey yan narvîson biken leser bergirîyh řwałetîyekey hobiz lih dewłetî xoşbijêw (lih kortiland 2018).
Û bih şêwazêkî guncaw řawiłz lih berhemî dwatrîda pêdagrî leser ewh dekat kih sermayedarîy dewłetî xoşbijêw, pêkhateyekî bineřetîy dadperwerî bunyat nanêt. Eger çend weşanî sermayedarîy dadperweranh bin, ewa debê "dîmukirasîy xawendarêtîy taybet" legeł biławkirdinewey xawendarêtî bêt. Bih boçûnî řawiłz řijêmêk leser binemay bazařî sosyalîstî lih sermayedarîy dewłetî xoşbijêw dadperwertirh. Zor sersûřhêner nîyh kih lîbrałh kilasîkekanî wekû hayêk (1976) pêdagrî leser ewh deken ke dabestinî lîbrałî hawçerx leser "tirawîlkey dadperwerîy komełayetî" lîbrałh modêrnekan wa lêdekat lih bîryan biçêtewh kih azadî pişt bih bazařêkî lamerkezî leser binemay xawendarêtîy taybet debestêt, kih encamh giştîyekanî pêşbînî nakirên.
Bew şêweyh řabêrit nozîk (1974, 160ff) bih başî "binemay cyawazî"y řawiłz bih mînaksaz bełam namêjûyî polên dekat. Biřyar leser dabeşkirdinî saman dedat, bełam hîç qursayyekî exlaqî naxatih ser ewey kih kê ew kałayaney berhem hênawih kih dabeş dekirên. Cyawazîyekî aşkira kih lemewh ser hełdedat, eweyh kih tyorîy dadperwerîy lîbralîzmî řawiłzî tyorîyekih sebaret bih çonyetîy dabeşkirdinî kulêrh bih qîmh, lih katêkda tyorîy konî lîbralîzmî dadperwerî tyorîyekih sebaret bih çonyetîy mamełekirdin legeł nanewakan (schmidtz, 2022).
Kêşey binema mînakîyekan eweyh kih bih witey nozîk azadî mînakekan deşêwênêt. "hîç binemayekî doxî kotayî yan binemayekî mînakîy dabeşkaraney dadperwerî natwanrê bê destitêwerdanî berdewam lih jyanî xełkida bedî bêt" (1974: 163). Bo wênakirdinî emh, nozîk dawa dekat bîhênîh pêş çawit kih komełga lih jêr tîşkî ew binemayh kih to pêt başih, bigate mînakêk lih dadperwerîy tewaw. Dwatir kesêk dolarêk bidatih wîlit çemberlîn bo îmtyazî seyrkirdnî yarîy baskey wîlit. Pêş ewey bizanîn, hezaran kes û her kameyan bo her carêk kih wîlit nimayşêk bikat, dolarêk dedenh wîlit. Wîlit dewłemend debêt. Îtir dabeşkirdinekih yeksan nîyh, kesîş gileyî nakat. Pirsyarî nozîk: eger dadperwerî mînakêk bêt kih lih satêkî dyarîkirawda detwanrêt bedest bihênrêt, çî řû dedat eger kamił bibît? Axo debê paşan hemû şitêk qedeẍih bikeyt –îtir hîç bekarhênan, berhemhênan, bazirganîkirdin, yan tenanet bexşînêk nebêt– bo ewey mînakih tewawekih têk neçêt? Têbînî: nozîk nih munaqeşe û nih girîmaney eweş dekat kih xełk detwanin herçî pêyan xoşih legeł darayyekanyan bîken. Nozîk bih webîrhênanewey cextkirdnewe leser bestiraweyî mafî xawendarêtî bih azadîyewh kih lîbralîzmî lih formî kilasîkî xoyda zîndû kirdewh, amajih bewh dekat kih eger şitêk hebêt kih xełk bitwanin bîken, tenanet eger take şitêk kih xełk azad bin bîken ewh bêt kih qerepûłêk biden bew kesih kih sergermyan dekat, kewatih bih têpeřînî kat tenanet ew azadîyh biçûkeş detwanê mînakî diłxiwaz têk bidat. Nozîk řast dekat kih eger serinciman bixeynih ser biřgekanî kat, serinc dexeynih ser katih cyabuwewekan û bih ciddî weryan degrîn. Lih katêkda ew şitey kih giringih, mînakî saman û darayyekan lih satêkda nîyh, bełkû mînakî eweye ke mirovekan bih têpeřbûnî kat çilon legeł yektir hełsukewt deken. Kewatih tenanet azadîyh biçûkekanîş debê mînakî satêkî çeqbestû têk biden. Legeł eweşda, be heman şêwe, hîç hokarêk nîyh kih azadî debê mînakêkî berdewamî hełsukewtî dadperweranh têk bidat. Bo nimûnh, binemayekî exlaqî kih heławardinî nijadî qedeẍih dekat, hîç doxêkî kotayî taybet dyarî nakat. Binemayekî awa heman ew şiteyh kih nozîk wek mînakêkî lawaz, hestyar bih mêjû û herweha mînak û aydyalêkî dyarîker kih çon debê legeł xełkida mamełh bikirêt, deybînêt, kih namangeyenêtih dabeşkirdinêkî doxî kotayî. Eme bê ewey kih mînakêkî tazih bedî bênêt karîgerî leser mînakekih dadenêt. We eger binemayekî qedeẍekirdinî heławardinî nijadî lih řêgay geşey kultûrîyewh bêtih naw komełga nek lih řêgey destitêwerdanî yasayî, pêwîstî bih hîç corh destitêwerdanêk namênêt. Kewatih herçendih nozîk hendêk car corêk qisih dekat kih gwaye řexney ew hemû mînakekan degrêtewh, bełam debê êmh ew layene erênîyey ew bih hend werbigrîn kih mînake "lawazekan" legeł azadîda guncawin. Lewaneyh hendêkyan bepêy ewey çilon dêne nasandin û parastin, azadî berew pêş biben (biřwanh şimîtiz 2006, beşî 6). Bo dîtnî karekanî lîbrałh modêrnekan kih lêkdanewey řehendekanî yeksanî lih layen nozîkewh dûpat dekenewh kih dekirê bih şêweyekî baweřpêkiraw lîbrałî hejmar bikirêt, seyrî enderson (1999), yong (1990) û sên (1992) biken.
Bew pêyh tenanet eger leweda legeł nozîk hawřa bîn kih binemakanî biřgey kat mołetî destitêwerdanî zor, berdewam û dijwar lih jyanî řojaneda deden, hokargelêk bo guman heyh kih řawiłz mebestî qibûłkirdinî weha boçûnêkî hebûh. Řawiłz lih yekem witarîda dełêt: "êmh natwanîn dadperwerîy doxêk bih lêkołînewe lêy le take an û satêkda dyarî bikeyn" (1951: 191). Dway sałanêk, řawiłz ewey pêwih zyad kird: "ewh hełeyh kih serinc bixeynih ser doxih řêjeyîh cyawazekanî takekan û bimanhewê hemû gořankarîyek ke wek mamełeyekî tak û tenya û dabřaw řeçaw dekirêt, xoy lih xoyda dadperweranh bêt. Ewh řêkxistinî pêkhatey bineřetîyh kih debê hełsengêndirêt, û lih řwangeyekî giştîyewh hełsengêndirêt (1999b: 76). Bew pêyh lih řwangey řawiłzewh erkî pêkhatey serekî ewh nîyh kih hemû mamełeyek lih berjewendîy çînî kirêkarda bêt, çi biga bewey kih lih berjewendîy tak bih takî ew çîneda bêt. Řawiłz lewh waq’ibîntir bû. Lih beramberda, ewh řewtî tewawî komełgayh kih bih têpeřînî kat biřyarh wek çînêk sûd bih çînî kirêkar bigeyenêt. Bedłinyayyewh řawiłz bih corêk yeksanîxwaz bû. Bełam mînakêk kih řawiłz deyewîst piştigîrîy lê bikat, mînakêk bû lih doxêkî yeksan kih nek ta ew řadeye bo dabeşkirdin, bełkû bo peywendîyekî berdewam bekar dehênra. Ewh bew manayh nîyh kih řexney nozîk hîç qazancêkî nebû. Nozîk pêmanî nîşan da kih bîrdozêkî cêgrewh çon debêt, û wîlit çemberlînî wek kesêkî cyawaz be şêweyekî behêztir (bê bargiranîy qerzih nařûnekan be komełga) lewey wêna kird kih řawiłz deytiwanî pesnidî bikat. Bih baweřî nozîk, qazancekanî wîlit ewanh nîn kih wîlit leser mêzekih deyandozêtewh, qazancekanî wîlit ewanen kih deyanxatih ser mêzekih. We řêzgirtin lew şitaney kih wîlit deyanhênêtih ser mêzekih, bih watay řêzgirtinh lih ew wekû mirovêkî cyawaz. Ta řadeyek bih hoy nozîkewh, yeksanîxwazanî emřo dan beweda denên kih her yeksanîyek kih şyawî xozgih bêt, kemtir serinc dexatih ser dadperwerî wek taybetmendîyekî dabeşkirdinî biřgey kat û zyatir giringî bih çonyetîy mamełh legeł xełk dedat: ewey kih çon lih beramber hawkarîyekanyan padaşt dekirên û bih dirêjayî zemen ew derfeteyan pêdedrêt kih hawkarîgelêk pêşkeş biken ke şayenî padaştikirdin bêt (Schmidtz, 2006).
3. Miştumřekan leser giştigîrbûnî lîbralîzim
1.3. Lîbralîzmî syasî
Legeł peresendinî karekey, řawiłz pêdagrîy leser ewh dekird kih lîbralîzmekey ew řêbazêkî giştigîr nîyh, bew şêweyh kih tyorîyekî giştîy beha, tyorîyekî exlaqî, êpîstêmolojyayek, yaxud mîtafîzîkêkî kêşeleser derbarey mirov û komełgaş le xoy bigrêt. Komełga modêrnekanî êmh kih leser binemay corêk lih fireřengîy jîranh saz kirawin, êsta piř bûn lew corh bîrubaweřanh. Amancî lîbralîzmî syasî zyadkirdinî řêbazêkî dîkey taqmiçêtî nîyh, bełkû dirustkirdnî çwarçêweyekî syasîyh kih derheq bew řêbazih giştigîr û kêşeleseranh bêlayen bêt. Boçûnî řawiłz leser lîbralîzim wek çemkêkî tenya syasî, lih tyorîyh syasîye lîbrałîyh nerîtîyekan kih le serewh basman kirdin, řequteqtir derdekewêt, kih ta řadeyekî zor sinûrdarh bew binema desturîyaney kih pałpiştî lih azadîyh medenîyh bineřetîyekan û pirosey dîmukirasî deken.
Gawis (2004) pêy wayh kih cyawazîy nêwan lîbralîzmî "syasî" û "giştigîr" şitanêkî zor piştigwê dexat. Tyorîyh lîbrałîyekan zincîreyekî dirêj pêk dehênin her lewaneřa kih sîstemêkî felsefîy tesel saz deken ta degatih ewaney kih pişt bih tyorîyekî çiřupiř lih beha û çakih debestin, heta ewaney kih baweřyan bih tyorîyek leser binemay maf (nih çakih) heyh, řêgayek bo ew kesaney bedway řêbazêkî tenya syasîda wêłn. Legeł hemû ewaneş, giringih lih bîrman bêt kih gerçî êmh bih piley yekem wek tyorîyekî syasî mamełh legeł lîbralîzim dekeyn, bełam peywendîy bih tyorîyh berbiławekanî exlaq, beha û komełgaşewh heyh. Le řastîda zor kes lew baweředan kih lîbralîzim natwanêt xoy lih ew hemû berpirsayetîyh kêşeleserh mîtafîzîkî (hampiton, 1989) û êpîstêmolojîyanh (řaz, 1990) řizgar bikat.
2.3. Exlaqî lîbrałî
Her dwabedway wîlhêlim von hombołit ((1845)1993), mîl lih kitêbî "derbarey azadî"da pêy wayh kih yekêk lih binemakanî pesendkirdnî azadî (ke pêy wayh zorin), başîy geşey takayetî û çandinî twanakanh:
"takayetî heman geşekirdinh, û... Tenya çandinî takayetîyh kih mirovî geşesendû berhem dênêt... Çî lewh baştirh kih mirovekan lih baştirîn şitêk kih detwanin bibin, nizîk bikatewh? We çi şitêk lih berbestidanan lih pêş em çakeyh xiraptirh" (mîl1963, bergî 18: 267).
Emh tenya tyorîyek derbarey syaset nîyh. Eme tyorîyekî binçîneyî, kamłixiwaz û exlaqîyh derbarey çakih. Lem řwangeyewh karî dirust perepêdanî geşekirdin û pêgeyştinh û bes řijêmêk kih azadîyekî berfirawan bo hemuwan dabîn bikat, detwanêt emh bedest bênêt. Ew aydyalh exlaqîyey kamłibûn û geşesendinî mirov lih kotayî sedey nozdih û zorbey sedey bîstemda beser bîrkirdinewey lîbrałîda zał bû. Netenya mîl, bełkû tî. Êç. Girîn, êł. Tî. Hubhawis, bêřnard busankut, can dyoyî, û tenanet řawiłz wefadarîy xoyan nîşan dawih bo corekanî ew exlaqih kamłixiwazih û pêyan wayh binemayek bo pesendkirdnî řijêmêkî mafih lîbrałîyekan dabîn dekat (gawis, 1983a). We bo layengiranî serbexoyî lîbrałî kih lih serewh basman kird, herweha bo tyorîstekanî "řewştiberzîy lîbrałî" wek wîlyem galiston (1980) bineřetîyh. Ewh kih jyanî baş jyanêkî bih azadî hełbijêrdiraw bêt kih têyda tak twana nawazekanî xoy wekû beşêk lih pilanî jyan perwerdih bikat, bih egerî zor exlaqî lîbrałîy załî sedey řabirdû bûh.
Giringitrîn berperiçderewey pêgey kamłixiwazîy mîl wekû exlaqêkî lîbrałîy cyawaz, girêbestixiwazîy exlaqîyh kih dekirê beser dû weşanî "kantî" û "hobzî"da dabeş bikirêt. Bih pêy girêbestixiwazîy kantî, komełgayek kih le kesanî corawcor pêk hatûh kih her yekeyan amanc, berjewendî û têgeyştinî xoy bo "çakih" heyh, ew komełgayh katêk bih baştirîn şêwih řêk dexrêt kih binemakanî beřêweberî, hîç têgeyekî taybetyan derbarey "çakih" ferz nekirdibêt. Lem řwangeyeda řêzgirtin lih xełkî tir pêwîstî beweyh kih têgeyştinî xoman derbarey jyanî baş beser ewanda nesepênîn. Tenya ew bineřetaney kih bo hemuwan řewan, řêz lih kesayetîy hemuwan degirin. Bew şêweyh êmh şahîdî meylî tyorîy lîbrałîy em dwayîh (řêyman, 1990, sikanlon, 1998) debîn bo gořînî girêbestî komełayetî lih gêřanewey dewłetewh berew hohênaneweyekî giştî bo exlaq yan lanîkem exlaqêkî komełayetî. Bełam emh bew manayh nîyh kih řetî bikeynewh lîbralîzim lih bineřetda boçûnêkih kih şitêk be nawî giringîdan bih karubarî xot heyh û pantayyekîş heyh kih têyda mafî eweman heyh biłêyn "ewh jyanî minh", le katêkda be řêzewh ew banghêştnanh řet dekeynewh kih dawaman lêdeken hîncet bo xoman bênînewh. Lîbralîzim ew bîrokeyeye kih sinûr bo her corh hohênaneweyekî giştî dadenêt.
Lih beramberda girêbestixiwazîy hobzî bih şêweyekî cyawaz tenya ew girîmaney heyh kih takekan berjewendîy taybetî xoyan heyh û bih başî lewh têdegen kih twanayî herkes bo bedwadaçûnî karîgeraney berjewendîyekanî, bih çwarçêwey pêwerekan hêz degrêt kih jyanî komełayetî pêk dênin û berhemekanî hawkarîy komełayetî dabeş deken. Kewatih exlaq çwarçêweyekî hawbeşih kih berjewendîy xokesîy her kesêk pêş dexat. Ew îd’ayh kih girêbestixiwazîy hobzî bih řûnî têgeyekî lîbrałîyh lih exlaq, lih giringîy xawendarêtî û azadîy takekesî lih çwarçêweyekî hawbeşî lew şêweda serçawih degrêt: degutrêt ke tenya sîstemêkî pêwerekan kih azadîyekî berfirawan debexşêtih her kesêk ta çonî pê guncawih, bedway berjewendîyekanî xoyda biçêt, detwanêt babetî kodengîy birîkarh berjewendîxwazekan bêt. Kêşey berdewamî girêbestixiwazîy habzî eqłanyetî řwałetîy azadîy swarbûnh. Eger hemuwan (yan bes hendêk) bih mercekanî girêbestekewh pabend bin û nezmî komełayetî desteber bibêt, jîranh debêt kih katêk dekirê bih mamełeyekî na’exlaqî bigeytih berjewendîy xot, encamî bideyt. Emh lih bineřetda argîwmêntî "gemjih"y hobzih kih lih hobzewh ta gotyer hewłyan dawih wełamî bidenewh.
3.3. Tyorîyh lîbrałîyekanî beha
Bih sûřan lih dirustîyewh bo çakih, detwanîn sê berbijêrî serekî bo tyorîyekî lîbrałîy beha destinîşan bikeyn. Ta êrh yekemînman şirovih kirdûh. Kamłixiwazî: ta ew cêyey kih kamłixiwazî tyorîy kirdarî dirustih, detwanrêt wek gêřanewey exlaqîş bibînrêt. Bełam em lêkdaneweş dirustih kih pêşgirîmaneyek bo tyorîy beha yan çakih pêşkeş dekat. Behay kotayî miroyî kesayetîy geşesendû yan jyanêkî serbexoyh. Lih kêberkê legeł ew tyorîyh objêktîvîstîyey behada dû şirovey dîkey lîbrałî hen: piluralîzim û subjêktîvîzim.
Berlîn lih bergirîyh benawbangekey lih azadîy nêgetîv, pêdagir bû leser ewey kih beha yan amancekan firen û bêcgih leweş çûn bedway amancêkda be manay bedînehatnî amancekanî dîkeyh. Bew pêyh kotayyekan tûşî beryekkewtin debin. Lih řûy abûrîyewh, çûn bedway yek amanicda têçûy derfetekanî lê dekewêtewh: ew amancaney kih ledest çûn, nakirê bênirx nîşan bidrên. Hîç řêgayekî řeway nêwankesî bo řîzbendkirdnî kotayyekan nîyh, û hîç řêgeyekîş bo bedestihênanî hemûyan nîyh. Her mirovêk debê bih têçûy ledestidanî amancekanî tir xoy bo hendêk amanc terxan bikat. Kewatih bo piluralîstekan merc nîyh serbexoyî, kamłibûn yan geşesendin pileyan beriztir bêt lih řabwardin, parastinî jîngih yan yeksanîy abûrî. Hemûyan bo bedestihênanî serincî êmh kêberkê deken, bełam leber ewey pêkewh berawird nakirên, hîç bijardeyek natwanê le bwarî nêwankesîyewh berz bikirêtewh.
Piluralîst subjêktîvîst nîyh: ewh ke behakan zorin, kêberkêkarin û napêwrên, bew manayh nîyh ke be corêk le corekan pişt be ezmûnî subjêktîv debestin. Bełam ew bangeşeyh kih ew şitey mirov giringîy pêdedat, leser ezmûngelêk damezrawih kih lih kesêkewh bo kesêkî tir cyawazin, lemêjih botih beşêk lih nerîtî lîbrałî. Bo hobiz, ewey kih mirov giringîy pêdedat, peywestih bewey kih arezûy çî dekat (1948 [1651]: 48). Lok "tyorîy tamî beha" denasênêt:
"zeyn bih şêwazêkî cyawaz çêj debat, nawdemîş herweha; û toş bebê encam hewł dedeyt hemû mirovêk be saman yan şikomendî diłxoş bikeyt, (ke hêşta hendêk kes bextewerîy xoyan leweda debînnewh). Wek çon detewê penîr yan qiřjal bidey bih hemû mirovih birsîyekan ke herçende bo hendêk kes zor xoş û betamin, bełam bo hendêkî tir leřadebeder naxoş û qêzewnin: zor kes birsêtîyan pê baştirh lem xwardinane ke bo hendêk kes wek nanî cejin wan. Pêm wayh lêrewe bû ke feylesûfih konekan bêhûdih pêyan wa bû kih çakey řeha lih dewłemendî, çêjih cesteyyekan, yan řewştiberzî yan bîrkirdinewedayh. We lewaneye be heman şêweş miştumřêkî mentiqîyan hebûbêt leser ewey axo baştirîn çêj debêt le sêw, hełûjih yan gwêzda bêt û xoyan beser girûpî cyawazda dabeş kirduwe. Çunke... Tamh xoşekan pişt be xudî şitekan nabestin, bełkû bestirawin be zewqih taybetekanewh ke zorîş corawcorin... (1975 [1706]: 269).
Kamłixiwaz û piluralîst û subjêktîvîstekan leser ew xałe çarenûssaze hawřan: siruştî beha corêke ke mirove jîrekan bedway şêwazî jyanî cyawazda degeřên. Bo kesî kamłixiwaz, eme leber eweye ke her mirovêk xawen twanay taybetîyh ke geşekirdinyan beha be jyanî debexşêt; bo piluralîstekan leber eweye ke behakan zorin û nakokîşin û hîç kesêk natwanêt hemûyan lexo bigrêt yan hełbijardinî dirustî nêwankesî le nêwanyanda bikat. We bo subjêktîvîst leber eweye ke bîrokekanman sebaret bewey çî benirxe, le arezû yan selîqey êmewe serçawe degrêt û emane le takêkewe bo takêkî dîke cyawazin. Kewate her sê boçûneke bergirî lew bîrokih bineřetîyh lîbrałîyh deken ke mirovekan be şêweyekî jîranh şêwazî jyanî cyawaz peyřew deken. Bełam le xoyanda em core çemkane lebarey behakanewh exlaqêkî lîbrałî perh pênaden, çunke pêwîstyan bih argîwmêntêkî zyade heyh ke behay lîbrałî be normekanî azadîy wekyekewh bibestêtewe, û bew bîrokewh ke mirovekanî dîke tenya be hoy hebûnî behay taybet be xoyan xawen řêz û pêgen. Bo diłnyabûn wa dyarh kih berlîn pêy waye argîwmêntêkî zor serřast heyh: fireyî siruştîy amancekan baładestîy syasîy azadîy bedwada dêt (bo nimûne seyrî giray: 2006 bike). Berlîn pêy wayh kih gerentîkirdinî pêwerêk bo azadîy nerênî mirovanetrîn aydyale, çunke dan beweda denêt ke "amancekanî mirov zorin" û kes natwanêt hełbijardinêk bikat ke bo hemû mirovekan guncaw bêt (1969: 171). Lêredaye ke subjêktîvîst û piluralîst hendêk car wekyek pişt be weşanî girêbestixiwazîy exlaqî debestin. Ewaney pêdagirin leser ewey ke lîbralîzim le kotayîda bih nîhîlîzim degat, detwanrêt weha lêk bidrêtewe ke em gwastineweye serkewtû nabêt: be boçûnî ewan, lîbrałekan be tyorîyekî subjêktîvîstî yan piluralîstî le behawih nûsawin kih hîç têgeyştinêk lebarey mafewe bedestewh nadat.
4.3. Mîtafîzîkî lîbralîzim
Be dirêjayî sedey řabirdû, lîbralîzim tûşî miştumiř bûh, le layekewe, le layen ewaney be şêweyekî berfirawan wek "takgerakan" denasrên û le layekî dîkewe, ewaney wek 'komełbaweřekan', 'komonîtarîstekan' yan 'organîsîstekan' nasrawin (bo gumankirdin lem bareyewe, biřwane Birds, 1999). Em nawnîşanh nařûn û giştigîrane bo komełêk nakokîy berfirawan bekar hênrawin. Ême lêreda serinc dexeyne ser ew miştumřaney ke taybetin be (yekem) siruştî komełga; (dûhem) siruştî xud.
Bê guman lîbralîzim zor caran peyweste be şirovih takgerayyekanî komełgawe. Mîl pêy wa bû: "mirovekan le komełgada" hîç taybetmendîyekyan nîye cige lew taybetmendîyaney ke le yasakanî siruştî takekesîy mirovewe serçaweyan girtûh û her lew yasayaneşda detwênewh' (1963, bergî 8: 879; herweha seyrî bêntam bike: 1970 [1823]: pajî yekem, beşî 4). Hêrbêrit sipênser hawřa bû kih"taybetmendîyekanî bariste bestirawey taybetmendîyekanî beşe pêkhênerekanîn" (1995 [1851]: 1). Le sałanî kotayî sedey nozdehemda em boçûne takgerayye ta dehat zyatir tûşî hêrş debuwewh, betaybet le layen ew kesanewh ke le jêr karîgerîy felsefey aydyalîstîda bûn. Dî. Cî. Řîç řexne le lîbralîzmî takgerayî sipênser degrêt, řetî dekatewe ke komełga tenya topełeyek lih takekan bêt, pêdagirh leser ewey ke zyatir le zîndewerêk deçêt kih jyanêkî ałozî lih henawîda hełgirtûh (1896: 13). Lîbrałekanî wek êl. Tî. Hobhawis û dîwîy egerçî ew boçûne řadîkałh komełbaweřaneyan řet kirdewh, wek ewaney ke bêrnard bosankiwêt (2001) bangeşeyan bo dekat, bełam herweha takgerayî řadîkałî bêntam û mîl û sipênserîşyan řet kirdewe. Be dirêjayî nîwey yekemî sedey bîstem, şirovey "organîk"y komełga karîgerîy xistibuwe ser tyorîy lîbrałî û tenanet abûrîyş (biřwane A.F Mummery and J. A. Hobson, 1956: 106; J.M. Keynes, 1972: 275).
Le serdemî cengî cîhanî duwem û dway cengîş carêkî dîke ew bîrokeye serî hełda ke lîbralîzim leser binemay şirovey bineřetîy takgerayî bo mirov le komełgada damezrawe. Komełgay kirawe û dujminekanî (1945)y karil poper řexneyekî berdewamî le tyorîy hîgłî û markisîstî û tyorîy komełbaweřanh û mêjûbaweřanh lih komełga xistih řû, kih poper ke le bineřetda nalîbrał bû. Serhełdanewey şîkarîy abûrî le tyorîy lîbrałîda takgerayyekî mîtodolojîy wirdî hênayh arawih. Ceymis bîwkanan û gordon tulok le seretay şestekanda le nûsînêkda, be tundî bergirîyan le binçîney "takgerayî" kird le dijî hemû corekanî "organîzim": “em řêbaz yan tyorîyh [organîk] yan bekomełh.... Le bineřetda dijayetîkirdinî nerîtî felsefîy řoj’awaye ke têyda takekes bûnewerêkî seretayî felsefîye” (1965: 11–12). Bîwkanan û tulok pêdagrîyan leser ewe dekird ke mirov take hełbijêrer û biřyarderî řasteqîneye û arezuwekanî hem kirdewey giştî û hem kirdewey taybet dyarî dekat. Takgerayî bûjawey nêwlîbralîzmî kotayî sedey bîstem leser binemay nasandinî hobiz wek endamêkî komełî lîbrał karî dekird. Şirovey tewaw takgerayaney hobiz lih komełga û lêkdanewey bo doxî siruştî, hawkarîy dařiştinî tyorîy yarîy (gemh) kird û şiroveyekî tewaw takgerayanh û formałî bo dewłetî lîbrał û exlaqî lîbrałî lêkewtewe.
Her wek dezanîn, bem dwayyanh şahîdî nwêbûnewey ḧezêkî dûbarh bo şirovey komełbaweřî bo komełga lîbrałekan bûyn, herçendih destewajey komełbaweřî lih berjewendîy komonîtarîzim kał buwetewh. Êmî gatman le sałî 1985da le nûsînêkda têbînîy ewey kirduwe ke “ême şahîdî zîndûbûnewey řexney komonîtar le tyorîy syasîy lîbrałîn. Wekû řexnegranî şestekanî sedey řabirdû, řexnegranî heştakanî sedey řabirdûş lîbralîzim bewh tawanbar deken ke be hełe û be şêweyekî qerebûnekirawe berew takgerayî řoyştûh” (1985: 308). Dwabedway řexney benawbangî maykił sendêl lih řawiłz, jimareyek řexnegrî dîkeş lîbralîzmyan bewh tometbar kird kih leser binemayekî ebsitirakit lih xudî takekesekan wek hełbijêrerêk damezrawe kih pabendibûn û beha û nîgeranîyekanyan miłkî xoyanin, bełam hergîz xud pêk nahênin. Herçende miştumřî "lîbrał-komonîtar" le kotayîda nakokîyekî berfirawanî exlaqî û syasî û komełnasîy sebaret be siruştî komełgakan û maf û berpirsyarêtîy endamekanyan lexo girtibû, bełam kakłî miştumřeke sebaret be siruştî xudî lîbrał bû. Bih baweřî sendêl, ew dirzey kih le diłî lîbralîzmî řawlizdaye, tyorîyekî ebsitiraktî pesendinekirawih kih xud wek hełbijêrerêkî serbexoy petî debînêt. Ew řawiłz bewh tometbar dekat kih pêy wayh dekirê mirov wekû guncayştêkî petî bo hełbijardin pênasih bikirêt kih dekirê yek yan hemû diłbesteyî û behakanî wela binêt û legeł eweşda nasnamekey bihêłêtewh.
Le naweřastî heştakanî sedey řabirdû bemlawih lîbrałh cyawazekan bedway eweda bûn nîşan biden ke lîbralîzim detwanêt bangeşe bo tyorîyek derbarey xud bikat ke bwar bo endamêtîy kultûrî û hogrî û pabendibûne hełnebjêrdirawekanî dîkeş bikatewh ke ewanîş lanîkem beşêkî xud pêk dehênin (kîmlîka, 1989). Beşêkî zorî tyorîy lîbrałî leser ew pirse çiř buwetewe ke çon detwanîn bûnewerî komełayetî bîn, endamî kultûrekan bîn û le nerîte corawcorekanda geşih bikeyn, le heman katîşda hełbijêrerî serbexo bîn ke lih azadîyekeman bo binyatnanî jyanî xoman bekar dênîn.
4. Miştumřekan sebaret be geyştin be lîbralîzim
1.4. Aya lîbralîzim le hemû komełga syasîyekanda řewaye?
Mîl le kitêbî "derbarey azadî"da amajey bewe kirduwe ke "azadî wek binemayek hîç karpêkirdinî bo doxî pêş geşey giftugoy azad û beraber nîyh" (1963, bergî 18: 224). Bew pêyh "sitemkarî corêkih lih ḧikûmetêkî řewa bo řûbeřûbûnewey berberekan, bew mercey kih bibêtih hokarî pêşkewtinyan..." (1963, bergî 18: 224). Em biřgeyh, kih bih řuḧî împiryalîzmî sedey nozdehemewh dařêjrawih (û yan wek hendêk kes pêy dełên řegezperistîy şarawih), zor car le layen layengiranî mîlewh wek şermezarîyek piştigwê dexrêt (Parekh, 1994; Parekh, 1995; Mehta, 1999; Pitts, 2005). Eme ewe nageyenêt ke hîç bergirîkarêkî bîrkerewh xoy lem derbiřînaney "mîl" bih xawen nakat. Bo nimûne biřwane kitêbî (, 2011,Inder Marawah). Sereřay eweş, em derbiřînh pirsyarêkî wirûjandûh ke ta êstaş lîbrałekan dabeş dekat: aya binema syasîye lîbrałîyekan bo hemû komełga syasîyekan řewan? Le kitêbî "yasay gelan"da řawilz dełêt ke wa nîyh. Be biřway řawilz detwanrêt "komełgeyekî pilebendikirawî şyaw" hebêt kih hemû kesekanî bepêy têgeyştinî lîbrałî azad û wekyek nebin, bełkû wek "endamî berpirsyar û hawkar le girûpekanî xoyanda" seyryan dekat kih le bineřetda wekyek nîn (1999a: 66). Bew pêyh natwanrêt çemkêkî tewaw lîbrałî le dadperwerî le bîroke hawbeşekanî em "xełkih"da binyat binrêt, herçende mafe bineřetîyekanî mirov, ke le xudî bîrokey pêkhatey hawkarîy komełayetîda hatuwe, bo hemû kes deguncêt. Deyvîd mîler (2002) bergirîyekî cyawaz lem hełwêste dijeywinîversałîyh pere pêdedat, le katêkda ewaney wek tomas pog (2002: beşî 4) û marta nosbawim (2002) hełwêstî řawilz řet dekenewe. Ewan lebrî ewey bangeşe bo weşanekanî yunîversałîzmî exlaqî biken, bangeşih bo ewe deken ke binema exlaqîyh lîbrałîyekan bo hemû dewłetekan guncawin.
2.4. Aya lîbralîzim tyorîyekî cîhan-nîştimanh yan tyorîyekî dewłet-tewerh?
Miştumiř leser ewey ke aya binema lîbrałîyekan bo hemû pêkhate syasîyekan deguncên yan na, nabêt legeł ew miştumře têkeł bikirêt ke aya lîbralîzim tyorîyekî dewłet-tewerh, yan lanîkem be şêweyekî aydyal tyorîyekî syasîy cîhan-nîştimanh bo hemû mirovayetî. Îmanwêl kanit –yunîvêrsałîstêkî exlaqî kih lewaneyh her ew awa bûbêt– amajey beweda ke hemû dewłetekan debê wek kesanêkî azad û wekyek řêz lih kerametî hawwiłatîyanyan bigirin, bełam řetî kirdewe mirovayetî taqe komełgeyekî syasî pêk bihênêt. Bem şêweye ew aydyalî komełgeyekî syasîy lîbrałî cîhan-nîştimanîy yunîversałî le berjewendîy cîhanêk le dewłetekan ke hemûyan destûrî dadperweraney nawxoyyan heyh û le konfîdrasyonêkda bo gerentîkirdinî aştî yek degirin, řet kirdewh (1970 [1795]).
Lih tyorîy lîbrałîy kilasîkda cyawazîy nêwan cîhanêk le komełge lîbrałekan û komełgeyekî lîbrałî cîhanî bineřetî nîye. Bew pêyey amancî ḧikûmet le komełgeyekda misogerkirdinî azadîy bineřetî û mafî xawendarêtîy hawwiłatyanyetî, sinûrekan le lîbralîzmî kilasîkda giringîyekî ewtoy exlaqîyan nîye (lomaskî, 2007). Le beramberda lih lîbralîzmî "nwê"da ke cext leser dabeşkirdinewey saman bo bedestihênanî dadperwerîy komełayetî dekirêtewh, zor giringe bizanrêt kê komełgey syasî yan exlaqî pêk dênêt. Eger binema lîbrałîyekan pêwîstyan be dabeşkirdineweyekî berçawî saman hebêt, ewa giringîyekî yeklakerewe lemeda heyh ke axo em binemayane tenya le naw komełge taybetekanda karyan pêdekirêt yan aya hemû cîhan dadegirin. Bem pêye miştumřêkî serekî le nêwan řawilz û zorêk le şwênkewtuwanîda eweye ke aya "binemay cyawazî" tenya le naw dewłetêkî lîbrałî wek emrîkada (ke lewêda hejartirînekan hejartirînh emrîkîyekanin) cêbecê bikirêt, yan debê le astî cîhanîşda cêbecê bikirêt (ke lewêda hejartirînekan hejartirînekanî cîhanin) (Rawls, 1999a: 113ff; Beitz, 1973: 143ff; Pogge, 1989: beşî sêyem).
3.4. Karlêkî lîbrał legeł girûpe nalîbrałekan: nêwdewłetî
Herweha tyorîy syasîy lîbrałî sebaret be wełamdanewey guncaw bo ew girûpane (kultûrî, ayînî û hitid) ke piştigîrî le syaset û beha nalîbrałîyekan deken, tûşî dirz debêt. Em girûpane beşêk lih endamekanyan lih xwêndin bêbeş deken, bangeşe bo xetenekirdinî jinan deken, azadîy ayînî sinûrdar dekenewh, sîstemêkî nayeksanî kastî deparêzin û hitid. Key debê girûpêkî lîbrał dest le ḧukmiřanîy nawxoyî girûpêkî nalîbrał werbidat?
Sereta way dabnên kih girûpî nalîbrał pêkhateyekî syasî yan dewłetêkî dîkeyh. Aya lîbrałekan detwanin dest le karubarî dewłete nalîbrałekan werbiden? Mîl le witarekey sałî 1859da lejêr nawî "çend wişeyek leser destitêwernedan" wełamêkî ałoz dedatewe. Be dûbarekirdinewey îdî’ay xoy le "derbarey azadî"da kih pêy wayh wiłatanî şaristanî û naşaristanî debê be şêweyekî cyawaz mamełeyan legełda bikirêt, pêdagrî leser ewe dekat ke "berberekan wek neteweyek hîç mafêkyan nîye, cigih lih mafî mamełekirdinêk kih řengih lih zûtrîn katda byankat bih yek. Take yasay exlaqî bo peywendîy nêwan ḧikûmetêkî şaristanî û berberî, yasa yunîversałh exlaqîyekanî nêwan mirov û mirovin” (1963, bergî 21: 119). Egerçî emřo emh be sanayî wek keysêk bo împiryalîzmêkî bawkisalarî napesend dêtih berçaw (û be diłnyayyewh wa bû), bełam argîwmêntî mîl bo encameke ałoztire, lenêwyanda ew îdî’ayh ke bew pêyey exlaqî nêwdewłetî pişt be destewaw debestêt, ḧikûmete "berberekan" ke nakirê bo beşdarî lew destewaweda ḧîsabyan leser bikirêt, kewatih le layen ḧikûmetekanewh hîç mafêkyan pê nadrêt. Le her ḧałetda katêk mîl bas le destitêwerdanekanî nêwan gelanî "şaristanî" dekat, basekih tewaw ałoztirh lewh kih dewłetêk detwanêt bo parastinî binema lîbrałîyekan dest le karubarî dewłetêkî dîkih werbidat. Lêreda mîl begşitî dijî destitêwerdanh. "hokarekeş eweye ke be degmen şitêk dedozrêtewh kih pêy diłnya bibîn lewey kih destitêwerdan eger serkewtûş bêt, lih berjewendîy xełkekih debêt. Take taqîkirdineweyek ke derbarey şyawbûnî xełkêk bo damezrawih medenîyekan benirx bêt, eweyh kih tewaw yan beşêkyan amaden lih pênawî řizgarî xoyan bixenh metirsîyewh” (1963, jimarey 21: 122).
Bêcge le pirsyarekanî şwêndanerî, ta ew şwêney ke gel yan girûpekan mafî dyarîkirdinî çarenûsî bekomełyan heye, destitêwerdanî girûpêkî lîbrał bo handanî komełgeyekî nalîbrał bo wergirtinî binema lîbrałîyekan le řûy exlaqîyewe nařezayî lêdekewêtewh. Her wek takekan řenge lîbrałekan pêyan wa bê ke gel yan girûpekan azadin kih le beřêwebirdinî karubarî bekomełî xoyan hełeş biken. Eger xotêgeyştinî xełk leser binemay beşdarîkirdinyan lem core girûpaneda bêt, tenanet ewaney ke azadîyekanyan qorẍ dekirêt, lewaneye nařezayetîyan beramber be sepandinî binema lîbrałîyekan hebêt û řenge be corêk zyanyan pê bigat (margalît û řaz, 1990; tamîr, 1993). Her boyh zorêk lih lîbrałekan becêy pêşnyarkirdinî bîrokey destitêwerdan, binema corawcorekanî pêkewehełkirdin pêşnyar deken kih dyarî dekat lîbrałekan ta kwê debê legeł gel û kultûrh nalîbrałîyekan hełken. Wek hemîşe basekey řawiłz wird û řûnkereweyh. Řawiłz lih basekeyda sebaret be karubarî derewey gelanî lîbrał dełêt ke gelanî lîbrał debê komełge nalîbrałe şyawekan le dewłetanî "nayasayî" û dewłetanî dîke cya bikenewe; girûpî yekem bangeşey pêkewehełkirdin legeł gelanî lîbrał deken, bełam girûpî dûhem wa nîn (1999a: 59–61). Řawiłz pêy wayh gelanî şyaw bih asanî ew dewłetanh qibûł naken kih mafekanî mirov piştigwê dexen: ew core dewłetane lewaneye tûşî gemaroy sext û tenanet destitêwerdan" bin (1999a: 81). Le beramberda řawilz pêy wayh ke "gelanî lîbrał debê hewł biden gelanî şyawî [nalîbrał] han biden, bełam be pêdagrî leser ewey kih hemû komełgakan debê lîbrał bin, zîndûyetîyan serkiwêr neken" (1999a: 62). Çandiran kukatas (2003) –ke lîbralîzmekey le nerîtî kilasîkewe serçawey girtuwe– meylî bo pêkewehełkirdinî tewawetî legeł gelanî nalîbrał heye, bew merce giringey ke debêt mafî derçûnyan hebêt.
4.4. Karlêkî lîbrał legeł girûpe nalîbrałekan: nawxoyî
Pêgey girûpe nalîbrałekan lenaw komełga lîbrałekanda ta dêt debêtih babetî miştumiř, betaybetîş řêzgirtin le hendêk le hawwiłatîyanî baweřdar. Pêwîste dû pirsyar le yektir cya bikeynewe: (yekem) ta çend pêkhate kultûrî û ayînîye nalîbrałîyekan debê le daxwazîyekanî dewłetî lîbrał bêberî bin? We (dûhem) ta çend dekirê řêgeyan pêbdirêt le biřyardan le dewłetî lîbrałda beşdar bin?
Bo wełamî pirsyarî yekem, lîbralîzim mêjûyekî dûrudrêjî heye le hewłdan bo aramkirdinewey ew girûpe ayînîyaney ke nařezayetîy qûłyan beramber be hendêk syasetî giştî heyh, wek kwakerekan, mênonekan yan sîkekan. Quristirîn pirsekan lem řuwewe le peywendî legeł mindałan û perwerdeda ser hełdeden (biřwane Galston, 2003; Fowler, 2010; Andersson, 2011) bo nimûne mîl denûsêt:
... Keysî perwerdih leber çaw bigirin. Aya ewh binemayekî bełgenewîst nîyh kih dewłet debê bo her mirovêk ke wek hawwiłatîy ew le dayk debêt, xwêndin ta astêkî dyarîkiraw bikatih naçarî? Bełam kê heye ke le nasînewe û cextkirdnewe lih ser em řastîye netirsêt? Bezeḧmet kes detwanê înkarî ewe bikat kih emh yekêke le pîroztirîn erkekanî dayk û bawik (yan bepêy yasay êsta, bawik), dway hênanî mirovêk bo ser dinya, perwerdeyekî guncaw bew bûnewerh bidrêt bo ewey řołî xoy le jyanda beramber be kesanî tir û beramber be xoy bih başî bigêřêt... Kih hênanî mindałêk bo ser dinya eger asoyekî dadperwerane nebêt ke bitwanêt hem xorak bo cestey dabîn bikat û hem fêrkirdin û řahênanîş bo mêşkî, tawanêkî exlaqîye, hem lih beramber mindałh bênazekan û hem lih beramber komełgaş... (1963, bergî 18).
Bih dirêjayî sî sałî řabirdû keysêkî taybet hebuwe ke kakłî serekîy em miştumřeye –wîskonsîn beramber yoder: [406 U.S. 205 (1972)]. Lem keyseda dadgay bałay wîlayete yekgirtuwekanî emrîka piştigîrîy lih mafî dayk û bawkih amîşekan kird ke xoyan le yasakanî xwêndinî naçarî bedûr bigirin û mindałekanyan le temenî 14 sałîda le qutabxane dûr bixenewe –bem pêyh û be qisey amîşekan, xodûrgirtin le karîgerîye sêkularekan pêwîstih, çunkih lewaneyh bibinh hokarî lawazkirdinî şêwazî jyanî nerîtîy amîşekan. Bew pêyh kih komełe kultûrî û ayînîyekan mindałan gewirh û perwerde deken, emh nakirê wekû wazhênanêkî xowîst le dewłetî lîbrał bibîndirêt: ewan desełatî zoremlê beser mindałanda desepênin û lêreda binema bineřetîye lîbrałîyekan sebaret be parastinî bêtawanekan le beramber naçarkirdinî nařewa dênh meydan. Hendêk pêyan waye ke binema lîbrałîyekan wa dexwazin ke debê dewłet destitêwerdan bikat (dijî girûpekanî wek amîşekan) bo ewey [yekem] mafî derçûn bo mindałan dabîn bikat, çunkih eger wa nebêt lih xwêndin bêbeş debin (okîn, 2002), [dûhem] bo parastinî mafî mindałan bo dahatûyekî serbexo û geş (Feinberg, 1980) û/yan [sêhem] bo diłnyabûn lewey ke mindałan amraze me’rîfîyekanyan leber dest debêt bo amadekirdinyan bo řołî dahatûyan wek hawwiłatî (galiston, 1995: li 529; masîdo, 1995: li 285-6). Le beramberda tyorîste lîbrałekanî dîke amajeyan bewe kirduwe ke dewłet nabêt destitêwerdan bikat, çunke lewaneye hendêk beha ke bo berdewambûnî hendêk baweřî giştigîr pêwîstin, têk bidat (galiston, 1995: p. 533; şitolzinbêrg, 1993: li 582-3). Cige leweş, hendêk kes wek harî birîghawis (1998) amajeyan bewe kirduwe ke çandinî beha lîbrałîyekan le řêgey perwerdey naçarîyewh řenge řewayî dewłete lîbrałekan lawaz bikat, çunke mindałan (behoy egerî goşkiran) lewaneyh bo derbiřînî řezamendî leser ew corh damezrawanh azad nebin.
Pirsyarî (dûhem) –řêjey kełkiwergirtin lih bîrubaweř û beha nalîbrałîyekan le giftugoy syasîy lîbrałîda– le sałanî dway lîbralîzmî syasîy řawłizda buwete babetî miştumřî berdewam. Bepêy lîbralîzmî řawilz –û ewey ke řenge be şêweyekî giştîtir pêy biłêyn "lîbralîzmî awezî giştî"– çunke komełgakanman be "fireyî jîranh" denasrênewh, nakirêt guşarhênan bo binemay sîstemî bîrubaweřî exlaqî yan ayînî pasaw bidrêt. Bełam zorêk le ayîndostan (bo nimûne, êberil, 2002 pêrî, 1993) dełên ke eme be şêweyekî xirap "heławardinh": řêgrî lih baweřdaranî erkinas dekirêt bo dengidan leser qûłtirîn baweřekanyan. Dîsanîş lîbrałekan le wełamekanyanda cyawaz derdekewn. Hendêkî wek sitîvin mekdo hełwêstêkî zor lasaranh degirne ber: "eger hendêk kes... Hest be "bêdengibûn" yan "perawêzxiran" biken behoy ew řastîyewe ke hendêkman pêman waye ke hełeyh azadîyh bineřetîyekan leser binemay baweřî ayînî yan mîtafîzîkî şikił pêbden, tenya detwanim biłêm "gewirh bibih!"' (2000: 35). Lih beramberda řawilz bedway xoguncandinî zyatreweyh û řêga dedat ke argîwmêntih giştigîre ayînîyekan lewaneyh leser pirsekanî dadperwerîy bineřetî biçne naw syasetî lîbrałîyewh, "be mercêk le katî xoyda hokargelêkî dirust bo piştigîrî lih binema û syasetekanman pêşkeş bikeyn" (1999a: 144). Bem şêweyh řawiłz argîwmêntih ayînîyekan lih dijî koyletî û lih berjewendîy bizûtnewey mafih medenîyekan lih emrîka bih řewa dezanêt. Çunkih le kotayîda em core argîwmêntane be hokargelî giştî piştigîrîyan lêdekira. Hendêkî tir (bo nimûne, girînwałit, 1995) pêyan wayh ke tenanet eme zor berteskikereweyh: bo lîbrałekan estemh kih pasaw bo qedeẍekirdinî exlaqî le hawwiłatîyekî baweřdar bihênnewe ta boçûnekey le miştumřî syasîy lîbrałîda bas bikat.
5. Encam
Be serinicdan bewey ke lîbralîzim gelêk pirsî lêdebêtewh –siruştî azadî, cêgih û pêgey xawendarêtî û dîmukirasî le komełgeyekî dadperwerda, giştigîrbûn û geyştin be aydyalî lîbrałî– řenge mirov pirsyar bikat ke aya hîç xałêkî giştigîr le baskirdinî lîbralîzmida heye? Bełam eme şitêkî nagiring yan bêbayex nîye ke hemû em tyorîyanh azadî wek binemay behay syasî werdegirin. Dîmukirate řadîkałekan cext leser behay serekîy wekyekî dekenewe, komełbaweřekan pêyan waye ke daxwazî girêdrawêtî le azadî lesertirh û koneparêzekan gileyî ewe deken ke terxankirdinî lîbralîzim bo azadî, beha û řewştiberzîyh nerîtîyekan û bem pêyeş xudî nezmî komełayetî têk dedat. Beder lih nakokîyh nawxoyyekan, lîbrałekan le řetkirdinewey em çemkaney mafî syasîda beşdarin.
Serçawekan:
Anderson, Elizabeth S., 1999. ‘What Is the Point of Equality?’ Ethics, 109: 287–337.
Andersson, Emil, 2011. ‘Political Liberalism and the Interests of Children: A Reply to Timothy Michael Fowler,’ Res Publica, 17: 291–96.
Beitz, Charles, 1997. Political Theory and International Relations, Princeton: Princeton University Press.
Benn, Stanley I., 1988. A Theory of Freedom, Cambridge: Cambridge University Press.
Bentham, Jeremy, 1952 [1795]. Manual of Political Economy in Jeremy Bentham’s Economic Writings W. Stark (ed.), London: Allen and Unwin.
–––, 1970 [1823]. Introduction to the Principles of Morals and Legislation, J. H. Burns and H. L. A. Hart (eds.), London: Athlone Press.
Berlin, Isaiah, 1969. ‘Two Concepts of Liberty,’ in his Four Essays on Liberty, Oxford: Oxford University Press: 118–72.
Beveridge, William, 1944. Full Employment in a Free Society, London: Allen and Unwin.
Bird, Colin, 1999. The Myth of Liberal Individualism, Cambridge: Cambridge University Press.
Brighouse, Harry, 1998. ‘ Civic Education and Liberal Legitimacy,’ Ethics, 108: 719–45.
Bosanquet, Bernard, 2001 [1923]. Philosophical Theory of the State in Philosophical Theory of the State and Related Essays, Gerald F. Gaus and William Sweet (eds.), Indianapolis: St. Augustine Press.
Buchanan James M. And Gordon Tullock, 1966. The Calculus of Consent: Logical Foundations of Constitutional Democracy, Ann Arbor: University of Michigan Press.
Chapman, John W., 1977. ‘Toward a General Theory of Human Nature and Dynamics,’ in NOMOS XVII: Human Nature in Politics, J. Roland Pennock and John W. Chapman (eds.), New York: New York University Press: 292–319.
Christman, John and Joel Anderson (eds.), 2005. Autonomy and Challenges to Liberalism, Cambridge: Cambridge University Press.
Cranston, Maurice, 1967. ‘Liberalism,’ in The Encyclopedia of Philosophy, Paul Edwards (ed.), New York: Macmillan and the Free Press: 458–461.
Courtland, Shane D., 2007. ‘Public Reason and the Hobbesian Dilemma,’ Hobbes Studies, 20: 63–92.
–––, 2018. Hobbesian Applied Ethics and Public Policy, New York: Routledge.
Dagger, Richard, 1997. Civic Virtue: Rights, Citizenship and Republican Liberalism, Oxford: Oxford University Press.
Dewey, John, 1929. Characters and Events, Joseph Ratner (ed.), New York: Henry Holt.
Dworkin, Gerald, 1988. The Theory and Practice of Autonomy, Cambridge: Cambridge University Press.
Dworkin, Ronald, 2000. Sovereign Virtue, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Eberle, Christopher J., 2002. Religious Conviction in Liberal Politics, Cambridge: Cambridge University Press.
Ely, James W. Jr., 1992. The Guardian of Every Other Right: A Constitutional History of Property Rights, New York: Oxford University Press.
Feinberg, Joel, 1980. ‘ The Child’s Right to an Open Future,’ in Whose Child? Children’s Rights, Parental Authority, and State Power, William Aiken and Hugh LaFollette (eds.), Totowa: Rowman & Littlefield; reprinted in Feinberg (1992), Freedom & Fulfillment, Princeton: Princeton University Press: 76–97.
–––, 1984. Harm to Others, Oxford: Clarendon Press.
Fowler, Timothy Michael, 2010. ‘The Problems of Liberal Neutrality in Upbringing,’, Res Publica, 16: 367–81.
Freeden, Michael, 1978. The New Liberalism: An Ideology of Social Reform, Oxford: Clarendon Press.
Galston, William, 1980. Justice and the Human Good, Chicago: University of Chicago Press.
–––, 1995. ‘ Two Concepts of Liberalism,’ Ethics, 105: 516–34.
–––, 2003. ‘Parents, Governments and Children: Authority Over Education in the Liberal Democratic State,’ in NOMOS XLIV: Child, Family and The State, Stephen Macedo and Iris Marion Young (eds.), New York: New York University Press: 211–233.
Gaus, Gerald F., 1983a. The Modern Liberal Theory of Man, New York: St. Martin’s Press.
–––, 1983b. ‘Public and Private Interests in Liberal Political Economy, Old and New,’ in Public and Private in Social Life, S.I. Benn and G.F. Gaus (eds.), New York: St. Martin’s Press: 183–221.
–––, 1994. ‘Property, Rights, and Freedom,’ Social Philosophy and Policy, 11: 209–40.
–––, 1996. Justificatory Liberalism: An Essay on Epistemology and Political Theory, New York: Oxford University Press.
–––, 2000. Political Concepts and Political Theories, Boulder, CO: Westview.
–––, 2003a. Contemporary Theories of Liberalism: Public Reason as a Post-Enlightenment Project, London: Sage Publications Ltd.
–––, 2003b. ‘Backwards into the Future: Neorepublicanism as a Postsocialist Critique of Market Society,’, Social Philosophy & Policy, 20: 59–92.
–––, 2004. ‘The Diversity of Comprehensive Liberalisms,’ in The Handbook of Political Theory, Gerald F. Gaus and Chandran Kukathas (eds.), London: Sage, 100–114.
–––, 2012. ‘Hobbes’s Challenge to Public Reason Liberalism,’ in Hobbes Today: Insights for the 21st Century, S.A. Lloyd (ed.), Cambridge: Cambridge University Press, 155–77.
Gaus, Gerald F., and Kevin Vallier, 2009, ‘The Roles of Religious Conviction in a Publicly Justified Polity: The Implications of Convergence, Asymmetry, and Political Institutions,’ Philosophy & Social Criticism, 35(1): 51–76.
Gauthier, David, 1986. Morals By Agreement, Oxford: Oxford University Press.
–––, 1995. ‘ Public Reason,’ Social Philosophy and Policy, 12: 19–42.
Ghosh, Eric, 2008. ‘ From Republican to Liberal Liberty,’ History of Political Thought, 29: 132–67.
Gray, John, 2006. Isiah Berlin, Princeton: Princeton University Press.
Green, Thomas Hill, 1986 [1895]. Lectures on the Principles of Political Obligation and Other Essays, Paul Harris and John Morrow (eds.), Cambridge: Cambridge University Press.
Greenawalt, Kent, 1995. Private Consciences and Public Reasons, New York: Oxford University Press.
Gutmann, Amy, 1985. ‘Communitarian Critics of Liberalism,’, Philosophy & Public Affairs, 14: 308–22.
Hampton, Jean, 1986. Hobbes and the Social Contract Tradition, Cambridge: Cambridge University Press.
–––, 1989. ‘Should Political Philosophy by Done without Metaphysics?’ Ethics, 99: 791–814.
Hayek, F.A., 1960. The Constitution of Liberty, Chicago: University of Chicago Press.
–––, 1976. The Mirage of Social Justice, Chicago: University of Chicago Press.
–––, 1978. ‘Liberalism,’ in his New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, London: Routledge and Kegan Paul.
Hobbes, Thomas, 1948 [1651]. Leviathan, Michael Oakeshott, ed. Oxford: Blackwell.
Hobhouse, L. T., 1918. The Metaphysical Theory of the State, London: Allen and Unwin.
Hobson, J.A., 1922. The Economics of Unemployment, London: Allen and Unwin.
Kant, Immanuel, 1965 [1797]). The Metaphysical Elements of Justice, John Ladd (trans.), Indianapolis: Bobbs-Merrill.
–––, 1970 [1795]. ‘Perpetual Peace,’ in Kant’s Political Writings, Hans Reiss (ed.), Cambridge: Cambridge University Press.
Kavka, Gregory S., 1986. Hobbesian Moral and Political Theory, Princeton: Princeton University Press.
Keynes, John Maynard, 1972. ‘The End of Laissez-Faire,’in his Essays in Persuasion, London: Macmillan.
–––, 1973 [1936]. The General Theory of Employment, Interest and Money, London and Cambridge: Macmillan and Cambridge University Press.
Kukathas, Chandran, 2003. The Liberal Archipelago, Oxford: Oxford University Press.
Kymlicka, Will, 1989. Liberalism, Community and Culture, Oxford: Clarendon Press.
Larmore, Charles, 1996. The Morals of Modernity, Cambridge: Cambridge University Press.
–––, 2001. ‘A Critique of Philip Pettit’s Republicanism,’, Noûs (Supplement): 229–243.
–––, 2004. ‘Liberal and Republican Conceptions qof Freedom,’ in Republicanism: History, Theory, and Practice, D. Weinstock and C. Nadeau (eds.), London: Frank Cass, 96–119.
Locke, John, 1960 [1689]. The Second Treatise of Government in Two Treatises of Government, Peter Laslett, ed. Cambridge: Cambridge University Press, 283–446.
–––, 1975 [1706]. An Essay Concerning Human Understanding, Peter H. Nidditch (ed.), Oxford: Clarendon Press.
Lomasky, Loren E., 1987. Persons, Rights, and the Moral Community, New York: Oxford University Press.
–––, 2007. ‘Liberalism Without Borders,’ in Liberalism: Old and New, Ellen Frankel Paul, Fred D. Miller and Jeffrey Paul (eds.), New York: Cambridge University Press, 206–233
Macedo, Stephen, 1995. ‘ Liberal Civic Education and Religious Fundamentalism: The Case of God v. John Rawls?’ Ethics, 105: 468–96.
Machiavelli, Niccolo, 1950 [1513]. The Prince And the Discourses, L. Ricci and C.E. Detmold (trans.), New York: Random House, Inc.
Mack, Eric and Gerald F. Gaus, 2004. ‘Classical Liberalism and Libertarianism: The Liberty Tradition,’ in The Handbook of Political Theory, Gerald F. Gaus and Chandran Kukathas (eds.), London: Sage, 115–130.
Margalit, Avishai, and Joseph Raz, 1990. ‘National Self-Determination,‘ Journal of Philosophy, 87: 439–61.
Marwah, Inder, 2011. ‘Complicating Barbarism and Civilization: Mill’s Complex Sociology of Human Development,’ History of Political Thought, 32: 345–66.
Mehta, Uday Singh, 1999. Liberalism and Empire: A Study in Nineteenth-Century British Liberal Thought, Chicago: University of Chicago Press.
Mill, John Stuart, 1963. Collected Works of John Stuart Mill, J. M. Robson (ed.), Toronto: University of Toronto Press.
Miller, David, 2002. ‘Two Ways to Think about Justice,’ Politics, Philosophy and Economics, 1: 5–28.
Mummery A. F. And J. A. Hobson, 1956. The Physiology of Industry, New York: Kelly and Millman.
Narveson, Jan, 2018. ‘Hobbes and the Welfare State,’ in Courtland 2018: 198–213.
Nozick, Robert, 1974. Anarchy, State and Utopia, New York: Basic Books.
Nussbaum, Martha, 2002. ‘Women and Law of Peoples,’ Politics, Philosophy and Economics, 1: 283–306.
Okin, Susan, 2002. ‘ Mistresses of Their Own Destiny: Group Rights, Gender, and Realistic Rights of Exit,’ Ethics, 112: 205–30.
Parekh, Bhikhu, 1994. ‘Decolonizing Liberalism,’, in The End of ‘Isms’?: Reflections on the Fate of Ideological Politics after Communism’s Collapse, Alexander Shtromas (ed.), Cambridge, MA: Wiley-Blackwell: 85-103.
–––, 1995. ‘Liberalism and Colonialism: A Critique of Locke and Mill,’ in The Decolonization of Imagination: Culture, Knowledge and Power, Jan Nederveen Pieterse and Bhikhu Parekh (eds.), London: Zed Books: 81–98.
Paul, Ellen Frankel, Fred D. Miller and Jeffrey Paul (eds.), 2007. Liberalism: Old and New, New York: Cambridge University Press.
Perry, Michael J., 1993. ‘Religious Morality and Political Choice: Further Thoughts— and Second Thoughts — on Love and Power,’ San Diego Law Review, 30 (Fall): 703–727.
Pettit, Philip, 1996. ‘Freedom as Antipower,’ Ethics, 106: 576–604.
–––, 1997. Republicanism: A Theory of Freedom and Government, Oxford: Clarendon Press.
Pitts, Jennifer, 2005. A Turn to Empire: The Rise of Imperial Liberalism in Britain and France, Princeton: Princeton University Press.
Pogge, Thomas W., 1989. Realizing Rawls, Ithaca: Cornell University Press.
–––, 2002. World Poverty and Human Rights, Cambridge: Polity Press.
Popper, Karl, 1945. The Open Society and its Enemies, London: Routledge and Kegan Paul.
Rawls, John, 1951. ‘Outline of a Decision Procedure for Ethics,’ The Philosophical Review, 60: 177–97.
–––, 1996. Political Liberalism, New York: Columbia University Press.
–––, 1999a. Law of Peoples, Cambridge, MA: Harvard University Press.
–––, 1999b. A Theory of Justice, revised edition. Cambridge, MA: Harvard University Press.
–––, 2001. Justice as Fairness: A Restatement, Erin Kelly, ed. New York: Columbia University Press.
Raz, Joseph, 1986. The Morality of Freedom, Oxford: Clarendon Press.
–––, 1990. ‘Facing Diversity: The Case of Epistemic Abstinence,’ Philosophy & Public Affairs, 19: 3–46.
Reiman, Jeffrey, 1990. Justice and Modern Moral Philosophy, New Haven, CT: Yale University Press.
Ridge, Michael, 1998. ‘Hobbesian Public Reason,’ Ethics, 108: 538–68.
Ritchie, D.G., 1896. Principles of State Interference, 2nd edn., London: Swan Sonnenschein.
Robbins, L., 1961. The Theory of Economic Policy in English Classical Political Economy, London: Macmillan.
Rogers, Melvin, 2008. ‘Republican Confusion and Liberal Clarification,’ Philosophy & Social Criticism, 34: 799–824.
Rousseau, Jean-Jacques, 1973 [1762]. The Social Contract and Discourses, G.D.H. Cole (trans.), New York: Dutton.
Sabl, Andrew, 2017. ‘Realist Liberalism: An Agenda,’ Critical Review of International Social and Political Philosophy, 20: 349–64.
Sandel, Michael, 1982. Liberalism and the Limits of Justice, Cambridge: Cambridge University Press.
Scanlon, Thomas, 1982. ‘Contractualism and Utilitarianism,’ in Utilitarianism and Beyond, Amartya Sen and Bernard Williams (eds.), Cambridge: Cambridge University Press: 103–28.
–––, 1998. What We Owe Each Other, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Schmidtz, David, 2006. Elements of Justice, New York: Cambridge University Press.
–––, 2022. Ecological Justice, New York: Oxford University Press.
Schmidtz, David, and Jason Brennan, 2010. A Brief History of Liberty, Malden, MA: Wiley-Blackwell.
Sen, Amartya, 1992. Inequality Reexamined, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Shorten, Andrew, 2014. ‘Liberalism,’ in Political Ideologies: An Introduction, 4th edition, Vincent Geoghegan and Rick Wilford (eds.), New York: Routledge: 19–46.
Spencer, William, 1995 [1851]. Social Statics, New York: Robert Schalkenback Foundation.
Skinner, Quentin, 1998. Liberty Before Liberalism, Cambridge: Cambridge University Press.
Spector, Horacio, 1992. Autonomy and Rights: The Moral Foundations of Liberalism, Oxford: Clarendon.
Steiner, Hillel, 1994. An Essay on Rights, Oxford: Basil Blackwell.
Stolzenberg, Nomi, 1993. ‘He Drew a Circle That Shut Me Out: Assimilation, Indoctrination, and the Paradox of Liberal Education,’ Harvard Law Review, 106: 581–667.
Swaine, Lucas, 2006. The Liberal Conscience, New York: Columbia University Press.
Tamir, Yael, 1993. Liberal Nationalism, Princeton: Princeton University Press.
Tawney, R. H., 1931. Equality, New York: Harcourt. Brace.
Taylor, Charles, 1979. ‘What’s Wrong with Negative Liberty,’ in The Idea of Freedom, A. Ryan (ed.), Oxford: Oxford University Press: 175–93.
–––, 1992. Multiculturalism and The Politics of Recognition, Princeton: Princeton University Press.
Viroli, Maurizio, 2002. Republicanism, A. Shugaar (trans.), New York: Hill and Wang.
Von Humboldt, Wilhelm, 1993 [1854]. The Limits of State Action, Indianapolis: Liberty Press.
Waldron, Jeremy, 2001. ‘Hobbes and the Principle of Publicity,’ Pacific Philosophical Quarterly, 82: 447–474.
Wall, Steven, 1998. Liberalism, Perfectionism and Restraint, Cambridge: Cambridge University Press.
Young, Iris Marion, 1990. Justice and the Politics of Difference, Princeton: Princeton University Press.