فەلسەفەیا پەروەردەیێ

فەلسەفەیا پەروەردەیێ ئەو شاخا فەلسەفەیا تەتبیقی ئان ژی پراتیکییێ یە کو ب سرووشت و ئارمانجێن پەروەردەیێ ڤە ئەلەقەدار ئە. هەروسا ئەو ب وان پرسێن فەلسەفی ڤە ژی ئەلەقەدار ئە کو ژ تەئۆری و پراتیکا پەروەردەیێ دەرتێن. پراتیکا پەروەردەیێ ل هەر دەرێ جیهانێ و د ناڤ هەموو جڤاکێن مرۆڤی دە پێک تێ و ب شێوە و شکلێن جییاواز دەردکەڤە هۆلێ، باندۆرا وێ کوور ئە، مژارێن وێ ژ هەڤ جودا نە، لەوما ئەو دکەڤە ناڤ مژارێن ئەتیک و فەلسەفەیا جڤاکی/سییاسی، ئەپیستەمۆلۆژی، مەتافیزیک، فەلسەفەیا هش و زمانی و هەر وسا قادێن دن ئێن فەلسەفەیێ. ژ بەر کو فەلسەفەیا پەروەردەیێ د ناڤ خوە دە بەرێ خوە ددە دسیپلینا مالباتی و ل دەر ڤە ژی، بەرێ خوە ددە پراتیکا پەروەردەیێ و پەیوەندێن جڤاکی، قانوونی و سازوومانی یێن کو تێدە پێک تێ، ئەو خوە د ناڤا هەر دو ئالییێن جوداهییا کەڤن ئا تەئۆری و پراتیکێ دە ب جهـ دکە. ناڤەرۆکا وێ هەم ژ مژارێن فەلسەفی ئێن بنگەهین (وەکی سرووشتا زانینێن هێژایی هینکرنێ، کاراکتەرێ وەکهەڤی و ئەدالەتا پەروەردەیێ هود.) پێک تێ هەم ژی ژ پرسگرێکێن دەر هەقێ سییاسەت و پراتیکێن پەروەردەیێ یێن تایبەت دە (وەکی ئارەزوودارییا مفرەدات و ئەزموونکرنا ستاندارتکری، رەهەندێن جڤاکی، ئابۆری، قانوونی و ئەخلاقی یێن فۆنکرنێن تایبەت، ئەرێکرنا بریارێن مفرەداتێ هود.). تام ل ڤر، فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ قیمەتێ ددن زەلالییا تێگەهی، زەهمەتییا نیقاشی، فکرینا ماقوول یا ل سەر ئەلەقەدارییا هەموو کەسێن کو دکەڤە ناڤ ئان ژی بن باندۆرا کار و کریارێن پەروەردەیێ، هەر وسا ئەو قیمەتێ ددن نرخدارکرنا ئاگاهدار و ماقوول یا ئارمانج و مداخەلەیێن پەروەردەیێ.

ژ نیقاشێن سۆکراتەس یێن ل گەل سۆفیستان بگرە هەتا رۆژا مە، فەلسەفەیا پەروەردەیێ خوەدان دیرۆکەکە دووروودرێژ و گرینگ ئە د نەریتا فەلسەفی یا رۆژاڤایی دە. گەلەک ژ کەسایەتێن مەزن ئێن ڤێ نەریتێ فکرێن ل سەر پەروەردەیێ دەرباسی ناڤ رۆژەڤێن خوە یێن بەرفرەهـ ئێن فەلسەفی کرنە (جوررەن 2000، 2018؛ رۆرتی 1998). هەرچەندی ل ڤر ئارمانج و فۆکووسا مە ئەو دیرۆک نەبە ژی، هێژایی گۆتنێ یە کو ئەو ئیدەئالێن ژ ئالییێ سۆکراتەس و شۆپینەرێن وی ڤە هاتنە پاراستن ژ مێژ ڤە یە باندۆردار ئن ل سەر وێ نێرینێ کو دڤێ پەروەردە، هندی دەرفەت هەبە، مەیلا هەموو خوەندەکاران بدە لێگەرینا سەدەمان و وێ شییانێ بدە خوەندەکاران کو سەدەمان ب ئاوایەکی قانهکەر بنرخینن و ب وان نرخاندنێن خوە ڤە بگهیژن باوەری، کریار و دارازان. ئەڤ نێرینا کو دبێژە د ناڤەندا پەروەردەیێ دە شۆپاندنا سەدەم و ماقوولییێ هەیە، ب ڤەگۆتن و تایبەتمەندییێن خوە یێن ژهەڤجودا ڤە ژ ئالییێ پرانییا وان کەسایەتێن دیرۆکی ڤە هاتییە پەژراندن؛ و هەروسا ئەو هێ ژی ژ ئالییێ فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ ڤە تێتە قەبوولکرن (سجهەففلەر 1973 [1989]؛ سەگەل 1988، 1997، 2007، 2017). لێ وەکی گەلەک تەزێن فەلسەفی ئەو ژی خوەدان دوبەندییان ئە؛ هنەک ئالییێن وان دوبەندییان ل ژێر هاتنە ڤەکۆلین.

ئەڤ سەرەناڤ ڤەکۆلینەکە هلبژارتی یە ل سەر خەباتێن گرینگ ئێن هەڤچەرخ ئێن د فەلسەفەیا پەروەردەیێ یا ئانگلۆفۆن دە؛ لەوما ئەو ب هوورگلی بەرێ خوە نادە خەباتێن نوو یێن دەرڤەیی ڤێ پەیوەندێ.

1. پرسگرێکێن پێناسەکرنا قادێ
2. فەلسەفەیا پەروەردەیێ یا ئانالیتیک و باندۆرا وێ
3. قادێن چالاکییا هەڤچەرخ
4. ناڤەرۆکا مفرەداتێ و ئەرک و ئارمانجێن خوەندنگەهکرنێ
5. فەلسەفەیا جڤاکی، سییاسی و ئەخلاقی
6. ئەپستەمۆلۆژییا جڤاکی، ئەپستەمۆلۆژییا فازیلەتێ و ئەپیستەمۆلۆژییا پەروەردەیێ
7. ئیهتلافێن فەلسەفی دەر هەقێ لێکۆلینێن پەروەردەیێ یێن ئەمپیریک دە
8. گۆتنێن داوی

• ببلییۆگرافی
• ئالاڤێن ئاکادەمیک
• چاڤکانییێن دن ئێن سەر ئینتەرنەتێ
• سەرەناڤێن تێکلدار

1. پرسگرێکێن پێناسەکرنا قادێ

نێرینا ناڤخوەیی/دەرڤەیی یا ل سەر قادا فەلسەفەیا پەروەردەیێ یا کو ل ژۆرێ هاتبوو بەهسکرن، بەرێ مرۆڤی ددە پێناسەکرنا قادێ، ئانکو هەر چقاس تەڤلهەڤ بە ژی ئەو بەرێ مرۆڤ ددە هندێ کو وێنەیەکی گشتگر یێ ئەنتەلەکتووئەلییێ بگرە (ژ بۆ ئاگاهییێن بهوورگلی یێن ڤێ تۆپۆگرافییێ، بنر. پهللپس 1985، 2010). لێ دڤێ بێ گۆتن کو هنەک فەیلەسۆف دگەل فۆکووسا ل سەر مژارێن رازبەر ئێن دەر هەقێ قادێن خوە دە، د هەمان دەمێ دە ب نێرینەکە دەرڤەیی ڤە بەرێ خوە دانە نیقاش ئان ژی شیرۆڤەیێن ل سەر مژارێن کو ب ئاوایەکی گشتی دکەڤن ناڤ قادا پەروەردەکارێن پرۆفەسیۆنەل، لێکۆلەرێن پەروەردەیێ، رایەدارێن پەروەردەیێ و یێن وەکی وان. (یەک ژ وان مجهائەل سجرڤەن ئە کو د دەستپێکا کارییەرا خوە دە فەیلەسۆفەکی زانستێ یێ گرینگ بوویە؛ ئەو دوورە بوویە کەسایەتەکی ناڤەندی د پێشڤەبرنا قادا ڤەگوهەرینا بەرنامەیێن پەروەردەیی و جڤاکی دە، بنر. سجرڤەن 1991ا، 1991ب.) د هەمان دەمێ دە، د قادا پەروەردە و یێن ژ نێز ڤە تێکلدار دە هنەک کەسایەتێن پرۆفەسیۆنەل هەنە کو د پێڤاژۆیا خەباتێن خوە دە بەرێ خوە دانە هن مژارێن فەلسەفیک. (پسیکۆلۆگێ رەفتارپارێز ب.ف. سکننەر، کەسایەتێ ناڤەندی یێ هینبوونا پرۆگرامکری و بەرتەکا مەرجی یەک ژ وان کەسان ئە کو د خەباتێن خوە یێن وەکی والدەر توۆ (1948) و بەیۆند فرەئەدۆم ئاند دگنتی (1972) دە– هەرچەندی ب ئاوایەکی نیقاشی ژی بە – مژارێن فەلسەفی یێن مەزن خەبتییە کو ب خەباتێن وی ڤە ئەلەقەدار ئن.)

فەیلەسۆفێن سەرکەفتی یێن کو تەڤکارییێن مەزن کرنە ل سەر دسیپلینێن خوە، ل سەر مژارێن پەروەردەیێ ژی خەبات پێک ئانینە. ئەڤ یەک قادا فەلسەفەیا پەروەردەیێ بێتر بێشەکل دکە؛ ژخوە ئەو خەباتێن وان ب ناڤەرۆکا فەلسەفی ڤە کێم ئەلەقەدار ئن ئان ژی ب تەمامی ژێ بێپار ئن، ئەو ژی ڤێ راستییێ رادخە بەر چاڤان کو فەیلەسۆف هەر دەم ل سەر فەلسەفەیێ نانڤیسن. لێ بەلێ دیسا ژی خەباتێن وهارەنگ پر جاران وەکی تەڤکارییێن ل سەر فەلسەفەیا پەروەردەیێ هاتنە قەبوولکرن (هنەک ژ وان میناکان ئەڤ ئن؛ خەباتا ژۆهن لۆجکە یا ب ناڤێ سۆمە تهۆئوگهتس جۆنجەرننگ ئەدوجاتۆن [1693] و بەرهەمێن بەرتنارد روسسەل ئێن بکێف کو بێتر ژ بۆ هندێ هاتبوون نڤیسین دا کو ئالیکارییا ئابۆری بەرهەڤ بکە ژ بۆ خوەندنگەهەکە پێشڤەروو یا کو وی ل گەل خانما خوە ب رێ ڤە دبر (بنر. پارک 1965).

وەک کو ل ژۆر ژی هاتبوو دەستنیشانکرن، قادا پەروەردەیێ گەلەک بەرفرەهـ ئە، مژارێن تێکلدار هەما بێژە بێسینۆر ئن و تێرا خوە تەڤلهەڤ ئن، هەروسا گرینگییا جڤاکی یا قادێ ژی ژ هەر تشتی زێتەدر ئە. ئەڤ تایبەتمەندی، بالا هەژمارەکە زێدە یا رەوشەنبیرێن ب مژارێن جڤاکی ڤە ئەلەقەدار دکێشینە سەر دییاردە و پرسگرێکێن پەروەردەیێ. ئەو رەوشەنبیر چارچۆڤەیێن خوە یێن تێگەهی – تێگەهـ، تەئۆری و ئیدەئۆلۆژی، مەتۆدێن ئانالیزکرنێ و ئارگومانکرن، مەتافیزیک و پێشقەبوولێن دن و یێن وەکی وان، ب خوە رە تینین ناڤ قادێ. لەوما گەلەک ئاسایی یە کو ئاکادەمیسیەنێن ل سەر ڤێ قادا بەرفرەهـ دخەبتن د فەلسەفەیا پەروەردەیێ دە ژی ژ خوە رە جهەکی پەیدا بکن.

وەک ئەنجاما ڤان فاکتۆرێن زێدە، مەیلێن گرینگ یێن رەوشەبیری و جڤاکی یێن ڤان چەند سەدسالێن داوییێ و هەروسا پێشڤەچوونێن گرینگ یێن د فەلسەفەیێ دە ب هەڤ رە باندۆردار ئن ل سەر ناڤەرۆکا ئارگومان و مەتۆدێن ئارگومانکرنێ یێن فەلسەفەیا پەروەردەیێ؛ مارکسیزم، پسیکۆ-ئانالیز، هەبوونپارێزی، فەنۆمەنۆلۆژی، پۆزیتیڤیزم، پۆست-مۆدەرنیزم، پراگماتیزم، نەئۆ-لیبەرالیزم، چەند پێلێن فەمینیزمێ، ب زمانێ خوە یێ ئاسایی و شکلێن جودا ڤە فەلسەفەیا ئانالیتیک، بەلکی تەنێ قسمەکی بچووک ئن د ڤی واری دە.

فەلسەفەیا پەروەردەیێ یا ئانالیتیک و باندۆرا وێ

ئانالیزا تێگەهی (جۆنجەپتوئال ئانالیسس)، نرخاندنا ئارگومانان یا ب بالداری، بەرتەرەفکرنا خومامییێ، خێزکرنا جوداهییێن دییارکەر – کو هەموو ژی کێم زێدە ئالاڤێن فەلسەفی نە – ژ دەستپێکا قادێ هەیا نها د فەلسەفەیێ دە وەکی چالاکییێن رێزدار هاتنە هەسباندن. بێگومان ئەو رێیا تەڤلهەڤ ئا دیرۆکا فکرێ دێ هێسانتر بە، هەکە بێتە گۆتن کو ئەو تشتێ د سەدسالا بیستان دە – ئەول د دسیپلینا مالباتێ ب خوە دە، دووڤرا ب دەهسالان ئان ژی زێدەتر د فەلسەفەیا پەروەردەیێ دە – پێکهاتی ئەو ئە کو ئانالیزا فەلسەفیک ژ ئالییێ هنەک فەیلەسۆفان ڤە وەکی چالاکییا (ئان ژی رێزەچالاکییێن) فەلسەفی یا سەرەکە، هەتا وەکی تەکانە چالاکییا گونجاڤ و هێژا هاتییە دیتن. ب هەر هالی ڤە، ژ بەر کو د دەستپێکا سەدسالا بیستان دە د هەیاما بلندبوونا فەلسەفەیا ئانالیتیک دە تەکنیکێن ئانالیتیک دەرکەتن پێش و قەدەرەکێ سەردەست ژی بوون، وان تەکنیکان د چاریەکا داوی یا وێ سەدسالێ دە ل سەر فەلسەفەیا پەروەردەیێ ژی سەروەرییا خوە ئاڤا کر (جوررەن، رۆبەرتسۆن، & هاگەر 2003).

خەباتا پێشەنگ ئا ب تەمامی د هالێ ئانالیتیک دە یە و د سەردەما هەڤچەرخ دە دەرکەتییە، پرتووکەکە کورت ئا ج.د. هاردە یە کو ب ناڤێ تروتهـ ئاند فاللاجی ئن ئەدوجاتۆنال تهەئۆری هاتیە چاپکرن (1941؛ سالا 1962ان دیسا هاتە چاپکرن). هاردە (یێ کو ل گەل ج.د. برۆئاد و ئ.ئا. رجهاردس خەبتیبوو) د بەشا دەستپێکئێ دە ب ئاوایەکی ئاشکەرە دییار دکە کو وی هەموو سەرمییانا خوە رازاندییە سەر ئانالیزا زمانی یا ئاسایی.

دوبەندییێن د ناڤبەرا فەیلەسۆفان دە چ دەر هەقێ راستییان دە بن، چ دەر هەقێ بکارانینا پەیڤان دە بن ئان ژی وەک کو پر جاران دبە، تەنێ دوبەندییەکە هەستییار بە ژی ئەکۆلا ئانالیتیک ئا جامبردگەئێ کو پێشەنگێن وێ مۆئۆرە، برۆئاد و وتتگەنستەئن ئن، هەول دا کو پێشنییازان وسا ئانالیز بکە کو ئەو دێ هەر زەلال بە. ب یا من ئێدی وەخت ئە کو هەلوەستەکە وەکی وێ د قادا تەئۆرییا پەروەردەیێ دە ژی بەربەلاڤ ببە. (هاردە 1962: خخ)

دەهسالان پشتی شەرێ جیهانێ یێ دویەمین دەرییێن خەباتێ ڤەبوون و لۆدەکە مەزن ئا بەرهەمێن ئانالیتیک پەیدا بوو؛ ئەڤ بەرهەما د رێزێ دە تەنێ میناکەک ئە ژ وان. د.ژ. ئۆئجۆننۆر پرتووکا ب ناڤێ دەستپێکەک بۆ فەلسەفەیا پەروەردەیێ [ئان ئنترۆدوجتۆن تۆ پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن (1957)] چاپ کر کو تێدە، ل کێلەکا هن مژارێن دن، وی ددا پەی بایێ نیقاشێ کو پەیڤا «تەئۆری»یێ ب هالێ خوە یێ بکارانینا د پەیوەندێن پەروەردەیی دە ژ سەرەناڤەکی نازکییێ پێڤەتر تشتەک نەبوو، ژ بەر کو تەئۆرییێن پەروەردەیێ یێن وسا نەبوون کو د زانستێن سرووشتی دە وی ناڤی ل خوە بکن. ئسرائەل سجهەففلەر یێ کو ل ئامەریکایا باکور بوو فەیلەسۆفێ پەروەردەیێ یێ سەرەکە قەدەرەک بەرهەمێن گرینگ دەرخستن. ژ وان بەرهەمان یا ئەول زمانێ پەروەردەیێ [تهە لانگوئاگە ئۆف ئەدوجاتۆن (1960)] بوو کو تێدە ئانالیزێن زەلالکەر و باندۆردار (وی فەرق دانی ناڤبەرا جورەیێن رەپۆرتڤە، ستپولاتڤە و پرۆگرامیک) و مانتقا درووشمان (کو ئەو پر جاران بێواتە نە و ل گۆر وی ئەو ئارگومانێن قوساندی نە) هەبوون؛ بەرهەما دویەم ئا سجهەففلەر، مەرجێن زانینێ [جۆندتۆنس ئۆف کنۆولەدگە (1965)] هێ ژی دەستپێکا هەری سەرکەفتی یە دەر هەقێ ئالییێ ئەپیستەمۆلۆژیک ئێ فەلسەفەیا پەروەردەیێ دە؛ د مانتق و هینکرنئێ [رەئاسۆن ئاند تەئاجهنگ (1973/1989)] دە ژی ب رێیا رێزەکە گۆتارێن دۆرفرەهـ و باندۆردار سجهەففلەر هەول دا کو شۆپاندنا مانتقیبوون/فکرینا رەخنەیی ببە ئیدەئالا بنگەهینا ئا پەروەردەیێ (جف. سەگەل 2016). ب. ئۆ. سمتهـ و ر. هـ. ئەننس ئەدیتۆرییا پرتووکا ب سەرەناڤێ زمان و تێگەهـ د پەروەردەیێ دە [لانگوئاگە ئاند جۆنجەپتس ئن ئەدوجاتۆن (1961)] کرن؛ و ر. د. ئارجهامبائولت ژی پرتووکا ب ناڤێ ئانالیزێن فەلسەفی و پەروەردە [پهلۆسۆپهجال ئانالیسس ئاند ئەدوجاتۆن (1965)] کر کو ژ گۆتارێن نڤیسکارێن سەرەکە یێن بریتانی پێک دهات، یێن ژ هەموویان ژی گرینگتر ر.س. پەتەرس (کو ستاتوویا وی یا ل بریتانیایێ بەرامبەری یا سجهەففلەر ئا ل ئامەریکایێ بوو)، پائول هرست و ژۆهن ولسۆن بوون. مژارێن وێ بەرهەما ئەدیتۆریال ئا ئارجهامبائولت ژ وان مژاران بوون ئێن کو د چینا ئینگلیزی-ئاخێڤ دە بوونە «ناڤ و ئاڤ» ژ بۆ فەلسەفەیا پەروەردەیێ یا ئانالیتیک (فپا) – ئانکو پەروەردە وەکی پێڤاژۆیا دەستپێکێ، پەروەردەیا لیبەرال، سرووشتا زانینێ، جورەیێن هینکرنێ و هینکرن ل هەمبەر ئەندۆکتریناسیۆنێ.

ئانالیزا کو ژ ئالییێ هرست و پەتەرس (1970) و پەتەرس (1973) ڤە ل سەر تێگەها پەروەردەیێ ب خوە هاتییە کرن د فپایێ دە ژ هلبەرێن هەری باندۆردار تێنە هەسباندن. ئەو ئانالیز «بکارانینا ئینگلیزییا ئاسایی» وەک خالا دەستپێکێ وەردگرە و دگهیژە ڤان ئەنجامان: کەسێن پەروەردەکری (نە یێن هنکری ئان ژی ئەندۆکترینەکری) (ئ) بەر ب باشییێ ڤە ڤەدگوهەرینە؛ (ئ) ئەو گوهەرین بدەستخستنا زانینان، شییانەوەرییێن فکری و پێشڤەبرنا تێگهیشتنێ دهەوینە؛ و (ئ) ئەو کەس دبە شارەزا ئان ژی دلدارێن قادێن زانین و شییانێن کو دەست ب هینبوونێ کرنە. مەتۆدا هرست و پەتەرس هەری باش ب ئانالۆژییا تێگەها «ژنووڤەئاڤاکرن»ئێ تێتە ئیفادەکرن، ژخوە وان بەرێ ئەو ژ بۆ راڤەکرنێ ب کار ئانیبوون. سووجدارێن کو ژ نوو ڤە هاتنە ئاڤاکرن (رەفۆرمەکرن) بەر ب باشییێ ڤە ڤەگوهەرینە و بوونە دلدارێن شێوەیا ژییانێ یا نوو (هەکە یەک ژ وان مەرجان پێک نەهاتبە، ئاخێڤەرێن ئینگلیزییا ستاندارت نکارن ببێژە کو ئەو کەسێن سووجدار ژ نوو ڤە هاتینە ئاڤاکرن). ب ئاوایەکی ئاشکەرە دییار ئە کو ئەڤ ئانالۆژییا ژنووڤەئاڤاکرنێ فەرقێ دخە ناڤبەرا زانین و مەرجێن تێگهیشتنێ. ل هن جهێن دن پەتەرس پەتەرس تێگەها بەرهەمدار ئا «پەروەردە وەکی دەستپێک» دەردخە پێش.

تێگەها ئەندۆکتریناسیۆنێ گەلەک زێدە بالا فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ یێن ئانالیتیک کشاندییە، ژ بەر کو دهاتە گۆتن کو هەکە تشتێ ئەندۆکتریناسیۆنێ ئاڤا دکە تام بێتە فەهمکرن، هنگێ ئەندۆکتریناسیۆن ژی ژ پێڤاژۆیا ماقوول ئا پەروەردەیێ باش تێتە جوداکرن. ب وی ئاوایی، ژ ناڤەرۆکا هینکرنێ، ژ نییەتا هینکەران، ژ رێ و رێبازێن هینکرنێ، ژ ئەنجامێن هینکرنێ ئان ژی ژ تێکەلەکە ڤان هەموو تشتان دییار دبە کا پێڤاژۆیەکە هینکرنێ دبە ئەندۆکتریناسیۆن یان نابە. شۆپینەرێن ئانالیزێن ژهەڤجودا هەمان جورەیێ گشتی یێ ئارگوومانان دانە بەر خوە دا کو ڤێ یەکێ دییار بکن، ئانکو بکارانینا نۆرمال و یا ئانۆرمال ژ هەڤ جودا بکن. لێ مخابن، ئانالیزێن زمانی یێن ئاسایی دەر هەقێ سینۆرێ ڤێ یەکێ دە رێ نەدانە یەکیتییا فکران و لەوما ژی دەر هەقێ وێ تێگەهێ دە ئانالیزێن دژبەر هاتنە پێکانین (سنۆئۆک 1972). خەتەرەیا سینۆردارکرنا ئانالیزێن زمانێ ئاسایی («بکارانینا نۆرمال ئا ئنگیلیزی») د سەری دە ژ ئالییێ سجهەففلەر ڤە هاتییە پەژراندن کو نێرینێن وی یێن ل سەر ئانالیزێ هاتنە تەرجیهکرن:

یا یەکەم تەڤلهەڤبوونا مەزنتر ئا دەر هەقێ زمانی و هەڤباندۆرییا زمان و ڤەکۆلینێ دە، یا دویەم ب روهەکی ئەمپریک ڤە ژ دل و جان، ب بالدارییا ل سەر هوورگلییان، ب رێزدارییا بۆ گوهەرتۆیان و ب ئۆبژەکتیفییا رێبازان ڤە هەولدانا وی ژ بۆ شۆپاندنا میناکێن هەڤچەرخ ئێن زانستان، و یا سێیەم بکارانینا تەکنیکێن مانتقا سەمبۆلیک د ڤان پێنجی سالێن داوی دە ئەو گهاندییە کاملبوونێ… ئەو یەکیتییا روهێ زانستی و رێبازا مانتقی یە کو ژ بۆ زەلالکرنا فکرێن بنگەهین ئێن کو فەلسەفەیا ئانالیتیک ئا رۆژا مە پێک تینن [و هەوجە یە کو فەلسەفەیا پەروەردەیێ یا ئانالیتیک ژی پێک بینن]. (سجهەففلەر 1973 [1989: 9–10])

پشتی سەردەمەکە سەردەستییێ، باندۆرا فپایێ ژ بەر هن سەدەمێن گرینگ کێم بوو. د سەری دە هەژمارا رەخنەیان ل سەر زێدە بوو کو خەباتێن فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ یێن ئانالیتیک ئێدی ل سەر تشتێن هوور دسەکنن و یا هەری ل پێشچاڤ ژی نەبوونا گرینگییا پراتیکی بوو. (هێژایی گۆتنێ یە کو گۆتارەکە کو د سالا 1966ان دە د کۆڤارا تمەئێ دە دەرکەتی و د پرووکا لوجاس (1969) دە دیسا ژی هاتییە چاپکرن، هەمان رەخنە ل فەلسەفەیا گشتی ژی دکرن. یا دویەم ژی ل بریتانیایێ خوەندەکارێن رادیکال ئێن سالێن ئەول ئێن 1970یی ئانالیزێن زمانی یێن پەتەرس ب مهافازاکارییێ تەوانبار دکرن و دگۆتن کو ئەو ب ئاوایەکی ڤەشارتی پشتگرییا «نرخێن نەریتی» دکن – وان ددا دوو وێ پرسێ کا گەلۆ دڤێ بکارانینا ئینگلیزی یا کێ بێتە ئانالیزکرن؟

رەخنەیا سێیەم یا ل سەر ئانالیزا زمانی یا د فەلسەفەیا گشتی دە قەدەرەکێ بەربەلاڤ بوو و پشتی ب دەرەنگییەکە چەند سالان ئەو ژی کەتە بەر بالا فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ؛ هەتتا د وەختەکی وەکی سالا 1959ان زوو دە، ل بریتانیایێ ل سەر رایا گشتی یا خوینەران ئاستەکە ئەجێب یا بالدارییێ چێبوو، هنگێ ئەدیتۆرێ کۆڤارا مندئێ، گلبەرت ریلە نەخوەست د کۆما نرخاندنا پرتووکا ئەرنەست گەللنەر یا ب ناڤێ وۆردس ئاند تهنگ (1959) دە جهـ بگرە. ئەو پرتووکا گەللنەر رەخنەیەکە تووژ ئا فەلسەفەیا وتتگەنستەئن و ئالیگرێ ئانالیزا ئاسایی یا زمانی بوو. (ل گۆر ریلە پرتووکا گەللنەر یەکە بچووکخستنێ بوو، وسا کو بەرتراند روسسەل بەر ب ئالییێ گەللنەر ڤە دکێشا – د چاپەمەنییا رۆژانە دە ژێ کێمتر نەبوو؛ روسسەل هەژمارەکە زێدە یا خەباتێن بچووکخستنێ ژ بەرهەمێن فەیلەسۆفێن مەزن ئێن بەرێ دەرخستن. بنر. مەهتا 1963).

رجهارد پەتەرس سالا 1966ان، ل کۆنفەرانسەکە ل کانادایێ هاتە هشیارکرن کو رەوشا فپایێ باش نینە؛ پشتی کو پەتەرس گۆتارەکە ب ناڤێ «ئارمانجێن پەروەردەیێ: ڤەکۆلینەکە تێگەهی (تهە ئائمس ئۆف ئەدوجاتۆن: ئا جۆنجەپتۆنال ئنقوئری)» پێشکێش کر کو ل سەر ئانالیزا ئاسایی یا زمانی بوو، فەیلەسۆفەک (وللان درای) رابوو ژ پەتەر پرسی کا «گەلۆ ئەم تێگەهێن کێ ئانالیز دکن؟» درای گۆتنێن خوە بەردەوام کرن و بال کشاندە سەر هندێ کو ل ناڤ جڤاکێ، ل نک هەر کەسایەت و کۆمێ تێگەهێن پەروەردەیێ یێن جودا هەنە. ب پێنج سالان بەرییا کو خوەندەکارێن رادیکال هەمان مژار بانییا رۆژەڤێ، درای دەستنیشان دکر کو تشتێ پەتەرس ل بن بانێ «ئانالیزا مانتقی» پێشکێش کربوو، تەنێ بکارانینا چینەکە مرۆڤێن دییارکری بوو – چینەکە کو پەتەرس ژی تێدە دهاتە دیتن (بنر. پەتەرس 1973، ل ور ب سایا ئەدیتۆری ئەو داخلبوونا درای ژ نوو ڤە هاتییە چاپکرن).

یا چارەم ژی ئەو ئە کو د سالێن 1970یی دە، گاڤا کو ئەو رەخنەیێن جودا یێن فەلسەفەیا ئانالیتیک کەتبوونە پێڤاژۆیا قیمەتونداکرنێ، لۆدەکە وەرگەرێن ژ پارزەمینێ ل بریتانیا و ئامەریکایێ هنەک فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ هشیار کرن کو بەرێ خوە بدنە ئالییێن نوو و شێوەیەکی نوو یێ نڤیسین و ئارگومانکرنێ ب کار بینن. خەباتێن سەرەکە یێن گادامەر، فۆئوجائولت و دەرردا ب ئنگلیزی چاپ بوون و پشتی وان ژی د سالا 1984ان دە بەرهەما لیۆتارد ئا ب ناڤە مەرجێ پۆستمۆدەرن (تهە پۆستمۆدەرن جۆندتۆن) دەرکەت. هنەک هەیرانێن نوو ژ بەرهەمێن کلاسیک ئێن هەئدەگگەر و هوسسەرل رە ژی پەیدا بوون؛ و دەنگێ فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ یێن فەمنیست ژی بلند بوو – ماخنە گرەئەن سالێن 1970 و 1980یی رێزەکە بەرهەمان چاپ کر، دییالەکتیکا ئازادییێ [تهە دالەجتج ئۆف فرەئەدۆم (1988)] یەک ژ وان بوو؛ پرتووکا باندۆردار ئا نەل نۆددنگس ئا ب ناڤێ خوەدیکرن: نێرینەکە فەمینەن ل سەر ئەتیک و پەروەردەیا ئەخلاقێ (جارنگ: ئا فەمننە ئاپپرۆئاجهـ تۆ ئەتهجس ئاند مۆرال ئەدوجاتۆن) د سالا 1984ان دە چاپ بوو و پشتی وێ ب سالەکێ ژی پرتووکا ژانە رۆلاند مارتن ئا ب ناڤە قەبوولکرنا سۆهبەتێ (رەجلائمنگ ئا جۆنڤەرساتۆن) دەرکەت. د ڤان سالێن داوییێ دە ئەڤ بەرهەمێن سەرەکە هێ ژی تێنە تەرجیهکرن. فپا ئێدی د ناڤەندێ دە نەبوو و هێ ژی نینە، لێ وەک کو ل ژێر تێتە ڤەگۆتن، هێ ژی دەنگ ژێ تێ.

قادێن چالاکییێن هەڤچەرخ

وەکی کو د دەستپێکێ دە ل سەر هاتبوو راوەستان، قادا پەروەردەیێ گەلەک بەرفرەهـ ئە و تێدە مژارێن بێهەد و هەساب هەنە کو د هەمان دەمێ دە مژارێن فەلسەفەیێ ژی نە. هەکە مرۆڤ هەول بدە د پرتووکەکێ دە، نەخاسم د ناڤ سەرەناڤەکە ئانسیکلۆپەدییەکێ دە، ب ئاوایەکی گشتگر بەهس بکە کا فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ د ناڤا ڤێ گەلەمشەیێ دە چاوا خەبتینە، ئەو دێ ببە هەولدانەکە بێفەیدە. لێ دیسا ژی د پرتووکا ب ناڤە ئا جۆمپانۆن تۆ تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن (جوررەن 2003) دە، ژ بۆ نێرینەکە گشتی هەلودانەکە وێرەک هاتبوو دایین. د وێ بەرهەمێ دە کو ژ شەش سەد رووپەلی زێدەتر ئە و ل سەر چل و پێنج بەشان هاتییە دابەشکرن، هەر بەشەک ل سەر ژێرەقادەکە مژارێ هاتییە ئامادەکرن. ئەڤ سەرەناڤێن ل ڤر وەکی میناک هاتنە رێزکرن، باش نیشان ددن کا قەوارەیا ناڤەرۆکا بەرهەمێ چەند بەرفرەهـ ئە: پەروەردەیا زایەندێ، پەروەردەیا تایبەت، پەروەردەیا زانستێ، پەروەردەیا ئەستەتیکێ، تەئۆرییێن هینکرن و هینبوونێ، پەروەردەیا دینی، زانین، راستی و هینبوون، ئاڤاکرنا سەدەمان، پیڤانا هینکرنێ، پەروەردەیا پرچاندی، پەروەردە و سییاسەتا ناسنامەیێ، پەروەردە و ستاندارتێن ژییانێ، سەروەرییا پۆلێ و مۆتیڤاسیۆن، فەمینیزم، تەئۆرییا رەخنەیی، پۆستمۆدەرنیزم، رۆمانتیزم، ئارمانجێن زانینگەهان، کریارا ئەرێنی یا پەروەردەیا بلند و پەروەردەیا پرۆفەسیۆنەل.

پرتووکا ئۆخفۆردێ یا فەلسەفەیا پەروەردەیێ یا دەستان (سەگەل 2009) ژی خوەدی ناڤەرۆکەکە وسا بەرفرەهـ ئا گۆتاران ئە، ل سەر (گەلەک مژاران، ب تایبەتی ل سەر) ئەپیستەمیک و ئارمانجێن ئەخلاقی یێن پەروەردەیێ، پەروەردەیا لیبەرال و تەمەنێ وێ یێ کورت، فکرین و ئاقلکرن، خەلەتیپارێزی و خەلەتیکرن، ئەندۆکتریناسیۆن، ئۆتەنتیکی، ئاڤاکرنا راسیۆنالیتەیێ، هینکرنا سۆکراتیک، پەروەردەکرن و خەیالکرن، خوەدیکرن و ئەمپاتی د پەروەردەیا ئەخلاقێ دە، سینۆرێن پەروەردەیا ئەخلاقی، بجهکرنا کاراکتەرێ، پەروەردەیا نرخان، مفرەدات و نرخێ زانینێ، پەروەردە و دەمۆکراسی، هونەر و پەروەردە، پەروەردەیا زانستێ و تەهەملا دینی، بنیاتگەری و رێبازێن زانستی، پەروەردەیا پرچاندی، پێشدارازی، ئۆتۆریتە و مەییلدارییێن زارۆکان و نێرینێن پراگماتیست، فەمنیست و پۆستمۆدەرنیست ئێن دەر بارێ فەلسەفەیا پەروەردەیێ دە.

ژ بەر کو قەوارەیەکە ئەوقاس مەزن هەیە، نە پێکان ئە کو ژ بۆ نیقاشێن بەرفرەهتر تەنێ هەژمارەکە کێم ئا مژاران بێنە هلبژارتن، نە ژی پێکان ئە کو مژارێن هاتنە هلبژارتن ب کووراهی بێنە پێشکێشکرن. تەرجیها ڤان مژارێن ژێرین ب ئارمانجەکە وسا هاتنە کرن کو خەباتێن هەڤچەرخ ئێن کو تێکیلییەکە خورت هەیە ب مژارێ ڤە و ل سەر نیقاشێن گرینگ ئێن فەلسەفەیا گشتی و/ئان ژی جڤاتێن پەروەردەیا ئاکادەمیک و لێکۆلینێن پەروەردەیێ زێدەکارییان دکە.

ناڤەرۆکا مفرەداتێ و ئارمانج و ئەرکێن خوەندنگەهکرنێ

ناڤەرۆکا مفرەداتێ – ئانکو مژارێن کو دێ د هەموو ئاستێن پەروەردەیێ دە ژ بۆ خوەندەکاران بێنە هینکرن بابەتەکە بنگەهین ئە و ئەو د هەمان دەمێ دە بابەتەکە گەلەک زۆر و زەهمەت ئە کو مرۆڤ پێ ڤە مژوول ببە. گاڤا مرۆڤ بەرێ خوە ددە ڤێ مژارێ، دڤێ تەقەز فەرقەکێ دییار بکە د ناڤبەرا پەروەردە و خوەندنگەهکرنێ دە – ژ بەر کو هەرچقاس پەروەردە د خوەندنگەهان دە پێک بێ ژی، ئەو دکارن ببن جهێ پەروەردەیا خەراب ژی، هەروسا گەلەک تشتێن دن ئێن کو ژ ئالییێ پەروەردەیێ ڤە ئاسایی نە ژی دکارن ل ور بقەومن (بۆ میناک دایینا فراڤینێن بەلاش ئان ژی ئەرزان و دیسا ئاڤاکرنا تۆرێن جڤاکی)؛ و هەروسا دڤێ نەیێ ژبیرکرن کو ل مالێ، ل پرتووکخانە و مووزەیان، ل دێر و کۆمەلەیان، ل تێکیلییێن هەڤگری یێن مەدیایا جڤاکی و جهـ و مەکانێن وەکی وان ژی پەروەردە پێک تێ.

د چێکرنا مفرەداتێ دە (چ ل سەر قادەکە تایبەت، چ ژی ل سازی ئان ژی پەرگالەکە پەروەردەیێ ب ئاوایێ بەرفرەهـ ئێ ناڤەرۆکی ڤە) هنەک بریارێن زەهمەت هەنە کو دڤێ بێنە وەرگرتن. مژارێن وەکی بجهکرن ئان ژی رێزکرنا ناڤەرۆکا دەرسان، ماوەیێ دەما کو ژ بۆ هەر بابەتێ بێتە تەرخانکرن، کارێ لابۆراتوووارێ، گەرا کەشفێ ئان ژی پرۆژەیێن گونجاڤ بۆ هەر بابەتێ، ئەڤ هەموو ژی وەکی ئالییێن تەکنیک تێن هەسباندن کو تەنێ پەروەردەکارێن خوەدان تەجرووبەیا کوور ل گەل کۆما ئارمانج ئان ژی پسپۆرێن پسیکۆلۆژییا هینبوونێ ئان ژی کەسێن وەکی وان دکارن پێ ڤە مژوول ببن. لێ بەلێ هن مژارێن کوورتر هەنە ل ڤر، کو ب دەرباسدارییا (ڤالدتی) پشتراستکرنێن هاتنە کرن ژ بۆ داخلکرن/دەرخستنا دەرس و بابەتێن ل سازییێن فەرمی یێن پەروەردەیێ تێنە پێشکێشکرن. (چما هەوجە یە کو وەرار (ئەڤۆلوتۆن) ئان ژی «زانستا» ئافراندنێ وەکی مژارەکێ هەبە ئان ژی نەبە د دەرسا بییۆلۆژییێ یا ل لیسەیێن ستاندارت دە؟ گەلۆ پشتراستکرنێن تێنە کرن ژ بۆ دایینا دەرسا ئابۆرییێ ل هن خوەندنگەهان تێرا خوە هەڤگر و قانهکەر ئن؟ گەلۆ پشتراستکرنێن هاتنە کرن ژ بۆ هەبوون ئان ژی نەبوونا ئاگاهییێن ل سەر کۆنترۆلا زایینێ، وەلاتپەروەری، هۆلۆکۆست ئان ژی وەهشەتا شەری د مفرەداتا هن خوەندنگەهێن هن هەرێمان دە ل لێکۆلینا رەخنەیی تێ؟

پشتراستکرنێن ژ هەڤ جودا یێن کو ژ هەولدانێن پێشەنگ ئێن پلاتۆن هەتا رۆژا مە ژ ئالییێ فەیلەسۆف و کەسێن دن ڤە ژ بۆ هەر مژارا ناڤەرۆکا مفرەداتێ هاتنە کرن، ب ئاوایەکی ڤەشارتی ئان ژی ئاشکەرە مە دبن سەر هندێ کو تەئۆریسیەنێن رێزدار هەری کێم ل سەر سێ رێزەمژاران دسەکنن.

د سەری دە، گەلۆ ئارمانج و/ئان ژی ئەرکێن پەروەردەیێ چ نە (هەوجە نینە کو ئارمانج و ئەرک یەک بن)؟ گەلەک ئارمانج هاتنە پێشنییازکرن، هنەک ژ وان ئەڤ ئن؛ هلبەرینا زانینێ و خوەندەکارێن بەر زانینێ، زێدەکرنا مەرەق و لێگەرینێ، دەولەمەندکرنا تێگهیشتنێ، بەرفرەهکرنا خەیالکرنێ، مەدەنیکرنا خوەندەکاران، زێدەکرنا راسیۆنالیتەیێ و/ئان ژی خوەسەرییێ و پێشڤەبرنا بالداری، ئەلەقەداری و شییان و هەلوەستێن تێکلدار د خوەندەکاران دە (ژ بۆ لیستەیەکە درێژتر بنر. سەگەل 2007). پشتراستکرنێن کو ژ بۆ ڤان هەموو ئارمانجان هاتنە پێشنییازکرن یێن تەڤلهەڤ بوونە و هەروسا پشتراستکرنەکە ئالتەرناتیف ئا بۆ یەک ژ وان ئارمانجان ژی دکارە تەڤلهەڤیا فەلسەفی پرۆڤۆکە بکە. بۆ میناک ل سەر ئارمانجێ خوەسەرییێ بفکرن. ئاریستۆتەلەس وها پرسییە: «گەلۆ ما هەوجە یە پەروەردە بدە دوو وان تشتێن کو ژییانەکە باش و/ئان ژی رەهەتییا مرۆڤان ئاڤا دکن (جوررەن 2013)؟» ئەڤ هەر دو فۆرموولەکرن ب هەڤ رە ئەلەقەدار ئن، لەوما جهێ نیقاشێ یە کا گەلۆ لازم ئە سازییێن مە یێن پەروەردەیێ ژ خوە رە بکن ئارمانج کو کەسایەتان بگهینن دا کو بدن دوو ڤێ ژییانا باش. لێ ئەڤ یەک زێدە نە زەلال ئە، ژ بەر کو نە دییار ئە کا ژییانەکە باش و رەهەت ژ بۆ هەموو کەسان ژی باش و رەهەت ئە، هەروسا نە دییار ئە کا ئەڤ تشتەکی وسا یە کو ژ بەرێ دە بێ دەستنیشانکرن، ئان ژی ژ ئالییێ خوەندەکاران ب خوە ڤە بێتە دییارکرن. لەوما، بۆ میناک هەکە شییانا فکرین و تەڤگەرینا خوەسەر هەبە د ناڤ نێرینا مە یا دەر هەقێ رەهەتییا مرۆڤان دە، هنگێ دکارە بێ گۆتن کو سازییێن پەروەردەیێ – و مفرەداتا وان – دڤێ ژ خوە رە بکن ئارمانج کو کەسایەتێن خوەسەر ئامادە بکن، ئان ژی ژ بۆ ئامادەکرنێ ببن ئالیکار. پشتراستکرنەکە دژبەر یا ئارمانجا خوەسەرییێ، یا کو ب کانت ڤە تێتە گرێدان، دبێژە ژ بۆ پەروەردەیێ لدووچوونا خوەسەرییێ دڤێ نە ل سەر بنگەهێن رەهەتییا مرۆڤان، لێ ل سەر مەجبوورییەتا هندێ بە کو ب رێزداری و وەکی مرۆڤان ل گەل خوەندەکاران بدە و بستینە (سجهەففلەر 1973 [1989]؛ سەگەل 1988). دیسا ژی هن کەس ژ چاڤکانییێن تێگەهی یێن ئاریستۆتەلەسییەن و کانتییەن سوودێ وەردگرن و ددن زۆرێ کو لدووچوونا خوەسەرییێ ل سەر بنگەهێ مەیلداریێن خوەندەکاران بە (برگهۆئوسە 2005، 2009). هەروسا پێکان ئە کو مرۆڤ لدووچوونا خوەسەرییێ وەکی ئارمانجەکە پەروەردەیێ نەهەسبینە ژی (هاند 2006).

فارازا ئەو ئارمانج هاتە پشتراستکرن، هنگێ هەلبەت نە زەلال ئە کا دێ ئالیکارییا خوەندەکاران چاوا بێتە کرن دا کو ئەو ببن کەسێن خوەسەر ئان ژی بکاربن تێگهیشتنەکە ژییانا باش ئاڤا بکن و وێ ژییانێ بژین. ژخوە گەلەک خەباتێن فەلسەفیک هاتنە کرن ل سەر هندێ کا ناڤەرۆکا مفرەداتا دێ هەری باش چاوا بێتە دییارکرن. خەتەکە باندۆردار ئا نیقاشێ ژ ئالییێ پائول هرست ڤە هاتییە ئاڤاکرن؛ ل گۆر وی زانین بنگەهـ ئە ژ بۆ ئاڤاکرن و بەردەوامکرنا ژییانەکە باش. دیسا ل گۆر وی، وەک کو ئانالیزا مانتقی ژی نیشان ددە، هەفت شێوەیێن بنگەهین ئێن زانینێ هەنە، لەوما مرۆڤ دکارە ببێژە کو دڤێ ئەرکا مفرەداتێ ئەو بە کو هەر یەک ژ وان شێوەیان هینی خوەندەکاران بکە (هرست 1965؛ بنر.پهللپس 1987: جهـ. 11). خەتەکە دن ئا نیقاشێ ژی ژ ئالییێ سجهەففلەر ڤە هاتییە داناسین؛ ل گۆر وی دڤێ ناڤەرۆکا مفرەداتێ وسا بێتە دییارکرن «کو ئەو ناڤەرۆک ب رێیا هەری کورت بەرێ کەسێن هینخواز (لەئارنەر) بدە هندێ کو ئەو تێرا خوە بکن.» رێ و هێمانێن هینکرنێ ژ چاڤکانییان، ژ هەولدانێن مامۆستەیان، ژ هەولدانێن خوەندەکاران، و نرخێ گشتگر و دەرباسبوونێ یێ ناڤەرۆکێ پێک تێ. هەرچی تێراخوەکرنا خوەندەکاران ئە، ئەو ژی ژ ڤان پێک تێ؛

هایدارییا ژخوە، گرانییا خەیالکرنێ ژ بۆ رێیێن جودا یێن تەڤگەرینێ، تێگهیشتنا تەرجیهێن مرۆڤان و تەرزێ وان ئێ ژییانێ، ئسرارا نەهشک، خەلاسییا ژ رێیێن ئەدەتی یێن فکرین و وەرگرتنا ئاگاهییان … ئەمپاتی … پێژنوەرگرتن (ئنتوئتۆن)، رەخنەگری و دارازا ئازاد. (سجهەففلەر 1973 [1989: 123–5]).

هەر دو ژی ل سەر ئاستەنگییێن ناڤەرۆکا مفرەداتا هینکرنێ باندۆرەکە مەزن دکن.

یا دویەم ژی ئەو ئە کو مرۆڤ دکارە مفرەداتا سازییەکە پەروەردەیێ وسا ب جهـ بکە کو ببە ئالاڤەک ژ بۆ بەرژەوەندی و ئارمانجێن سۆسیۆ-پۆلیتیک ئێن کۆمەکە سەردەست، ئان ژی کۆمەکە دن ئا دییارکری، بۆ میناک یا مرۆڤی ب خوە؛ و ب وێ ڤە تێکلدار، گەلۆ مرۆڤ دکارە مفرەداتێ وسا بسێویرینە کو ببە ئالاڤەکە کۆنترۆل ئان ژی یا ئەندازیارییا جڤاکی؟ د چەند دەهـ سالێن داوییا سەدسالا بیستی دە گەلەک نیقاش هەبوون ل سەر تەئۆرییێن مفرەداتێ، ب تایبەتی ژی ژ ئالییێ نێرینێن مارکسیست و پۆستمۆدەرنیست ڤە. وان نیقاشان ئانالیزێن سەروەخت دکرن ل سەر هندێ کو، دەمۆکراسییێن رۆژاڤایێ ژی تێدە، ل گەلەک پەرگالێن پەروەردەیێ مفرەدات د ئەسلێ خوە دە بەرژەوەندییێن ئەلیتێن هێزدار تەمسیل دکە. زێدە زەلال نینە کا د ڤێ رەوشێ دە (هەکە ب راستی ژی رەوشا سازییێن پەروەردەیێ یێن هەڤچەرخ وسا بە) کا دێ چ بێتە کرن و بالا پرانییا خەباتان ژی ل سەر ناڤروویا (ئنتەرفاجە) فەلسەفەیا پەروەردەیێ و فەلسەیا سۆسیال/پۆلیتیک ئە کو قسمەکی وان ل ژێر هاتییە نیقاشکرن. پرسەکە گەلەک تێکلدار ژی ئەڤ ئە: گەلۆ هەوجە یە کو سازییێن پەروەردەیێ وسا بێنە سێوراندن کو ئارمانجێن جڤاکی یێن ژ بەرێ دە دییارکری پێش ڤە ببن، ئان ژی وسا بێنە سێوراندن کو ژ بۆ نرخاندنا سەرکەفتی یا وان هەموو ئەنجامان رێ ل بەر خوەندەکاران ڤەکن؟ ل گۆر سەجهەففلەر دڤێ ئەم یا دویەم تەرجیهـ بکن: ل گۆر وی دڤە ئەم؛

وێ فکرا شەکلدان ئان ژی قالبکرنا هشێ خوەندەکاران تەرک بکن. ئەرکا پەروەردەیێ… د ئەسلێ خوە دە ئازادکرنا هشی یە و هەروسا بهێزکرنا ئالییێن وی یێن رەخنەیی یە، [و] وی ب زانینێ بهەسبینە و کاپاسیتەیا لێگەرینا سەربخوە پێ بدە بدەستخستن. (سجهەففلەر 1973 [1989: 139])

یا سێیەم ژی ئەڤ ئە: گەلۆ هەوجە یە بەرنامەیێن پەروەردەیێ یێن ئاستا خوەندنگەهێن سەرەتایی و ناڤین ل سەر ئارمانجێن ژهەڤجودا بێنە ئاڤاکرن دا کو کەسێن خوەدی مەیل، شییان و مەرەقێن جودا یێن هینبوونێ بکارن بدن دوو مفرەداتا گونجاڤ؟ ئان ژی ما هەوجە یە کو هەر خوەندەکار ل گۆر شییانێن خوە بدە دوو هەمان مفرەداتێ؟ دڤێ نەیێ ژبیرکرن کو بەرێ، هەما ببێژە هەموو مفرەدات ل سەر داخواز و مەیلێن وان خوەندەکاران بوون یێن کو خوەدی مەرەقا ئاکادەمیک بوون ئان ژی ژ چینا ئەلیت بوون. د داوییا سەدسالا بیستان دە مۆرتمەر ئادلەر و هنەکێن دن ژی ئەڤ ئافۆریزما ب کار دانین «پەروەردەیا هەری باش ئەو ئە کو ژ بۆ هەرکەسێ پەروەردەیا باش بە.»

مرۆڤ دکارە فکرا ل ڤر ب رێیا ئانالۆژییەکێ راڤە بکە: نەخوەشییەکە ڤیرووسێ یا کو ژ کۆنترۆلێ دەرکەتی هەیە و ژ بۆ تەداوییێ ژی تەنێ دەرمانەک هەیە؛ هەکە دۆزەکە زێدە یا وی دەرمانی بێ خوارنێ ئەو گەلەک باندۆردار ئە و هێڤی ئەو ئە کو مرۆڤ پچەکێ ژی ژێ بخوە – هەر چەند کێمتر باندۆرێ بکە ژی – چێتر ئە ژ هندێ کو مرۆڤ قەت دەرمانی نەخوە. ژ ئالییێ تبی ڤە ئەڤ تشتەکی گومانبار ئە، لێ بەلێ گوهەرتۆیا وێ یا پەروەردەیێ – ئانکو مرۆڤ خوەندەکاران ل سەر مژارێن کو قەت بالا وان ناکێشە و قەت مەیل و مۆتیڤاسیۆنا وان ل سەر نینە بدە زۆرێ هەتا کو ئەو ژ پەرگالێ دەردچن – هێژ ژ وێ میناکا تبێ بێقەدرتر ئە. (ژ بۆ نرخاندنەکە ئادلەر و بەرهەما وی یا ب ناڤێ پائدەئا پرۆپۆسال بنر. نۆددنگس 2015.) تشتەکی سەیر ئە کو مرۆڤ نێرینا مۆدەرن یا «یەک مفرەداتێ ژ بۆ هەموو کەسان» بەراورد بکە دگەل وێ نێرینا کو د دەولەتئا پلاتۆن دە هاتییە دەستنیشانکرن. ل گۆر پلاتۆن هەموو خوەندەکار – و هەلبەت یێن کەچک ژی – دەست ب هەمان رێیا پەروەردەیێ دکن. ب هەرکا دەمی رە دێ ئاشکەرە ببە کو هنەک ژ وان ب ئاوایەکی خوەزایی گهیشتنە ئارمانجێن دەستنیشانکری و لەوما ئەو دێ بێنە ڤەدەرکرن ژ بۆ رۆلێن جڤاکی یێن گونجاڤ کو بکارن ژ بۆ خوە کارەکی پەیدا بکن، ژ بەر کو شییانێن وان ل وان رۆلان تێن. ئەوێن کو ل سەر خوەندنا خوە بەردەوام ئن دێ داوییا داوی ببن ئەندامێن چینا رێڤەبەر ئا زێرەڤانان.

فەلسەفەیا جڤاکی، سییاسی و ئەخلاقی

دەرکەتنا پرتووکا ژۆهن راولس ئا ب ناڤێ ئا تهەئۆری ئۆف ژوستجە (1971) بوویەرا هەری بالکێش ئا دیرۆکا فەلسەفەیا سییاسی یە د سەدسالا بۆری دە. وێ پرتووکێ سەردەمەکە ساکین ئا فەلسەفەیا سییاسی هشیار کر کو بەرێ خوە بدە گەلەک قادێن نوو، یەک ژ وان ژی لێگەرینا نوو یا ل سەر تەمایێن بنگەهین ئێن پەروەردەیێ بوو. مهتەمەلەن رێزکێن ئەدالەتا بەلاڤکرنا پەروەردەیێ ل سەر وان تەمایان سەردەست بوون و باندۆرا راولس ئا ل سەر گەشەدانا وێ ژی گەلەک بەرفرەهـ بوو.

تەئۆرییا ئەدالەتێ یا راولس ئەو مەسەلەیا قاشۆ «وەکهەڤییا فەرسەندێن ئادیلانە» ژ خوە رە کرییە رێزکەکە بنگەهین. ل گۆر وەکهەڤییا فەرسەندان دڤێ پەروەردە وسا نەیێ بەلاڤکرن کو زارۆکێن کەسێن خوەدان مەسلەک و مەوکییێن بلند ژ ئالییێ رەقابەتێ ڤە ل سەر یێن دن بگرن، ئانکو ل سەر زارۆکێن شییانەوەر و دلخواز ئێن کو ژ بۆ بدەستخستنا هەمان مەوکییان دخەبتن (راولس 1971: 72–75). ئارمانجا وەکهەڤییا فەرسەندان ئەو ئە کو رێ بگرە ل بەر ستووربوونا جوداهییێن سۆسیۆ-ئەکۆنۆمیک ئێن کاستێن جڤاکی، یێن کو ژ نیفشێن بەرێ دەرباسی نفشێن نوو بوونە. رەخنەیەکە ئاشکەرە یا ل سەر وەکهەڤییا فەرسەندان ئەو ئە کو ئەو وێ بەلاڤکرنا پەروەردەیێ ژ هۆلێ راناکە یا کو چاڤکانییان ب بەرفرەهی ددە خوەندەکارێن شییانەوەر لێ فەرسەندێن بچووک ددە یێن دن. ل گۆر ڤێ نێرینێ تو رێزکێن وەکهەڤییا فەرسەندان نایێن بنپێکرن، ژ بەر کو خوەندەکارێن نەشییانەوەر ئێن ژ مالباتێن دەولەمەند ژی ب قاسی خوەندەکارێن نەشییانەوەر ئێن فەقیر ژ فەرسەندان کێم سوودێ وەردگرن. لەوما وەکهەڤیخوازێن هەری ماقوول ژی دبە کو بەربەلاڤکرنەکە وهارەنگ وەکی تشتەکی دلرەشکەر ببینن.

دیسا ژی دبە کو ئەو دلرەشکرن ب رێیا ئاوایێ گشتی یێ تێگەهکرنا ئەدالەتێ یا راولس ڤە هنەکی هاتبە نۆرمالیزەکیرن، ژ بەر کو ئەو مافێ وان کەسان ژی دپارێزە یێن کو د پێشبازییا پەروەردەیێ دە ب سەر ناکەڤن. دڤێ هەموو هەموەلاتی ژ هەمان ئازادییێن بنگەهین سوودێ وەرگرن و ئازادییا وەکهەڤ ژ ئالییێ ئەخلاقی ڤە هەر دەم ل سەر فەرسەندا وەکهەڤ ئە: مرۆڤ قەت نکارە بپێشڤەبرنا یا دویەم ڤە یا یەکەم ب دەست بخە. وێدەتر، دەستوورا نەوەکهەڤییا د داهات و دەولەمەندییێ دە تەنێ هنگێ هەیە، گاڤا ئەو رێ ددە بەرژەوەندییێن کۆما جڤاکی یا هەری بدەزاڤانتاژ. لێ دیسا ژی دگەل ڤان تایبەتمەندییێن خوە، وەکهەڤییا فەرسەندێ یا ئادلانە کێمتر دکەڤە بەر نیقاشێ کو ئەو ئادل ئە ژ بۆ هەموو کەسان. ل گۆر رێزکا راولس گەلەک بێئەلەقە یە کو پەروەردەیا وان ل شوونا خوەگهاندنا مەوکییێن جڤاکی یێن هەری بەرکەفتی، ئەنجامێن وەکی تەقدیرا هونەری، جورەیا خوە-زانینێ یا کو ب خوەندنێ تێ وەرگرتن، ئان ژی فازیلەتا سڤیل ب دەست بخە. لێ بەلێ هەکە ئەو رێزکا ئەدالەتا پەروەردەیێ ببە بەرسڤ ژ بۆ هەموو هلبەرێن کو ژ ئالییێ پەروەردەیێ ڤە گرینگ ئن، هنگێ ئەو مهەقەق ئەلەقەدار دبە.

هەکە ئەم نێرینا خوە یا دەر بارێ قەنجی و باشییێن بەربەلاڤکرنا پەروەردەیێ دە کو، ئەم بێژن؛ تەقدیرا ئەستەتیک، تێگهیشتنا پێویست و فازیلەتا هەموەلاتیبوونا دلپاک ژی ب قاسی شییانەوەرییێن کار و پیشەیی ب قەدر بن. هنگێ واتەیەکە بالکێش یا کریارێ ئەو ئە کو مانتقا هەوجەیییا وەکهەڤییێ یا ل بن هەموو بەربەلاڤکرنێن ئادلانە هێدی هێدی کێمتر زەلال دبە. ئەو ژی ژ بەر هندێ یە کو شییانێن ب کار و پیشەیان ڤە گرێدایی یێن مەوکییی نە، لێ بەلێ هلبەرێن دن ئێن پەروەردەیێ وسا نینن (هۆللس 1982). هەکە ئەز و تو هەر دو، سەری ل کارەکی رێڤەبەرییا تجاری بدن کو ئەم هەر دو وەکهەڤ تێربار ئن، هنگێ زێدەبوونەکە د شییانان دە یێن ب کار ڤە ئەلەقەدار بۆ من دبە دەزاڤانتاژەک. هلبەرێن مەوکییی ب خوە خوەدی سازوومەنەکە رەقابەتی یە، لێ بەرهەمێن پەروەردەیا سڤیل ئان ژی یا ئەستەتیک ناکەڤنە چارچۆڤەیا وێ سازوومانێ. هەکە ئەز و تو هەول بدن کو ببن هەموەلاتییێن باش و ئەم هەر دو ژی خوەدی هەمان تێگهیشتنا سڤیل و فازیلەتێ بن، هنگێ زێدەبوونا تە یا د پەروەردەیا سڤیل دا بۆ من دەزاڤانتاژ نینە. بەرەڤاژییێ وێ، هندی کو هەموەلاتییێن دی کەسێن باش بن، بۆ مە ژی هێسانتر ئە کو ببن کەسێن باش. قەت نەبە، هندی کو بەرهەمێن نە-مەوکییی بنگەها تێگهیشتنا مە یا پەروەردەیا باش بن، هنگێ ریسکێن ئەخلاقی یێن نەوەکهەڤییێ کێمتر دبن.

یا راستی، ژ بۆ وەکهەڤییا فەرسەندێ ئالتەرناتیفەکە نوو دەردکەڤە هۆلێ؛ رێزکا کو بنگەها تێربارییا د سەرکەفتن ئان فەرسەندێ دە وەکی ستاندارتا گرێدایی بەربەلاڤکرنێ دهەسبینە. لێ دبە خەلەتی هەکە مرۆڤ ڤێ یەکێ وەکی دژبەرییا د ناڤبەرا تێگهیشتنێن وەکهەڤیخواز و تێربارخواز دە پێشکێش بکە. ژ ئالییێ فەلسەفی ڤە شیرۆڤەیێن جددی یێن تێربارییێ بنگەها خوە ژ ئیدەئالا هەموەلاتییا وەکهەڤ دگرن (ساتز 2007؛ ئاندەرسۆن 2007). دیسا، د تەئۆرییا راولس دە وەکهەڤییا ئادلانە یا فەرسەندان ژی ژ ئیدەئالەکە بنگەهینتر یا وەکهەڤییا د ناڤبەرا هەموەلاتییان دە وەردگرە. ئەڤ یەک د بەرهەما ئا تهەئۆری ئۆف ژوستجە دە زێدە خویا ناکە، لێ بەلێ د بەرهەمێن پشتی وێ دە ب ئاوایەکی ئاشکەرە جهێ خوە هەیە (دوۆرکن 1977: 150–183؛ راولس 1993). لەوما هەم رێزکا راولس هەم ژی ئالتەرناتیفا نوو خوەدی بنگەهەکە هەڤپار ئا وەکهەڤیخواز ئن. هەلبەت نیقاشا شۆپینەرێن فەرسەندا وەکهەڤ و یێن کو وێ ب خەلەتی وەکی تێربارخوازی ب ناڤ دکن، هێژ ژی بەردەوام ئە (وەکی برگهۆئوسە & سوفت 2009؛ ژاجۆبس 2010؛ وارنجک 2015). پێشڤەچوونا زێدەتر دێ مهتەمەلەن پشتا خوە بدە راڤەکرنا تێگەها هەری زۆر و زەهمەت یا بنگەها وەکهەڤیخواز یا کو دڤێ رێزکێن بەربەلاڤکرنێ بێنە وەرگرتن. ئالتەرناتیفەکە دن ئا کو ئیلهاما خوە ژ فکرێن راولس وەردگرە ژی بەربەلاڤکرنا «پێشانیخوازا» سەرکەفتنان ئان ژی یا فەرسەندان ئە کو وەکی رێزکا هەری باش خویا دکە ژ بۆ مە. ئەو رێزک بەرژەوەندییێن خوەندەکارێن هەری بدەزاڤانتاژ ل سەر هەموویان دگرە (سجهۆئوتەن 2012).

وەشاندنا پرتووکا راولس ئا ب ناڤە لیبەرالیزما سییاسی (پۆلتجال لبەرالسم) د سالا 1993یان دە ئیشارەتێن گوهەرینەکە بنگەهین ئا فکری ددان. د پرتووکا بەرێ دە تەئۆرییا ئەدالەتێ وسا هاتبوو پێشکێشکرن هەچکو ئەو ل هەموو گەردوونێ دەرباسدار ئە. لێ بەلێ راولس ل خوە مکوور هات و قەبوول کر کو تەئۆرییەکە ئەدالەتێ یا وهارەنگ ژ بۆ ئیتیرازێن مەنتقی ڤەکرییە. نێرینەکە دن ئا ماقوولتر یا بنگەهیکرنێ (ژوستفجاتۆن) ژ بۆ ئەدالەتێ ل بنگەهێن وسا گەرییا کو وێ ب ناڤ بکە وەکی ئادلبوونا لهەڤکرنا گەلەک نرخ و دۆکترینێن مانتقی یێن کو د چاندا سییاسی یا دەمۆکراتیک دە بەربەلاڤ. راولس دگۆت ژ ئیدەئالێن هەڤپار ئێن هەموەلاتییا ئازاد و وەکهەڤ چاندەکە وسا پێک تێ کو ژ پشتراستکرنا تێگەها ئەدالەتێ رە چارچۆڤەیەکە نوو و ب تەمامی دەمۆکراتیک تەمین دکە. ژ بۆ راولس ڤەگوهەرینا بەر ب لیبەرالیزما سییاسی، د ناڤەرۆکا رێزکێن وی دە ب خوە رە گوهەراندنێن بچووک ئانین. لێ بالکێشییا کو وێ ڤەگوهەرینێ دایە پرسێن دەرهەقێ هەموەلاتییێ، د دلقێ تەئۆرییا سییاسەتا لیبەرال دە خوەدی تەتبیقێن گرینگ ئێن پەروەردەیی بوو. مرۆڤ دکارە هەموەلاتییا ئازاد و وەکهەڤ ب ئاوایەکی چاوا د ناڤ پەروەردەیێ دە ب جهـ بکە کو جهێ وان نرخ و دۆکترینێن مانتیقی ژی هەبن یێن کو ب لهەڤهاتنێ هاتنە دۆرپێچکرن؟ لیبەرالیزما سییاسی دەستەیەکە بەرسڤان دا ژ بۆ ڤێ پرسێ (جف. جاللان 1997؛ جلایتۆن 2006؛ بولل 2008).

ژ بلی راولس، فەیلەسۆفێن دن ژی د سالێن 1990ی دە ل سەر پەروەردەیا سڤیل لۆدەکە پرسان پرسین کو هەموو ژی نە خوەدی نێرینەکە لیبەرال بوون. پرتووکا ئالاسدائر ماجنتیرە یا ب ناڤێ ئافتەر ڤرتوئە [پشتی فازیلەتێ ] (1984) ل سەر پێشڤەچوونا تەئۆرییا سییاسی یا جڤاکپارێز (جۆممونتاران) باندۆرەکە مەزن کر. وەک کو ژ ناڤێ وێ ژی دییار ئە، وێ بەرهەمێ دگۆت کو د ناڤەندا لیبەرالیزمێ دە چاندیارکرنا (جولتڤاتۆن) جڤاکێ راسەری پرانییا پرسگرێکێن دن ئێن مافێن کەسایەتان ئە. وەک ئالتەرناتیفەکە تام و تێکووز بۆ لیبەرالیزمێ، کێم تشت هەنە کو مرۆڤ دەر هەقێ جڤاکپارێزییێ دە ببێژە. لێ بەلێ ئەو بوویە ئاژۆیەک ژ بۆ فەیلەسۆفێن لیبەرال دا کو ل سەر بفکرن کا جڤاک چاوا دکارن بێنە ئاڤاکرن و بەردەوامکرن دا کو پشتەڤانییا پرۆژەیێن ناڤدارتر ئێن سییاسەتا لیبەرال بکن (بۆ میناک سترکە 2010). وێدەتر ئارگوومانێن وێ پر جاران نێزیکی یێن شیرۆڤەکارێن فەمینیست ئێن ئەتیکا خوەدیکرنێ نە (نۆددنگس 1984؛ گللگان 1982). ژ ناڤا وان ب تایبەتی بەرهەما نۆددنگس گەلەکی گرینگ ئە ژ بەر کو وێ ژ بۆ رەفۆرما خوەندنگەهان رۆژەڤەکە خورت و رادیکال دایە بەر یا کو ژ تێگەها خوە یا خوەدیکرنێ دەرخستییە.

د تەئۆرییا هەموەلاتییێ دە خالەکە بەردەوام یا نەلهەڤکرنێ ژی دەر هەقێ هندێ دە یە کا گەلۆ وەلاتپارێزی وەک فازیلەتەکە هێژا هاتییە فەهمکرن، ژ بەر کو د جیهانا کو ب لەز دبە یەکە بهەڤڤەگرێدایی دە بەرپرسییارییێن مە دکەڤن ناڤ دەستێن کەسێن نە ژ وەلاتێ مە، هەروسا دیرۆکا خەراب یا نیژادپەرەستییێن ژی هەیە کو ب نەتەوەدەولەتێن مۆدەرن ڤە تێ گرێدان. ئەو نەلهەڤکرن قسمەن دەر هەقێ ناڤەرۆکا هینکرنا د خوەندنگەهان دە یە و پر جاران ژ ئالییێ فەیلەسۆفان ڤە د وێ پەیوەندێ دە هاتییە نیقاشکرن (گالستۆن 1991؛ بەن-پۆراتهـ 2006؛ جاللان 2006؛ مللەر 2007؛ جوررەن & دۆرن 2018). ئەو نەلهەڤکرن ب پرسەکە کوورتر و بەربەلاڤتر ڤە گرێدایی یە؛ گەلۆ دڤێ تێگهیشتنا مە یا هەموەلاتییا هەری باش ژ ئالییێ ئەخلاقی و ئەنتەلەکتوولی ڤە چاوا بێ باجکرن. هەکە باجکرن زێدە بە، گوهەرتۆیێن پەروەردەیا سڤیل دێ زێدەتر سینۆردار بن. فەیلەسۆفێن هەڤچەرخ ئێن سییاسەتێ ژ بۆ ڤان مژاران ئارگوومانێن ژ هەڤ جودا پێشکێش کرنە. بۆ میناک، گوتمانن و تهۆمپسۆن وسا ئیدیئا کرنە کو هەموەلاتییێن دەمۆکراسییێن جودا دڤێ «تەرزێن جودا یێن ژییانا هەموەلاتییێن خوە فەهم بکن» (گوتمانن & تهۆمپسۆن 1996: 66). ئەو پێدڤی ژ هەوجەتییا بەرامبەرییێ (رەجپرۆجتی) تێ کو ل گۆر فەیلەسۆفان (ئێن وەکی راولس) دڤێ د ناڤ هەموەلاتینییێ دە بێ بجهکرن. ژ بەر کو دڤە ئەز ژ ئالییێ سییاسی – یێ کو هەم بۆ وان هەم بۆ من دەرباسدار ئە – ل هەڤگیرییا کەسێن دن بگەرم دا کو بکەڤم ناڤ وێ نێرینا کو دکارە ناڤەرۆکا جودا فەهم دکە. گەلەک ژ وان نێرینان د دەمۆکراسییێن لیبەرال دە پێشڤە دچن و وسا ژی پەیورا تێگهشتنا بەرامبەرییێ مەجبوورەن ب زەهمەتتر دکەڤە. دیسا ژی هەکە هەڤگرییا سییاسی یا ل گەل هەڤ بۆ مە هەموەلاتییێن (جودا) و ئەخلاقی مەقبوول و ب تەمامی ممکوون بن، هنگێ دڤێ وەک هەموەلاتییێن هشیار کریارێن مە ل سەر وێ بەرامبەرییێ ئاڤا ببن. ئەڤ یەک وەکی وێ یە کو ئەمرەک هەبە کو مرۆڤ د ناڤ رۆلێ هەموەلاتینییێ دە سەربخوە بفکرە ژ بەر کو ئەم نکارن ب نێرینەکە تەنگ ڤە ل هەمبەری فکرێن رەخنەیی یێن ئەخلاقی یێن کو بۆ فکرا من بییانی نە بسەکنم بێیی کو وەکی هەموەلاتییەکی هشیار بەرپرسییارییێن خوە راگرم.

هەر چقاس تێگەهێن هەری بنەجهـ ئێن هەموەلاتییا وەکهەڤ ژ بۆ تێکلییێن جڤاکا سڤیل و مالباتێ تەتبیقێن بەرفرەهـ هەبن ژ پەروەردەیا سڤیل قادا پەروەردەیا ئەخلاقی داناگرە. پەروەردەیا ئەخلاقی ب ئاوایەکی نەرتی سەکنا خوە ژ ئەتیکا رێزکپارێز (نۆرماتڤە) وەرگرتییە نە کو ژ فەلسەفەیا سییاسی، ئەڤ یەک بێتر ژ بەرهەمێن ڤان دەهـ سالان دییار دبە. ل ڤر گەشەدانا هەری مەزن ڤەژینا ئەتیکا فازیلەتێ (ڤرتوئە ئەتهجس) یە وەکی ئالتەرناتیفەکە تەئۆرییێن دەئۆنتۆلۆژیک و ئەنجامپارێز (جۆنسەقوئەنتالست) یێن کو پرانییا سەدسالا بیستی د نیقاشان دە سەردەست بوون.

پێناسەیا ئەتیکا فازیلەتێ ئەڤ ئە: دڤە پیڤەکا مە یا راست و خەلەتییێ ژ تێگەهشتنەکە وسا بێ دەرخستن کا فازیلەت دێ فەرقا د ناڤبەرا هەر دویان دە چاوا بزانە. لەوما ئەتیکا فازیلەتێ ئالتەرناتیف ئە ژ بۆ ئەنجامپارێزی و دەئۆنتۆلۆژییێ کو یا ئەول پیڤەکا تێکلدار ب هلبەرینا ئەنجامێن باش ڤە، یا دویەم ژی وێ پیڤەکێ ب پەیداکرنا پێدڤییێن ئەرکا ئەخلاقی ڤە گرێ ددە. نیقاشا دەر هەقێ نرخێن بەراوردی یێن ڤان تەئۆرییان دە هێ ژی نەهاتنە چارەسەرکرن، لێ بەلێ ژ بەرچاڤکا پەروەردەیێ ڤە ئەو کێمتر گرینگ ئن ژ هالێ بەرێ، وەک کو ژ بۆ دژبەران خویا دبوو. بێ گومان دبە کو بریاردایینا د ناڤبەرا تەئۆرییێن دژبەر یێن ئەتیکا رێزکپارێز دە رێ ڤەکە ژ بۆ شیرۆڤەیا هەری باش ئا پەروەردەیا ئەخلاقی. هەروسا دبە کو نێرینا فەلسەفی یا ل سەر پێڤاژۆیێ بۆ مە ببە ئالیکار ژ بۆ بریاردایینا د ناڤبەرا تەئۆرییان دە. ل سەر خووی و فازیلەتێ قەدەرەک خەبات هاتنە کرن کو پرانییا وان ئیلهاما خوە ژ ئاریستۆتەلەس وەرگرتنە (بورنیەئات 1980؛ پەتەرس 1981). لێ قەت دییار نینە کا ئەڤ یەک دێ ژ بۆ ئاڤاکرنا سەردەستییا ئەتیکا فازیلەتێ ل سەر دژبەرێن وێ بکارە تشتەکی پێک بینە. ئالییێن دن ئێن پەروەردەیا ئەخلاقێ – ب تایبەتی پێڤاژۆیا جۆت یا رۆل-مۆدەلکرنێ و پێناسەکرنێ – هێژایی زێدەتر بال و لێکۆلینێ یە (ئائود 2017؛ کرستژáنسسۆن 2015، 2017).

1. ئەپیستەمۆلۆژییا جڤاکی، ئەپیستەمۆلۆژییا فازیلەتێ و ئەپیستەمۆلۆژییا پەروەردەیێ

مژارێن کو ب تایبەتی ب ئارمانجێن پەروەردەیێ یێن ئەپیستەمیک و مژارێن بەشداران ئێن کو ب ئەپیستەمۆلۆژییێن جڤاکی و فازیلەتێ ڤە ئەلەقادار ئن، د هەمان دەمێ دە ب مژارێن ئارمانج و ئەرکێن پەروەردە و خوەندنگەهکرنێ یێن کو ل ژۆر هاتنە ڤەگۆتن رە ژی تێکلدار ئن. (گۆتارێن کو د کۆتزەئە 2013 و بائەهر 2016 دە هاتنە بەرهەڤکرن تێکلییێن هالیهازر و بەردەوام یێن د ناڤبەرا ئەپیستەمۆلۆگێن جڤاکی، ئەپیستەمۆلۆگێن فازیلەتێ و فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ دە نیشان ددن.)

د سەری دە نیقاشا زندی یا دەر هەقێ ئارمانجێن ئەپیستەمیک ئێن فارازی دە هەیە. ئالڤن گۆلدمان دبێژە کو راستی (ئان ژی زانینا کو د هالێ «لاواز» ئێ باوەرییا راست دە تێ فەهمکرن) ئارمانجەکە ئەپیستەمیک ئا بنگەهین ئە (گۆلدمان 1999). پرانییا فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ یێن گرینگ ژی تێ دە فەیلەسۆفێن دن دبێژن کو فکرینا رەخنەیی (جرتجال تهنکنگ) ئان ژی راسیۆنالیتە و باوەرییا ماقوول (ئان ژی زانینا د هالێ «بهێز» دە کو پشتراستکرن ژی یەک ژ وێ یە) ئارمانجا ئەپیستەمیک ئا بنگەهین ئە بۆ پەروەردەیێ (بائلن & سەگەل 2003؛ سجهەففلەر 1965، 1973 [1989]؛ سەگەل 1988، 1997، 2005، 2017). جاتهەرنە ز. ئەلگن (1999ا،ب) و دونجان پرتجهارد (2013، 2016؛ جارتەر & پرتجهارد 2017) ژ وان جوداتر گۆتنە کو ئارمانجا بنگەهین تێگهیشتن ئە. نێرینا پرتجهارد تێگهیشتنێ ب فازیلەتا ئەنتەلەکتووئەلییێ ڤە گرێ ددە: ژاسۆن بائەهر (2011) ب ئاوایەکی سیستەماتیک وەکی ئارمانجا ئەپیستەمیک ئا بنگەهین ئا پەروەردەیێ پێشڤەبرنا فازیلەتێن ئەنتەلەکتووئەلی دپارێزە. ئەڤ لۆدا نێرینان نیقاش و گەنگەشەیێن بەردەوام پێک تینن. (لیتەراتوورا بەرفرەهـ ئا ڤێ یەکێ د جارتەر و کۆتزەئە 2015 دە هاتییە بەرهەڤکرن، دیسا د سەگەل 2018 دە کورتەیا وێ هاتییە پێشکێشکرن و ب ئاوایەکی مفادار د واتسۆن 2016 دە هاتییە ئانالیزکرن.)

دژبەرییەکە مەزنتر ل سەر جهێ شاهدی و پێباوەرییێ یێ د فێرگەهێ دە یە. گەلۆ دڤێ د چ رەوشێ دە خوەندەکار ب گۆتنێن مامۆستە باوەر بن، و چما؟ ل ڤر ئەپیستەمۆلۆژییا پەروەردەیێ ژ ئالییێ ئەپیستەمۆلۆژییا جڤاکی، ب تایبەتی ژ ئالییێ ئەپیستەمۆلۆژییا شاهیدییێ ڤە تێ ئاڤاکرن؛ ل ڤر مرۆڤ دکارە دژبەرییا رەدووکتییۆنیست/دژ-رەدووکتییۆنیست ئا ناڤدار ل سەر خوەندەکار و مامۆستەیان تەتبیق بکە. کەسێن دژ-رەدووکتییۆنیست، ئێن کو شاهدییێ وەکی چاڤکانییا بنگەهین ئا پشتراستکرنێ دبینن، دبە کو ب ئیتیدال قەبوول بکن کو خوەندەکار گۆتنێن مامۆستەیان وەکی نرخێ بەربچاڤ ببینن و ژ گۆتنێن وان باوەر بکن؛ لێ دبە کو یێن رادووکتییۆنیست ڤێ یەکێ قەبوول نەکن. گەلۆ شاهدییا مامۆستەیان ب خوە سەدەمەک باش ئە ژ بۆ باوەرییا خوەندەکاران؟

ژ بۆ ڤێ پرسا ژۆرین بەرسڤا راست ئەڤ ئە: «ل گۆر رەوشێ دگوهەرە.» ژ بۆ زارۆکێن بچووک یێن کو مژارێ باش نزانن ئان ژی نکارن گۆتنێن مامۆستەیێن خوە ب لێکۆلینا رەخنەیی بپیڤن، ژ قەبوولا گۆتنێن مامۆستەیان زێدەتر هلبژێرک نینن. لێ ژ بۆ خوەندەکارێن مەزنتر و ژ ئالییێ هشی ڤە پێشداچوویی زێدەتر هلبژێرک هەنە: ئەو دکارن گۆتنێن مامۆستەیان ل گۆر پێباوەرییێ بپیڤن، وان بدن بەر فکرێن دن، سەدەمێن مامۆستەیان بنرخینن و وان ب ئاوایەکی خوەسەر هلسەنگینن و هود. هەکە گۆتنا «مامۆستە دبێژە ئەڤ ‘پئ یە» ب تەنا سەرێ خوە وەکی سەدەمەکە باش بێ دیتن ژ بۆ پێباوەرکرنێ، ئەو یەک دژبەری وێ نێرینا بەربەلاڤ ئە یا کو دبێژە ئارمانجەکە گرینگ ئا پەروەردەیێ ئەو ئە کو بۆ خوەندەکاران ببە ئالیکار دا کو ئەو بکارن باوەرییێن بەردەست ل گۆر خوە بنرخینن و وسا ژێ باوەر بکن. دگەل ڤێ یەکێ ژی هەموو ئالی ل هەڤ دکن کو هن جاران، خوەندەکار ژی تێدە، هەموو باوەرمەند خوەدی سەدەمێن باش ئن ژ بۆ کو ژ گۆتنێن کەسێن دن باوەر بکن. لەوما د ڤێ مژارێ دە هێ گەلەک کار هەیە ل بەر ئەپیستەمۆلۆگێن جڤاکی و فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ (ژ بۆ زێدەتر نیقاشان بنر. گۆلدبەرگ 2013؛ سەگەل 2005، 2018).

لۆدەکە مەزنتر ئا پرسێن دەر بارێ ئەلەقەیا دۆمدرێژ ئا فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ دە ژی ل سەر ئەندۆکتریناسیۆنێ نە: گەلۆ ئەو ب گشتی چاوا جودا دبە ژ هینکرنا قانوونی؟ ما گەلۆ ئەو تشتەکی بڤێنەڤێ یە و هەکە وسا بە بەلکی ژی تشتەکی خەراب نینە؟ پرسا ئەول ئەڤ ئە، ئەو چ یە؟ وەک کو مە بەرێ ژی دتییە، ئانالیزێن بەردەست ل سەر ئارمانج ئان ژی نییەتێن کەسێن ئەندۆکترینەر، رێبازێن تێن بکارانین ئان ژی ناڤەرۆکا هینکرنێ هوور دبن. هەکە ئەندۆکتریناسیۆن سەرکەفتی بە هنگێ ئەڤ ئەنجام دەردکەڤە: خوەندەکار/قوربان ناکن، دێ نەکن ئان ژی نکارن ماتەریالا ئەندۆکترینەکری بدن بەر پیڤانا نرخاندنا تێکووز ئا ئەپیستەمیک. ئەو ب ڤی ئاوایی هەم باوەرییا کو نکارە بێ پشتراستکرن ئان ژی دژبەر هلدبەرینە هەم ژی ژ بۆ باوەرییێ ئەنجامێن نەنرخاندی. لەوما دییار دبە کو ئەندۆکتریناسیۆن، هندی کو هاتییە فەهمکرن، ژ ئالییێ پەروەردەیی ڤە نە تشتەکی ب دلێ مە یە. لێ بەلێ ویسا دییار دبە کو، قەت نەبە، زارۆکێن گەلەک بچووک ژ باوەرییا تشتێن بێدەلیل پێڤەتر تو هلبژێرک نینن؛ وان هێ ئەو شییان ب دەست نەخستییە کو ل دەلیلان بگەرن و وان بنرخینن، ئان ژی بێ پار ئن ژ شییانا ناسین ئان ژی نرخاندنا دەلیلان. لەوما ژی وسا دییار دبە کو بەرێ مە بەر ب ڤێ نێرینێ یە: هەم مرۆڤ نکارە خوە ژ ئەندۆکتریناسیۆنێ خەلاس بکە، هەم ژی ئەو تشتەکی خەراب ئە دڤێ ئەم خوە ژێ دوور بخن. زێدە نە زەلال ئە کا مرۆڤ چاوا نێزیکی ڤێ دوبەندییێ ببە. هلبژێرکەک ئەو ئە کو مرۆڤ د ناڤبەرا ئەندۆکتریناسیۆنا ماقوول و یا نەماقوول دە فەرق و جوداهییێ بکە. یا دن ژی ئەو ئە کو د ناڤبەرا ئەندۆکتریناسیۆنێ (یا کو هەر دەم خەراب ئە) و تەلقینا باوەرییا نە-ئەندۆکتریناسیۆن دە فەرق و جوداهییێ بکە. تەلقینا باوەرییا نە-ئەندۆکتریناسیۆن ئەو ئە کو هنەک تشت (وەکی ئالفابە، هەژمار، خوەندن و هەژمارتن و هود.) بێیی سەدەم و دەلیل بێنە هینکرن، لێ ب رێ و رێبازەکە وسا کو نرخاندنا رەخنەیی یا ڤان ماتەریالان هەموویان (و یا هەر تشتێن دن ژی) تێتە بەردەوامکرن و خەلاتکرن (سەگەل 1988: جهـ. 5). د داوییێ دە فەرقا هەر دو هلبژێرکان هەما بێژە وەکی هەڤ ئن (سەگەل 2018).

پەروەردە، وەک قەبوولەکە گشتی، باوەری یە: وەکی وێ میناکا بەربەلاڤ، خەلیل «پ»یێ هینی جەلیل دکە و هەکە هەر تشت ئاسایی بەردەوام بکە، جەلیل هین دبە و ژێ باوەر دکە. پەروەردەیێ هەر دەم فکرا ڤەکری دایە بەر خوە و هەروسا خەلەتبارییا مە ژی قەبوول دکە: هەموو تەئۆریسیەنان بەهسا ڤێ یەکێ کرنە، ب تایبەتی ژی تەئۆریسیەنێن ئالیگرێن فکرینا رەخنەیی و فازیلەتا ئەنتەلەکتووئەلی ل سەر گرینگییا وێ ل هەڤ کرنە. لێ دبە کو فکرینا رەخنەیی و فازیلەتا ئەنتەلەکتووئەلی ل هەڤ نەکن ژی. هەکە جەلیل ب راستییا «پ»یێ باوەر بکە، ما ئەو دێ د هەما دەمێ دە دەر هەقێ هندێ دە هشڤەکری ژی بە؟ گەلۆ ما ئەو دکارە هەم وسا باوەر بکە کو ئەردهەژ ئەنجاما تەڤگەرێن تەکتۆنیک ئن و هەم ژی ژێ باوەر نەکە؟ دڤێ دەملدەست ل سەر ڤان هێمانێن گرینگ بێ راوەستان؛ ئەو ژ ئالییێ ژۆناتهان ئادلەر (2002، 2003) ڤە ب ئاوایەکی سەرکەفتی و مفادار هاتنە نیقاشکرن. ئەو دبێژە کو هەر دو هێمانێن داوی، ئانکو فکرینا رەخنەیی و فازیلەتا ئەنتەلەکتووئەلی هەلوەستێن بلند ئن دەر هەقێ باوەرییێن بنگەهین یێن کەسان دە، لەوما ئەو ئاستا باوەرییان و گرێدانا ب وان باوەرییان ڤە کێم ناکن.

ئەندیشەیێن دن ئێن ئەپیستەمۆلۆژیک ئێن نەریتی کو ل سەر ئەپیستەمۆلۆژییا پەروەردەیێ باندۆرەکە مەزن هشتنە، ب ڤان خالان ڤە ئەلەقەدار ئن: (ئا) موتلاقییەت (ئابسۆلوتسم)، پرانیپارێزی و رێژەیەتی (رەلاتڤسم) یا دەر هەقێ زانین، راستی و پشتراستکرنێ دە نە ژ بەر کو ئەو ب ناڤەرۆکا هینکرنێ ڤە ئەلەقەدار ئن، (ب) کاراکتەر و ستاتوویا ئەپیستەمۆلۆژییێن کۆمان و ئیهتمالێن تێگهیشتنا ڤان بەرهەمێن ئەپیستەمیک ب ئاوایێ «بتوونیپارێزییا (ئونڤەرسالستجاللی)» د دلقێ زەهمەتییێن «پارچەپارێزی (پارتجولارست)»یێ دە، (ج) تێکلییا د ناڤبەرا «زانینا-چاوانییێ (کنۆولەدگە-هۆو) و «زانینا وێ (کنۆولەدگە-تهات)» و جهێ وان یێ بلند د ماڤ مفرەداتێ دە، (د) ئەندیشەیێن ژ پرچاندیپارێزییێ دەرتێن و داخلکرن/ڤەدەرکرنا نێرینێن کەناریکری (مارگنالزەد) یێن ناڤەرۆکێ و یێن پۆلێ، و یا داوی ژی (ئە) مژارێن بەرفرەهتر ئێن دەر بارێ هنکرن و هینبوونێ دە. (ئەو قاس زێدە نە کو مرۆڤ نکارە ل ڤر ب کورتی ژێ بەهس بکە؛ ژ بۆ زێدەتر رەفەرانس و لێهووربوونا سیستەماتیک جف. بائلن & سەگەل 2003؛ جارتەر & کۆتزەئە 2015؛ جلەڤەرلەی & پهللپس 1986؛ رۆبەرتسۆن 2009؛ سەگەل 2004، 2017؛ و واتسۆن 2016).

ئیهتلافێن فەلسەفی دەر هەقێ لێکۆلینێن پەروەردەیێ یێن ئەمپیریک دە

ئەڤ سەدسال ئان ژی زێدەتر ئە کو هەولدانێن لێکۆلینا پەروەردەیێ تێتە نرخاندن ژ ئالییێ سییاسەتمەدار، رایەدار، رێڤەبر، سازکارێن مفرەداتێ، مامۆستە، فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ و لێکۆلەران ب خوە ڤە، لێ بەلێ رەخنەیێن وان دژبەری هەڤ ئن. تاوانبارییێن وەکی «گەلەک ناڤەند-تەئۆری یە و ل برجێن بلند ئە» پەیدا دبن ل کێلەکا «گەلەک ل سەر پراتیکی هوور بوویە و بێتەئۆری مایە»؛ لێ ل سەر رۆناهییا نێرینێن ژۆهن دەوەی و وللام ژامەس، کو ل گۆری وان ئەرکا تەئۆرییێ دێ ببە رێبەر بۆ پراتیکا ئەنتەلەکتووئەلی پرس-چارەسەرکرنێ، وسا دییار دبە کو بێتر ل رەواجێ یە کو دوبەندییا «تەئۆری ل هەمبەر پراتیکێ» تشتەکی خەلەت ئە. (ژ بۆ ئاگاهییێن رۆنیکەر ئێن ل سەر گەشەدانا دیرۆکی یا لێکۆلینا پەروەردەیێ و پرسگرێکێن وێ، بنر. لاگەمانن 2000.)

مرۆڤ دکارە مەیلەکە وەکی یا ژۆرین، ل سەر شەرێ دووروودرێژ ئێ د ناڤبەرا دو کۆمێن رکبەر ئێن رێبازێن لێکۆلینێ دە ژی ببینە – ل ئالییەکی نێرینێن چەندانی/ئیستاتیستیکی یێن لێکۆلینێ هەنە، ل ئالییێ دن ژی مالباتا لێکۆلینان ئا چاوانی/ئەتنۆگرافیک. (ل ڤر تەرجیها سەرەناڤان ب تەمامی ژ خەلەتییان بێپار نینن، ژ بەر کو ئەو د ناڤ پێشبازییەکێ دە نە؛ وێدەتر، نێرینا ئەول بێتر ب خەباتێن «ئەزموونی (ئەخپەرمەنتال)» ڤە تێتە گرێدان و یا دن ژی ب «خەباتێن قادێ» ڤە، لێ بەلێ ئەڤ ڤەگۆتنەکە پر ب سەر ڤە یە.) لێکۆلینەران و چەند فەیلەسۆفێن پەروەردەیێ ئەو هەر دو ئالییێن رکبەر ئێن مەتۆدۆلۆژیک قەدەرێ چل پێنجی سالان وەکی پارادیگمایێن رکبەر دهەسباندن (هەر چەند ب شێوەیەکە گەلەک سست بن ژی، فکرێن کوهن ل قادا لێکۆلینا پەروەردەیێ باندۆردار بوون)، و دوبەندییا د ناڤبەرا وان دە وەکی «شەرێ پارادیگمایان» دهاتە بناڤکرن. د ئەسلێ خوە دە ئەو مژار تشتەکی ئەپیستەمۆلۆژیک بوو: ئەندامێن کۆما چەندانی/ئەزموونی وسا باوەر دکرن کو مرۆڤ دکارە تەنێ ب رێبازان رە خوە بگهینە ئیددیئا و ئاگاهییێن قانهکەر، ب تایبەتی ژی یێن دەر هەقێ هێمانێن سەدەمی یێ دییاردەیێن (پهەنۆمەنا) پەروەردەیێ دە، و ئەو کەس رێبازێن چاوانییێ ب تەمامی لاواز دبینن؛ ل ئالییێن دن ژی شۆپینەرێن نێرینێن چاوانی/ئەتنۆگرافیک ژی کۆما دن گەلەک «پۆزتیڤیستیک» دبینن کو ب نێرینەکە نەتێربار ئا سەدەمیتییێ ڤە ب مژارێن مرۆڤی رە ئەلەقەدار دبن – کو جهێ ئاژۆ و ئاقلی، هەبوونا پاشخانەیەکە تێکلدار ئا ئاگاهییان، هایداربوونا ژ نۆرمێن چاندی و تشتێن وەکی وان پاشگوهـ دکن. ژ شیرۆڤەکارێن «شەرێ پارادیگمایان» کێم کەسان ژی گۆتییە رێ نەهاتییە گرتن کو مرۆڤ هەر دو نێرینان د بەرنامەیەکە لێکۆلینێ دە ب کار بینە – ب شەرتێ کو ئەو ل دووڤ هەڤ ئان ژی پارالەلی هەڤ بێنە بکارانین؛ ئەو ل بن بانێ ئەپیستەمۆلۆژییێن ژهەڤجودا هاتنە رێزکرن، لەوما نابە کو ل هەڤ بێنە تێکەلکرن و بکارانین. لێ ڤێ داوییێ مەیل بەر ب ژنووڤەئاڤاکرنێ ڤە یە، ئانکو بەر ب وێ نێرینە یە کو د ئەسلێ خوە دە هەر دو مالباتێن مەتۆدۆلۆژیک ل هەڤ دگونجن و نە وەکی پێناسەیا پارادیگمایێن کوهنی نە، و ئەڤ مەیلا داوی هەر دچە بەربەلاڤتر دبە. ( ژ بۆ نیقاشێن هوورگلیتر ئێن ل سەر ڤان «شەران»، بنر. هۆوە 2003 و پهللپس 2009.)

لێ بەلێ نیقاشێن هەری داوی و زندی یێ دەر بارێ لێکۆلینێ پەروەردەیێ دە د دەستپێکا میلەنیوومێ دە دەست پێ کرن، وەختێ هکوومەتا فەدەرال ئا ئەمەریکایێ تەنێ بەرێ خوە دا فۆنکرنا لێکۆلینێن پەروەردەیێ یێن قەتئی – ئانکو ئەو جورە لێکۆلینێن کو بکارن هێمانێن سەدەمی ئاڤا بکن ژ بۆ رێبەرییا پۆلیتیکایێن د پراتیکێ دە سوودەوەر. (دهاتە گۆتن کو بنگەهەکە وسا یا زانیارییا سەدەمی ژ بۆ بریاردایینا تبی بەردەست ئە.) لێ بەلێ «زانیستییا قەتئی» نە ژ ئالییێ جڤاکا لێکۆلینەر لێ ژ ئالییێ سییاسەتمەداران ڤە دهاتە پێناسەکرن و ئەو پێناسە ل سەر بکارانینا رێبازا لێکۆلینێ یا مەوزووبەهس دهاتە کرن. ب گۆتنەکە دن وسا دییار بوو پرۆژەیێن هێژایی وەرگرتنا فۆنێن فەدەرال، ئەزموون ئان ژی لێکۆلینێن قادێ یێن کو ب تەسادووفی کۆنترۆلکری (راندۆمزەد فەلد ترال- رفت) بوون. د ڤان دەهـ سالێن داوییێ دە رفت بوونە «ستاندارتێن زێرین» ئێن مەتۆدۆلۆژییێ.

کۆنسەیا نەتەوەیی یا لێکۆلینان [تهە ناتۆنال رەسەئارجهـ جۆئونجل (نرج)] یا کو شاخەک ئە ژ ئاکادەمییێن نەتەوەیی یێن ئەمەریکی بۆ زانستان راپۆرەک وەشاند کو د بن باندۆرا فەلسەیا زانستێ یا پۆستپۆزیتیڤیست دە یە (نرج 2002). ل گۆر وێ راپۆرێ ئەڤ پیڤان یەکە پر تەنگ ئە. دوورە هەژمارەکە زێدە یا گۆتاران هاتە وەشاندن ژ بۆ نیشان بدن کا ئەو «ستاندارتێن زێرین» ئێن قەتئیبوونا زانستێ چاوا زییانێ ددن دیرۆکا زانستێ، کا چاوا ئەو سروشتا ئالۆز (جۆمپلەخ) ئا تێکلییێن د ناڤبەرا دەلیل و سییاسەترێژی (پۆلجی ماکنگ) دە هاتییە خەرابکرن و وەکی تشتەکی گەلەک هێسان و سادە هاتییە نیشاندان (بۆ میناک رۆلێ نرخدایینێ یێ گرێدانا دەستکەفتییێن ئەزموونی ب فەرمانێن سییاسی ڤە پر جاران بچووک هاتییە دیتن)، هەروسا لێکۆلینەرێن چاوانییێ ژی ل سەر سروشتا زانستی یا خەباتێن خوە ب شد راوەستییانە. دیسا ژی و مهتەمەلەن ژ بەر کو وێ هەول دا هەڤسەنگ بە و پشتەڤانییا بکارانینا رفتیان بکە د هن پەیوەندێن لێکۆلینان دە، ئەو راپۆرا نرجیێ بوو مژارا سەمپۆزیوومێن چار کۆڤاران، ل ور کێم کەسان پارێزڤانییا وێ کر و گەلەک ئالییێن فەلسەفی ژی ئێرش برنە سەر وێ: نڤیسکارێن وێ راپۆرێ کەسێن پۆزیتیڤیست بوون، وان ب ئاوایەکی خەلەت ژێ باوەر دکر کو دڤێ ڤەکۆلینێن پەروەردەیێ دکارن بێئالی (نۆتر) بن، لەوما ژی وان رێیێن بکارانینا هێزا کو پێڤاژۆیا لێکۆلینێ سینۆردار دکر، پاشگوهـ دکرن. وان سروشتا دییاردەیێن پەروەردەیێ خەلەت فەهم کربوو و هەر وسا تشتێن وسا دبوون. ئەڤ لۆدا مژاران هێ ژی ژ ئالییێ ڤەکۆلەرێن پەروەردەیێ و فەیلەسۆفێن پەروەردە و یێن زانستێ ڤە تێن نرخاندن، گەلەک جاران بابەتێن فەلسەفەیا زانستێ ژی دکەڤن ناڤێ: ئاڤاکرنا دەلیلا گارانتیکەر، سروشتا تەئۆرییان و یا ئەرێکرن (جۆنفرماتۆن) و راڤەکرنێ (ئەخپلاناتۆن) و هود. بەرهەما نوو و گرینگ ئا نانجی جارتورگهتێ کو ل سەر سەدەمتی (جائوساتۆن)، دەلیل و سییاسەتا بنگەهـ-دەلیل هاتییە نڤیساندن، زێدەکارییێن ئالۆزییا فەلسەفی و ئانالیزێن پراتیک ئێن جیهانا راستەقین دکە ل سەر مژارێن ناڤەندی یێن کو ل ژۆر هاتنە نیقاشکرن. (جارتورگهت & هاردە 2012، جارتورگهت 2013؛ ژ بۆ نێرینەکە گشتگر ئا دوبەندییێن دەر بارێ دەلیلێ د پەروەردە و لیتەراتوورا فەلسەفەیا پەروەردەیێ دە جف. کڤەرنبەکک 2015.)

4. گۆتنێن داوی

وەک کو بەرێ ژی ل سەر هاتە راوەستان، نە ممکوون ئە کو مرۆڤ د سەرەناڤەکی ئانسیکلۆپەدییایێ دە هەموو قادا فەلسەفەیا پەروەردەیێ پێشکێش بکە. دەولەتێن جیهانێ نەریتێن خوە یێن ئەنتەلەکتوولی هەنە و هەروسا هەر یەکێ ژ وان رێ و رێبازێن خوە یێن جودا هەنە ژ بۆ سازوومانکرنا فەلسەفەیا پەروەردەیێ د ناڤ دەردۆرێن ئاکادەمیک دە، لێ هیچ یەک ژ وان نیقاشان ژی د ڤێ نڤیسا بەردەست دە نینن. لێ بەلێ دڤێ بێ گۆتن کو د جیهانا ئانگلۆ-ئامەریکی ب خوە دە ژی ئەو قاس جوداهییا نێرینان هەیە کو نڤیسکارێن کو ژ بۆ هلبەرینا بەرهەمەکە گشتگر هەول بدن، دێ د دەمەکە زوو دە بگهیژن سینۆرێن شییانێن خوە. وەک کو ب ئاوایەکی ئاشکەرە د ڤێ نڤیسا بەردەست دە پێک هاتییە.

لێ مالا خوەدێ ئاڤا، د ڤان سی سالێن داوییێ دە هنەک چاڤکانی پەیدا بوون کو ب تایبەتی پرسگرێک هنەکێ هێسانتر کرن. رێزەکە سەرەناڤێن ئانسیکلۆپەدییان پەیدا بوون، هەم ب گشتی ل سەر قادێ هەم ژی ل سەر گەلەک بابەتێن تایبەت یێن کو د ڤێ نڤیسێ دە باش نەهاتنە راڤەکرن ( بنر. سەئە، ئاس ئا سامپلە، بوربولەس 1994؛ جهامبلسس 1996ب؛ جوررەن 1998، 2018؛ پهللپس 1985، 2010؛ سەگەل 2007؛ سمەیەرس 1994)، دو «ئانسیکلۆپەدی» (جهامبلسس 1996ا؛ پهللپس 2014)، «رێبەرەک» (بلاکە، سمەیەرس، سمتهـ، & ستاندسهـ 2003)، پرتووکەکە «هەڤکارییێ» (جوررەن 2003)، دو «پرتووکێن دەستان» سەگەل 2009؛ بائلەی، باررۆو، جارر، & مججارتهی 2010)، ئانتۆلۆژییەکە گشتگر (جوررەن 2007)، فەرهەنگەکە تێگەهێن سەرەکە یێن قادێ (ونجهـ & گنگەلل 1999)، و یەک ئان ژی دو پرتووکێن دەرسێ (جارر 2003؛ نۆددنگس 2015) هاتنە ئامادەکرن. هەر وسا قەدەرەکە پرتووکان ژ نوو ڤە هاتن چاپکرن و هنەک ژی بەرهەڤۆکێن گۆتارێن ل سەر مژارێن تایبەت هاتنە ئامادەکرن کو ل ڤر ب کورتی بەهسا وان هاتە کرن (ژ بۆ میناکەکە دیتر بنر. . رۆرتی 1998، ستۆنە 1994). دیسا کۆمەکە کۆڤارێن ناڤنەتەوەیی یێن وەکی تهەئۆری ئاند رەسەئارجهـ ئن ئەدوجاتۆن، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، ئەدوجاتۆنال تهەئۆری، ستودەس ئن پهلۆسۆپهی ئاند ئەدوجاتۆن، و ئەدوجاتۆنال پهلۆسۆپهی ئاند تهەئۆری دەرکەتن. لەوما تێرا خوە ماتەریال هەنە کو خوینەرێ ئەلەقەدار پێڤە مژوول ببن.

ئالاڤێن ئاکادەمیک

مرۆڤ چاوا دکارە ڤی سەرەناڤی وەک چاڤکانی نیشان بدە:

ل سەر پرۆژەیا فەلسەفەیا ئۆنتۆلۆژیک ئا ئینتەرنەتێ (ئنپهۆ). ل مژار و رەوشەنبیرێن تێکلدار ب ڤی سەرەناڤی ڤە بنێرە

ئەنهانجەد ببلۆگراپهی فۆر تهس ئەنتری ئات پهلپاپەرس، وتهـ لنکس تۆ ئتس داتاباسە.

ب گرێدانکێن بنگەها داتایان ڤە ل سەر پهلپاپەرسێ چاڤکانیێن ڤی سەرەناڤی بەرفرەهتر بکە.

چاڤکانیێن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ:

• پەس (پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن سۆجەتی، نۆرتهـ ئامەرجا)

• پەسا (پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن سۆجەتی ئۆف ئائوسترالاسا)

• پەسگب (پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن سۆجەتی ئۆف گرەئات برتائن)

• ئنپە (ئنتەرناتۆنال نەتوۆرک ئۆف پهلۆسۆپهەرس ئۆف ئەدوجاتۆن)

سەرەناڤێ تێکلدار

خوەسەری: کەسایەت | دەوەی، ژۆهن | فەلسەفەیا فەمینیست، مداخەلە: ئەتیک | فەلسەفەیا فەمینیست، مداخەلە: فەمینیزمان لیبەرال | فەلسەفەیا فەمینیست، مداخەلە: فەلسەیفەیا سییاسەتێ | فەلسەفەیا فەمنست مژار: نێرینێن ل سەر خوەسەرییێ | فەلسەفەیا فەمنست مژار: نێرینێن ل سەر ئاستەنگدارییێ فۆئوجائولت، مجهەل | گادامەر، هانس-گەئۆرگ | لیبەرالیزم | لۆجکە، ژۆهن | لیۆتارد، ژەئان فرانچۆئس | زمانێ ئاسایی | پلاتۆ | پۆستمۆدەرنیسم | راولس، ژۆهن | مافێن: زارۆکان| رۆئوسسەئاو، ژەئان ژاجقوئەس

سپاسی

نڤیسکار و ئەدتۆر ژ دل سپاسییا راندالل جوررەن دکن ژ بۆ کو وێ قەدەرەک پێشنییازێن ئاڤاکەر شاندن ژ بۆ نووژەنکرنا هاڤینا 2018ان ئا ڤی سەرەناڤی.

ئادلەر، ژۆناتهان ئە.، 2002، بەلەفئس ئۆون ئەتهجس، جامبردگە، ما: مت پرەسس.

–––، 2003، «کنۆولەدگە، تروتهـ ئاند لەئارننگ»، ئن جوررەن 2003: 285–304. دۆئ:10.1002/9780470996454.جهـ21

ئاندەرسۆن، ئەلزابەتهـ، 2007، «فائر ئۆپپۆرتونتی ئن ئەدوجاتۆن: ئا دەمۆجراتج ئەقوئالتی پەرسپەجتڤە»، ئەتهجس، 117(4): 595–622. دۆئ:10.1086/518806

ئارجهامبائولت، رەگنالد د. (ئەد.)، 1965، پهلۆسۆپهجال ئانالیسس ئاند ئەدوجاتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

ئائود، رۆبەرت، 2017، «رۆلە مۆدەللنگ ئاند رەئاسۆنس: دەڤەلۆپمەنتال ئاند نۆرماتڤە گرۆئوندس ئۆف مۆرال ڤرتوئە»، ژۆئورنال ئۆف مۆرال پهلۆسۆپهی، 14(6): 646–668. دۆئ:10.1163/17455243-46810063

بائەهر، ژاسۆن، 2011، تهە ئنقوئرنگ مند: ئۆن ئنتەللەجتوئال ڤرتوئەس ئاند ڤرتوئە ئەپستەمۆلۆگی، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس. دۆئ:10.1093/ئاجپرۆف:ئۆسۆ/9780199604074.001.0001

––– (ئەد.)، 2016، ئنتەللەجتوئال ڤرتوئەس ئاند ئەدوجاتۆن: ئەسسایس ئن ئاپپلەد ڤرتوئە ئەپستەمۆلۆگی، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.

بائلەی، رجهارد، رۆبن باررۆو، داڤد جارر، ئاند جهرستنە مججارتهی (ئەدس)، 2010، تهە ساگە هاندبۆئۆک ئۆف تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، لۆس ئانگەلەس: ساگە. دۆئ:10.4135/9781446200872

بائلن، سهارۆن ئاند هارڤەی سەگەل، 2003، «جرتجال تهنکنگ»، ئن بلاکە ئەت ئال. 2003: 181–193. دۆئ:10.1002/9780470996294.جهـ11

بەن-پۆراتهـ، سگال ر.، 2006. جتزەنسهپ ئوندەر فرە: دەمۆجراتج ئەدوجاتۆن ئن تمەس ئۆف جۆنفلجت، پرنجەتۆن، نژ: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

بلاکە، نگەل، پائول سمەیەرس، رجهارد سمتهـ، ئاند پائول ستاندسهـ (ئەدس.)، 2003، تهە بلاجکوەلل گوئدە تۆ تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل. دۆئ:10.1002/9780470996294

برگهۆئوسە، هارری، 2005، ئۆن ئەدوجاتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

–––، 2009، «مۆرال ئاند پۆلتجال ئائمس ئۆف ئەدوجاتۆن»، ئن سەگەل 2009: 35–51.

برگهۆئوسە، هارری ئاند ئادام سوفت، 2009، «ئەدوجاتۆنال ئەقوئالتی ڤەرسوس ئەدوجاتۆنال ئادەقوئاجی: ئا جرتقوئە ئۆف ئاندەرسۆن ئاند ساتز»، ژۆئورنال ئۆف ئاپپلەد پهلۆسۆپهی، 26(2): 117–128. دۆئ:10.1111/ژ.1468-5930.2009.00438.خ

بولل، بارری ل.، 2008، سۆجال ژوستجە ئن ئەدوجاتۆن: ئان ئنترۆدوجتۆن، نەو یۆرک: پالگراڤە ماجمللان.

بوربولەس، نجهۆلاس ج.، 1994، «مارخسم ئاند ئەدوجاتۆنال تهۆئوگهت»، ئن تهە ئنتەرناتۆنال ئەنجیجلۆپەدا ئۆف ئەدوجاتۆن، (ڤۆلومە 6)، تۆرستەن هوسێن ئاند ت. نەڤللە پۆستلەتهوائتە (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: پەرگامۆن، سەجۆند ئەدتۆن، پپ. 3617–22.

بورنیەئات، میلەس ف.، 1980، «ئارستۆتلە ئۆن لەئارننگ تۆ بە گۆئۆد»، ئن ئامێلە ئۆکسەنبەرگ رۆرتی (ئەد.)، ئەسسایس ئۆن ئارستۆتلەئس ئەتهجس، بەرکەلەی جا: ئونڤەرستی ئۆف جالفۆرنا پرەسس، پپ. 69–92.

جاللان، ئەئامۆنن، 1997، جرەئاتنگ جتزەنس: پۆلتجال ئەدوجاتۆن ئاند لبەرال دەمۆجراجی، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس. دۆئ:10.1093/0198292589.001.0001

–––، 2006، «لۆڤە، ئدۆلاتری، ئاند پاترۆتسم»، سۆجال تهەئۆری ئاند پراجتجە، 32(4): 525–546. دۆئ:10.5840/سۆجتهەئۆرپراجت200632430

جارر، داڤد، 2003، ماکنگ سەنسە ئۆف ئەدوجاتۆن: ئان ئنترۆدوجتۆن تۆ تهە پهلۆسۆپهی ئاند تهەئۆری ئۆف ئەدوجاتۆن ئاند تەئاجهنگ، لۆندۆن: رۆئوتلەدگەفالمەر.

جارتەر، ژ. ئادام ئاند بەن کۆتزەئە، 2015، «ئەپستەمۆلۆگی ئۆف ئەدوجاتۆن»، ئۆخفۆرد ببلۆگراپهەس ئۆنلنە، لاست مۆدفەد: 26 ئۆجتۆبەر 2015.

جارتەر، ژ.ئادام ئاند دونجان پرتجهارد، 2017، «ئەپستەمج ستوئاتۆنسم، ئەپستەمج دەپەندەنجە، ئاند تهە ئەپستەمۆلۆگی ئۆف ئەدوجاتۆن»، ئن ئابرۆل فائروەئاتهەر ئاند مارک ئالفانۆ (ئەدس.)، ئەپستەمج ستوئاتۆنسم، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، پپ. 168–191. دۆئ:10.1093/ئۆسۆ/9780199688234.003.0010

جارتورگهت، نانجی د.، 2013، ئەڤدەنجە: فۆر پۆلجی ئاند وهەرەسۆئەڤەر رگۆر ئس ئا موست، لۆندۆن: لۆندۆن سجهۆئۆل ئۆف ئەجۆنۆمجس ئاند پۆلتجال سجەنجە.

جارتورگهت، نانجی د. ئاند ژەرەمی هاردە، 2012، ئەڤدەنجە-باسەد پۆلجی: ئا پراجتجال گوئدە تۆ دۆئنگ ئت بەتتەر، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

جهامبلسس، ژ.ژ. (ئەد.)، 1996ا، پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن: ئان ئەنجیجلۆپەدا، نەو یۆرک: گارلاند.

جهامبلسس، ژ.ژ.، 1996ب، «هستۆری ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن»، ئن جهامبلسس 1996ا، پپ. 461–472.

جلایتۆن، ماتتهەو، 2006، ژوستجە ئاند لەگتماجی ئن ئوپبرنگنگ، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس. دۆئ:10.1093/0199268940.001.0001

جلەڤەرلەی، ژۆهن ئاند د.ج. پهللپس، 1986، ڤسۆنس ئۆف جهلدهۆئۆد: ئنفلوئەنتال مۆدەلس فرۆم لۆجکە تۆ سپۆجک، نەو یۆرک: تەئاجهەرس جۆللەگە پرەسس.

جوررەن، راندالل ر.، 1998، «ئەدوجاتۆن، پهلۆسۆپهی ئۆف»، ئن ئە.ژ. جرائگ (ئەد.)، رۆئوتلەدگە ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی، ڤۆل. 3، پپ. 231–240.

–––، 2000، ئارستۆتلە ئۆن تهە نەجەسستی ئۆف پوبلج ئەدوجاتۆن، لانهام، مد: رۆومان & لتتلەفەلد.

–––، (ئەد.)، 2003، ئا جۆمپانۆن تۆ تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل. دۆئ:10.1002/9780470996454

–––، (ئەد.)، 2007، پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن: ئان ئانتهۆلۆگی، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.

–––، 2013، «ئا نەئۆ-ئارستۆتەلان ئاججۆئونت ئۆف ئەدوجاتۆن، ژوستجە ئاند تهە هومان گۆئۆد»، تهەئۆری ئاند رەسەئارجهـ ئن ئەدوجاتۆن، 11(3): 231–249. دۆئ:10.1177/1477878513498182

–––، 2018، «ئەدوجاتۆن، هستۆری ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف»، رەڤسەد سەجۆند ڤەرسۆن، ئن رۆئوتلەدگە ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆنلنە. دۆئ:10.4324/9780415249126-ن014-2

جوررەن، راندالل، ئەملی رۆبەرتسۆن، ئاند پائول هاگەر، 2003، «تهە ئانالیتجال مۆڤەمەنت»، ئن جوررەن 2003: 176–191. دۆئ:10.1002/9780470996454.جهـ13

جوررەن، راندالل ئاند جهارلەس دۆرن، 2018، پاترۆتج ئەدوجاتۆن ئن ئا گلۆبال ئاگە، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

دوۆرکن، رۆنالد، 1977، تاکنگ رگهتس سەرۆئوسلی، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

ئەلگن، جاتهەرنە ز.، 1999ا، «ئەپستەمۆلۆگیئس ئەندس، پەداگۆگیئس پرۆسپەجتس»، فاجتا پهلۆسۆپهجا، 1: 39–54

–––، 1999ب، «ئەدوجاتۆن ئاند تهە ئادڤانجەمەنت ئۆف ئوندەرستاندنگ»، ئن داڤد م. ستەئنەر (ئەد.)، پرۆجەئەدنگس ئۆف تهە 20^تهـ وۆرلد جۆنگرەسس ئۆف پهلۆسۆپهی، ڤۆل. 3، پهلۆسۆپهی دۆجومەنتاتۆن جەنتەر، پپ. 131–140.

گالستۆن، وللام ئا.، 1991، لبەرال پورپۆسەس: گۆئۆدس، ڤرتوئەس، ئاند دڤەرستی ئن تهە لبەرال ستاتە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس. دۆئ:10.1017/جبۆ9781139172462

گەللنەر، ئەرنەست، 1959، وۆردس ئاند تهنگس: ئا جرتجال ئاججۆئونت ئۆف لنگوئستج پهلۆسۆپهی ئاند ئا ستودی ئن ئدەئۆلۆگی، لۆندۆن: گۆللانجز.

گللگان، جارۆل، 1982، ئن ئا دففەرەنت ڤۆئجە: پسیجهۆلۆگجال تهەئۆری ئاند وۆمەنئس دەڤەلۆپمەنت، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

گۆلدبەرگ، سانفۆرد، 2013، «ئەپستەمج دەپەندەنجە ئن تەستمۆنال بەلەف، ئن تهە جلاسسرۆئۆم ئاند بەیۆند»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، 47(2): 168–186. دۆئ:10.1111/1467-9752.12019

گۆلدمان، ئالڤن ئ.، 1999، کنۆولەدگە ئن ئا سۆجال وۆرلد، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس. دۆئ:10.1093/0198238207.001.0001

گرەئەنە، ماخنە، 1988، تهە دالەجتج ئۆف فرەئەدۆم، نەو یۆرک: تەئاجهەرس جۆللەگە پرەسس.

گوتمانن، ئامی ئاند دەننس ف. تهۆمپسۆن، 1996، دەمۆجراجی ئاند دساگرەئەمەنت، جامبردگە، ما: بەلکناپ پرەسس ئۆف هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

هاند، مجهائەل، 2006، «ئاگائنست ئائوتۆنۆمی ئاس ئان ئەدوجاتۆنال ئائم»، ئۆخفۆرد رەڤەو ئۆف ئەدوجاتۆن، 32(4): 535–550. دۆئ:10.1080/03054980600884250

هاردە، جهارلەس دونن، 1941 [1962]، تروتهـ ئاند فاللاجی ئن ئەدوجاتۆنال تهەئۆری، نەو یۆرک: تەئاجهەرس جۆللەگە بورەئاو ئۆف پوبلجاتۆنس.

هرست، پائول، 1965، «لبەرال ئەدوجاتۆن ئاند تهە ناتورە ئۆف کنۆولەدگە»، ئن پهلۆسۆپهجال ئانالیسس ئاند ئەدوجاتۆن، رەگنالد د. ئارجهامبائولت، (ئەد.)، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە، پپ. 113–138.

هرست، پائول ئاند ر.س. پەتەرس، 1970، تهە لۆگج ئۆف ئەدوجاتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

هۆللس، مارتن، 1982، «ئەدوجاتۆن ئاس ئا پۆستۆنال گۆئۆد»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، 16(2): 235–244. دۆئ:10.1111/ژ.1467-9752.1982.تب00615.خ

هۆوە، کەننەتهـ ر.، 2003، جلۆسنگ مەتهۆدۆلۆگجال دڤدەس: تۆوارد دەمۆجراتج ئەدوجاتۆنال رەسەئارجهـ، دۆردرەجهت: کلووەر. دۆئ:10.1007/0-306-47984-2

ژاجۆبس، لەسلەی ئا.، 2010، «ئەقوئالتی، ئادەقوئاجی، ئاند ستاکەس فائرنەسس: رەترەڤنگ تهە ئەقوئال ئۆپپۆرتونتەس ئن ئەدوجاتۆن ئاپپرۆئاجهـ»، تهەئۆری ئاند رەسەئارجهـ ئن ئەدوجاتۆن، 8(3): 249–268. دۆئ:10.1177/1477878510381627

کۆتزەئە، بەن (ئەد.)، 2013، ئەدوجاتۆن ئاند تهە گرۆوتهـ ئۆف کنۆولەدگە: پەرسپەجتڤەس فرۆم سۆجال ئاند ڤرتوئە ئەپستەمۆلۆگی، ئۆخفۆرد: ولەی. دۆئ:10.1002/9781118721254

کرستژáنسسۆن، کرستژáن، 2015، ئارستۆتەلان جهاراجتەر ئەدوجاتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

–––، 2017، «ئەمۆتۆنس تارگەتنگ مۆرال ئەخەمپلارتی: ماکنگ سەنسە ئۆف تهە لۆگجال گەئۆگراپهی ئۆف ئادمراتۆن، ئەمولاتۆن ئاند ئەلەڤاتۆن»، تهەئۆری ئاند رەسەئارجهـ ئن ئەدوجاتۆن، 15(1): 20–37. دۆئ:10.1177/1477878517695679

کڤەرنبەکک، تۆنە، 2015، ئەڤدەنجە-باسەد پراجتجە ئن ئەدوجاتۆن: فونجتۆنس ئۆف ئەڤدەنجە ئاند جائوسال پرەسوپپۆستۆنس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

لاگەمانن، ئەللەن جۆندلففە، 2000، ئان ئەلوسڤە سجەنجە: تهە ترۆئوبلنگ هستۆری ئۆف ئەدوجاتۆنال رەسەئارجهـ، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

لۆجکە، ژ.، 1693، سۆمە تهۆئوگهتس جۆنجەرننگ ئەدوجاتۆن، لۆندۆن: بلاجک سوان ئن پاتەرنۆستەر رۆو.

لوجاس، جهرستۆپهەر ژ. (ئەد.)، 1969، وهات ئس پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن؟، لۆندۆن: ماجمللان.

لیۆتارد، ژ-ف.، 1984، تهە پۆستمۆدەرن جۆندتۆن: ئا رەپۆرت ئۆن کنۆولەدگە، مننەئاپۆلس: ئونڤەرستی ئۆف مننەسۆتا پرەسس.

ماجنتیرە، ئالاسدائر، 1984، ئافتەر ڤرتوئە: ئا ستودی ئن مۆرال تهەئۆری، سەجۆند ئەدتۆن، نۆترە دامە، ئن: ئونڤەرستی ئۆف نۆترە دامە پرەسس.

مارتن، ژانە رۆلاند، 1985، رەجلائمنگ ئا جۆنڤەرساتۆن: تهە ئدەئال ئۆف تهە ئەدوجاتەد وۆمان، نەو هاڤەن، جت: یالە ئونڤەرستی پرەسس.

مەهتا، ڤەد، 1963، فلی ئاند تهە فلی-بۆتتلە: ئەنجۆئونتەرس وتهـ برتسهـ ئنتەللەجتوئالس، لۆندۆن: وەئدەنفەلد ئاند نجۆلسۆن.

مللەر، رجهارد و.، 2007، «ئونلەئارننگ ئامەرجان پاترۆتسم»، تهەئۆری ئاند رەسەئارجهـ ئن ئەدوجاتۆن، 5(1): 7–21. دۆئ:10.1177/1477878507073602

ناتۆنال رەسەئارجهـ جۆئونجل (نرج)، 2002، سجەنتفج رەسەئارجهـ ئن ئەدوجاتۆن، واسهنگتۆن، دج: ناتۆنال ئاجادەمەس پرەسس. [نرج 2002 ئاڤائلابلە ئۆنلنە]

نۆددنگس، نەل، 1984، جارنگ: ئا فەمننە ئاپپرۆئاجهـ تۆ ئەتهجس ئاند مۆرال ئەدوجاتۆن، بەرکەلەی: ئونڤەرستی ئۆف جالفۆرنا پرەسس.

–––، 1992، تهە جهاللەنگە تۆ جارە ئن سجهۆئۆلس: ئان ئالتەرناتڤە ئاپپرۆئاجهـ تۆ ئەدوجاتۆن، نەو یۆرک: تەئاجهەرس جۆللەگە پرەسس.

–––، 2015، پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، فۆئورتهـ ئەدتۆن، بۆئولدەر، جۆ: وەستڤەو.

ئۆئجۆننۆر، د.ژ.، 1957، ئان ئنترۆدوجتۆن تۆ پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

پارک، ژ.، (ئەد.)، 1965، بەرتراند روسسەلل ئۆن ئەدوجاتۆن، لۆندۆن: ئاللەن ئاند ئونون.

پەتەرس، ر.س.، (ئەد.)، 1973، تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 1981، مۆرال دەڤەلۆپمەنت ئاند مۆرال ئەدوجاتۆن، لۆندۆن: گ. ئاللەن & ئونون.

پهللپس، د.ج.، 1985، «پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن»، ئن ئنتەرناتۆنال ئەنجیجلۆپەدا ئۆف ئەدوجاتۆن، تۆرستەن هوسێن ئاند ت. نەڤللە پۆستلەتهوائتە، (ئەدس.)، پپ. 3859–3877.

–––، 1987، پهلۆسۆپهی، سجەنجە، ئاند سۆجال ئنقوئری: جۆنتەمپۆراری مەتهۆدۆلۆگجال جۆنترۆڤەرسەس ئن سۆجال سجەنجە ئاند رەلاتەد ئاپپلەد فەلدس ئۆف رەسەئارجهـ، ئۆخفۆرد: پەرگامۆن.

–––، 2009، «ئەمپرجال ئەدوجاتۆنال رەسەئارجهـ: جهارتنگ پهلۆسۆپهجال دساگرەئەمەنتس ئن ئان ئوندسجپلنەد فەلد»، ئن سەگەل 2009: 381–406.

–––، 2010، «وهات ئس پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن؟»، ئن بائلەی ئەت ئال. 2010: 3–19. دۆئ:10.4135/9781446200872.ن1

–––، (ئەد.)، 2014، ئەنجیجلۆپەدا ئۆف ئەدوجاتۆنال تهەئۆری ئاند پهلۆسۆپهی، لۆس ئانگەلەس: ساگە.

پرتجهارد، دونجان، 2013، «ئەپستەمج ڤرتوئە ئاند تهە ئەپستەمۆلۆگی ئۆف ئەدوجاتۆن»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، 47(2): 236–247. دۆئ:10.1111/1467-9752.12022

–––، 2016، «ئنتەللەجتوئال ڤرتوئە، ئەختەندەد جۆگنتۆن، ئاند تهە ئەپستەمۆلۆگی ئۆف ئەدوجاتۆن»، ئن بائەهر 2016: 113–127.

راولس، ژۆهن، 1971، ئا تهەئۆری ئۆف ژوستجە، جامبردگە ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 1993، پۆلتجال لبەرالسم، نەو یۆرک: جۆلومبا ئونڤەرستی پرەسس.

رۆبەرتسۆن، ئەملی، 2009، «تهە ئەپستەمج ئائمس ئۆف ئەدوجاتۆن»، ئن سەگەل 2009: 11–34.

رۆرتی، ئامێلە ئۆکسەنبەرگ (ئەد.)، 1998، پهلۆسۆپهەرس ئۆن ئەدوجاتۆن: نەو هستۆرجال پەرسپەجتڤەس، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.

ساتز، دەبرا، 2007، «ئەقوئالتی، ئادەقوئاجی، ئاند ئەدوجاتۆن فۆر جتزەنسهپ»، ئەتهجس، 117(4): 623–648. دۆئ:10.1086/518805

سجهەففلەر، ئسرائەل، 1960، تهە لانگوئاگە ئۆف ئەدوجاتۆن، سپرنگفەلد، ئل: تهۆماس.

–––، 1965، جۆندتۆنس ئۆف کنۆولەدگە: ئان ئنترۆدوجتۆن تۆ ئەپستەمۆلۆگی ئاند ئەدوجاتۆن، جهجاگۆ: سجۆتت، فۆرەسمان.

–––، 1973 [1989]، رەئاسۆن ئاند تەئاجهنگ، ئنداناپۆلس، ئن: هاجکەتت.

سجهۆئوتەن، گنا، 2012، «فائر ئەدوجاتۆنال ئۆپپۆرتونتی ئاند تهە دستربوتۆن ئۆف ناتورال ئابلتی: تۆوارد ئا پرۆرتاران پرنجپلە ئۆف ئەدوجاتۆنال ژوستجە»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، 46(3): 472–491. دۆئ:10.1111/ژ.1467-9752.2012.00863.خ

سجرڤەن، مجهائەل، 1991ا، «بەیۆند فۆرماتڤە ئاند سومماتڤە ئەڤالوئاتۆن»، ئن ملبرەی مجلائوگهلن ئاند د.ج. پهللپس (ئەدس.)، ئەڤالوئاتۆن ئاند ئەدوجاتۆن: ئات قوئارتەر جەنتوری، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس/نسسە، پپ. 19–64.

–––، 1991ب، ئەڤالوئاتۆن تهەسائوروس، تهۆئوساند ئۆئاکس، جا: ساگە.

سەگەل، هارڤەی، 1988، ئەدوجاتنگ رەئاسۆن: راتۆنالتی، جرتجال تهنکنگ، ئاند ئەدوجاتۆن، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.

–––، 1997، راتۆنالتی رەدەئەمەد؟: فورتهەر دالۆگوئەس ئۆن ئان ئەدوجاتۆنال ئدەئال، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.

–––، 2004، «ئەپستەمۆلۆگی ئاند ئەدوجاتۆن: ئان ئنجۆمپلەتە گوئدە تۆ تهە سۆجال-ئەپستەمۆلۆگجال ئسسوئەس»، ئەپستەمە، 1(2): 129–137. دۆئ:10.3366/ئەپ.2004.1.2.129

–––، 2005، «تروتهـ، تهنکنگ، تەستمۆنی ئاند تروست: ئالڤن گۆلدمان ئۆن ئەپستەمۆلۆگی ئاند ئەدوجاتۆن»، پهلۆسۆپهی ئاند پهەنۆمەنۆلۆگجال رەسەئارجهـ، 71(2): 345–366. دۆئ:10.1111/ژ.1933-1592.2005.تب00452.خ

–––، 2007، «پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن»، ئن برتاننجا ئۆنلنە ئەنجیجلۆپەدا<هتتپس: ئاجادەمج.ئەب.جۆم/لەڤەلس/جۆللەگاتە/ئارتجلە/پهلۆسۆپهی-ئۆف-ئەدوجاتۆن/108550="">

–––، (ئەد.)، 2009، تهە ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس. دۆئ:10.1093/ئۆخفۆردهب/9780195312881.001.0001

–––، 2016، «ئسرائەل سجهەففلەر»، ئن ژ. ئا پالمەر (ئەد.)، رۆئوتلەدگە ئەنجیجلۆپائەدا ئۆف ئەدوجاتۆنال تهنکەرس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە، پپ. 428–432.

–––، 2017، ئەدوجاتۆنئس ئەپستەمۆلۆگی: راتۆنالتی، دڤەرستی، ئاند جرتجال تهنکنگ، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2018، «تهە ئەپستەمۆلۆگی ئۆف ئەدوجاتۆن»، رۆئوتلەدگە ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆنلنە، دۆئ:10.4324/0123456789-پ074-1.

سکننەر، ب.ف.، 1948 [1962]، والدەن توۆ، نەو یۆرک: ماجمللان.

–––، 1972، بەیۆند فرەئەدۆم ئاند دگنتی، لۆندۆن: ژۆناتهان جاپە.

سمەیەرس، پائولوس، 1994، «پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن: وەستەرن ئەئورۆپەئان پەرسپەجتڤەس»، ئن تهە ئنتەرناتۆنال ئەنجیجلۆپەدا ئۆف ئەدوجاتۆن، (ڤۆلومە 8)، تۆرستەن هوسێن ئاند ت. نەڤللە پۆستلەتهوائتە، (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: پەرگامۆن، سەجۆند ئەدتۆن، پپ. 4456–61.

سمتهـ، ب. ئۆتهانەل ئاند رۆبەرت هـ. ئەننس (ئەدس.)، 1961، لانگوئاگە ئاند جۆنجەپتس ئن ئەدوجاتۆن، جهجاگۆ: راند مجناللی.

سنۆئۆک، ئ.ئا.، 1972، ئندۆجترناتۆن ئاند ئەدوجاتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە & کەگان پائول.

ستۆنە، لیندا (ئەد.)، 1994، تهە ئەدوجاتۆن فەمنسم رەئادەر، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.

سترکە، کەننەتهـ ئا.، 2010، سمالل سجهۆئۆلس ئاند سترۆنگ جۆممونتەس: ئا تهرد وای ئۆف سجهۆئۆل رەفۆرم، نەو یۆرک: تەئاجهەرس جۆللەگە پرەسس.

وارنجک، بریان ر.، 2015، «تامنگ تهە جۆنفلجت ئۆڤەر ئەدوجاتۆنال ئەقوئالتی»، ژۆئورنال ئۆف ئاپپلەد پهلۆسۆپهی، 32(1): 50–66. دۆئ:10.1111/ژاپپ.12066

واتسۆن، لان، 2016، «تهە ئەپستەمۆلۆگی ئۆف ئەدوجاتۆن»، پهلۆسۆپهی جۆمپاسس، 11(3): 146–159. دۆئ:10.1111/پهج3.12316

ونجهـ، جهرستۆپهەر ئاند ژۆهن گنگەلل، 1999، کەی جۆنجەپتس ئن تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.