مێتنگەری

مێتنگەری پراتیکا تەهەکومێ یە، کو گەلەکی دخە بن هکمێ یێ دن. یەک ژ زەهمەتیێن پێناسەکرنا مێتنگەرییێ ئەو ئە کو زەهمەت ئە ژ ئیمپەریالیزمێ بێ ڤەقەتاندن. گەلەک جاران وەک کو هەردو پەیڤ هەڤمانە بن مامەلە دبینن. مینا مێتنگەریێ، ئیمپەریالزم ژی کۆنترۆلا سیاسی و ئابۆری یا ل سەر ئاخەکە نە-سەربخوە دهەوینە. لێ هن سەربەن هەنە د ئەتیمۆلۆژیا هەردو تێگەهان دە کو وان ژ هەڤ جهێ دکە. پەیڤا کۆلۆنی ژ پەیڤا لاتینی جۆلۆنوس تێ کو مانەیا وێ جۆتکار ئە. ئەڤ کۆک، ب بیرا مە دخە کو د پراتیکا مێتنگەریێ دە ب گشتی ڤەگوهاستنا گەل هەیێ هەیە بۆ ئاخەکە نوو، و یێن دچنێ ل ور دمینن لێ سەداقەتا وان ئا سیاسی بۆ وەلاتێ ژێ هاتنە دەوام دکە. ئیمپەرالیزم ژی ژ پەیڤا لاتینی، ئیمپەروم تێ کو مانەیا وێ هکمکرن ئە. ژ بەر ڤێ، تێگەها ئیمپەریالیزمێ بالێ دکشینە کو وەلاتەک هێزا خوە چاوا ل سەر ئێ دن ب کار تینە؛ ب ریا لێبجیبوونێ، ب ریا سەروەریێ ئان ب مەکانزمایێن نەیەکسەر ئێن کۆنترۆلکرنێ.

د نەریتا رۆژاڤایی دە، مەشرووئیەتا مێتنگەرییێ بوویە ئەندیشەیەکە دەمدرێژ ژ بۆ فیلۆزۆفێن سیاسەت و ئەخلاقێ. هەری کێم ژ سەفەرێن خاچپارێز و فەتهکرنا ئامەرکایان ڤر ڤە، ژ بۆ تەئۆرسیەنێن سیاسەتێ زەهمەت بوویە کو فکرێن دەربارێ ئەدالەت و هقووقا خوەزایی، و پراتیکا سەروەریا ئەورۆپایێ یا ل سەر گەلێن نە-رۆژاڤایی ل هەڤ بینن. د سەدسالا نۆزدەمین دە، تەنگژینا ناڤبەرا رامانا لیبەرال و پراتیکا مێتنگەریێ تووژتر بوو، ژ بەر کو سەردەستیا ئەورۆپایێ ل سەر داویا مایی یا جیهانێ گهشت لووتکەیا خوە. ئیرۆنیک ئە کو د هەمان سەردەمێ دە پرانیا فیلۆزۆفێن سیاسەتێ دەست پێ پاراستنا رێگەزێن گەردوونپارێز و وەکهەڤیێ کربوون، د هەمان دەمێ دە مەشرووئیەتا مێتنگەری و ئیمپەریالیزمێ ژی دپاراستن. ریەکە کو ڤان رێگەزێن دژبەری هەڤ بینە جەم هەڤ، ئەو ئارگومەنت بوو کو وەک «میسیۆنا مەدەنیکرنێ» تێ زانین. ڤێ ئارگومەنتێ دیار دکر کو سەردەمەکە دەمکی یا بەندەبوونا سیاسی ئان وەسایەتێ هەوجە یە دا کو جڤاکێن «نە-مەدەنی» ب پێش ڤە هەرن هەتا جیەکی کو بکاربن سازیێن خوە یێن لیبەرال ساز بکن و خوە-ب رێ ڤە ببن.

ئارمانجا ڤێ مادەیێ، ئانالیزکرنا تێکلیا ناڤبەرا تەئۆریا سیاسەتا رۆژاڤا و پرۆژەیا مێتنگەرییێ یە. پشتی نیقاشەکە بەرفرەهتر ئا دەرهەق تێگەها مێتنگەرییێ، ئەڤ مادە وێ راڤە بکە کو رامانگەرێن ئەورۆپی هاکمیەتا سیاسی چاوا هەق دەرخستنە، رەوا کرنە، و ل هەمبەر ژی سەکنینە. بەشا سێیەم ل سەر لیبەرالیزمێ هوور دبە و بەشا چارەم، ب کورتی، نەریتا مارکسیست نیقاش دکە لگەل پاراستنا مارکس ب خوە ئا مێتنگەرییا بریتانیایێ ل هندستانێ و نڤیسێن لەنین ئێن ئانتی-ئیمپەریالیست. بەشا پێنجەمین دەستپێکەک ئە بۆ «تەئۆریا پاش-مێتنگەر» ئا هەڤچاخ. ئەڤ بۆچوون ب تایبەتی د خەباتێن ئەدەبی دە خوەدی باندۆر ئە، ژ بەر کو بالێ دکشینە سەر ئاوایێن جودا کو سوبژەکتیڤیتەیێن پاشمێتنگەر تێن سازکرن و ل بەر خوە ددن ب ریا پراتیکێن گۆتاری (discursive). بەشا داوی ل سەر رەخنەیا خوەجهان ئا ل مێتنگەریا-نشتەجهـ ئە کو وەک بەرسڤەکێ پەیدا بوویە، بەرسڤەک هم ژ پراتیکێن تەهەکومێ و بێپارهشتنا ژ ئاخ، ئادەت و دیرۆکا نەریتی رە هم ژ تەئۆریێن گەردوونپارێزیێ یێن پاش-مێتنگەر رە. ئارمانجا ڤێ مادەیێ چاڤلێگەراندنەکە فرەهـ و تێکەل ئە ل ناڤ لیتەراتورا کو ل مەسەلەیێن تەئۆریک ئێن ژ تەجروبەیا مێتنگەریا ئەورۆپی پەیدا بوونە.

1. پێناسە و چارچۆڤە
2. هقووقا خوەزایی و سەردەما کشفێ
3. لیبەرالیزم و ئیمپەراتۆری
4. مارکسیزم و لەننیزم
5. تەئۆریا پاش-مێتنگەر
6. ناسین و سەرهلدان ل دەولەتێن مێتنگەهـ ئێن نشتەجی چاڤکانی

ئالاڤێن ئاکادەمیک

چاڤکانیێن دن ئێن ئینتەرنەتێ

مادەیێن تێکلدار

1. پێناسە و چارچۆڤە 

مێتنگەری دیاردەیەکە مۆدەرن ئە. دیرۆکا جیهانێ تژی یە ب وان میناکان کو جڤاکەکێ بەرە بەرە سینۆرێن خوە فرەهـ کریە بەر ب ئاخا سەر ئا خوە ڤە و گەلێ خوە ل ڤێ ئاخا نوو داگرکری ب جی کریە. یونانێن ئانتیک کۆلۆنی ئاڤا کرن مینا رۆمایی، ئەمەوی و ئۆسمانیان کو ئەڤ چەند هەب ئن ژ ناڤدارترین میناکان. ئەوچاخ، مێتنگەری ب دەم و مەکانەکە تایبەت رە نە سینۆرکری یە. لێ، د سەدسالا شانزدەمین دە، مێتنگەری ب ئاوایەکی قەتهی گوهەری ژ بەر گەشەدانێن تەکنۆلۆژیک ئێن دەریاگەریێ کو ئێدی دکاربوو بگهێژە دەڤەرێن دوور ئێن جهانێ. ب کەشتیێن بلەز ئێن ببابرک ممکون بوو گهشتنا بەندەرگەهێن دوور و دۆمکرنا دانووستەندنا د ناڤبەرا ناڤەندێ و مێتنگەهان دە. هەر وها، پرۆژەیە مێتنگەر ئا مۆدەرن ئا ئەورۆپی پەیدا بوو دەما ئێدی ممکون بوو هەژمارەکە مەزن ئا مرۆڤان ببن ئالیێ دن ئێ ئۆکیانووسان و لگەل بەلاڤەبوونا جۆگرافی هاکمیەتا سیاسی بێ دۆماندن. ئەڤ مادە تێگەها مێتنگەریێ دەملینە ژ بۆ پێناسەکرنا پێڤاژۆیا بیجیبوونا ئەورۆپیان و کۆنترۆلا سیاسی یا ل سەر دەڤەرێن دن ئێن جیهانێ، ئامەریکا، ئاوسترالیا و دەڤەرێن ل ئافیکا و ئاسیایێ تێ دە.

زەهمەتیا پێناسەکرنا مێتنگەریێ ژ بەر ڤێ یە کو گەلەک جاران ئەڤ تێگەهـ وەک هەڤمانەیا ئیمپەریالیزمێ تێ ئەملاندن. هم مێتنگەری هم ئیمپەریالیزم ئاوایێن داگرکەریێ بوون کو ژ ئالیێ ئابۆری و ستراتەژیک ئەورۆپا ژێ ئیستفادە کرنە. تێگەها مێتنگەریێ پری جاران ژ بۆ بجیبوونا ل ئامەریکایا باکور، ئاوسترالیا، زەلاندایا نوو، جزایر و برەزلیایێ، ئەو جیێن کو ژ ئالیێ گەلهەیەکە مەزن ئا شێنیێن ئەورۆپی ڤە دهات کۆنترۆلکرن، تێ ئەملاندن. تێگەها ئیمپەریالزمێ ژی گەلەک جاران ژ بۆ پێناسەکرنا وێ رەوشێ یە کو دەولەتەکە بیانی وەلاتەکی ب رێ ڤە دبە بێیی کو ل ور گەلهەیا ژ وێ هەبە، میناکێن بەربچاڤ، پەڤچوونا ژ بۆ ئافریکا یا سەدسالا نۆزدەمین و هاکمیەتا ئامەریکی یا ل فلپین و پوئەرتۆ رجۆ یە. لێ، جوداتیا ناڤبەرا هەردویان د لیتەراتورێ دە ب تەمامی نە ب ئیستکرار ئە. هن زانیار مێتنگەهێن ژ بۆ لێ بجیبوونێ و مێتنگەهێن ژ بۆ ئیستسمارا ئابۆری ژ هەڤ ڤەدقەتینن. یێن دن، تێگەها مێتنگەریێ دەملینن ژ بۆ پێناسەکرنا بەندەبوونێن کو ب یەکسەر ژ ئالیێ نەتەوەیەکە بیانی ڤە تێن برێڤەبرن و ڤێ ب ئیمپەریالیزمێ رە کو ژ ئاوایێن نەیەکسەر ئێن هاکمیەتێ پێک تێ، ددن بەر هەڤ. تەڤلهەڤیا د وارێ مانەیا ناڤلێکا ئیمپەریالیزمێ نیشان ددە کو تێگەهـ ب دەمێ رە چاوا گوهەریە. هەر چقاس پەیڤا ئیمپەریالیزمێ نە بەربەلاڤ بوو بەری سەدسالا نۆزدەمین، دەما قرالیچە ئەلزابەت ئێ دە قرالیەتا یەکبوویی وەک «ئیمپەراتۆریا بریتانیا» هاتبوو پێناسەکرن. هەر کو بریتانیا دەڤەرێن پشتدەریایی ب دەست خست، تێگەها ئیمپەراتۆری بێتر هات ئەملاندن. ئیمپەریالیزم وەک سیستەما هاکمیەتا لەشکەری و سەروەریا ل سەر ئاخا وەلاتێن دن هات فامکرن. کارێن رۆژانە ئێن هکومەتێ ب ئاوایێ نەیەکسەر ب ریا مەجلیسێن لۆکال ئان رێڤەبرێن خوەجهـ کو خەراج ددان، دهات بجیئانین، لێ سەروەری یا بریتانیایێ بوو. ئانالیزا لەننیست ئا ژ بۆ ئیمپەریالیزمێ وەک سیستەما ئیستسمارا ئابۆری، کر کو فەهما دەربارێ ئیمپەراتۆریێ دە بگوهەرە. ل گۆر لەنین، ئیمپەریالیزم ئەنجاما پێویست و ژێنەگەر ئا مانتقا دانەهەڤێ بوو د کاپیتالیزما دەرەنگ دە. ژ بەر ڤێ، ل گۆر لەنین و مارکسیستێن پشتی وی، ئیمپەریالیزمێ ئێورەکە دیرۆکی یا کاپتالیزمێ تەسویر دکر ژ پراتیکەکەک دیرۆکی-وێدەتر ئا هاکمیەتا سیاسی و لەشکەری. باندۆرا دۆمدار ئا بۆچوونا مارکسیست دیار ئە د نیقاشێن ل سەر ئیمپەریالیزما ئامەریکی، کو ب گشتی تێ مانەیا هەگەمۆنیایا ئابۆری یا ئامەریکایێ، نە گرینگ ئە کو ئەڤ هێز ب ئاوایێ یەکسەر ئان نەیەکسەر تێ ئەملاندن (یۆئونگ 2001).

لگەل زەهمەتیا جهێکرنەکە لهەڤ د ناڤبەرا دو ناڤلێکان دە، ئەڤ مادە وێ مێتنگەریێ بەملینە وەک تێگەهەکە فرەهـ کو ئیشارەتی پرۆژەیا هاکمیەتا سیاسی یا ئەورۆپایێ دکە یا ژ سەدسالا شانزدەمین هەتا یا بیستەمین کو ب تەڤگەرێن رزگاریا نەتەوەیی یێن سالێن 1960ی ب داوی دبە. پاش-مێتنگەری ژ بۆ تێکۆشینێن سیاسی و تەئۆریک ئێن جڤاکێن ژ بەندەبوونێ دەرباسی سەروەریێ بوونە، وێ بێ ئەملاندن. ئەڤ مادە وێ ئیمپەریالیزمێ وەک ناڤلێکەکە فرەهـ کو ئیشارەتی هاکمیەتا ئابۆری، لەشکەری، سیاسی یا بێیی بجیبوونا ئەورۆپیان پێک هاتیە، بەملینە. 

2. هقووقا خوەزایی و سەردەما کشفێ 

فەتها ئامەریکایێ یا ژ ئالیێ سپانیایێ نیقاشەکە تەئۆلۆژیک، سیاسی و ئەتیک دا دەستپێککرن دەربارێ ئەملاندنا هێزا لەشکەری ژ بۆ کۆنترۆلکرنا وەلاتێن بیانی. ئەڤ نیقاش د چارچۆڤەیا گۆتارەکە دینی دە پێک هات، کو فەتها لەشکەری مەشروو دکر وەک رێبازەکە هێسانکرنا دینگوهەرتن و خلاسیا گەلێن خوەجهـ. فکرا «میسیۆنا مەدەنیکرنێ» ب ت ئاوایی نە ئیجادا بریتانیایا سەدسالا نۆزدەمین بوو. فاتهـ و مێتنگەرێن سپانی کریارێن خوە یێن ل ئامەریکایان ب سەدەما مسیۆنەریا دینی ب ئەشکەرەیی مەشروو دکرن. سەفەرێن خاچپارێز هاندەرا پێشی بوو ژ بۆ پێشڤەبرنا دۆکترینەکە لەگال کو فەتهـ و ملکیەتا وەلاتێن کافران راسیۆنالیزە دکر. دگەل کو د دەستپێکێ دە سەفەرێن خاچپارێز وەک شەرێن بەرەڤانیێ دهاتن چارچۆڤەکرن ژ بۆ شوون دە-ڤەگرتنا وەلاتێن خرستیان کو ژ ئالیێ نە-خرستیانان هاتبوو فەتهکرن، نووتیێن تەئۆریک ئێن د ئەنجاما وان دە رۆلەکە گرینگ لیستن د هەولدانێن مەشرووکرنا فەتهکرنا ئامەریکایان دە. ئیدایا بنگەهین ئەو بوو کو «وەسایەتا پەترنە»[1] (Petrine Mandate) ژ بۆ ل روهێ جمائەتا مەسیهـ مقاتەبە، هەوجەیی سەلاهیەتا پاپا یە د وارێ مژارێن روهانی و یێن دنیەوی دە ژی، و ئەڤ کۆنترۆل ب قاسی باوەرمەندان نە-باوەرمەندان ژی دخە ناڤ خوە.

لێ دین-گوهەرتنا گەلێن خوەجهـ سەلاهیەتەکە بێکێشە دابین نەکر ژ بۆ پرۆژەیا فەتهێن پشتدەریایێ. دەما سپانیایێ ئامەریکا فەتهـ دکر، سەردەم سەردەما رەفۆرمێ بوو کو زانیارێن هومانیست ئێن دێرێ هەر دچە زێدەتر دکەتن بن باندۆرا تەئۆریێن هقووقا خوەزایی یێن تەئۆلۆگێن مینا ست. تهۆماس ئاقوئناس. ل گۆر پاپا ئننۆجەنت ئڤ، نەدبوو ل دژی کافران شەر بێ کرن و ژ ملکێن خوە بێن مەهروومکر تەنێ ژ بەر کو ئەو نەباوەرمەند ئن. ئننۆجەنت ئڤ کو د بن باندۆرا تهۆماس ئاقوئناس دە بوو گهشت وێ ئەنجامێ کو تەنێ دەما کافر هقووقا خوەزایی ئیهلال بکن، بکارانینا هێزێ رەوا یە. نەباوەرمەند، هاکمیەتا وان ئا ل سەر خوە و ملکێ خوە رەوا یە، لێ ئەڤ هاکمیەت دکارە ژ هۆلێ بێ راکرن گەر بێ ئیسباتکرن کو ئەو نکارن خوە ب رێ ڤە ببن ل گۆر رێگەزێن کو هەر کەسەکی خوەدی مانتق دکارە قەبوول بکە. ئیسپانی وێ گاڤێ گهشتن وێ ئەنجامێ کو تەبئێن خوەجهێن ئامەریکی، ژ تازیبوونێ، بێدلبوونا ژ بۆ خەباتێ بگرە هەتا مرۆڤخوەرییێ، نیشان ددا کو ئەڤ ژ بەهرەیا ناسکرنا هقووقا خوەزایی بێپار ئن. ئەڤ ئیزاهەتا ئادەتێن خوەجهان (indians) ژ بۆ رەواکرنا کۆلەکرنا وان هات بکارانین، ژ بەر کو مێتنگەرێن سپانی ئسرار دکرن کو ئەڤ تەکانە ریا هینکرنا مەدەنیەتێ و داخلکرنا وان ئا ناڤ خرستیانیێ یە.

لێ هن مسیۆنەرێن سپانی یێن هاتن شاندن بۆ دنیایا نوو، دیتن کو کەدا کۆلەیان ب ئاوایەکی خەدار تێ ئیستسمارکرن لێ کەس گوهـ نادە رێگەزێن دینی. ئەندامێن تەریقەتا دۆمنیکەن ب تایبەتی دورووتیا کۆلەکرنا خوەجهان دەست نشان دکرن؛ دگۆتن ب هەنجەتا، خوەدێ گرابی، باربارتیا وان [خوەجیهان]، ب ریا پراتیکێن فەتهکرن، شەر و کۆلەتییێ گەلهەیا خوەجهێن هسپانۆلیایێ ژ 250،000ان داخستبوون بۆ 15،000 د ناڤ دو دەهسالێن هاکمیەتا سپانیایێ دە. ژ بەر ڤێ قرکرنا «مەدەنیەتا» سپانیایێ، دەست پێ کرن فکرا مسیۆنا مەدەنیکرنێ دان بەر پرسان. بارتۆلۆمێ دە لاس جاساس و فرانجسجوس دە ڤجتۆرا دو رەخنەگرێن هەری زێدە بباندۆر ئێن پراتیکا مێتنگەر ئا سپانیایێ بوون. ڤجتۆرا خەلەکەکە دەرس دان ل سەر مافێن خوەجهان کو تهۆماسیزم تەتبیقی پراتیکا دەستهلاتداریا سپانیایێ دکر. وی ئانگاشت دکر کو هەموو مرۆڤ بەهرەیەکە وان راسیۆنەلبوونێ هەیە و مافێن وان ئی خوەزایی هەنە کو ژ ڤێ بەهرەیا وان تێ. ژ ڤێ قائدەیێ ئەڤ ئەنجام دەردخستن کو بریارا پاپا کو ئامەریکا ددا سپانیایێ، نە رەوا یە. ڤجتۆرا، ژ پۆزسیۆنا پاپا ئننۆجەنت ئڤ جودا، ئانگاشت دکر کو نە پاپا نە سپانی دکارن خوەجهان تێخن بن هکمێ خوە دا کو ئیهلالکرنێن هقووقا خوەزایی، یێن مینا زینایێ جزا بکن. دگۆت پاپا مافێ وی تونەیە شەر بدە دەستپێکرن ب خرستیانان رە و ملکێ وان ژ وان بستینە تەنێ ژ بەر کو «زیناکار ئان دز» ئن. گەر رەوش ئەڤ بە، ئەوچاخ هاکمیەتا ت قرالێ ئەورۆپی وێ نە د ئەولەهیێ دە بە. ژێ وێدەتر، ل گۆر ڤجتۆرا، پاپا و دەستهلاتدارێن خرستیان ئێن ب وەسایەتا وی تەڤدگەرن کێمتر مافێ وان هەیە کو زاگۆنان ل سەر نەباوەرمەندان فەرز بکن، ژ بەر کو ئەو ل دەرڤەیی جڤاتا خرستیان ئا د بن ئۆتۆرتەیا پاپا دە نە (Williams 1990).

لگەل ڤێ رەخنەیا خورت ئا ل ئاوایێن سەردەست ئێن هەقدەرخستنا فەتها سپانیایێ، ڤجتۆرا دگهشت وێ ئەنجامێ کو بکارانینا هێزێ ل دنیایا نوو رەوا یە گەر جڤاتێن خوەجهـ هقووقا نەتەوەیان ئیهلال بکن، ل گۆر کۆمەک رێگەزێن ژ ئاقل نزلینە و لۆما دڤێ بێن ئیتائاتکرن. پێشی دبە کو ب ناکۆک خویا بکە کو ئیهلالکرنا هقووقا خوەزایی یا ژ ئالیێ خوەجهان فەتهـ مەشروو نەدکر، لێ ئیهلالکرنا هقووقا نەتەوەیان کو ب خوە ژ هقووقا خوەزایی دهات، ئەو مەشروو دکر. ڤجتۆرا دوپات دکە کو هقووقا نەتەوەیان مەجبوور ئە بێ ئیتائاتکرن ژ بەر کو «ئەشکەرە یە پرانیا تەماما دنیایێ ل سەر هەمفکر ئە» (391) و ژ بەر کو رێگەزێن وێ ب کێری «مەنفەئاتا هەڤپار ئا هەرکەسی» تێ. ئەڤ ژهەڤجهێکرن دیار ئە خوە دسپێرە وێ فەهمێ کو رێگەزێن ب گشتی ب هقووقا خوەزایی رە تێکلدار ئن (وەک قەدەخەبوونا زنا و پووتپەرەستیێ) تەنێ ل ئەو کەسێن رزایا وان هەیە باندۆر دکە، لێ ئیهلالێن هقووقا نەتەوەیان (و.م. ئیهلالکرنا سەیاهات و تجارەتا ئارام) ل ئەو ئێن رزایا وان تونەبە ژی باندۆر دکە. تالیا تالی، فەهما ڤجتۆرا یا هقووقا نەتەوەیان کر کو مێتنگەرییا سپانیایێ بپارێزە، هەر چقاس بنخێز کربە کو شەر دڤێ سینۆرێن وێ هەبە و ژ بۆ گهشتنا هەدەفا رەوا بە، تجارەت و خەباتێن مسیۆنەریێ ب ئارامی بێن کرن. د ناڤ رەخنەیا ڤجتۆرا یا ل قانوونیبوون و ئەخلاقیبوونا مێتنگەرییا سپانیایێ دە، راسیۆنالیزەکرنا فەتهێ ژی هەبوو، هەر چقاس سینۆردار بکە ژی. 

3. لبەرالیزم و ئیمپەراتۆری

رەوابوونا مێتنگەریێ ل ناڤ فیلۆزۆفێن فرانسی، ئالمان و بریتانی ژی مژارەکە نیقاشێ بوو د سەدسالا هیژدەمین و نۆزدەمین دە. رامانگەرێن رۆناکبیریێ یێن مینا کانت، سمتهـ و ددەرۆت رەخنەگر بوون ل هەمبەری بارباریا مێتنگەریێ و ل دژی وێ فکرێ دەردکەتن کو ئەورۆپی مەجبووریەتا وان هەیە کو داویا مایی یا دنیایێ «مەدەنی» بکن. پێشی دبە کو ب نسبەت ئەشکەرە بە کو رامانگەرێن رۆناکبیریێ رەخنەیەکێ ل مێتنگەریێ دگرن. سیستەما هاکمیەتا مێتنگەر کو تێ دە کۆلەتی، کەدا مەجبوورکری یا نیڤ-فەئۆدال، ئان بێملککرن هەبوو، ل دژی تەزا بنگەهین ئا رۆناکبیریێ بوو کو هەر تاکەکەس خوەدی ئاقل ئە و بەهرەیا خوە-برێڤەبرنێ یە. لێ گەشبوونا تەئۆریا سیاسی یا دژ-مێتنگەر هەوجەیی ئەتیکەکە ژ ڤێ گەردوونیتر بوو کو مرۆڤایەتیا هەڤپار ئا هەموو مرۆڤان ناس بکە. ل بەر بەرژەوەندیێن ئابۆری یێن د کۆنترۆلکرنا ئاخا خوەجهان و ئیستسمارکرنا کەدا وان، هات دیتن کو گەردوونیتیا تهۆماسیزمێ بنگەهەکە ب نسبەت لاواز دابین دکە ژ بۆ رەخنەلێگرتنا مێتنگەریێ. دەما تەنگژینا ناڤبەرا گەردوونیپارێزیا رازبەر ئا هقووقا خوەزایێ و پراتیکێن چاندی یێن فیلی یێن گەلێن خوەجهـ ل بەر چاڤ بێ گرتن، پر رهەت بوو کو جوداتیێن خوەجهان وەک دەلیلێن ئیهلالکرنا هقووقا خوەزایی بێن شیرۆڤەکرن. پاشە ئەڤ بوو سەدەما مەشرووکرنا مێتنگەریێ.

ددەرۆت یەک ژ خورتترین رەخنەگرێ مەدەنیەتا ئەورۆپی بوو. د تەڤکاریا خوە یا د دیرۆکا دو هندستانان[2] ئا راینال دە، ل هەمبەری وێ نێرینێ دەردکەڤە کو گەلێن خوەجهـ ژ مەدەنیەتا ئەورۆپایێ ئیستفادە دکن، و دبێژە مێتنگەرێن ئەورۆپی ب خوە بێمەدەنیەت ئن. ئیدا دکە، چاند («کاراکتەرێ نەتەوەیی») ئەخلاقێ تەلکین دکە و نۆرمێن هورمەتێ خورت دکە، لێ دەما فەردەک ژ وەلاتێ خوە دوور بە، ئەڤ نۆرم ژ هەڤ بەلاڤ دبن. ل گۆر ددەرۆت، ئیمپەراتۆریێن مێتنگەر گەلەک جاران دبن مەکانێن زالمیا بێهەد، ژ بەر کو مێتنگەر ژ سازیێن زاگۆنی و دانەکرنێن نەفەرمی دوور ئن، ئەڤ هینبوونیێن خوە-سینۆرکرنێ لاواز دکە و ئاژۆیا مرۆڤێ خوەزایی یا شیدەتێ ئیفشا دبە (Muthu 2003).

ددەرۆت ل دژی ئاوایێن مەشرووکرنێن سەردەست ئێن مێتنگەریئا ئەورۆپی ژی دەردکەت. هەر چقاس وی دپەژراند کو مەشروو یە کۆلۆنیکرنا هەرێمەکە کو شێنی لێ تونەبن، وی ئسرار دکر کو تجار و کاشفێن بیانی مافێ وان تونەیە تێکەڤن وەلاتێن کو شێنی لێ هەنە. ئەڤ گرینگ ئە ژ بەر کو مافێ تجارەتێ (تەنێ وەک تجارەت نەدهات فامکرن، خەباتێن مسیۆنەریێ و کشفکرنێ ژی تێ بوو) ژ ئالیێ رامانگەرێن سپانی ڤە وەک سەدەما مەشرووئیەتا مێتنگەریێ دهات بکارانین د سەدسالا شانزدەهـ و هەڤدەمین دە. سەمبۆلا ڤێ بۆچوونێ نێرینا ڤجتۆرا بوو کو گەلێ خوەجهـ نکارە تجار و مسیۆنەرێن ئاشتیخواز دەرخینن بێیی کو هقووقا نەتەوەیان ئیهلال بکن. گەر گەلێ خوەجهـ ل هەمبەری ڤان بسەکنە، سپانی دکاربوون ب ئاوایەکی مەشروو شەر بدن دەستپێکرن و ئاخا وان فەتهـ بکە. ددەرۆت بیلهەسە ل دژی ڤێ نێرینێ دەردکەڤە و دیار دکە کو تجارێن ئەورۆپی خوە «وەک مێڤانێن خەتەرناک» ئیسبات کرنە. (Muthu 2003: 75)

رامانگەرێن رۆناکبیریێ بەری کو بکاربن رەخنەیەکە مەجبوورکەر ئا مێتنگەریێ بکن، دڤیابوو گرینگیا چاندێ و ئیهتمالا پراتیا چاندی ناس بکرانا. ئەو ئانگاشتا کو هەموو تاکەکەس ب وەکهەڤی هێژایی رێز و هورمەتێ یە هەوجە بوو، لێ تێر نەدکر ببە بنگەهـ ژ فکرەکە دژ-ئیمپەریالیست رە. دڤیابوو قەبوول بکرانا کو مەیلا گەشکرنا سازی، ڤەبێژە و پراتیکێن ئەستەتیک ئێن چێشتدار ژی بەهرەیەکە ئەساسی یا مرۆڤی یە. ناڤلێکا مۆئەورس ئان تشتا کو ئیرۆ دکارە وەک چاند بێ بناڤکرن، وێ فکرێ دهەوینە کو مرۆڤایەتیا هەیبەرێن مرۆڤی د پراتیکێن جودا دە خوە نیشان ددە، ئەو پراتیکێن کو ل هەمبەری زەهمەتیێن هەبوونێ وەک چارەسەری پەژراندنە.

بەرهەمێن دژ-ئیمپەریالیستێن رۆناکبیریێ یێن مینا ددەرۆت و کانت تێکۆشینا وان ئا ب تەنگژینا ناڤبەرا تێگەهێن گەردوونیهەز ئێن مینا مافێن مرۆڤان و رەئالیتەیێن پراتیا چاندی رابەر دکن. پارادۆکسا دژ-ئیمپەریالیزما سەردەما رۆناکبیریێ ئەو ئە کو رەهێن هەیسیەتا مرۆڤی د کاپاسیتەیا ئێقل ئا مرۆڤێ گەردوونی دە دهات دیتن. لێ دەما مرۆڤ ب وان پراتیکێن چاندی رە، یێن ئەورۆپی نە ئاشینا نە ئان ژێ ئاجز دبن، مژوول دبن، ئیراسیۆنەل خویا دکن و لۆما ناسین و هورمەتێ هەق ناکن. چارەسەریا ددەرۆت ئەو بوو کو پارتکولەری [نە-گەردوونیبوون] وەک تایبەتیا مرۆڤی یا گەردوونی بێ پێناسەکرن. ب گۆتنەکە دن، وی دوپات دکر کو هەموو مرۆڤ خوەدی ئارەزوویێن مانەند ئن کو قائدەیێن بکێر بافرینن ژ بۆ رەفتارێن مرۆڤی دا کو دەرفەت بدن ئاوایێن تایبەت ئێن ژیانێ گەش ببن بێیی کو خوە ب خوە رێ بدن بێئەدالەتی و زالمیێن هشک. (Muthu 2003: 77) بررەک جورەیێن چارەسەریێ هەنە ل دژی کێشەیێن کو هەبوونا مرۆڤی بوویە سەدەم. هەموو جڤاک لازم ئە ریەکێ ببینە دا کو د ناڤبەرا ئەگۆئیزما تاکەکەسی و جڤاکیبوونێ دە هەڤسەنگیەکێ چێبکە و بکاربە رابە ژ بن زەهمەتیێن هاوردۆرا فزکی. ژ ڤێ روانگەیێ، چاند ب خوە، ژ راسیۆنالیتەیێ بێتر، کاپاستەیەکە گەردوونی یا مرۆڤان ئە.

ددەرۆت، ژ گەلەک فیلۆزۆفێن سیاسەتێ یێن سەدسالا هیژدەمین و نۆزدەمین جودا دفکری و نەدگۆت جڤاکێن نە-رۆژاڤایی هۆڤ (پرمتڤە-نەبوونا برێخستنبوونا سیاسی و جڤاکی) ئن، نە ژی دگۆت ئاوایێن تێکەلتر ئێن برێخستنبوونێن جڤاکی راسەرتر ئن. یەک ژ مژارێن کلید کو رەخنەگر ژ ئالیگرێن مێتنگەری و ئیمپەریالیزمێ ڤەدقەتاند، نێرینا وان ئا دەرهەقێ تێکلیا چاند، دیرۆک و پێشکەتنێ دە بوو. پرانیا فیلۆزۆفێن خوەدی نفووز ئێن ل فرانسا و ئینگلیستانا سەدسالێن هیژدەمین و نۆزدەمین، ب ئاوایەکی ڤەرسیۆنا بۆچوونا پێشکەتنا دیرۆکێ کو ب رۆناکبیریا سکۆتلاندێ رە دهات تێکلدارکرن، دپەژراندن. ل گۆر تەئۆریا مەرهالەیی یا پێشکەتنا دیرۆکی، هەموو جڤاک ب خوەزایی ژ نەچیرڤانیێ بەر ب خوەدیکرنا هەیوانان، جۆتکاری، تجارەتێ چوونە. ئەڤ پێڤاژۆیەکە گەشبوونێ یە کو د هەمان دەمێ دە د رێچەکە چاندی رە ژی دچوو، ژ «وەهشەت»ئێ بۆ «بارباری»یێ و ژ ور ژی بۆ «مەدەنیەت»ئێ. «مەدەنیەت» نە تەنێ نیشانەیەکە پێشڤەچوونا مادی بوو، دارازەکە نۆرماتیڤ ژی بوو دەربارێ پێشڤەچوونا ئەخلاقی یا جڤاکێ دە. (Kohn & O’Neill 2006)

زمانێ مەدەنیەت، وەهشەت و بارباریێ د نڤیسکارێن مینا ئەدموند بورکە، کارل مارکس و ژۆهن ستوئارت ملل دە ژی بەربچاڤ بوو. لۆما وێ نە راست بە کو ئەڤ ئەنجام ژێ دەرکەڤە کو گەشبوونا تەئۆریا دیرۆکا پێشڤەچوونێ جوداتیا نەریتا لیبەرال ئە؛ لێ دەما تێ دیتن شەخسیەتێن رۆناکبیریا سکۆتلاندێ یێن مینا فەرگوسۆن و سمتهـ د ناڤ ئیزاهکارێن وێ یێ سەرەکە دە نە، ب لیبەرالیزمێ ڤە تێ تێکلدارکرن. سمتهـ ب خوە ل دژی ئیمپەریالیزما ب سەدەمێن ئابۆری بوو. وی دگۆت، تێکلیێن بەندەبوونێ یێن ناڤبەرا مەترۆپۆل و پەراوێزێ مەکانزمایا بازارێ یا خوە ب خوە-دروستکرنێ خرا دکە و ئەندیشە دکر کو مالیەتێ هاکمیەتا لەشکەری بارێ باجێ مەزن بکە. (Pitts 2005) لێ، ئەو فکرا کو ئیدا دکە مەدەنیەت لووتکەیا پێڤاژۆیا پێشکەتنا دیرۆکی یە، د مەشرووکرنا ئیمپەریالیزمێ دە ب کێر هات. ل گۆر ئودای مەهتا، ئیمپەریالیزما لیبەرال ئەنجاما هەڤباندۆریا گەردوونیهەزی و فەهما دیرۆکا پێشڤەچوونێ بوو (1999). دۆکترینەکە بنگەهین ئا لیبەرالیزمێ ئیدا دکە هەموو تاکەکەس کاپاسیتەیەک وان هەیە ژ بۆ مهاکەمە و خوە-برێڤەبرنێ. تەئۆریا دیرۆکا پێشکەتنێ ڤێ گەردوونیپارێزیێ ب ڤێ فەهمێ دگوهەرینە کو ئەڤ کاپاسیتە ئانجەخ د مەرهالەیەکە دیار ئا مەدەنیەتێ دە پەیدا دبن (McCarthy 2009). وەک میناک، ل گۆر ژۆهن ستوئارت ملل (ژ نها شوون دە ملل)، یێن هۆڤ کاپاسیتەیا وان تونەیە خوە ب رێ ڤە ببن ژ بەر ئەشقا وان ئا زێدە یا ئازادیێ. ل ئالیێ دن، سەرف، کۆلە و گوندیێن جڤاکێن باربار ئەوقاس هینی ئیتائاتێ دبن کو کاپاسیتەیا وان ئا ژ بۆ راسیۆنالیتەیێ دفەتسە. تەنێ جڤاکێن تجارێتێ دکن وان شەرت و مەرجان هلدبەرینن کو دەرفەت چێببە تاکەکەس پۆتانسیەلا خوە یا ئازادی و خوە-برێڤەبرنێ پێک بینن. ل گۆر ڤێ مانتقێ، جڤاکێن مەدەنی یێن مینا بریتانیایا مەزن ب رێڤەبرنا گەلێن کێم-پێشکەتی خزمەتا بەرژەوەندیێن وان دکن. ژ ڤێ روانگەیێ، ئیمپەریالیزم، نە تەنێ ئاوایەکی هاکمیەتا سیاسی و ئیستسمارکرنا ئابۆری یە لێ پراتیکەکە پاتەرنالیستیک ئا رێڤەبرنێ یە کو «مەدەنیەتێ» (یانێ مۆدەرنیزاسیۆن) ئیخراج دکە دا کو پێشکەتنا گەلێن خوەجهـ تەشویق بکە. رێڤەبریا دەسپۆتیک (و ملل تەرەدود ناکە د بکارانینا ڤێ ناڤلێکێ دە) ئاموورەک ئە کو خزمەتا پێشکەتنێ دکە، و د تالیێ دە، وان دکە خوەدی کاپاسیتەیا خوە-برێڤەبرنێ.

ملل، کو تەماما ژیانا خوە دە کارمەندێ شیرکەتا بریتانی یا هندستانا رۆژهلات بوو، قەبوول دکر کو رێڤەبرنەکە دەسپۆتیک ئا ژ ئالیێ گەلەکی بیانی دکارە رێ ڤەکە ل بەر بێئەدالەتی و ئیستسمارا ئابۆری. ئەڤ ئیستسمار، گەر نەیێن کۆنترۆلکرن، دکارە مەشرووئیەت و باندۆرا پرۆژەیا ئیمپەریال تێک ببە. د نێرینێن ل سەر رێڤەبریا تەمسیلی[3] (1861) دە، ملل چار سەدەمان تەسبیت دکە بێ چما گەلێن بیانی (یانێ ئەورۆپی) نە گونجاڤ ئن مێتنگەهان ب رێ ڤە ببن. ئا یەکەم، سیاسەتمەدارێن بیانی نەزان ئن دەربارێ شەرت و مەرجێن لۆکال دە کو ناسینا وان پێویست ئە ژ بۆ چارەسەرکرنا پرسگرێکێن سیاسەتا گشتەیی. ئا دویەم، ژ بەر جوداتیێن چاندی، زمانی و گەلەک جاران دینی یێن ناڤبەرا مێتنگەر و مێتنگەهکری دە، مێتنگەر زێدە نکارە خوەدی سەمپاتی بە ل هەمبەری گەلێن خوەجهـ و مهتەمەل ئە ب زۆرداری تەڤبگەرە. ئا سێیەم، مێتنگەر ب راستی ژی هەول بدە مامەلەیەکە ئادل بکە ب گەلێن خوەجهـ رە، مەیلەکە وان ئا خوەزایی هەیە کو یێن مینا خوە (مێتنگەرێن دن ئێن بیانی ئان تجار) نێزیکتری خوە ببینن. پر موهتەمەل ئە ئەڤ مەیلا وان د پەڤچوونان دە رێ ڤەکە ل بەر دارازێن چەوت. ئا داوی، ل گۆر ملل، مێتنگەر و تجار دچن ب کەدەک ئان ریسکەکە پچووک دەولەمەندی ب دەست بخن؛ ئەڤ ژی تێ وێ مانەیێ کو فەئالیەتا وان ئا ئابۆری ژ پێشخستنا وەلاتێ کۆلۆنیکری بێتر گەلەک جاران وی ئیستسمار دکە. ئەڤ ئارگومان ئۆلانا وان خالێن د گەلەک نڤیسێن ئەدمود بورکە دە بوو کو ئێرشی برێڤەبرنا خراب ئا ل هندستانێ دکرن، ب تایبەتی ئاخافتنا ناڤدار ل سەر پێشنوومایا زاگۆنا هندستانا رۆژهلات ئا فۆخ (1783-Speech on Fox’s East India Bill). لێ، لێکۆلینێن ڤێ داویێ ئەو نێرینا کو بورکە مخالفەکی ئیمپەریالیزمێ بوو هلوەشاند. دانەل ئۆئنەئلل ئیدا دکە، بورکە ئالیگرەکی سادق ئێ ئیمپەراتۆریا بریتانی یا سەدسالا نۆزدەمین بوو (2016). ل گۆر ئۆئنەئلل، بەرەڤانیا بورکە ئا ئیمپەراتۆریێ، ژ ئالیێ ئیدەئۆلۆژیک ڤە ل هەڤ دکە ب مخالەفەتا وی یا مهافەزەکار ئا ل هەمبەری شۆرەشا فرانسایێ. 

چارەسەریا ملل ژ بۆ ئیمپەریال ئەو بوو ژ بۆ بەرژەوەندیا سازیەکە ئیداری یا پسپۆر چاڤدێریا پارلامەنتۆیێ ب دوور بخە. ئەندامێن ڤێ سازیا پسپۆر وێ بهاتنا پەروەردەکرن کو دەربارێ شەرت و مەرجێن لۆکال دە ببن خوەدی ئاگاهی. هکومەت وێ پەرەیێ وان بدایا و وەک شەخس وێ ژ ت بەرژەوەندیێن ئابۆری سوود وەرنەگرتانا؛ ئەوچاخ وێ بکاربوونا ب ئاوایەکی ئادل ناڤبەرا مێتنگەران و گەلێ خوەجهـ دە ناڤبەینکاری بکرانا. لێ، ملل نەدگۆت کا ل جیەکی کو دەستهالتداریا سیاسی نە مەجبوور بە هساب بدە خەلکێ، گارانتیا رێڤەبریەکە باش چ یە. د ڤێ مانەیێ دە، نڤیسێن ملل نیشانەیا نەسەرکەفتیبوونا فکرا ئیمپەریال ئا لیبەرال ئە. 

رامانگەرێن سەدسالا نۆزدەمین چەندین نێرینێن وان هەبوو ل سەر مەشرووئیەتا هاکمیەتا بیانی و فەتهکرنێ. ئالەخس دە تۆجقوئەڤللە، وەک میناک، دگۆت مێتنگەری خوە ناسپێرە فکرا «مسیۆنا مەدەنیکرنێ.» تۆجقوئەڤللە قەبوول دکر کو مێتنگەری بەلکی رێڤەبریەکە باش نینە ژ بۆ گەلێن خوەجهـ لێ ڤێ نەدکر کو ل دژی مێتنگەریێ بە، ژ بەر کو پشتگریا وی ب تەمامی خوە دسپارت مەنفەئاتا فرانسایێ. تۆجقوئەڤللە ئسرار دکر کو مێتنگەهێن فرانسایێ یێن ل جزایرێ وێ رەوشا فرانسایێ خورتتر بکە ل هەمبەری رەقیبێن وێ یێن وەک ئینگلیستانێ. مێتنگەهـ وێ ببوویا دەریەک ژ بۆ گەلهەیا زێدە کو دبوو سەدەما نەرهەتیێ ل فرانسایێ. تۆجقوئەڤللە ئەڤ ژی دگۆت کو هەولدانێن ئیمپەریال وێ هان بدایا هەستا وەلاتپارێزیێ ژی کو وێ هەڤسەنگیەک چێبکرا ل هەمبەری هێزێن ناڤەندرەڤ ئێن ماتەریالیزم و پەڤچوونا چینی.

تۆجقوئەڤللە ب ئاوایەکی چالاک هەڤکاریا پێشکەتنا پرۆژەیا فرانسایێ یا مێتنگەهکرنا جزایرێ کر. یەکەم ئانالیزا تۆجقوئەڤللە ئا ل سەر مێتنگەریێ د کامپانیایا وی یا د هلبژارتنا 1873یان ئا ژ بۆ مەجلیسا مەبووسان (Chamber of Deputies) دە هات چاپکرن. وەک ئەندامەکی مەجلیسا مەبووسان، تۆجقوئەڤللە هەبوونا فرانسایێ یا ل جزایرێ پاراست. د 1841ێ دە چوو جزایرێ و «ئەسسای ئۆن ئالگەریا» (ل سەر جزایرێ) نڤیساند کو بوو بنگەها دو راپۆرێن پارلامەنتۆیێ یێن ل سەر مژارێ (تۆجقوئەڤللە 1841). ژ ئالیگرێن نائیڤ ئێن «مسیۆنا مەدەنیکرنێ» جودا، تۆجقوئەڤللە دپەژراند کو ژ بۆ رێڤەبریەکە قەنج ئان پێشڤەچوونا مەدەنیەتێ، داگرکەریا لەشکەر پر هندک باندۆرا وێ چێبوویە. ب ئەشکەرەیی ل دژی تەئۆریا چار-مەرهالەیی یا رۆناکبیریا سکۆتلاندێ دگۆت، «ڤێگا ئەم ژ ئەرەبان گەلەکی باربارتر شەر دکن» و «مەرڤ مەدەنیەتێ ل ئالیێ وان دبینە.» (تۆجقوئەڤللە 1841: 70) لێ ئەڤ تەسبیت نەدهات مانەیا رەخنەگرتنا ل زلما فرانسایێ. ژ دێڤلا ڤێ، تۆجقوئەڤللە تاکتیکێن مینا ئیمهاکرنا زاد، ئیستملاککرنا ئەردان، و گرتنا سڤیلێن بێچەک پێشنیاز دکر. لێ نڤیسێن وی پر کێم هەولا مەشروویەتا فەلسەفی ددە و تەماما نەریتا شەرێ ئادل ژی رەد دکە و دبێژە، «د وێ باوەریێ دە مە کو مافێ شەر وێ سەلاهیەتێ ددە مە کو ئەم وەلێت وێران بکن.» (تۆجقوئەڤللە 1841: 70) د نڤیسێن تۆجقوئەڤللە یێن ل سەر جزایرێ دە، بەرژەوەندیێن نەتەوەیی یێن فرانسایێ ل پێش هەر تشتی یە و ئەندیشەیێن ئەخلاقی ب ئەشکەرەیی ل بەر ئارمانجێن سیاسی بێقیمەت دبن. 

د ئانالیزا تۆجقوئەڤللە ئا ل سەر جزایرێ دە خەما مەشرووئیەتا برێڤەبرنا مێتنگەر پر کێم ئە لێ ئەندیشەیێن دەربارێ پراگمایا رێڤەبریا مێتنگەر ئا کاریگەر گەلەک ئن. ل گۆر وی، ئیستکرارا رەژمێ گرێدایی شیانا رێڤەبریا مێتنگەر بوو کو رێڤەبریەرەکە قەنج دابین بکە ژ بۆ شێنیێن فرانسی یێن ل ور. تۆجقوئەڤللە دوپات دکر کو زێدە ناڤەندیبوونا سیستەما بریارگرتنا ل پاریسێ و پراتیکێن کەیفی ئێن سەرکێشێن لەشکەریا هەرێمی، ب هەڤ رە دبوون سەدەم کو مێتنگەرێن فرانسی یێن ل جزایرێ، مافێن سیاسی و سڤیل ئێن ل فرانسایێ هین بوونە ل ئالیەکی، ئەولەهیا ملکێ وان تونەبوو. تۆجقوئەڤللە ئاجز نەدبوو کو هقووقا لەشکەری تێ بکارانین ل دژی گەلێن خوەجهـ، لێ دەما ل دژی فرانسیێن ل ور دهات بکارانین، ئەڤ خەلەت ددیت. ب نێرینا تۆجقوئەڤللە، پیڤانا سەرکەفتیبوونا هەولدانێن فرانسایێ یێن ل جزایرێ ئەو ئە کو ئەو دەر چقاسی جازب ئە کو بێتر فرانسی بچن ل ور ب جی ببن. ژ بەر کو نە ممکون بوو کو رزایا گەلێ خوەجهـ بێ ستەندن، فرانسا نکاربوو ل جزایرێ هکم بکە بێیی کو جڤاتەکە ب ئیستکرار ئا مێتنگەر بافرینە. خوەجهـ دڤێ ب هاکمیەتا لەشکەری بهاتنا برێڤەبرن و فرانسی ژی وێ بهاتنا قانهکرن ب قەولێ قەزەنجا ئابۆری ل هاوردۆرەکە کو هەتا ژ دەستێ وان بێ مینا ژیانا چاندی و سیاسی یا ل فرانسایێ ژ نوو ڤە بێ هلبەراندن کو ل ور ب جی ببن. د «دویەمین نامە ل سەر جزایرێ» دە (Tocqueville 1837: 25)، پشتی سەردەمەکە کورت ئا چێبینیا دەربارێ «تێکلهەڤبوون»ئا نژادان، تۆجقوئەڤللە ژ ئالیێ رەقابەتا بەردەوام ئا گەلێ خوەجهـ و فرانسیێن ل ور ل جیهانا مێتنگەر دنێری، ئێدی رەقابەتەک هەبوو کو مەنفەئاتا ئابۆری یا فرانسیێن ل ور گارانتی بکە.

خەباتێن ڤێ داویێ بالێ دکشینن سەر نڤیسێن شەخسیەتێن زێدە کانۆنیک نەبوونە ژی (Bell 2016). کەئاللی مجبردە د Mr. Mothercountry de (2016) ل سەر کاریەرا ژامەس ستەپهەن دسەکنە و لێکۆلینێن ئارشیڤی ب کار تینە کو ڤالاهیا د ناڤبەرا پراتیکا برێڤەبرنا مێتنگەر و ئیدەئالا راسەریا هقووقێ دەردخە پێش. Karuna Mantena (2010) هەنجەتێن ئیمپەراتۆریێ: هەنری مائنە و داویا ئیمپەریالیزما لیبەرال[4] ل دژ دەردکەڤە کو مەفهوومێن لیبەرال ئێن پێشکەتن و مەدەنیەتێ رۆلەکە ناڤەندی لیستنە د مەشرووکرنا ئیمپەراتۆریا ڤجتۆریەن دە. مانتەنا رابەر دکە کو خەباتێن زانیارێ هقووقێ هەنری مائنە رۆلەکە گرینگ لستییە د گوهەرینا بەر ب چاندهەزیەکە نوو ڤە کو خەتەرە و زەهمەتیێن مەدەنیکرنا گەلێن خوەجهـ دوپات دکر.

4. مارکسیزم و لەننیزم

د سالێن داوی دە، لێکۆلینەران کێمتر بالا خوە دان سەر نیقاشێن دەربارێ مێتنگەریێ یێن نێریتا مارکسیست. ئەڤ نیشانەیا کێمبوونا باندۆرا مارکسیزمێ یە د ئاکادەمی و د سیاسەتا پراتیک دە. لێ، مارکسیزمێ هم ل تەئۆریا پاش-مێتنگەر هم ل تەڤگەرێن سەرخوەبوونێ یێن دژ-مێتنگەر باندۆر کریە. مارکسیستان بال کشاندنە سەر بنگەها مادی یا فرەهبوونا سیاسی یا ئەورۆپایێ و تێگەهـ ئافراندنە کو بکاربن راڤە بکن کا ئیستسمارا ئابۆری چما پشتی بداویبوونا دەستهلاتداریا سیاسی یا یەکسەر ژی دەوام دکە.

هەر چقاس مارکس ت جاری تەئۆریەکە مێتنگەریێ چێنەکربە ژی، ئانالیزا وی یا کاپتالیزمێ مەیلا وێ ب خوە یا فرەهبوونا ژ بۆ بازارێن نوو دوپات کریە. د بەرهەمێن خوە یێن کلاسیک دە، یێن مینا مانیفەستۆیا کۆمونیست، گروندرسسە و جاپتال، مارکس پێشبینی کریە کو برژوووازی وێ بازارا گلۆبال ئاڤا بکە و ئاستەنگیێن ل بەر فرەهبوونا خوە راکە. فرەهبوون ئەنجاما دینامیزما کاپتالیزمێ یە: هلبەرنا زێدە. رەقابەتا ناڤبەرا هلبەرینەران دکە کو هەقێ کارکەران بێ کێمکرن و ئەڤ ژی دبە سەدەما کێمخەرجکرن و مەزاختنێ. ژ بۆ ئابۆری هلنەوەشە، تەکانە رێ ئەو ئە کو بازارێن نوو بێن پەیداکرن ژ بۆ مالێن مەزێخێر ئێن زێدە. ژ روانگەیا مارکسیست، هن ئاوایێن ئیمپەریالیزمێ ژێنەگەر ئە. ب ئیخراجکرنا گەلهەیێ بۆ جیێن ژ ئالیێ چاڤکانیان ڤە دەولەمەند، نەتەوەیەک بازارەکێ دافرینە ژ بۆ مالێن خوە یێن ئیندوستریەل و کانیەکە ئەولە یێن چاڤکانیێن خوەزایی. وەلاتێن لاوازتر مەجبوور دمینن وێ تەرجیهێ بکن کو ب دلێ خوە مالێن بیانی قەبوول بکن و د ئەنجامێ دە ئیندوستریا ناڤمالی تێک بچە، ئان تەسلیمی هاکمیەتا سیاسی ببن، کو ئەنجاما وێ ژی هەمان تشت ئە.

د رێزەکە مەقالەیان دە کو د 1850 دە ل نەو یۆرک دائلی تربونە دە هاتنە وەشاندن، مارکس ب تایبەتی باندۆرا مێتنگەرییا بریتانی یا ل هندستانێ نیقاش دکە. ئانالیزا وی و تەئۆریا وی یا گشتی یا گوهەرینا سیاسی و ئابۆری ل هەڤ دکن. هندستانێ، وەک جڤاکەکە ب ئەسلێ خوە فەئۆدال پێناسە دکە، کو پێڤاژۆیا بێش ئا مۆدەرنیزاسیۆنێ تەجروبە دکە. لێ، ل گۆر مارکس، فەئۆدالیزما هندستانێ شێوازەکە جودا یا برێخستنبوونا ئابۆری یە. دگهاشت وێ ئەنجامێ ژ بەر کو وی باوەر دکر (ب ئاوایەکی خەلەت) کو ل هندستانێ ئاخا چاندنیێ مالێ هەڤپار ئە (owned communally). مارکس تێگەها «دەسپۆتیزما رۆژهلاتی» دەملاند ژ بۆ تەسویرکرنا جورەیەکە تایبەت ئا هاکمیەتا چینی کو هێزا دەولەتێ یا باجستەندنێ دەملاند ژ بۆ چاڤکانیێن خوە ژ گوندیان تەمین بکە. ل گۆر مارکس، دەسپۆتیزما رۆژهلاتی ل هندستانێ پەیدا بوویە ژ بەر کو هلبەرینا جۆتکاریێ گرێدایی خەباتێن گشتەیی یێن قاد-فرەهـ بوو، مینا ئاڤدانێ کو تەنێ دکاربوو ژ ئالیێ دەولەتێ بێ فینانسەکرن. ئەڤ دهات وێ مانەیێ کو سیستەمەکە ئۆتۆرتەیێ یا نە-ناڤەندی نکاربوو تێکەڤە شوونا دەولەتێ. ل ئەورۆپایا رۆژاڤا، ملکێ فەئۆدال پەیدەرپەی دکاربوو بگوهەرە ببە ملکێ تایبەت، ملکەکی کو بکاربە بێ دەورکرن. ل هندستانێ، خوەدیتیا ئاخێ یا کۆمونال نەدهشت ئەڤ پێک بێ، لۆما رێ دگرت ل بەر چاندنیا تجاری و بازارێن سەربەست. ب سەدەم کو «دەسپۆتیزما رۆژهلاتی» رێ دگرە ل بەر گەشبوونا خوەمالی یا مۆدەرنیزاسیۆنا ئابۆری، هاکمیەتا بریتانیایێ دبە ئاکتۆرا مۆدەرنزاسیۆنا ئابۆری.

ئانالیزا مارکس کو مێتنگەریێ وەک هێزەکە پێشڤەروو یا مۆدەرنیزەکرنا جڤاکەکە فەئۆدال ئا پاشڤەروو دبینە، وەک راسیۆنالیزەکرنەکە شەفاف ئا سەردەستیا بیانی خویا دکە. لێ، ئیزاهەتا وی یا هاکمیەتا بریتانی، رەنگڤەدانا هەمان دودلیا د وارێ کاپتالیزما ل ئەورۆپایێ دە یە. د هەردویان دە ژی، مارکس قەبوول دکە کو ئێش و ئازارەکە مەزن چێبوویە د ڤەگوهەرتنا جڤاکا فەئۆدال بۆ یا برژوڤا، ژ ئالیەکی ڤە ژی ئسرار دکە کو ئەڤ ڤەگوهەرتن هم لازم بوو هم ژی پێشڤەروو بوو. ئانگاشت دکە کو گەر تجارەتا بیانی تێکەڤە هندستانێ، ئەڤ ئێ رێ خوەش بکە ل بەر شۆرەشەکە جڤاکی. ژ بۆ مارکس، ئەڤ لناڤهەڤکەتن ئەنجامێن وێ هم ئەرێنی هم نەیێنی هەنە. دەما گوندی ئاموورێن دەبارا خوە یا کەڤنەشۆپی وندا دکن، ئێش و ئازارەکە مرۆڤی یا پر مەزن چێدبە، لێ دەست نیشان ژی دکە کو جڤاتێن گوندیان قرێژی نە؛ وارێ زۆردەستی، کۆلەتی، هەژاری و زالمیا سیستەما کاستان ئن. مەرهالەیا یەکەمین ئا پێڤاژۆیا مۆدەرنیزاسیۆنێ ب تەمامی نەیێنی یە، ژ بەر کو خەلکێ فەقیر باجێن گران دان ژ بۆ پشتگریا هاکمیەتا بریتانی و تەهەمل کرن ژ تەڤلهەڤبوونا ژ بەر زێدەبوونا پەمبۆیێ ئینگلیز رە کو ب ئەرزانی دهات هلبەراندن. لێ، تالیا تالی، تجارێن بریتانی لێ های بوون کو هندستانی نکارن جاوێ ئیتهال بکرن ئان باج بدن رێڤەبریا بریتانی گەر ئەو ب ئاوایەکی کاریگەر مالێن ژ بۆ تجارەتێ هلنەبەرینن، کو رازەمەنیا بریتانی یا هلبەرین و ژێرخانەیێ تەشویق دکە. دگەل کو مارکس باوەر دکر کو مۆتڤاسیۆنا هاکمیەتا بریتانی چاڤبرچیتی یە و ب دارێ زۆرێ ل ور ئە، وی دیسا ژی ئەو وەک ئاکتۆرا پێشڤەچوونێ ددیت. ژ بەر ڤێ، نیقاشا مارکس ئا دەربارێ هاکمیەتا بریتانیایێ دە سێ رەهەندێن وێ هەنە: ئیزاهەتەکە دەربارێ کاراکتەرێ پێشڤەروو یێن دەستهلاتداریا بیانی، رەخنەیا ئێش و ئازارا مرۆڤی یا ژ بەر ڤێ، و ئارگومانتا وەک ئەنجام کو دەستهلاتداریا بریتانی دڤێ نە دائمی بە پشتی کو پۆتانسیەلا وێ یا پێشڤەروو ب جی هات.

لەنین، ئانالیزا خوە یا دەربارێ هاکمیەتا رۆژاڤا یا ئابۆری و سیاسی د کتێبچەیا خوە یا ئیمپەریالیزم: بلندرین مەرهالەیا کاپتالیزمێ[5] (1917) دە (بنر. چاڤکانیێن دن ئێن ئینتەرنەتێ) ئیفادە کر. لەنین ب ئاوایەکی زەلالتر فەهما ئیمپەریالیزمێ رەخنە کر. دیار دکر کو ئیمپەریالیزم تەکنیکەکە وها یە کو دهێلە وەلاتێن ئەورۆپی قەیرانا شۆرەشا ناڤمالی یا ژێنەگەر تالۆق بکن ب ریا ئیخراجکرنا بارێ خوە یی ئابۆری بۆ وەلاتێن لاوازتر. لەنین ئیدا دکر کو ئیمپەریالیزما سەدسالا نۆزدەمین ب مانتقا ئابۆری یا کاپتالیزما دەرەنگ ب رێ ڤە دچە. کێمبوونا رێژەیا کارێ بوویە سەدەما قەیرانەکە ئابۆری کو دکاربوو تەنێ ب ریا فرەهکرنا ئاخێ بێ چارەسەرکرن. لۆدبوونا کاپتالیست مەجبوور دهشت دەرکەڤن دەرڤەیی سینۆرێن خوە یێن نەتەوەیی ژ بۆ پەیداکرنا بازار و چاڤکانیێن نوو. ب ڤی هالی، ئەڤ ئانالیز ب یا مارکس رە هەڤاهەنگ کو مێتنگەریئا ئەورۆپی وەک بەردەوامیا پێڤاژۆیا فرەهبوونا ناڤخوەیی یا ل ناڤ دەولەتان و سەرانسەری ئەورۆپایێ ددیت. هم مارکس هم لەنین د وێ باوەریێ دە بوون کو مێتنگەری و ئیمپەریالیزم ئەنجاما وێ هەمان مانتقێ نە کو گەشبوونا ئابۆری و مۆدەرنیزاسیۆنا هەرێمێن پەراوێز ئێن ئەورۆپایێ ب رێ ڤە دبە. لێ د ئانالیزا لەنین دە هێمانەکە جهێ هەبوو. ژ بەر کو کاپتالیزما دەرەنگ ل دۆر پاوانێن نەتەوەیی خوە ب رێخستن دکر، رەقابەتا ژ بۆ بازاران دکەت شکلێ رەقابەتا لەشکەری یا ناڤبەرا دەولەتان ل سەر ئەردێن کو بکاربە لێ بێ هکمکرن تەنێ ژ بۆ فێدەیا خوە یا ئابۆری.

تەئۆرسیەنێن مارکسیست ئێن مینا رۆسا لوخەمبورگ، کارل کائوتسکی و نکۆلائ بوکهارن ژی ل سەر کێشەیا ئیمپەریالیزمێ سەکنین. هەلوەستا کائوتسکی گرینگ ئە ب تایبەتی ژ بەر کو ئانالیزا وی تێگەهێن نوو ب خوە رە ئانینە کو تەئۆریا سیستەمێن جیهانا هەڤچاخ و خەباتێن پاش-مێتنگەر دە هێ ژی رۆلەکە سەرەکە دلزین. کائوتسکی ل دژی وێ نێرینێ دەرکەت کو ئیدا دکر ئیمپەریالیزم رێ خوەش دکە ل بەر گەشبوونا هەرێمێن مارووزی ئیستسمارا ئابۆری دمینن. وی دگۆت، ئیمپەریالیزم تێکلیەکە ب نسبەت دەوامی یە کو هەڤباندۆریا ناڤبەرا دو جورە وەلاتان ساز دکە. (Young 2001) دگەل کو ئیمپەریالیزم د دەستپێکێ دە د شکلێ رەقابەتا لەشکەری یا ناڤبەرا وەلاتێن کاپتالیست دە شکل گرتیە، وێ ببە پەیمانەکە ڤەشارتی د ناڤبەرا بەرژەوەندیێن کاپتالیست دە کو بکاربن سیستەمەکە ب ئیستکرار ئا ئیستسمارکرنا جیهانا نە-پێشکەتی بدۆمینن. بنفووزترین ئالیگرێ هەڤچاخ ئێ ڤێ نێرینێ ئممانوئەل واللەرستەئن ئە کو ب تەئۆریا سیستەمێن-جیهانی تێ ناسکرن. ل گۆر ڤێ تەئۆریێ، سیستەما-جیهانی کۆمەکە تێکلیێن ب نسبەت ب ئیستکرار ئە د ناڤبەرا دەولەتێن ناڤەند و یێن پەراوێزێ دە. ئەڤ دابەشبوونا کەدێ یا ناڤنەتەوەیی ل گۆر مەنفائاتێن دەولەتێن ناڤەند سازکری یە (Wallerstein 1974–1989) و چاڤکانیان ترانسفەر دکە ژ پەراوێزێ بۆ ناڤەندێ. 

5. تەئۆریا پاش-مێتنگەر

ل گۆر فرانتز فانۆن، ئیستسمارا تپیک ئا ئابۆری یا مێتنگەریێ ب رێبازەکە نوو یا ب سایا سەرکێشیا برژووازیا کۆمپرادۆر، پارچەیەک ژ چینا رێڤەبر ئا خوەجهـ کو ب بەرژەوەندیێن ئابۆری یێ بیانی رە د تفاقێ دە یە، دکارە بێ میسۆگەرکرن. ژ روانگەیا تەئۆریا سیستەمێن-جیهانی، ئیستسمارا ئابۆری یا پەراوێزێ ئیلەهـ هەوجەیی هاکمیەتەکە سیاسی ئان لەشکەری ناکە. تەئۆرسیەنێن رەخنەیا ئەدەبیاتێ ژی ب هەمان ئاوایی بال کشاندن سەر پراتیکێن تەمسیلیەتێ کو مانتقا بەندەبوونێ ژ نوو ڤە هلدبەرینە، کو پشتی کۆلۆنیێن بەرێ سەربخوە بوونە ژی ددۆمە. خەباتێن قادا پاشمێتنگەر ژ خەباتا رێڤەکر ئا ئەدوارد سائد، ئۆرەنتالیزمئێ باندۆر گرت. سائد، د ئۆرەنتالیزمئێ دە تەکنیکا ئانالیزا گۆتارێ یا مجهەل فۆئوجائولت ل هلبەرینا زانینا دەربارێ رۆژهلاتا ناڤین دە تەتبیق کر. تێگەها ئۆرەنتالیزمێ کۆمەکە ببنیادکری یا تێگەهـ، فارازی، و پراتیکێن گۆتاری پێناسە دکر، کو د هلبەرین، شیرۆڤەکرن و نرخاندنا زانینا دەربارێ گەلێن نە-ئەورۆپی دە هاتنە ئەملاندن. ئانالیزا سائد ئەو دەرفەت دا لێکۆلینەران کو دەقێن ئەدەبی و دیرۆکی ژ هەڤ ڤەچرینن دا کو فام بکن بێ ئەڤ پرۆژەیا ئیمپەریالیست چاوا خورت دکن و دبن رەنگڤەدانا وێ. نە مینا خەباتێن بەرێ کو ل سەر مانتقا ئابۆری ئان سیاسی یا مێتنگەریێ هوور دبوون، سائد بالا خوە دا تێکلیا ناڤبەرا زانین و دەستهلاتداریێ. سائد، خەباتا چاندی و ئەپیستەمۆلۆژیک ئا ل سەر ئیمپەریالیزمێ دەرخست پێش دا کو فارازیا ئیدەئۆلۆژیک ئا زانینا نرخ-ئازادە تێک ببە و رابەر بکە کو «زانینا رۆژهلات» پارچەیەک بوو ژ پرۆژەیا دەستهلاتبوونا ل ور. ئۆرەنتالیزم دکارە وەک هەولدانەکێ بێ دیتن، کو قادا جۆگرافی و دیرۆکی یا رەخنەیا پشت-بنیادگەری یا زانینناسیا رۆژاڤا فرەهتر کریە.

سائد، تێگەها ئۆرەنتالیزمێ ب چەند ئاوایان دەملینە. ئا یەکەم، ئۆرەنتالیزم قادەکە تایبەت ئا خەباتێن ئاکادەمیک ئە دەربارێ رۆژهلاتا ناڤین و ئاسیایێ دە، هەر چقاس سائد وێ بەرفرەهـ دکە ژی کو دیرۆک، سۆسیۆلۆژی، ئەدەبیات، ئانترۆپۆلۆژی و ب تایبەتی فیلۆلۆژیێ ژی تێخە ناڤ. وەک پراتیکەکە کو ئالیکاریا پێناسەکرنا ئەورۆپایێ ژی دکە ب ئافراندنا تەسویرەکە سابت ئا ئێدنێن خوە، دەرڤەیی خوە یی دامەزرێنەر ژی تەسویر دکە. ئۆرەنتالیزم رێبازەکە کاراکتەریزەکرنا ئەورۆپایێ یە ب خێزکرنا ئیماژ ئان فکرەکە زد کو خوە دسپێرە هن تەزادێن دولبی (راسیۆنەل/ئیرراسیۆنەل، ئاقل/لاش، نیزام/کائۆس) کو ئەندیشەیێن ئەورۆپایێ ئیدارە دکە و ژ هۆلێ رادکە. د تالیێ دە، سائد دوپات دکە کو ئەو ئاوایەکی بکارانینا ئۆتۆریتەیێ یە ژی ب ریا برێخستنکرن و سەنفاندنا زانینا دەربارێ رۆژهلات دە. ئەڤ بۆچوونا گۆتاری جهێ یە هم ژ نێرینا ماتەریالیست کو زانین تەنێ رەنگڤەدانا بەرژەوەندیێن ئابۆری ئان سیاسی یە، هم ژ نێرینا ئیدەئالیست کو زانین بێئالی و نۆتر ئە. سائد، دا سەر شۆپا فۆئوجائولت و گۆتار وەک ئاوایەکی زانینێ تەسویر کر، نە کو وەک ئالاڤا خزمەتا دەستهلاتداریێ تێ بکارانین، ئەو ب خوە شێوازەکە دەستهلاتداریێ یە.

تەڤکاریەکە دن ئا نیڤ-کانۆنیک بۆ قادا تەئۆریا پاش-مێتنگەر، «مادوون دکارە بپەیڤە؟» (1988) ئا گایاتر سپڤاک ئە. سپڤاک ب پرسگرێکا تەمسیلیەتێ یا سائد مژوول دبە لێ وێ بەر ب ئاکادەمیا هەڤچاخ ڤە فرەهـ دکە. سپڤاک فکرا شەفافبوونا ئاخافتنا مادوونان ددە بەر پرسان. دەما ئاکادەمسیەنێن نیەت-قەنج دخوازن دەرفەت بدن مادوونان کو «ل سەر ناڤێ خوە بپەیڤن»، هێڤی دکن ب راکرنا ناڤبەینکاران (پسپۆر، هاکم، رێڤەبرێن ئیمپەریال، ئەلیتێن لۆکال) بهێلن هن هەقیقەتێن رەسەن ئێن خوە دسپێرن تەجروبەیێ دەرکەڤن هۆلێ. لێ تەجروبە ب خوە ب ریا تەمسلیەتێ تێ ئاڤاکرن؛ ژ بەر ڤێ، ئینکارکرنا پرسگرێکا تەمسیلیەتێ وێ تونە ناکە، تەنێ ناسینا وێ زەهمەتتر دکە. ئیددایا ناڤەندی ئا نڤیسێ ئەو ئە کو «تەمسیلیەت گرینگیا خوە وندا ناکە.» ژ بەر کو دەستهلاتداری ل هەر دەرێ یە، هەتا د زمێن ب خوە دە یە، شەفافی و رەسەنی نە ممکون ئە؛ ئەڤ تێ وێ مانەیێ کو خەباتێن تەڤلهەڤ و نیقاشبار ئێن شیرۆڤەکرنێ لازم ئن.

ئائژاز ئاهماد ئانگاشت دکە، لگەل ئیدیئایێن سپیڤاک کو د ناڤ نەریتا مارکسیست دە دخەبتە، نڤیسێن وێ، ئەو تایبەتیێن سەرەکە یێن مارکسیزمێ، ماتەریالیزم، راسیۆنالیزم و پێشکەتنێ پچووک دکن (Ahmad 1997). ل گۆر ئاهماد، سپڤاک وەک ئاوایەکی هلبەرینێ، ژ بنیادێن سازوومانی و باندۆرێن ماتەریال ئێن کاپتالیزمێ بێتر، ب ڤەبێژەیێن کاپتالیزمێ رە ئەلاقەدەر دبە. رەخنەیا تووژ ئا سپڤاک ل تەڤگەرێن کو کردەیێن مادون ئەساس دگرن، ئیدایا سەرەکە یا سیاسەتا مارکسیست لاواز دکە، کو پرۆلەتەریایێ دکە خوەدی ئیمتیازێن هەڤپار، هەقیقی کو ژ ئالیێ سیستەما کاپتالیست ڤە هاتیە هلبەراندن. 

Vivek Chibber (2013) و Dipesh Chakrabarty (2007) ژی ل سەر ڤان بابەتان سەکنین. جهاکرابارتی، د کتێبا خوە یا گرینگ پرۆڤنجالزنگ ئەئورۆپە دە دبێژە تێگەهێن ئەورۆپی یێن بەربچاڤ ئێن مینا فەزایا سێهرا وێ خرا بوویە، دەما سەکولەر و سەروەری بەرێ زانستێن جڤاکی دیار دکن. دەما ئەڤ ستاندارد وەک گەردوونی بن مامەلە دبینن، جیهانا سێیەم وەک نەتەمام ئان کێم خویا دکە. جهببەر ل دژ ڤێ هەلوەستێ دەردکەڤە. جهببەر رەخنە ل خەباتێن مادوونان دگرە و کاتەگۆریێن گەردوونی یێن مینا کاپتالیزم، چین، راسیۆنالیتە و ئۆبژەکتڤیتەیێ دپارێزە. دبێژە ئەڤ کاتەگۆری هەوجە ناکە کێمکەر ئان ئەورۆسەنتریک بن، و ئەو کێرهاتی نە د رۆنیکرنا مۆتڤاسیۆنا ئاکتۆرێن سیاسی و سینۆرێن بنیادی یێن سەرکێش روو ب روو دمینن ل وەلاتێن مینا هندستانێ.

ئەڤ نیقاش رەنگڤەدانا تەنگژینا د ناڤ قادا خەباتێن پاشمێتنگەر ئە. هەر چقاس هن رامانگەر هم ژ مارکسیزمێ هم ژ پشتبنیادگەریێ ئیستفادە بکن ژی، هەردو تەئۆری هەدەف، رەباز و فارازیێن وان جودا نە. د زانستێن مرۆڤی دە، تەئۆریا پاشمێتنگەر مەیلدار ئە کو باندۆرا رامانا پشتبنیادگەر نیشان بدە، ل ئالیێ دن، تەئۆرسیەنێن دەرمێتنگەریێ ل سەر دیرۆک، ئابۆری و سازیێن سیاسی هوور دبن. دگەل کو تەئۆریا پاشمێتنگەر ب مەسەلەیێن مەلەزتی، دیاسپۆرا، تەمسیلیەت، ڤەبێژە، و زانین/دەستهلاتداریێ رە ئەلاقەدەر دبن، تەئۆریێن دەرمێتنگەریێ د تاتێلا شۆرەش، نەوەکهەڤیا ئابۆری، شدەت و ناسنامەیا سیاسی دە نە.

هن ئاکادەمسیەنان دەست پێ کرنە بکێربوونا ماهیەتا تەئۆریا پاشمێتنگەر ددن بەر پرسان. مینا فکرا تەئۆریا سکۆتلاندی یا چار-مەرهالەیان، دگەل کو تەئۆریەکە کو پر کێم ئالیێن وان ئێن هەڤپار خویا دکە، ماهیەتا پاشمێتنگەریێ ژی خویایە خوە دسپێرە فەهمەکە پێشڤەروو یا دیرۆکێ (McClintock 1992). ئەو دیار دکە کو، بەلکی بێیی کو های ژێ هەبە، تێگەهێن مەلەزتی، جودابوون، پارتیکولەربوون و پراتی دبە کو رێ بدە جورەیەکە دۆگماتیزما مەتۆدۆلۆژیک ئان مانتقا پێشڤەچوونیێ (developmental). ئا دن، تێگەها «مێتنگەری» وەک نیشانەیا ڤێ قادا لێکۆلینێ پرۆبلەماتیک ئە ژی، ژ بەر کو ل دەڤەرێن کو تەکنیکێن پر جودا یێن هاکمیەتێ هاتنە تەجروبەکرن هەڤپاریێن بێمانتق ئێن دیرۆکی دەردخە پێش. ب ڤی ئاوایی، ئاژۆیا کریتیک ئا ل پشت تەئۆریا پاشمێتنگەر ل خوە ڤەگەریا ب بالکشاندنا سەر رێبازا کو ئەو ب خوە دکارە ب ئارەزوویا ئوتۆپیک ئا بۆراندنا تراڤمایا مێتنگەریێ بێ ئیشارەتکرن (Gandhi 1998).

6.  ناسین و سەرهلدان ل دەولەتێن مێتنگەر ئێن نشتەجی

ئاکادەمسیەنێن خوەجهـ پاش-مێتنگەری رەخنە کرن کو ئەڤ تێگەهـ هەبوونا بەردەوام ئا دەولەتێن مێتنگەر ئێن نشتەجی ڤەدشێرە. خالەکە نیقاشبار ئا د لیتەراتورا تەئۆریا هەڤچاخ ئا سیاسی یا خوەجهان دە ئەو رادە یە کو بەشداریا د سازیێن مێتنگەر ئێن لەگال و سیاسی دە دکارە بێ ئارەزووکرن دا کو وان ڤەگوهەرینن. د ناڤەندا ڤێ نیقاشێ دە ئەو پرس هەیە کا گەلۆ باهەنگکرنا سازوومانی یا ژ بۆ لهەڤانینێ بەرژەوەندیێن خوەجهان پێش ڤە دبە ئان ژ نوو ڤە هلدبەرینە وان شەرت و مەرجێن هاکمیەتا کو ئانجەخ تێکلیا دیرۆکی یا مێتنگەریا نشتەجهـ ددە دۆماندن. کۆمەکە ئاکادەمسیەن سیاسەتا رەدکرن و ڤەژینێ دوپات دکن. د ناڤبرێن مۆهاوکان: ژیانەکە سیاسی ل سەر سینۆرێن دەولەتێن نشتەجی[6] (2014) دە Audra Simpson ئیدا دکە، پراتیکێن دەمۆکراتیک ئێن هەڤچاخ ئێن ناسینێ گەلێن خوەجهـ ڤەدگوهەرینە، وان ژ نەتەوەیێن سەروەر دکە وەلاتیێن ئەتنیک ئێن کێمار. دیار دکە کو تێکۆشینا ژ بۆ خوە-برێڤەبرنێ هەوجەیی سیاسەتەکە رەدکرنێ یە. کێشەیا سیاسەتا لهەڤهاتینێ ئەو ئە کو ئەو د ناڤ سیستەمەکە وها دە دمینە کو ب مانتقا لیبەرالیزما رۆژاڤایی تێ برێڤەبرن و ب هییەرارشیێن پارچەیەک ژ وێ تێن سازکرن. ڤەژین، هەری باش ب سیاسەتا رەدکرنێ کو مافێ دیارکرنا سبەرۆژا خوە و سەروەریێ ئارمانج دکە ب ریا ژنووڤەئەنتەگرەکرنا چاند و ئادەتێن خوەجهـ، پێک تێ. 

د واسáسە: رێچێن خوەجهان ئێن کریار و ئازادیێ[7] (2005) دە، Taiaiake Alfred دبێژە، گوهەرتنەکە مانیدار ئا د شەرتێن مێتنگەهبوونێ دە هەوجەیی ڤەگوهەرینەکە دۆمدار ئا جڤاکێ یە ب ریا ڤەژینا خوەجهان. ل گۆر ئالفرەد، ژنووڤەئەنتەگراسیۆن نکارە پێک وەرە د ناڤ چارچۆڤەیا رۆژاڤایی یا لیبەرال دە ژ بەر کو مەجبووریەتێن کاپتالیزمێ و شێوازێن ژیانا خوەجهان قەت ل هەڤ ناکن. ژ بەر ڤێ، هەولدانێن لیبەرال ئێن لهەڤهاتنێ وێ هەر تم ل دژی هەولدانێن جڤاتێن خوەجهـ ئێن ژ بۆ مافێ دیارکرنا سبەرۆژا خوە بن. دانسا ل سەر پشتا کووسیێ مە: چیرۆکێن ژنووڤە-ئافراندن، ڤەژین و پەیدابوونەکە نوو یا نسهائابەگ[8] (2011) Leanne Betasamosake Simpson دیار دکە کو ژنووڤەسازکرن دڤێ ژ هوندر دەست پێ بکە، و گەلێ خوەجهـ لازم ئە نە تەنێ دیرۆک و ئادەتێن پێش-مێتنگەر ژ نوو ڤە ساز بکن، چاند و نەریتێن برێڤەبرنێ یێن خوەجهـ ژی ژ نوو ڤە بدن ناساندن ب ریا نەریتا دەڤکی یا چیرۆکبێژیێ وەک چارچۆڤەیەکە ناساندنا تەجروبەیا جڤاکی.

گلەن جۆئولتهارد چارچۆڤەیا تەئۆریک ئا ڤەژین و رەدکرنێ فرەهتر دکە د چەرمێ سۆر، ماسکەیێن سپی: رەدکرنا سیاسەتا مێتنگەر ئا ناسکرنێ[9] (2014) دە و ئانالیزەکە رەخنەیی یا تەجروبەیێن دیرۆکی و سیاسی یێن گەلێ خوەجهـ ئێ ل کانادایێ پێشکێش دکە. جۆئولتهارد دبێژە، رێبازێن نها یێن لهەڤهاتنێ مەیلدار ئن کو کریارێن بێملککرن، شیدەت و دەرخستنا گەلێن خوەجهـ ژ جی و چاندێن وان بێدیرۆک بکن و نۆترالیزە بکن. ل گۆر جۆئولتهارد، مێتنگەرییا نشتەجی پێڤاژۆیەکە بەردەوام ئە، نە تەنێ میراتا بێئەدالەتیێن دەرباسبوویی یە. ئەڤ ئەشکەرە یە د وارێ داخوازکرنا ئەردێن نەچارەسەرکری، بێملککرنا ئاخێ، سینۆرێن ل سەر رێڤەبریێن خوەجهـ، و بێوارکرنا تەرزا ژیانا خوەجهان دە —کو گرێدایی ژیانا ل سەر ئاخا خوە یە. جۆئولتهارد، ژ دێڤلا خوە-سپارتنا ناسینا ژ ناڤ تێکلیا مێتنگەریا نشتەجی، ژ بۆ خوەجهان سەروەریێ دپارێزە ب تەڤگەرەکە ئینتەلەکتوئەل، جڤاکی، سیاسی و هونەری کو «ببە نیشانەیا ڤەژینا» نرخ، رێگەز و پراتیکێن چاندی یێن کەڤنەشۆپی.

ناڤێ کتێبا جۆئولتهارد چەرمێ رەش، ماسکەیێن سپی[10] (1952) یا Frantz Fanon تینە بیرا مەرڤ. فانۆن، ب نڤیسینا ڤێ کتێبێ د سالێن 1950یی دە، ل دژی گەردوونپارێزیا رازبەر ئا فەلسەفەیا رۆژاڤایی دەرکەت، و نیشان دا بێ گەردوونپارێزی چاوا خزمەتا بنیادا تێکلیا هییەرارشیک ئا ناڤبەرا نشتەجی و یێ مێتنگەهکری دکە. تەئۆریا فانۆن ئا رەخنەیی وێ فکرێ هلدوەشینە کو تێگەهێن ئەورۆپی یێن پێشڤەچوونێ ئەدالەت ب پێش ڤە بریە و مەنفەئاتا بەرامبەر گارانتی کریە. فانۆن د چەرمێ رەش، ماسکەیێن سپی دە ل سەر گەشبوونا هشمەندیا رەشان هوور دبە ب کشفکرنا بیانیبوونا دەروونی و بێواربوونا ژ بەر هاکمیەتا مێتنگەر. فانۆن وێ خوەبوونا پارچەبوویی تەسویر دکە، کو ل ئالیەکی خوە ب چاندا فرەنسی رە دکە یەک، ل ئالیێ دن ژ ئیدەئالێن گەردوونپارێزی، وەکهەڤی و ئێقل تێ ڤەدەرکرن. خوەندنا جۆئولتهارد ئا فانۆن رۆنی دادخە سەر نێرینا وی کو ناسینا چاندی یا ژ ئالیێ دەولەتا مێتنگەر چارەسەریەک ئە. ل سەر شۆپا فانۆن، ئەو دگهێژە وێ ئەنجامێ کو ناسین خزمەتا مەشرووئیەتا دەولەتا مێتنگەر دکە و کردەیێن خوەجهـ بێتر دابەش دکە.

لێ زانیارێن دن ئانگاشت دکن کو لهەڤهاتنەکە سەرکەفتی ب ریا مزاکەرە و پێڤاژۆیێن دەمۆکراتیک ممکون ئە. د ئەڤ نە شڤا ئاشتیێ یە: بەر ب فەلسەفەیەکە خوەجهـ ئا رەخنەیی[11] (2006) دە، Dale Turner پێشنیاز دکە کو دینامیکێن دەستهلاتداریێ یێن شەرت و مەرجێن مێتنگەریێ ددن دەوامکرن بێن هلوەشاندن ب بەشداربوونا ناڤ سازیێن لەگال و سیاسی یێن دەولەتا کانادایێ. تورنەر دبێژە «شەرڤانێن گۆتنێ» کو د ناڤبەرا جڤاتێن خوەجیهـ و سازیێن لەگال و سیاسی دە ناڤبەینکاری دکن، دڤێ پاراستن و فرەهکرنا مافێن خوەجیهان د ناڤ جڤاتا مەزنتر دە گارانتی بکن. تورنەر ئانگاشت دکە کو تێکلیەکە کاریگەر ئا د ناڤبەرا کانادایی و گەلێن خوەجهـ دە وێ ئانجەخ ژ دیالۆگەکە ل سەر زەمینا رێگەزێن دەمۆکراتیک ئێن وەکهەڤی و هورمەتێ پەیدا ببە. ئەڤ دیالۆگ هەوجە دکە کو گەلێن خوەجیهـ، ژ بۆ داخوازکرنا جوداتیێن چاندی، هین ببن داخلی ناڤ گۆتارێن لەگال و سیاسی یێن دەولەتا کانادایێ ببن ب شێوازێن کاریگەرتر (2006:5).

تێکۆشینا مافێ دیارکرنا سبەرۆژا خوە تەنێ ل کانادایێ تونەیە. تەڤگەرێن خوەجهـ ئێن ژ بۆ مافێ دیارکرنا سبەرۆژێ ل ئامەریکایا باکور و باشوور، ئاسیا، ئاوسترالیا، زەلاندایا نوو پەیدا بوونە. ئاکادەمسیەنێن مینا Ronald Niezen (2003)، Will Kymlicka (2013)، و Sheryl Lightfoot (2016) ل سەر تێکۆشینێن ناڤنەتەوەیی یێن گەلێن خوەجهـ ئێن ژ بۆ مافێن تاکەکەسی و کۆلەکتیڤ نڤیساندنە.

مۆدەلێن خوە دسپێرن ناسینا ناڤنەتەوەیی خورتتر بوونە ژ دەکلەراسیۆنا نەتەوەیێن یەکبوویی یا ژ بۆ مافێن گەلێن خوەجهـ ڤر ڤە. لگهتفۆئۆت پۆتانسیەلا شۆرەشگەر ئا تەڤگەرێن ناڤنەتەوەیی بنخێز دکە کو دەرفەت بدە دەنگێ کۆلەکتیڤ کو تێکۆشینێن هەرێمی بکاربە ل پلاتفۆرما گلۆبال ببن یەک ب ئاوایەکی ستراتەژیک. گەلێ خوەجهـ، لگەل جوداتیێن هەرێمی، ژ سینۆرێن نەتەوەیی وێدەتر تەڤگەرەک گەش کرن کو جەهد دکە ئۆتۆنۆمیا سیاسی ناس بکە ب لێهووربوونا ل سەر کێشەیێن دەربارێ مافێن ئاخێ و جوداتیێن چاندی.

[1] Petrin: خەلیفەیێن پەتەر، یانێ پاپایێن دێرا کاتۆلیک؛ پەتەر: یەکەمین پاپایێ دێرا کاتۆلیک. (وەر.)

[2] Histoire des deux Indes

[3] Considerations on Representative Government

[4] Alibis of Empire: Henry Maine and the Ends of Liberal Imperialism

[5] Imperialism: The Highest Stage of Capitalism

[6] Mohawk Interruptus: A Political Life Across the Borders of Settler States

[7] Indigenous Pathways to Action and Freedom

[8] Dancing on Our Turtle’s Back: Stories of Nishnaabeg Re-Creation, Resurgence, and a New Emergence

[9] Red Skin, White Masks: Rejecting the Colonial Politics of Recognition

[10] Black Skin, White Masks

[11] This Is Not a Peace Pipe: Towards a Critical Indigenous Philosophy

چاڤکانی

Ahmad, Aijaz, 1994. In Theory: Classes, Nations, Literatures, London: Verso.

Alfred, Taiaiake, 2005. Wasáse: Indigenous Pathways of Action and Freedom, Toronto: University of Toronto Press.

Bell, Duncan, 2016. Reordering the World: Essays on Liberalism and Empire, New Jersey: Princeton University Press.

Burke, Edmund, 2000. On Empire, Liberty and Reform: Speeches and Letters, David Bromwich (ed.), New Haven: Yale University Press.

Chakrabarty, Dipesh, 2007. Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, New Jersey: Princeton University Press.

Chibber, Vivek, 2013. Postcolonial Theory and the Specter of Capital, London: Verso.

Coulthard, Glen, 2014. Red Skin, White Masks: Rejecting the Colonial Politics of Recognition, Minneapolis: University of Minnesota Press.

Fanon, Frantz, 1952 [2008]. Black Skin, White Masks, Richard Philcox (trans.), New York: Grove Press.

Gandhi, Leela, 1988. Postcolonial Theory: A Critical Introduction, New York: Columbia University Press.

Guha, Ranajit and Spivak, Gayatri, 1988. Selected Subaltern Studies, New York and Oxford: Oxford University Press.

Kohn, Margaret, 2010. “Post-colonial Theory,” in Duncan Bell (ed.), Ethics and World Politics, Oxford: Oxford University Press, pp. 200– 218.

Kohn, Margaret and O’Neill, Daniel, 2006. “A Tale of Two Indias: Burke and Mill on Racism and Slavery in the West Indies,” Political Theory, 34: 192–228.

Kymlicka, Will, 2013. Multicultural Odysseys: Navigating the New International Politics of Diversity, New York: Oxford University Press.

Lightfoot, Sheryl, 2016. Global Indigenous Politics: A Subtle Revolution, New York: Routledge.

Marx, Karl, 1972. On Colonialism: Articles from the New York Tribune and other writings, New York: International Publishers.

Mantena, Karuna, 2010. Alibis of Empire: Henry Maine and the Ends of Liberal Imperialism, New Jersey: Princeton University Press.

McBride, Keally, 2016. Mr. Mothercountry: The Man Who Made the Rule of Law, New York: Oxford University Press.

McCarthy, Thomas, 2009. Race, Empire, and the Idea of Human Development, New York: Cambridge University Pres.

McClintock, Anne, 1992, “The Angel of Progress: Pitfalls of the Term ‘Post-Colonialism,” Social Text, 31/32: 84–98.

Mehta, Uday, 1999. Liberalism and Empire: A Study in Nineteenth- Century British Liberal Thought, Chicago: University of Chicago Press.

Mill, John Stuart, 1861. Considerations on Representative Government, in Collected Works of John Stuart Mill (Volume XIX), John Robinson (ed.), Toronto: University of Toronto Press, 1963, pp. 371–577.

Muthu, Sankar, 2003. Enlightenment Against Empire, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Niezen, Ronald, 2003. The Origins of Indigenism: Human Rights and the Politics of Identity, Berkeley: University of California Press.

O’Neill, Daniel, 2016. Edmund Burke and the Conservative Logic of Empire, Oakland: University of California Press.

Pagden, Anthony, 1990. Spanish Imperialism and Political Imagination, New Haven, CT: Yale University Press.

Pitts, Jennifer, 2005. A Turn To Empire: The Rise of Imperial Liberalism in Britain and France, Princeton and Oxford: Princeton University Press.

Said, Edward, 1979. Orientalism, New York: Vintage.

Simpson, Audra, 2014. Mohawk Interruptus: A Political Life Across the Borders of Settler States, Durham: Duke University Press.

Simpson, Leanne, 2011. Dancing on Our Turtle’s Back: Stories of Nishnaabeg Re-Creation, Resurgence, and a New Emergence, Winnipeg: Arbeiter Ring Publishing.

Spivak, Gayatri, 1988. “Can the Subaltern Speak?,” in C. Nelson and L. Grossberg (eds.), Marxism and the Interpretation of Culture, Urbana: University of Illinois Press, pp. 271–313.

Tocqueville, Alexis, 1837, “Second Letter on Algeria,” in Writings on Empire and Slavery, Jennifer Pitts (ed. and trans.), Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 2001, pp. 14–26.

Tocqueville, Alexis, 1841, “Essay on Algeria,” in Writings on Empire and Slavery, Jennifer Pitts (ed. and trans.), Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 2001, pp. 59–116.

Turner, Dale, 2006. This Is Not a Peace Pipe: Towards a Critical Indigenous Philosophy, Toronto: University of Toronto Press.

Victoria, Franciscus de, 1917. On the Indians Lately Discovered, E. Nys (ed.), Washington: Carnegie Institute.

Wallerstein, Immanuel, 1974–1989. The Modern World System, 3 volumes, New York: Academic Press.

Williams, Robert, 1990. The American Indian in Western Legal Thought, New York and Oxford: Oxford University Press.

Young, Robert, 2001. Postcolonialism: An Historical Introduction, Oxford: Blackwell.

ئاموورێن ئاکادەمیک

نیشاندانا ڤێ مادەیێ وەک چاڤکانی.

دیتنا ڤەرسیۆنا پدف یا ڤێ مادەیێ ل فرەندس ئۆف تهە سەپ سۆجەتی.

ل ڤێ مادەیێ بگەرە د ناڤ ئندانا پهلۆسۆپهی ئۆنتۆلۆگی پرۆژەجت (ئنپهۆ) دە.

چاڤکانیێن فرەهکری یێن ژ بۆ ڤێ مادەیێ ل پهلپاپەرس، لگەل لینکێن دانەگەها وێ.

چاڤکانیێن دن ئێن ئینتەرنەتێ

Lenin. V.I. 1999 [1917]. Imperialism: The Highest Stage of Capitalism., Marxist Internet Archive.

مادەیێن ئەلاقەدار

ئۆتۆریتە | زۆرکرن | هاکمیەت | ئیستسمار | مەشرووئیەت، پۆلتیک | لیبەرالیسم | مارکسیزم | تەمسیلیەت، پۆلتیک | جهێبوون | سەروەری

سپاسی 

پاراگرافەک د تیرمەها 2011ان دە ژ بۆ رۆژانەکرنا ڤێ مادەیێ ژ نڤیسا نڤیسکار هاتیە وەرگرتن، کۆهن 2010، پێشی ژ ئالیێ Oxford University Press هاتیە چاپکرن.