بازار

بازار، ئەو سازی نە، کو کەس یان ژی ئاژانێن کۆلەکتیڤ مال و خزمەتان پەڤ رە دگوهەرینن. ڤان ئاژانان، ب گەلەمپەری پەرەیان وەکی ناڤگینەکە دانووستەندنێ ب کار تینن، ئەو ژی دبە سەدەما چێبوونا بهایان. بازار، دکارن ل گۆری سێ پیڤانان ژ هەڤ وەرن ڤەقەتاندن: ئا) ل گۆری مال ئان خزمەتێن کو تێ دە تێن دان و ستەندن (وەکی میناک، بازارێن دارایی، بازارێن خانیان، بازارێن کەدێ)، ب) ل گۆری چارچۆڤەیا وان (وەکی میناک، بازارێن هەرێمی، نەتەوەیی، ناڤنەتەوەیی)، ئان ژی ج) ل گۆری بنیادا وان (وەکی میناک، بازارێن هەڤرکیدار، بازارێن ئۆلیگۆپۆلیستیک، بازارێن مۆنۆپۆلیستیک). ژ پەرسپەکتیڤەکە نۆرماتیڤ، بازار ژ بەر چەند سەدەمان ئەلەقەیێ دبینن: ئارگومەنتێن تێڤەل ئێن ژ ئالیێن و ل دژی بازاران، ب پرسێن ناڤەندی یێن فیلۆزۆفیا جڤاکی و سیاسی ڤە گرێدایی نە. هەر وها بازار هەم گرێداییێ گەلەک سازی و وەجهێن ژیانا جڤاکی یێن دن ئە و هەم ژی باندۆرێ ل وان دکە. ب ڤی ئاوایی، ئەو هەموو، رێیێن کو نرخێن وەک ئازادی، ئەدالەت یان هەڤگرتنێ دەردخن هۆلێ، دیار دکن. ژ بەر ڤێ، پرسێن کو کا کیژان بازار بۆ کیژان تشتان دکارە ژ هێلا ئارگومەنتێن نۆرماتیڤ ڤە وەرە پاراستن و ئەو ب سازیێن دن رە چاوا دکەڤن تێکلیێ د بنگەها رامانا جڤاکەکە ئادل دە جهـ دگرن.

بازار، ژ ئالیێن گەلەک دیسیپلینێن جودا ڤە تێن داهووراندن؛ وەکی جڤاکناسی، دیرۆکناسی و نەخاسم ئابۆریناسی. د فیلۆزۆفیێ دە ئەلەقەیا ل هەمبەر پرسێن تێکلداری بازاران کێشان و ڤەکێشان دیتیە؛ جارنان کێم بوویە و جارنان ژی زێدە. تەقریبی د سەدسالا 18ان و پێ دە مرۆڤ دکارە نیقاشێن ل سەر جڤاکەکە کو بازار قادێن جڤاکی نە و باندۆرێ ل سەر تەڤاهیا جڤاکێ دکن ببینە. ئەڤ گۆتار، بەشێن گرینگترین ئێن نیقاشا فیلۆزۆفی ئا ل سەر بازاران رادخە بەر چاڤان. گۆتار، د ناڤبەرا تێگها بازارێ و تێگهێن تێکلدار دە هن جوداکرنان و هەر وها کورتەیا هەلوەستێن دیرۆکی یێن راستەراست ل دژی بازاران پێشکێش دکە. بالا سەرەکە ل سەر پێشکێشکرنا ئارگومەنتێن هەری هەڤپار ئێن ژ ئالی و ل دژی بازاران ئە، و هەر وها ل سەر داهووراندنا ئاوایێن کو بازار ب سازیێن دن ئێن جڤاکی رە دکەڤن تێکلیێ. د بەشا داوی دە پرسێن دەربارێ بازاران دە ب دو تەمایێن تێکلدار ڤە تێن گرێدان؛ پرسێن مەتۆدۆلۆژیک ئێن د ئابۆریناسیێ دە و بابەتێن سنجناسیا خەباتێ و بەرپرسیاریا جڤاکی یا شیرکەتان.

• 1. رادەکرنێن تێگهی
• 2. سێ خەتێن کەڤنەشۆپیێ: دۆست، دژمن و هەڤالێن رەخنەگر
• 3. ئارگومەنتێن د دەربارێ بازاران دە
• 3.1 پەیتاندنێن بازاران
• 3.2 رەخنەیێن ل سەر بازاران
• 3.3 ئبازارئ ل دژی بازارێن جودا
• 4. تێکلیێن ناڤبەرا بازاران و سازیێن دن
• 4.1 پێشمەرجێن بۆ بازاران
• 4.2 سازیێن کو ئەنجامێن بازارێ تەمام ئان ژی سەرەراست دکن
• 4.3 پرسگرێکێن تێکلداری دیکۆتۆمیا ئبازارئ ل دژی ئدەولەتئ
• 4.4 پەڤتێکلداریا سازیان
• 5. تەمایێن تێکلدار
• 5.1 د ئابۆریناسیێ دە پرسێن مەتۆدۆلۆژیک
• 5.2 سنجناسیا خەباتێ و بەرپرسیاریا جڤاکی یا شیرکەتان
• بیبلیۆگرافی
• چاڤکانیێن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ

1. رادەکرنێن تێگهی

تەرما ئبازارئێ، ب هەڤزایێن خوە یێن ب زمانێن دن ئێن ئەورۆپایی (مارجهێ، مارکت، مەرجادۆ، هود.) ژ کۆکا لاتینی ئمەرخئ دەردکەڤە. ئەو، تێ واتەیا ئکەلووپەلئ یان ژی ئپەرتالئ. بۆ باشتر وەرە فەهمکرن کا بازار چ نە، گرینگ ئە کو تێگها «بازاران» ژ تێگهێن دن ئێن تێکلدار ڤە وەرە ڤەقەتاندن.

تێگها ئپەڤگوهەرینئێ، د ناڤەندا تێگها «بازاران» دە یە. د بازاران دە، پەڤگوهەرینێن مال و خزمەتان ژ بەر سەدەمێن بەرژەوەندیێن خوەیی پێک تێن، کو ئەڤ جورە تێکلی ل دژی، بۆ نموونە، پەڤگوهەرینا دیاریان ئە کو ب ئارمانجا ئاڤاکرنا تێکلیان تێن چێکرن (ل سەر پەڤگوهەرینا دیاریان بنر. وەکی میناک مائوس 1923-24). پرانیا بازاران، پەرەیان وەکی ناڤگینەکە پەڤگوهەرینێ ب کار تینن. گەلەک جاران، تاکەکەس وەکی ئوەرگرێن بهایێئ تەڤدگەرن، ئانگۆ بهایان وەکی دایی قەبوول دکن و ل گۆری وی بهایی بریار ددن کا دێ چقاس تشت بکرن یان بفرۆشن. لێ بەلێ ئەو جورە بازار ژی هەنە کو پەڤگوهەرین ب شکلێ ترامپەیێ یان ژی ب شکلێن جودا یێن مەزادان چێدبن. لێ بەلێ تێگها ئبازارانئ، ژ تێگها پەڤگوهەرتنێ بەرفرەهتر ئە، چکو ئەو، باندۆرێن ماکرۆ یێن بنیادی، کو ژ گەلەک پەڤگوهەرینان پێک تێن، وەکی میناک گوهەرینێن ئاستا بهایا گشتی، ژی د ناڤ خوە دە دهەوینە.

ئهەڤرکیئ تایبەتمەندیەکە بازاران ئە، لێ بەلێ د هەمان دەمێ دە د واتەیێن جودا دە ژی تێ بکارانین، وەکی میناک، دەربارێ هەڤرکیا سازیی یان ژی هەڤرکیا پەرەسانی دە. د بازاران دە، هەڤرکی وەکی ئەنجاما وێ راستیێ چێدبە، کو ئاژانێن بازارێ ل پەیمانا باشترین دگەرن دا کو ب ڤی رەنگی د ناڤبەرا ئالیێن دن ئێن بازارێ دە، ئانگۆ ب رێزکی ناڤبەرا ئالیێن پێشکێشڤان و داخوازڤان دە، هەڤرکیێ بافرینن. بازار هەکە خوەدیێ هن تایبەتمەندیێن بنیادی یێن دیار ببن وەکی «هەڤرکیدار» تێن بناڤکرن؛ وەکی، پربوونا کریار و فرۆشیاران، مالێن هەڤبەربار، تونەتیا ئاسیمەتریێن ئەنفۆرماسیۆنەل و هود. د بەشێن بێ دە، بال دێ ل سەر بازارێن هەڤرکیدار بە، و پرسگرێکێن دیار (نەخاسم، هێزا بازارێ یێ نەوەکهەڤ) ئێن بازارێن نە-هەڤرکیدار، وەکی مۆنۆپۆلی و کارتەلان. لێ بەلێ، دڤێ وەرە زانین کو د بازارێن قاشۆ هەڤرکیدار دە ژی ب پرانی «بەریکێن» هێزا بازارێ یێ نەوەکهەڤ هەنە، وەکی میناک، دەما کو شیرکەتەک د هەرێمەکە دیار دە کاردێرێ تەکانە بە یان ژی بانکایەک ژ موشتەریێن خوە زێدەتر خوەدیێ ئاگاهداریێ بە. دڤێ ئەڤ ئاڤەرێبوونێن ژ مۆدەلا بازارا هەڤرکیدار، ل گۆری نەپێکانیا ل دەرڤە هشتنا وان -وەکی میناک، چکو د هکومرانیا دیژیتال دە باندۆرێن تۆری رێ ل بازارێن پر تیر ڤەدکە- د نرخاندنێن نۆرماتیڤ ئێن بازاران دە بێن هەسباندن.

تێگها ئابۆریئیێ، چالاکیێن بەردار و بەلاڤکەر ئێن هەرێمەکێ یان ژی وەلاتەکی پێناسە دکە، کو تەڤی چارچۆڤەیا هقووقی یا کو ئەو تێ دە جهـ دگرن بازاران، و هەر وها رێخستنێن د ناڤا بازاران دە، وەکی مالباتان و شیرکەتان، ژی دهەوینە (ل سەر ئا پاشین بنر. جەپلەی 2013 و ئاندەرسۆن 2017). بنیادا ناڤخوەیی یا پاشین ب گەلەمپەری ئاستەگەرکی و بورۆکراتیک ئە، و ب ڤی ئاوایی ژ بنیادا بازاران گەلەک جودا یە.[1] ل گەلەک وەلاتان ئابۆریئ سەکتۆرا دەولەتێ و هەر وها تەشەیێن تێکەل ئێن وەکی شریکاتیێن دەولەتێ و سەکتۆرا تایبەت ژی دهەوینە. هەر وها ئەو دکارە تەشەیێن دن ئێن نووڤەبەلاڤکرنێ یێن وەکی خێرخوازی یان ژی ئبازارێن رەشئ ژی د ناڤ خوە دە ڤەهەوینە. پۆلانی کاتەگۆریزاسیۆنەکە ڤەتووری یا مەکانیزمایێن تەرخانێ پەیدا کریە: ئەو، جوداهیێ دخە ناڤبەرا بەرامبەری (ل سەر بنگەها تێکلیێن سیمەتریک)، نووڤەبەلاڤکرن (ل سەر بنگەها ناڤەندیتیێ: دەستهلاتەکە ناڤەندی مالان بەرهەڤ دکە و رادەستی تاکەکەسان دکە)، خوەبەسی (هلبەرانا ژ بۆ بکارانینا خوە ب خوە) و بازار (1944، بەش: 4). ئەڤ نیشان ددە کو بازار د ناڤ جڤاکەکێ دە بۆنا تەرخانکرنا مال و خزمەتان تەشەیەک تەنێ یە. هەتا کو بنیادێن دن -وەکی میناک، بنیادێن ئاستەگەرکی یێن د هوندرێ سازیان دە- د ناڤ پەرگالێن ئابۆریی دە رۆلەکێ بلیزن، بناڤکرنا وان وەکی «ئابۆریێن بازاری» دێ شاش ببە.

تێگها ئکاپیتالیزمئێ، بۆ بازاران رەفەرانسەکێ دهەوینە، لێ وەکی پەرگالەکە جڤاک-ئابۆریی بەرفرەهتر ئە؛ تایبەتمەندیا وێ یا پێناسەیی خوەدیتیا تایبەت ئا سەرمایەیێ یە (بنر. وەکی میناک سجۆتت 2011). ئەڤ تایبەتمەندی، ب گەلەمپەری رێ ل بەر زەختا کو دەرفەتێن ڤەبەرهێنانێن کاردار وەرن کشفکرن و د ناڤبەرا خوەدی و نە-خوەدیێن سەرمایەیێ دە ئاسیمەتریان ڤەدکە. بازار، هێمانەکە بنگەهین ئا کاپیتالیزمێ نە، لێ بەلێ د پرەنسیبێ دە ئەو دکارن د ناڤا جڤاکێن کو خوەدیتیا سەرمایەیێ ب ئاوایێن جوداتر تێن رێخستنکرن ژی پەیدا ببن (بۆ پێشنیازا کو ل سەر ئتەشویقێن ئەخلاقیئ هاتیە ئاڤاکرن بنر. وەکی میناک جارەنس 1981؛ بۆ نیقاشێن گەلەمپەر ئێن ل سەر ئسۆسیالیزما بازاریئ بنر. وەکی میناک باردهان/رۆئەمەر 1993). گەلەک پێشنیازێن دەربارێ نووکرنا تەشەیێن هەیی یێن کاپیتالیزمێ، وەکی میناک رامانا راولسیەن ئا «دەمۆکراسیا خوەدیێ ملک» (بنر. وەکی میناک ئۆ'نەئلل/وللامسۆن 2012)، بازاران رەد ناکن، لێ بەلێ بەلاڤکرنەکە وەکهەڤتر یا هەیینێن هلبەرانەر دپارێزن.

د ناڤبەرا ئابۆریێن بازاریئ و «جڤاکێن بازاریئ دە ڤەقەتاندنەکە شێلوو، لێ بەلێ دیسا ژی ئالیکار ژ ئالیێ پۆلانی ڤە هاتیە نیشاندان. «جڤاکێن بازاری»، ئەو جەلەب جڤاک ئن کو «ل شوونێ کو ئابۆری د ناڤا تێکلیێن جڤاکی دە ناشتی بە، تێکلیێن جڤاکی د ناڤا ئابۆریێ دە ناشتی نە» (پۆلانی 1944، 57، ژ جونننگهام 2005 ژی بنر.). پێوەندیا گەلەک ئارگومەنتێن دەربارێ نرخێ بازاران دە ب باندۆرا وان ئا ل سەر کەسایەتیا تەڤاهیا جڤاکێ و پرسێن کا تاکەکەسەک دکارە ل کو، کەنگی و چاوا باندۆرا بازاران سینۆردار بکە رە هەیە. ب تەرمێن پۆلانی پرس ئەڤ ئە کا گەلۆ ئابۆریا بازاریئ دکارە و دڤێ وەکی ئابۆریا بازاریئ بمینە یان ژی دێ و دڤێ رێ ل بەر ئجڤاکا بازاریئ ڤەکە.

2. سێ خەتێن کەڤنەشۆپیێ: دۆست، دژمن و هەڤالێن رەخنەگر

د رامانگەریا رۆژاڤایی دە لێپرسینا بپەرگال ئا ل سەر کەسایەت و نرخا بازاران د دەستپێکا سەردەما مۆدەرن دە دەست پێ کر. داهوورینێن پێشین ب گەلەمپەری ب پرسێن ل سەر تێکلیێن ئابۆری یێن مالباتێ، ئۆئکۆسئ (کو کۆکا تەرما ئابۆریئ یە) سینۆردار بوون. ئیستیسنایێن گرینگ، نیقاشا ئارستۆتەلەس ئا ل سەر کاراکتەرێ پەرە (پۆلتجس ئ، 8-10) و نیقاشێن کو ئەڤ مژار تێ دە هاتیە نیقاشکرن ئن. ئەو نیقاشان، ل سەر تەشەیێن رەوا و نە رەوا یێن پەڤگوهەرینێ پرسێن بنگەهین رادخن بەر چاڤان. قەت نەبە ژ سەدسالا 18ان و پێ ڤە، ئەم دکارن ل سەر خوەزایا بازاران و نرخا وان بۆ تاکەکەس و جڤاکان راستی نیقاشێن گور وەرن (ل سەر دیرۆکا رامانگەریا ئابۆری بنر. وەکی میناک خەباتەکە ڤەتووری، لێ بەلێ هنەک کەڤن، سجهومپەتەر (1954) یان ژی بۆ ڤەگۆتنەکە تەکنیکیتر بنر. بلائوگ (1996)).

خەتا رامانگەرێن کو ب گشتی بازاران دپەژرینن، ژ فابلە ئۆف تهە بەئەس (1924 [1714/1721]) یا ماندەڤللە ب خەباتا ئادام سمتهـ ئا کو د سالا 1776ان دە ب ناڤێ ئنقوئری ئنتۆ تهە ناتورە ئاند جائوسەس ئۆف تهە وەئالتهـ ئۆف ناتۆنس هاتیە وەشاندن و ب گەلەمپەری وەکی بەلگەیا زایینێ یا ئابۆریێ وەکی زانستەکە جودا تێ دیتن دگهیژە رۆناهیا سکۆتلاندی. هووربینیێن سمتهـ و رامانگەرێن دن ئێن بەرێ، د سەدسالا 19ان دە ژ هێلا ئابۆریناسێن ئڤەتووریئ یێن وەکی تهۆماس مالتهوس [1798] یان داڤد رجاردۆ [1817] ڤە هاتن وەرگرتن. د سەدسالا 20ان دە کەڤنەشۆپیا ئالیگرێ بازارێ ئەڤ دبستانان دهەواندن: ب رامانگەرێن وەک لودوگ ڤۆن مسەس (وەکی میناک، 1949)، ژۆسەپهـ سجهومپەتەر (وەکی میناک، 1942) و ف.ئا. ڤۆن هایەک (وەکی میناک، 1944؛ 1973-9) ڤە «دبستانا ئاوووستووریائ؛ ب لێهووربوونا خوە یا ل سەر تەئۆریا هلبژارتنا خەلکی (وەکی میناک، بوجهانان 1975) ئدبستانا ڤرگنائ و ژامەس بوجهانان؛ و وەکی نوونەرێ خوە یێ هەری پێشەنگ ب ملتۆن فرەدمان ڤە ئدبستانا جهجاگۆئ (یا ب پرانی لیبەرال) (وەکی میناک، 1962؛ ب ئاوایەکی گشتی ل سەر دبستانا جهجاگۆ بنر. وەکی میناک ئەممەتت (2010)؛ بۆ رادەکرنەکە رەخنەگر ئێ ل دژی رامانگەریا لیبەرال بنر. فرەئەمان 2001). ئارگومەنتێن ئالیگرێن بازارێ ب دەمێ رە گوهەرین، لێ هن مژارێن کو ڤێ کەڤنەشۆپیێ ل جەم هەڤ دگرن هەنە: چکو ئالیکاریێ ددن تاکەکەسان دا خوە ژ پێگرێکێن کەڤنەشۆپکی ئازاد بکن بالکشاندنا ل سەر تاکەکەسپارێزیێ و بازارێ، دەربارێ ئازادیێ دە تێگهیشتنەکە ئنەیینیئ، لێهووربوونەکە ل سەر باندۆرێن ئینۆڤاتیڤ و نووژەنکار ئێن بازاران، و باندۆرا وان ئا ئەرێنی ل سەر کامرانیا جڤاکێ.

کەڤنەشۆپیەکە دووڤدرێژ ئا رامانگەران ژی هەیە، کو بازاران رەخنە دکە. ئەڤ، ب واتەیەکێ، د چاندا خرستیانان ئا سەردەما ناڤین ئا ئەورۆپایێ دە هەلوەستا ئستانداردئ بوو، کو بازرگانی و بازار وەکی تشتێن کو ژ هێلا گونەهێن خوەرایی و چاڤبرچیتیێ ڤە تێن ئاژۆتن و خزمەتکاریا وان دکن و دژمنێ پەرگالا دامەزراندی دهاتن دیتن.[2] د سێ سەدسالێن داوین دە رەخنەگرێن گرینگترین ئێن ل دژی بازاران ژەئان-ژاجقوئەس رۆئوسسەئاو (نەخاسم د گۆتارا سەجۆند دسجۆئورسە ئۆن تهە ئۆرگنس ئۆف ئنەقوئالتی دە [1764] (1997))، کارل مارخ و فرەدرجهـ ئەنگەلس (وەکی میناک، مانیفەستۆیا کۆمونیست، کاپیتال) و کەڤنەشۆپیا مارخیست، کو ژ دەمۆکراتێن سۆسیال ئێن چەپگر هەتا کۆمونیستێن رهدار (بنر. کۆڵئاکۆوسک 1978) د ناڤ سپەکتروومەکە بەرفرەهـ ئا هەلوەستان دە بەلاڤ دبن. د ڤێ کەڤنەشۆپیێ دە مژارێن هەڤپار ئەو ئن: ئەنجامێن نە-وەکهەڤیێ و وێرانکەر ئێن بازارێن بێپەرگال، بێئیستقراریا وان، باندۆرێن وان ئێن بێگانکرنێ (وەکی میناک، ڤەقەتاندنا تاکەکەسان ژ بەرهەمێن کەدا خوە، ل بەشا 3.2 ئا ژێرین ژی بنر.)، و باندۆرێن وان ئێن نزمکەر ل سەر بەلەنگازان. خالەکە دن ژی کو ڤان رامانگەران تینە جەم هەڤ هێڤیا هەبوونا وان ڤەبژارکان ئە کو پێ ژیانا ئابۆری یا جڤاکێن مەزن دکارە وەرە رێخستنکرن. د سەدسالا 19ان و سێ چاریەکێن پێشین ئێن سەدسالا 20ان دە تشتێ کو ب ئاوایەکی ستاندارد وەکی ڤەبژارکا ئابۆریا بازاری دهاتە بلێڤکرن ئابۆریەکە کو ب ئاوایەکی ناڤەندکی هاتیە پلانکرن بوو. پشتی هلوەشینا کۆمونیزمێ ل ئەورۆپایا رۆژهلات و رووسیایێ، مۆدەلێن دن، پرانی یێن نەرمتر، هاتن نیقاشکرن و جارنان ژی هاتن جەرباندن (وەکی میناک، ورگهت 2011، بەش: 7). پرانیا هێزا رەخنەیێن ل دژی بازاران گرێدایی هەبوونا مۆدەلێن ڤەبژارک بوو، کو ل گۆری چەند پیڤانێن نۆرماتیڤ چێتر بوون. ژ بەر ڤێ، لێکۆلینێن ل سەر و جەرباندنێن ب مۆدەلێن ڤەبژارک، ژ فیلۆزۆفێن کو دخوازن بازاران ژ پەرسپەکتیڤەکە نۆرماتیڤ بنرخینن ئەلەقەیەکە مەزن دبینە.

خەتەکە سێیەم ئا رامانگەران هەیە، کو د ناڤبەرا دۆست و دژمنێن بازاران دە دسەکنن و دۆزا ئەرێکرنەکە بمەرج دکن: ئەوان، د بازاران دە ئاڤانتاژان ژی دبینن، هەر وها پرسگرێکان ژی. ژ بەر ڤێ، یان دۆز دکن کو هەڤسەنگیا گشتی ئەرێنی یە، یان ژی پرسگرێک دکارن ژ هێلا سازیێن دن ڤە بێن سڤککرن. ئەڤ هەلوەست گەلەک جاران ژ هێلا وێ ئارگومەنتێ ڤە تێ هاندانکرن، کو ئەم بۆ رێخستنکرنا ژیانا ئابۆری یا جڤاکێن مەزن رێبازەکە چێتر نزانن، و ژ بەر ڤێ ژی، ب گەلەمپەری، «کەدیکرنا» بازاران ژ خەرابکرنا وان چێتر ئە. ئەڤ هەلوەست، ژ هێلا رامانگەرێن تێڤەل ئێن وەکی گ.و.ف. هەگەل (1942 [1821])، ژ.س. ملل (1848)، ژ.م. کەینەس (1936) و ژۆهن راولس (1971) و گەلەک پارتیێن دەمۆکرات و جڤاکپارێز ئێن ئەورۆپایێ (بنر. بەرمان 2006) ڤە هاتیە پەژراندن. تشتێ کو وان تینە جەم هەڤ، باوەریا ب ئپێشەنگیا رامیاریێئ یە. بازار، د ناڤا چارچۆڤەیا دەولەتێ دە بۆنا پێکانینا هن ئارمانجان وەکی ناڤگینەکێ تێ پێشوازیکرن، لێ بەلێ ئارمانج، بەرفرەهی و سینۆرێن وان دڤێ ژ هێلا رامیاریێ ڤە وەرن دیارکرن. د نیقاشا فیلۆزۆفی دە دەربارێ بازاران دە پرسەکە گرینگ ژی ئەڤ ئە: گەلۆ و چاوا ئەڤ پێشەنگیا رامیاریێ پێکان ئە؟ (هەر وها بدە بەر بەشا 4.3یان یا ل ژێر)

ئیرۆ، بەرماهیێن ڤان کەڤنەشۆپیێن دیرۆکی دکارن د ناڤ ئاوایێن کو دیسیپلینێن ئاکادەمیک ئێن جودا ل بازاران دنێرن وەرن دیتن. هەر چەند ئیستیسنا هەبن ژی، ئابۆریناس، ب گەلەمپەری بازاران د بن رۆناهیەکە ئەرێنی دە دبینن. وان ، ژ مێژ ڤە ب رێبازێن رازبەر، کو تاکەکەسان وەکی سەروەر و هلبژێرێن ئاقلی قەبوول دکن، بازار داهووراندنە. ئەڤ نێزکاهیتێدان، کو هەژمارەک پرسگرێکێن دەربارێ بازارێن ژیانا راستین دە بێئیزاهـ دهێلە، بۆ داهوورینێن ل سەر قادێن دن ئێن جڤاکی ژی تێ بکارانین، کو ل سەر هاندەران تێ ئاڤاکرن (بنر. نەخاسم گاری بەجکەر، وەکی میناک 1976). ئەڤ یەک، دەربارێ ئیهتمال و سینۆرێن نێزکاهیتێدانا هلبژارتنێن ئاقلی هنەک پرسان دەردخە هۆلێ، نەخاسم ژ وێ دەمێ پێ ڤە کو ئابۆریناسێن رەفتارپارێز دەست ب کشفان کرنە کا چاوا تەڤگەرێن راستین ئێن مرۆڤان ژ یێن کو د مۆدەلان دە تێن فەرزکرن ڤەدقەتن (بنر. وەکی میناک کاهنەمان/تڤەرسکی 1979؛ لائبسۆن 1997؛ فەهر/ سجهمدت 1999؛ بۆ کورتەیەکە ل سەر ئابۆریناسیا رەفتارپارێز بنر. وەکی میناک جامەرەر/لۆئەوەنستەئن/رابن 2003؛ بۆ رەخنەیەکە ل سەر تەئۆریا هلبژارتنێن ئاقلی ژ پەرسپەکتیڤەکە فیلۆزۆفی بنر. وەکی میناک سەن 1977). جڤاکناس، مرۆڤناس و دیرۆکناس بۆ کشفکرنا بازارێن جودا رێبازێن جودا و ب پرانی کێمتر رازبەر ب کار تینن. ئەوان، گەلەک جاران بالێ دکشینن سەر تێکلیا بازاران ئا ب قادێن دن ئێن ژیانێ ڤە، لەورە ئەو، تاکەکەسان وەکی ب جڤاکێ ڤە ناشتی و بریارێن وان ژی ژ ئالیێ هاوردۆرا وان ڤە تێن دیارکرن دبینن. گەلەک لێکۆلینەرێن ژ ڤان دیسیپلینان، ل دژی بازارێن کاپیتالیست رەخنەگر ئن. رێبازێن وان دەرفەتێ ددە وان کو پرسگرێکان ببینن، کو مهتەمەلەن ئابۆریناس ب ئاوایەکی مەتۆدۆلۆژیک نکارن ببینن. لێ ئابۆریناس دکارن بەرسڤ بدن کو رێبازێن کو ژ هێلا دیرۆکناس، جڤاکناس و مرۆڤناسان ڤە تێن بکارانین بۆ دیارکرنا باندۆرێن ئەرێنی یێن نەیەکسەر ئێن بازاران نە مناسب ئن، وەکی میناک دەما شیرکەتەک ژ نوو ڤە تێ برێخستنکرن فێدەیێن بۆ موشتەریان. هەر چقاس دکارن د ناڤ هەڤ دە بن ژی، ژ بەر ڤێ یەکێ گرینگ ئە کو نێزکاهیتێدانێن دیسیپلینی، رێبازێن لێکۆلینێ و ئارگومەنتێن بەربچاڤ ئێن ل سەر نرخا بازاران بێن جوداکرن.

3. ئارگومەنتێن د دەربارێ بازاران دە

دارازێن ل سەر بازاران پری جاران ب ئاوایێ ئهەموو تشت هاتنە هەسباندن» ئن، کو هەم پارێزڤان و هەم ژی رەخنەگر دکارن د هن خالان دە مافێ هەڤدوو تەسلیم بکن، لێ بەلێ بۆنا کو هەڤدوو تێکببن ب هن خالان ڤە پهێت دگرن. بۆ کو مژارێ زەلالتر ببە، ئارگومەنتێن هەری هەڤپار ل ڤر تەڤلی خەتێن پەیتاندنێ و رەخنەگریێ هاتنە پێشکێشکرن. ژ ڤان ئارگومەنتان هنەک ب گشتی ل سەر بازاران، هنەک ل سەر جڤاکێن بازاری و هنەکێن دن ژی ل بازارێن تایبەت تێن سەپاندن (هەر وها بدە بەر 3.3 یا ل ژێر). لێ بەلێ، گەلەک ئارگومەنت دکارن ل سەر چەند ئاستێن هانێ تەڤ ژی بێن بکارانین، و ئەڤ، گرێدایی ئارمانجا نڤیسکارێ کو وان ب کار تینە یە (بۆ ڤەگۆتنەکە ب درێژیا پرتووکەکێ ل سەر ئارگومەنتێن ئالیگر و دژبەرێ بازاران بنر. بوجهانان 1985 ژی).

3.1 پەیتاندنێن بازاران

سەن (1985)، بۆ پەیتاندنا بازاران دو ستراتەژیێن بنگەهین ژ هەڤ ڤەدقەتینە: ژ هێلەکێ ماف یان ژی ئازادیێن پێشانە، ژ هێلا دن ژی ئەنجامان. چکو تێ گۆتن کو مافێن ناڤبۆری ئازادیێن ناڤبۆری دپارێزن، ئارگومەنتێن د دەربارێ ماف و ئازادیێن پێشانە دە ب پرانی د ناڤ تێکلیەکە نێزیک دە نە. ئەڤ ئارگومەنت، د تەشەیا خوە یا پارادیگماتیک دە، خوە دسپێرە مافێ ملکیەتا تایبەت. ئەو، مافێ ددە تاکەکەسان کو ب مال و ملکێ خوە چ بخوازن وێ بکن. ئەڤ، مافێ ب کەسێن دن رە کەتنا تێکلیێن پەڤگوهەرینێ دهەوینە. قەدەخەکرنا یان ژی ب ئاوایەک دن موداخەلەکرنا پەڤگوهەرینێن ب ڤی رەنگی، ڤان مافان، و ب ڤی رەنگی، تێ گۆتن کو، شکلێ بنگەهین ئێ ئازادیێ بنپێ دکە. دلکێشیا پەیتاندنێن بازاران ئێن ب ڤی رەنگی، د کەسایەتا وان ئا پێشبیر و باوەرباریتیا وان ئا پێهەسینکی دە مەڤجوود ئە. لێ بەلێ، ئەو، تەنێ هەکە مرۆڤ بکاربە مافێن پێشانە ئان ژی ئازادیێن کو ئەو ل سەر هاتیە ئاڤاکرن بپارێزە دخەبتن. ژ بەر ڤێ یەکێ، نیقاشێن ب ڤی رەنگی گەلەک جاران ب ئارگومەنتێن ل سەر خوەزاییبوونا مافێن ملکیەتێ ڤە تێن گرێدان، کو دۆز دکن ئەو ماف بەریا دەولەتێ هەبوون. هەکە مرۆڤ مافێن ملکیەتێ وەکی پێشبیر بهەسبینە، دەربارێ ڤان مافان دە پاراستنا بێتاویزیێ، ژ تێگهیشتنەکە ب وی رەنگی ماقوولتر ئە، کو دۆز دکە کو ئەو مافان ژ ئالیێ جڤاکی ڤە گرێدایی رازیبوونێ نە و ژ ئالیێ دەولەتێ ڤە ژی گرێدایی بجهانینێ نە. خوەزاییبوونا مافێن ملکیەتێ، گەلەک جاران ب گرێدانا وان ب خوە-خوەدانیێ و ب بجهکرنا ل سەر تەڤلهەڤیا کەدا مرۆڤ ب تشتێن دارنگی ڤە تێن پاراستن، و ب ڤی رەنگی ل سەر خەتا لۆجکەیەن تێن پەژراندن (لۆجکە 1960 [1689]؛ ژ نۆزجک 1974 ژی بنر.؛ بۆ پاراستنەکە چەپگر و ئازادیپارێز یا ملکیەتا تایبەت (کو ئەو، دەربارێ وەکهەڤی و رۆلا دەولەتێ دە وان ب هەلوەستێن پر جودا تینە جەم هەو) بنر. وەکی میناک ڤاللەنتینە/ستەئنەر 2000). لێ بەلێ، ئەڤ نێرینا ل سەر مافێن ملکیەتێ نیقاشبار ئە. گەلەک رامانگەران، د دەربارێ پەیداکرنا مافێن ملکیەتێ و مافێ پەیمانا ئازاد و پاراستنا وان دە رۆلا دەولەتێ یا هەیاتی دەستنیشان کرنە (وەکی میناک، مورپهی/ناگەل 2002). هەر وها، گەلەک دیرۆکناسێن رامانان دەستنیشان کرنە کو ئەو فکرا کو ئازادیێ د ناڤ بکارانینا بێئاستەنگ ئا تاکەکەسەکی یا ل سەر مال و ملکێ خوە دە ب جهـ دکە (کو ماجگلڤرای (2011) وەکی ئازادیا بازارێئ ب ناڤ دکە)، بۆ فەهمکرنا ئازادیێ نە رێیا تەکانە یە، و د سەرانسەرێ دیرۆکێ دە ژی وها نەهاتیە فەهمکرن (بۆ نیقاشکرنەکە بازاران ژ پەرسپەکتیڤا ئازادیێ وەکی بێسەروەریێ بنر. وەکی میناک پەتتت 2006، بۆ ئەرێکرنەکە دوپاتتر ئا بازاران ژ پەرسپەکتیڤەکە نوو-کۆمارپارێزیێ بنر. تایلۆر 2013). ب راستی، هێزا ڤان پاراستنێن بازاران ئێن پێشبیر ب ئاوایەکی هەیاتی گرێدایی وێ یەکێ یە کا چ وەکی بنپێکرنا ئازادیێ تێ «هەسباندن»: گەلۆ مرۆڤ تەنێ قانوونێن زۆردار ئێن دەولەتێ یان دەما مرۆڤ د جڤاکەکە بازاری دە ل پەی بەرژەوەندیێن خوە دچە ئاستەنگێن کو تەجروبە دکە ژی، کو گەلەک جاران ئەنجامێن گەلەک بریارێن کەسێن نەناس ئن، وەکی بنپێکرنا ئازادیێ «دهەسبینە» (بدە بەر وەکی میناک جۆهەن 1979؛ ئۆلسارەتت 2004، بەش: 4-6؛ ماجگلڤرای 2011، بەش: 5) پەرگالەکە قایم ئا مافێن ملکیەتا تایبەت دکارە رێ ل نەوەکهەڤیێن ئەوقاس دژوار ڤەکە کو هن ئەندامێن جڤاکێ ب برچیتیێ ڤە روو ب روو دمینن، وێجا دبە مژارا پرسیارێ کا ب کیژان واتەیێ ئەو رەوش وەکی «ئازاد» تێ بناڤکرن. ئەڤ یەک، ل سەر بنگەها پێشبیر تەرجیهەکێ پێشکێشی پارێزڤانێن بازاران دکە: یان دڤێ ل بەر خوە بدن و یان ژی نەوەکهەڤیا دژوار و خزانیێ وەکی پەیتاندی قەبوول بکن. یان ژی دڤێ دەڤ ژ هەلوەستا خوە یا خوەروو پێشبیر بەردن و قەبوول بکن کو ئەنجام دکارن د هزرکرنا سەر بازاران دە رۆلەکێ بلیزن. پشترە، مرۆڤ دکارە قەبوول بکە کو مهتەمەلەن بازار ژ هێلا سازیێن دن ڤە وەرن زەخماندن، و پەیتاندنا وان نکارە بێهتر بێ شەرت و مەرج بە (سەن 1985). دیسا ژی، ماف و ئازادی دکارن د ئارگومەنتێن ئالیگرێ بازارێ دە رۆلەکە گرینگ بلیزن. هەتا، دەما کو د چارچۆڤەیەکە بەرفرەهتر دە ب جهـ بن ژی، کو تێ دە، وەکی میناک، باجکرنا هەتا ئاستەکێ ژی تێ پاراستن دکارن رۆلا خوە بلیزن (بۆ ڤەگۆتنەکە نوو، ب ناڤێ ئەدالەتا بازارا ئازادئ، کو وەکی مافێن بنگەهین گرینگیێ ددە مافێن ئابۆری، لێ ل ئالیێ دن بۆ ئەدالەتا جڤاکی دەستوورێ ددە هن سینۆردارکرنان بنر. تۆماس 2012).

دیسا ژی، گەلەک پەیتاندنێن بازاران ل سەر ماف یان ئازادیێن پێشبیر ئن، لێ بەلێ زێدەتر ل سەر ئەنجامێن بازاران تێن ئاڤاکرن. چەند رەهەندێن ڤان ئەنجامان دکارن ژ هەڤ بێن ڤەقەتاندن. ئارگومەنتا یەکەم، کو ژ ئالیێ دیرۆکی ڤە گرینگ ئە، ئانگاشت دکە کو بازار تاکەکەسان بێتر دلسۆز و جڤاکی دکن: ئەو، ژ ئازوەریێن توند زێدەتر ل سەر بەرژەوەندیێن سەکان و ئاقلی تێن ئاڤاکرن. بازار، ب ڤی رەنگی تەڤگەرێن مرۆڤان بێهتر ئاشتیخواز و شارستانی دکن (بنر. هرسجهمان 1977، کو سەری ل مۆنتەسقوئەو و رامانگەرێن دن ئێن سەدسالا 18ان دخە).[3] ئارگومەنتێن ل سەر باندۆرا کەسایەتی-ئاڤاکرنا بازاران ئیرۆ ژی جارنان دەردکەڤن هۆلێ (بدە بەر وەکی میناک مججلۆسکەی 2006، بۆ نیقاشەکە رەخنەگر بنر. فوماگالل 2020). هرسجهمان تەخمین کریە کو تەنێ هێزێن شارستانیکەر و ئەخلاقیکەر ئێن بازاران دبە کو تێری تێکبرنا هێزێن وان ئێن خوە-خرابکەر بکە (1982)؛ بۆولەس، بەرەڤاژی، نیشان کریە کو هێمانێن نە-بازاری یێن جڤاکێن لیبەرال دبە کو ل دژی باندۆرێن مهتەمەلەن خەتەرناک ئێن بازاران تەڤبگەرن.

ئارگومەنتەکە دویەم، ب ئەنجامێن بازاران رە ژ ئالیێ بەلاڤکرنا کو ئەو دەردخن هۆلێ مژوول دبە. جارنان تێ قەبوولکرن کو بازار، ب تایبەتی بازارێن کەدێ، تشتێ هەق دکن ددن مرۆڤان، چکو تەڤکاریا تاکەکەسان بۆ تەڤاهیا جڤاکی خەلات دکن. ئەڤ، ل شوونا ئاستەگەریێن کەڤنەشۆپکی، لیاقەتێ دکە دیارکەرێ هەلوەستێن جڤاکی (وەکی میناک، مللەر 2001، بەش: ڤ-ئخ؛ هۆننەتهـ د ناڤ فراسەر/ هۆننەتهـ 2003 دا، ر. 137 و پێ دە، مانکو 2010؛ بۆ پەیتاندنێن قەزەنجێن ب هەمان رەنگی بنر. وەکی میناک ئارنۆلد 1987؛ نارڤەسۆن 1995). ئارگومەنتێن ب ڤی رەنگی، ل سەر وێ پێهەسینیێ (وەکهەڤیا بەختی) تێن ئاڤاکرن، کو بالێ دکشینن کو جوداهیێن د ناڤبەرا داهاتێن تاکەکەسان دە، هەتا کو نە نەهەق بن و تەرجیهێن ئازاد بدن دەر، پەیتاندی نە (بنر. وەکی میناک ئارنەسۆن 2008). بۆ نموونە، بریارا کو د هەفتەیەکی دە نە 40 لێ 50 سائەت شخوولین یان ژی کرنا کارەکی کێمتر خوەشک، کو ‘بۆنا تەمیرکەریا دووکێشان یان موومیاکەریێ یان ژی خەباتا شەڤێ بەخشیشانئ ددن مرۆڤەکی (ئۆکون 1975، 72). دیسا ژی، ئەو بوویە مژارەکە نیقاشێ کا گەلۆ بازار ب راستی ژی تەرجیهان ب ڤی رەنگی خەلات دکن یان نا، یان ژی کا گەلۆ پاشخانا جڤاک-ئابۆریی، تەڤکاریا تاکەکەسەکی یا د تیمێن کارکەران دە (کو تەڤکاریا تاکەکەسی دبە کو نە پێکان بە وەرە جوداکرن) یان ژی تەنێ بەخت د دیارکرنا داهاتا کەسەکی دە رۆلەکە مەزن دلیزە. هەکە وسا بە، وێ دەمێ دێ ئکولتا بەرپرسیاریا کەسانەئ خاپینۆک بە (بارری 2005، بەش: ئڤ؛ هەر وها، بۆ نیقاشەکە بازاران ژ ئالیێ لیاقەتێ ڤە، کو ئەو د داویێ دە رەد دکە، بدە بەر ئۆلسارەتت 2004، بەش: 1-3). ب ئاوایەکی بالکێش، هن پارێزڤانێن بازارێن ئازاد، وەکی ڤۆن هایەک و کنگهت، دۆز کرنە کو واتەیا کو بازار وەکی ‘ئادلئ تێن وەسفاندن، تەنێ ب چارچۆڤەیا قائیدەیێن کو بازار تێ دە جهـ دگرن ڤە تێکلدار ئە، ب ئەنجاما بەلاڤکرنا داهاتێ ڤە ئەلەقەدار نین ئە. ئەو دۆز دکن کو تو ئەلەقەیا تشتێن کو بازار خەلات دکن، ب ناڤکی تەتمینکاریا داخوازان، ب نرخێن ئەخلاقی ڤە نین ئە (1978، بەش: ئخ؛ هەر وها بدە بەر کنگهت 1923). مرۆڤ دکارە دۆز بکە کو ئەڤ قائیدەیێن د واتەیا لیاقەتێ دە کێم یان زێدە دکارن ل ئەدالەتێ رە ڤەکن، و ئەو، جەتەرس پاربوس، دڤێ د ڤێ ئەرکێ دە هێزا وان وەرە زێدەترکرن، نە کێمترکرن (وەکی میناک، لامۆنت 1997؛ هەرزۆگ 2013، بەش: ڤ؛ ل هەرزۆگ 2017 بەش: ڤ ژی بنر.). د ڤێ تەشەیێ دە، ئارگومەنت، ژ پەیتاندنا بازاران زێدەتر ل سەر پرسا کا چارچۆڤەیا وان چاوا وەرە چێکرن دا ئەنجامێن کو لیاقەتێ خەلات دکن دەربخن هۆلێ دسەکنە.[4]

بۆ بازارێن کو ل سەر ئەنجامان تێ ئاڤاکرن ئارگومەنتا گرینگترین، دیسا ژی، ب زەرەنگیا وان بۆ بەلاڤکرنا ئەنجامێن برشت و ئافراندنا کامرانیەکە ئاستبلند مژوول دبن. ئەو ئارگومەنتان، هەر چقاس خوە ناسپێرن مەکانیزمایەکە ل سەر پلانسازیا ناڤەندی، لێ بەرژەوەندیێن شەخسی یێن تاکەکەسان ژی، وەراریا ئابۆریی تەشویق دکن. تشتێ کو مەتافۆرا سمتهیەن ئا ناڤدار ئدەستێ نەدیتبارئ (ون ئڤ.ئ.9) ب گەلەمپەری تەمسیل دکە ئەڤ ئە. د بن هن قەبوولان دە، وەکی تەرجیهێن بیستکرار، نەبوونا باندۆرێن دەرڤەیی یێن ل سەر پارتیێن سێیەم، گیهانا ئاگاهداریێ یا وەکهەڤ و ئاشکەرە، و نەبوونا هێزا بازاریا یەکالی ئەنجامێن بازارێ پارەتۆ برشت ئن. ئەڤ، د تەئۆرەما یەکەم یا ئابۆریا کامرانیێ دە هاتیە نیشاندان (بۆ دەلیلێ فەرمی بنر. وەکی میناک ماس-جۆلەلل/وهنستۆن/گرەئەن 1995، بەش: 16). برشتیا پارەتۆ تێ وێ واتەیێ کو، دەربارێ تەتمینا ژ تەرجیهان تێ وەرگرتن دە بێیی کێمکرنا ئاستا تەتمینا تاکەکەسەکی دن نە پێکان ئە ئاستا تەتمینا تاکەکەسەکی بلندتر ببە، ئانگۆ ژ دەرفەتێن بازارکرنێ یێن نەهاتنە بکارانین تو زیان دەرناکەڤە هۆلێ. مەرجێن هشک ئێن ماتەماتیکی یێن تەئۆرەما یەکەم ئا ئابۆریا کامرانیێ د کرداریێ دە قەت ناشخولن. لێ بەلێ مۆدەلا هەڤسەنگیا گشتی، ل سەر بازاران دو ئارگومەنتان دهەوینە کو دیار دکن کا چاوا ئەو دکارن وەراریا ئابۆری تەشویق بکن و ئەڤ ئارگومەنتان دکارن ل بازارێن راستین بێن سەپاندن. ئارگومەنتا یەکەم، دکارە وەکی ئارگومەنتا کۆئۆردیناسیۆنێئ (بدە بەر رۆئەمەر 2012) وەرە بناڤکرن: پەرگالا بهایێ، دکارە ئاگاهداریا تەڤلهەڤ ل سەر تەرجیهێن مرۆڤان ب ئاوایێن نەناڤەندی ڤەگوهێزە، ئەڤ ژی رێ ل وێ ڤەدکە دا کو مال و خزمەت ل جهێن کو هەری زێدە تێن خوەستن وەرن تەرخانکرن. پەرگالا ژخوەبەر ئا کو دەردکەڤە هۆلێ، هەوجەداریێن جڤاکی ب هن ئاوایان تەتمین دکە، کو ئێن ژ هێلا پلانسازیا ناڤەندی ڤە تێن کرن باشتر ئن (بنر. ب تایبەتی ڤۆن هایەک 1945). بهایێن بازارێ بۆ دیارکرنا مالیەتێن فرسەندی یێن بکارانینێن دیار ئێن چاڤکانیان وەکی ناڤگینەکێ دخەبتن، کو د هەمان دەمێ دە بۆ بەراوردکرنا سەتێن چاڤکانیان ئێن جهێرەنگ کو تاکەکەس رادگرن رێ ڤەدکە (بنر. دوۆرکن 2000، بەش: 1 و 2).

ئارگومەنتا دویەم ئەو ئە کو، بازار ئەنەرژیا تاکەکەسان زێدە دکن، چکو ئەو هاندەران ددن وان دا کو بۆنا بکارانینا بەهرەمەندیێن خوە رێیێن کو ژ ئالیێ جڤاکی ڤە وەرن قەبوولکرن ببینن. وەکی گۆتنا ئادام سمتهـ یا ناڤدار (کو پر جاران دهێ ئیستیسمارکرن ژی) وها دبێژە: ئەم ژ خێرخوازیا قەساب، بیراڤان یان ژی نانپێژ نە، لێ ژ رێزداریا وان یا ل هەمبەر بەرژەوەندیێن خوە شیڤا خوە دپێنئ (ون ئ.ئ.2). ل ڤر ئارمانجا سمتهـ نە ئەو ئە کو خوەزایا مرۆڤ ب ئاوایەکی بنگەهین وەکی ئەزپەرەست پێناسە بکە. زێدەتر، ئەو دەستنیشان دکە کو بازار پێ ل چاڤکانیەکە هاندانێ دکن، کو ژ خێرخوازیا کو مرۆڤ د ناڤ مالباتێ و کۆما هەڤالان دە دمینە دەرباس دبە. بەرژەوەندیێن شەخسی، تاکەکەسان ب گەلەک هەڤپارێن دانووستەندنێ ڤە گرێ ددە، ئەو ژی رێ ل کاربەشیەکە بەرفرەهتر و ب ڤی رەنگی هلبەرانەکە برشتتر ڤەدکە. پارێزڤانێن بازاران ئیدا دکن کو بازار، چکو بۆ مرۆڤان دەرفەتێن بکارانینا تەکنیکێن نوو و کۆمبیناسیۆنێن نوو یێن پێکەرێن هلبەرانێ پەیدا دکن، پشتەڤانیێ ددن ئینۆڤاسیۆنێ ژی، و بۆ پەیانەر و داهێنەران سەرمایەیێ ژی پەیدا دکن. ئەڤ، رێ ل پێڤاژۆیەکە دینامیک بۆ «هلوەشینا ئافرینەر» ڤەدکە، کو ئالیکاریا بلندترکرنا ستانداردا ژیانێ دکە (سجهومپەتەر 1942، کو ئەڤ تەرمێ مارخیست پۆپولەر کریە).

هەر وها، ئارگومەنتێن ژ برشتیێ و وەرارێ دەربارێ بەلاڤکرنا داهات و دەولەمەندیا کو د ئابۆریا بازاری دە تێ بدەستخستن تشتەکی نابێژن. رەوشەک، دکارە ل ئالیەکی پارەتۆ برشت و د هەمان دەمێ دە پر نەوەکهەڤ بە (بدە بەر وەکی میناک سەن 1973). جارنان مرۆڤ راستی هن ئارگومەنتێن ئالیگرێ بازاران تێ کو دبێژن دەولەمەندیا ژ ئالیێ بازاران ڤە تێ ئافراندن «دهەرکە» تەبەقەیێن ژێرین ئێن جڤاکێ. ئەڤ، وەکی میناک، د رەوشێن وها دە دکارە چێبە: دەما مرۆڤێن دەولەمەند مال و خزمەتێن کو هلبەرانا وان بۆ مرۆڤێن خزان ئیستهدامێ چێدکە دکرە (وەکی کو سمتهـ د 1976ب [1759] ئڤ.ئ.10] دە دۆز دکە) یان ژی دەما کو ئینۆڤاسیۆنێن کو پێشی بۆ تشتێن لوکس هاتنە چێکرن، پاشێ د بازارا گرسەیی دە ژی تێن بکارانین. لێ بەلێ نە زەلال ئە کا ئەڤ د بن کیژان شەرت و مەرجان دە چێدبە. ب راستی، ئابۆریێن بازاری د جڤاکێن وەکهەڤیخواز و کێمتر وەکهەڤیخواز دە هەنە. سازیێن دەردۆرێ د دیارکرنا ئاستا نەوەکهەڤیا ژ وان دەردکەڤە دە رۆلەکە مەزن دلیزن. دیسا ژی مرۆڤ دکارە دۆز بکە کو بازارێن باش-سێوراندی دکارن تەڤکاریا چێکرنا ئابۆریەکە (ژ یا کو بێیی وان دێ چێبووبا) مەزنتر ئا نەتەوەیی بکن، و دەولەمەندیا ڤەسەر دکارە ب باجکرنان ئان ژی پیڤانێن دن وەرە نووڤەبەلاڤکرن. پشترە بازار، ب سازیێن دن رە د ناڤ کۆمبیناسیۆنەکێ دە، دبە کو ل گۆری باندۆرێن وان ئێن بەلاڤکەر راستەراست وەکی سازیێن نە-بازاری وەرن پەیتاندن، وەکی میناک ل سەر خەتا راولس ئا ب ناڤێ «رێگەزا جوداهیێ». ل گۆری ڤێ رێگەزێ، نەوەکهەڤی، هەکە ئهەری زێدە بۆ بەرژەوەندیا ئەندامێن هەری بێئاڤانتاژ ئێن جڤاکێ بن» دبە کو وەرن پەیتاندن (1999، 5-6). هەکە مرۆڤ بۆ بازاران ڤێ پەیتاندنێ هلبژێرە، سێوراندنا سازیان و ئاستا کو دڤێ داهات و دەولەمەندی ژ نوو ڤە وەرە بەلاڤکرن، نە تەنێ گرێدایی هەلوەستا نۆرماتیڤ ئا مرۆڤەکی یە، لێ د هەمان دەمێ دە گرێدایی وێ پێشبینیا مرۆڤ ئە کا د راستیێ دە کیژان رەژیم ئەندامێن خزانترین ئێن جڤاکێ دەولەمەندترین دکە. ئەڤ بەرەڤانیا ناڤگینی بۆ بازاران، دکارە د گەلەک تەئۆریان دە وەرە دیتن، کو فرەئەمان (وەکی میناک، 2011) وەکی ئلیبەرالا بلندئ (بەرەڤاژیا ئلیبەرالا ڤەتووریئ) ب ناڤ دکە.

3.2 رەخنەیێن ل سەر بازاران

بۆ کو بازاران ب تەمامی رەد بکن یان ژی بانگا سینۆردارکرنا وان بکن، ل دژی وان گەلەک ئارگومەنت هاتنە بەرپێشکرن. یەک ژ رەخنەیێن سەرەکە یێن ل هەمبەر پێباوەریا بۆ بازاران دەربارێ برێخستنکرنا ژیانا ئابۆریی، ئەنجامێن نەوەکهەڤ و خزانیا -چ ب تەرمێن رەها، چ ب یێن گۆرکەسی- کو ئەو دافرینن دەستنیشان دکە. د سەدسالا 19ان دە، ئەڤ رەوش، ب تایبەتی تێکلداری وان ئەندامێن جڤاکێ بوو، کو نە خوەدی ئامرازێن هلبەرانێ بوون و ژ بەر ڤێ یەکێ نەچار دمان دا بۆ داهاتەکێ ب دەست بخن کەدا خوە بفرۆشن. د دەما شۆرەشا پیشەسازیی دە رێژەیەکە گەلەک مەزن ئا ئەندامێن چینا کەدکاران ڤەگوهەرینە پرۆلەتەرەکی کو، ب گۆتنا ناڤدار ئا مارخ و ئەنگەلس، «بێیی زنجیرێن خوە، تو تشتێ کو وندا بکن تونەبوو» [مانیفەستۆیا کۆمونیست، 1848]. ب ڤی ئاوایی، ژ سەدسالا 19ان و ڤر ڤە، پرسیاری ل شیانا بازاران کو ببە ئکێش و ڤەکێشەکە کو هەموو کەشتیان هلددەئ (گۆتنەکە کو ئیسنادێ ژ.ف. کەننەدی تێ کرن) هاتیە کرن. رەخنەگران بانگا بەلاڤکرنەکە وەکهەڤتر ئا چاڤکانیان د ناڤ جڤاکێ دە کرن. پر جاران، ئەڤ رەخنە، ب بانگا هلوەشاندنا ب تەمامی یا پەرگالا کاپیتالیست هاتیە جەم هەڤ، کو ژ بەر دابەشکرنێن مەزنترین کو وێ ئافراندنە؛ ئەڤ نیقاش و ناکۆکیێن دووڤرە یێن ل سەر مەیلێن تێڤەل د ناڤ جڤاکا کاپیتالیست دە ژ هێلا وەشانا پکەتتی (2014) دیسا هاتن ڤەژاندن.

پارێزڤانێن بازاران دکارن بەرسڤا ڤێ رەخنەیێ ب پرسیاریا نرخا وەکهەڤیێ یا ئەنجامان بدن. بۆ وان، تشتێ کو رەدکرن زەهمەتتر ئە -چکو ئارگومەنتێن وان گەلەک جاران بالێ دکشینن سەر ماف و ئازادیان- ئەڤ ئیدا یە کو دبێژە نەوەکهەڤیێن کو بازارێن نەرێزکیکری دافرینن دکارن هەیا وێ ئاستێ بچن دا کو ئیهتمالا بکارانینا ماف و ئازادیان ئا تاکەکەسان ب ئاوایەکی جدی سینۆردار بکن (ل راولس 1971، بەش: 32 ژی بنر.). د جڤاکەکە کو پرانیا مال و خزمەتان ب رێیا بازاران تێ بەلاڤکرن، کەسێن کو نە خوەدیێ دەرفەتێن کرینا وان ئن، تەنێ ب واتەیەکە پر سینۆردار دکارن وەکی ئازاد وەرن بلێڤکرن. هەتا خزانیا گۆرکەسی (بەرەڤاژیا خزانیا رەها) دکارە رێ ل تەشەیێن جورە ب جورە یێن دەرڤەهشتنا جڤاکی ڤەکە. ل ڤر پرانی گرێدایی تێگهیشتنا مرۆڤ ئا دەربارێ ئازادی و نەچارهشتنێ دە یە، لێ د هن رەوشان دە ئیهتمالا کو کێماسیا چاڤکانیان مرۆڤان دوچارێ نەچارهشتنێ دکە ژی ماقوول ئە، نە ژ بەر وێ یە کو مافێن ملکیەتێ یێن مرۆڤێن دن ب دارێ زۆرێ گەهینا وان ئا چاڤکانیان ئاستەنگ دکە (جۆهەن 1995، ئۆتسوکا 2003، والدرۆن 1993، ودەرقوئست 2013). وەکی ساتز (2010، نەخاسم بەش: 4) دۆز دکە، شکەستنباریا ئاژانێن کو ژ بەر رەوشا دژوار تەرجیهێن خوە سینۆردار ئن، و هەر وەکی «ئاژانیا لاواز» ئا تاکەکەسێن کو ب ئاوایەکی کێم هاتنە ئاگاهدارکرن و گرێدایی بریارێن مرۆڤێن دن ئن، دبە کو ژ بەر ڤێ یەکێ بۆ سینۆردارکرنا بازارێن ئازاد ببن سەدەم. د سەدسالا 19ان دە، ئاسیمەتریا د ناڤبەرا هێزێن بازارکرنێ یێن کەدکاران و کاپیتالیستان دە د ناڤەندا نیقاشێ دە بوو، و ل گەلەک وەلاتان هێژ رۆلەکە گرینگ دلیزە. سەر دە، نەخاسم تاکەکەسێن کو سەرمایەیا وان ئا مرۆڤی کێم ئە، یێن خوەدی دەردێن دەروونناسیی، یان ژی یێن خوەدی باروودۆخێن قانوونی یێن بپرسگرێک (وەکی میناک، کۆچبەرێن دەرقانوونی) د بازاران دە شکەستنبار ئن. فکرا کو بازاران وەکی مەکانیزمایێن کۆئۆردیناسیۆنا جڤاکی دبینە، ل سەر بنگەها وێ وێنەیێ هاتیە ئاڤاکرن کو تێ دە هەموو تاکەکەس وەکی سەروەر، ب تەمامی ئاگاهدارکری و هلبژێرێن ب تەمامی ئاقلی خویا دکن. ل کو دەرێ رەوش نە ئەڤ بە، بازار دکارن رێ ل ئیستسمارکرنا تاکەکەسێن شکەستنبار ژ هێلا تاکەکەسێن دن ڤە ڤەکن. ئەڤ ئارگومەنت ب ئاوایەکی هەوجە رەدکرنەکە تەڤاهی ل هەمبەر بازاران ئیما ناکن، لێ بەلێ دەربارێ چارچۆڤەیا سازیی یا بەرفرەهتر دە پرسیاریان دکن، کو بازار د ناڤ دە ب جهـ دبن. بۆ ڤان پرسگرێکان دەرمانێن مهتەمەل یان دکارن رێزکیکرنا بازاران یان ژی ب هن سازیان، کو تاکەکەسان د رەوشەکە وەکهەڤتر دە دخن تێکلیێن پەڤگوهەرینێ، تەمامکرنا وان ئارمانج بکن (بدە بەر 4.2 یا ل ژێر).[5]

فکرا کو دبێژە تێکلیا بازاران ب ئلیاقەتێئ ڤە هەیە ژی نەخاسم ژ پەرسپەکتیڤا تەئۆریێن مارخیست ئێن کەدخواریێ ڤە هاتیە رەخنەکرن. ئەو، وەکی بەرەڤاژی، ئیدا دکن کو کارکەر ب ئاوایەکی پەرگالی ژ تەڤکاریێن خوە یێن مافدار بێپار تێن هشتن، چکو مزێن وان ژ نرخێن کو ئەو ب کەدا خوە دافرینن کێمتر ئن (وەکی میناک، مارخ، جاپتال، جیلد: ئ، بەش: 7-8؛ بۆ نیقاشەکێ بنر. وەکی میناک بوجهانان 1985، 87-95). دیسا وەکی هاتیە نیشانکرن، فکرا لیاقەتێ دکارە بۆ مرۆڤێن د بازارێ دە سەرکەفتی ب هێسانی وەکی پەردەیەکە مژی یا ئیدەئۆلۆژیک خزمەتێ بکە (بدە بەر وەکی میناک هایەک 1978، ر. 74 و پێ دە). بازارێن بۆ قاییمکرنا نەوەکهەڤی و دابەشکرنا جڤاکی و ب ڤی رەنگی قەلسکرنا وەکهەڤیا دەرفەتێ هاتنە رەخنەکرن (بدە بەر وەکی میناک بارری 2005، بەش: ئ-ئڤ). ئەڤ، رێ ل وێ پرسێ ڤەدکە کا گەلۆ سازیێن دن، وەکی میناک پەرگالا پەروەردەهیا گشتی، دکارە بۆ کێمکرنا ڤان پرسگرێکان ئالیکار ببە دا کو پەرگالا هەڤبەش دکارە وەرە پەیتاندن.

دەما مژار مالێن تایبەت بن شیانا بازاران ئا پەیداکرنا ئەنجامێن برشت ژ ئالیێ رەخنەگرێن بازاران ڤە گەلەک کێم هاتیە رەخنەکرن. لێ بەلێ، هەڤالێن بازاران ژی قەبوول دکن کو بازار د رەوشێن ئتێکچوونا بازارێئ دە، نەخاسم دەما کو باندۆرێن دەرخوەیی یان ژی مالێن گشتی هەنە، رێ ل ئەنجامێن برشت ڤەناکن. باندۆرێن دەرخوەیی، باندۆرێن ل سەر ئالیێن سێیەم ئن کو د ناڤ مافێن ملکیەتێ دە نایێن قەبوولکرن، وەکی میناک قرێژیا هەوایێ یان ژی ئەمیسیۆنێن جۆ2. مالێن گشتی ئەو مال ئن کو نایێن لدەرهشتن (نە پێکان ئە کو مرۆڤ ژ بکارانینا وان ب ئاوایەکی کاریگەر وەرن دوورخستن) و نە هەڤرکیدار ئن (ئیهتمالا بکارانینا تاکەکەسەکی، ئیهتمالا بکارانینا تاکەکەسێن دن کێم ناکە) (بنر. ماس-جۆلەلل/وهنستۆن/گرەئەن 1995، بەش: 11). بۆ مالێ گشتی میناکەک ئەولەهیا گشتی یە: هەکە وەرە پەیداکرن، مرۆڤ نکارە ژێ وەرە دەرهشتن، و راستیا کو زێدەتر تاکەکەس ژێ کێفێ وەردگرن، بۆ کەسێن دن نرخا وێ کێمتر ناکە. ژ بەر ڤێ، تو تاکەکەس بۆ پەیداکرنا وێ خوەدی تەشویقێن ئابۆری یێن تێرکەر نین ئە؛ دڤێ ئەو ژ ئالیێ دەولەتێ ڤە وەرە پەیداکرن. رەخنەگرێن بازاران پری جاران ئیدا دکن کو رەوشێن کو باندۆرێن دەرخوەیی یان مالێن گشتی دهەوینن، ل گۆری هەژمارا کو پارێزڤانێن بازاران قەبوول دکن گەلەک بەربەلاڤتر ئن، و تەنێ نە پرسگرێکێن هاوردۆری لێ هەر وها یێن جڤاکی ژی دهەوینن. د دەربارێ دەرخوەییتیان دە، ئابۆریناس، پر جاران تەئۆرەما ناڤدار ئا جۆئاسە دەستنیشان دکن، کو ئیدا دکە هەکە تو لێچوونێن کراریکی تونە بن، پرسگرێکێن دەرخوەییتیان دکارن ب رێیا بازارکرنێ، کو ژ بەلاڤکرنا ئەولین ئا مافێن ملکیەتێ ئازاد ئە، وەرن چارەسەرکرن (1960). لێ بەلێ، د راستیێ دە، کراری گەلەک جاران پرزێدە بزەهمەت و بها نە، نەخاسم دەما کو گەلەک ئاژانێن خوەدی بەرژەوەندیێن جودا تەڤلی دبن. ئەڤ، سەپانباریا ڤێ تەئۆرەمێ -و هەر وها د رەوشێن وها دە پاراستنا چارەسەریێن بازاری- پرسگرێکدار دکە. روودانەکە دن ئا پرسگرێکدار د دەربارێ «مالێن باروودۆخی» دە یە (هرسجهـ 1976)، ئانگۆ مالێن کو نرخا وان گرێدایی باروودۆخا وان ئا گۆرکەسی یە، کو ب بەراوردکرنا مالێن مرۆڤێن دن تێ دیارکرن. د ڤێ مژارێ دە میناکەک خانیێن گرانبها نە، کو مرۆڤ بۆ تایبەتمەندیێن وان ئێن هوندرین نە، لێ بۆ خاترێ باروودۆخا خوە دخوازن: دخوازن ببن خوەدی خانیەکی کو ل گۆری خانیێن دن ژی خوەدیێ مەزناهیەکە دیار ئە. مالێن باروودۆخی، ژ پێناسەیێ ڤە، کێمپەیدا نە: تەنێ ژ سەدی 10ێ خانیان دکارن د ناڤ ژ سەدی 10ێ بازارێ دە جهـ بگرن. ژ بەر ڤێ، هەڤرکیا بۆ وان لیستکەکە یەکوون-سفر ئە: ئەو ئپێشبرکا مشکانئ ئە، کو هەر کەس ب هەمان میقدارێ مالێ خوە زێدە دکە و دیسا د هەمان باروودۆخا خوە یا گۆرکەسی دە دمینە. ژ بەر ڤێ، هن تەئۆریسیەن دۆز دکن کو دەرخوەییتیێن ژ هەڤرکیداریەکە ب ڤی رەنگی دەردکەڤن هۆلێ تەڤدیرێن رێزکیکرنێ دپەیتینن (بنر. وەکی میناک فرانک 2005؛ ل سەر مالێن باروودۆخی بۆ نیقاشەکە ژ پەرسپەکتیڤەکە وەکهەڤیخواز بنر. برگههۆئوسە & سوفت 2006، د وارێ تەئۆریا ناسینێ دە بۆ ڤەگۆتنەکێ بنر. جلائاسسەن 2008).

د ڤێ چارچۆڤەیێ دە پرسەکە بەرفرەهتر کو دکارە وەرە پرسین، پرسا ئبرشتیا چ؟ئ یە (د هەمان دەمێ دە بدە بەر ساتز 2010، ر. 33 و پێ دە). وەکی رەخنەگرێن بازاران دەستنیشان دکن، دبە کو بازار د تەتمینکرنا داخوازێن مرۆڤان دە برشت بە، لێ جارنان دبە کو ئەو چکو بازار ب راستی تەرجیهێن مرۆڤان بەر ب تشتێن کو ژ بازاران ب هێسانی (کو ب پرانی تێ واتەیا «ب کارداری») دکارن وەرن پەیداکرن ڤە بگوهەرینن بقەومە. ئەڤان، دەما مرۆڤ ل سەر بفکرن نە ژ وان تەرجیهان ئن کو ب گەرەکی هلبژێرن (بدە بەر وەکی میناک گەئۆرگە 2001، کو مەتافۆرا ئقرێژیتیا تەرجیهێئ ب کار تینە). مۆدەلێن ئابۆریی، تەرجیهێن تاکەکەسان ئێن دەربارێ بازاران دە ب گەلەمپەری وەکی «دایی» قەبوول دکن، کو د ڤێ مژارێ دە گەلەک پرسێن د دەربارێ بازاران دە هاتنە پرسین ڤەدشێرە: بازار تاکەکەسان، تێکلیا وان ب هەڤ رە، و تێکلیا وان ب هن مال و نرخان رە چاوا دگوهەرینن؟ د ناڤ تەئۆریسیەنێن مارخیست دە تەرما ئبێگانەبوونئ، بۆ پێناسەکرنا دیاردەیا دووربوونێ یان ژی هەستا دووربوونێ یا تاکەکەس ژ تشتێن کو دڤێ ئائدی وی بن تێ بکارانین. بۆ نموونە، هەکە کارکەر نەچار بمینن دا کەدا خوە بفرۆشن خوەدیێن ئامرازێن هلبەرانێ، تێ گۆتن کو ئەو ژ کەدا خوە و بەرهەمێن وێ، و هەر وەکی ژ مرۆڤێن دن و ژ ئائدبوونا جنسێ مرۆڤ بێگانە بوونە (مارخ [1844]، ئ؛ ل سەر نۆسیۆنا بێگانەبوونێ بۆ ڤەگۆتنەکە نوو بنر. ژائەگگ 2014).

د دەربارێ تێکلیێن مرۆڤی دە، جڤاکێن بازاری، چکو بازار ل سەر بنگەها تێکلیێن ب تەمامی ناڤگینی و گوهەرۆک هاتنە ئاڤاکرن و ئهەموو تشتێن هشک، دبن هلم و گولم» ب بنیکۆلانا جڤاکێ و هەڤگرتنێ هاتنە تاوانبارکرن (مارخ/ئەنگەلس، مانیفەستۆیا کۆمونیست؛ بۆ ڤەگۆتنەکە هەڤدەم بنر. وەکی میناک لانە 1991).[6] ئهلوەشینا ئافرینەرئ و هەڤرکیداریا کو د بازاران دە پێک تێ، وەکی پارێزڤانێن وان ئیدا دکن، دبە کو ئینۆڤاسیۆنێ تەشویق دکە، لێ د هەمان دەمێ دە تێکلیێن جڤاکی و کەڤنەشۆپیێن هەیی ژی هلدوەشینە (بدە بەر پۆلانی 1944) و دبە کو بنی هەڤگرتنێ ژی بکۆلن (هوسسائن 2021). ئەڤ رامان، خویا دکە کو د رەخنەیا کۆمونیتەریەن ئا ل هەمبەر نێرینا لیبەرال ل سەر خوەزایا مرۆڤ دە رۆلەکێ دلیزە (وەکی میناک، ماجنتیرە 1984، بۆ کورتەیەکە گشتی بدە بەر بەلل 2012). ب سەر دە، راستیا کو بازار ل سەر بەرژەوەندیا خوەیی هاتنە ئاڤاکرن، ب ئیدایا کو مرۆڤان بێهتر ئەزپەرەست و دارنگیپارێز دکە هاتیە رەخنەکرن. ئارگومەنتێن ب ڤی رەنگی ل هەمبەری وێ ئیدایێ تێن کرن، کو، وەکی پارێزڤانێن خوە، دبێژە بازار تاکەکەسان بێهتر جڤاکی و ئەخلاقی دکن. ئالیەکی گرینگ ئێ ڤێ نیقاشێ، کو ب ئاوایەکی ئامپیریک ژی هاتیە ڤەکۆلان، مەیلا تەشویقێن دراڤی ل هەمبەر ئدەهفکرنائ هاندانا خوەکی یا بۆ تەڤگەرا خێرخوازیێ یان رندیا گشتی (بدە بەر وەکی میناک لێکۆلینا ناڤدار ئا تتموس ل سەر بەخشێن بپەرە و بێپەرە یێن خوینێ (1971)؛ فرەی (وەکی میناک، 2007)؛ د هەمان دەمێ دە بنر. لێکۆلینا گنەئەزی/روستجهن یا ل سەر جزایێ کو ژ ئالیێ ناڤەندەکە لێنهێرینا برۆژ ل دێئووباڤێن دەرەنگمایی هاتیە برین کا چاوا -چکو جزا وەکی بهایەکێ هاتیە قەبوولکرن- هەژمارا دەرەنگماییان زێدە کریە (2000).

هێزا ئارگومەنتێن ب ڤی رەنگی گرێدایی وێ یە کا تاکەکەس دکارە «هەلوەستا خوە یا بازاری» ب قادا ئابۆریێ سینۆردار بکە و دکە، یان ژی ئەڤ هەلوەست کا د ناڤ جڤاکێ دە ب ئاوایەکی گشتی سەردەست دبە یان نا. بۆ نموونە، گەلۆ پێکان ئە ئەو ژ تێکلیێن تایبەت دوور وەرە گرتن، یان ژی، وەکی جڤاکناس ئەڤا ئللۆئوز (وەکی میناک، 2012) دۆز دکە، تاکەکەس د تێکلیێن مەهرەم دە ژی هەلوەستەکە بازاری ئاڤا دکن؟ زەختا ل سەر قادا تایبەت تەنێ ژ راگهاندنا بهش یان ژی نە بهش ئا هن ئاوایێن دیار ئێن رامانێ د ناڤبەرا مرۆڤان دە دەر نایێ، لێ د هەمان دەمێ دە ژ هەژمارا زێدەبار (ئان ژی هەری کێم وەکی زێدەبار تێ سەهکرن) ئا کراریێن دراڤی یێن ڤێ قادێ ئەلەقەدار دکن، وەکی میناک د فۆرما لێنهێرینا زارۆکان ئا بپەرە یان ژی دایکتیا هلگر، ژی دەر تێن. ڤێ یەکێ، رێ ل رەخنەگرێن بازاران ڤەکر دا کو بانگی سینۆردارکرنا قادا وان ئا باندۆرێ بکن، بۆ کو مالێن ب نرخێن وەکی تێکلیێن مەهرەم، شێنبوونا تاکەکەسی یان تێکلیا ناڤبەرا دێئووباڤان و زارۆکان رە ب ئاوایەکی نێزیک گرێدایی نەیێن «مەتاکرن» (بدە بەر وەکی میناک رادن 1996؛ ئاندەرسۆن 1993؛ ساندەل 2012؛ بۆ نیقاشەکە رەخنەیی بنر. ساتز 2010، ر. 80 و پێ دە). وەکی کو ئاندەرسۆن بالێ دکشینە سەر، پرسا مەزنتر ئا ل پشت ڤێ پرسگرێکێ ئەڤ ئە کو جڤاکەک چاوا دکارە پرژماریەکە مالێن ب ئاوایێن جودا تێن نرخاندن ڤەهەوینە (1993، نەخاسم بەش: 1 و 3). بەشەک ئارگومەنتێن هەڤرەنگ ب وێ پرسێ رە مژوول دبن کا گەلۆ بازار مرۆڤان ژ مالێن نەدارنگی زێدەتر بەر ب بەرخوارنا مالێن دارنگی دەهف دکن ئان نا (بنر. وەکی میناک ڤەگۆتنا پۆپولەر ئا فرۆمم 1976). هەکە مژار ئەڤ ئە، ئەو نە تەنێ تەرجیهێن خوە ئقرێژئ دکن، لێ د هەمان دەمێ دە تەڤکاریا بەرخوارنا پرزێدە یا چاڤکانیێن خوەزایی و پرسگرێکێن تێڤەل ئێن ئەکۆلۆژیک ژی دکن (وەکی میناک ورگهت 2011، 70؛ هاردن 1968).

نیقاشێن تێکلدار ب وێ پرسێ رە مژوول دبن کا هن مالێن دیار، وەکی میناک رای ئان ژی ئەندامێن لاشی، ل بازاران وەرن فرۆتن ژی گەلۆ هەموەلاتی دکارن د ناڤ تێکلیەکە وەکهەڤ و رێزدار دە بسەکنن ئان نا (ساندەل 2012، ر. 10 و پێ دە، هەر وها بدە بەر ساتز 2010، بەش 3؛ ل سەر سنجناسیا کرینا رایان بنر. بەشا تێکلدار ئا گۆتارا رایدانێ، ل سەر ئەندامێن لاشی بنر. پهللپس 2013،[7] ل سەر نوونەریا قانوونی بنر. ولمۆت-سمتهـ 2019، ئاگمۆن 2021). بۆ نموونە، ئەڤ تێ دۆز کرن کو هن سازی، وەکی دبستانان، وسا نە کو ناکۆکی نە ژ هێلا ئدەرکەتنێئ، لێ ژ هێلا «دەنگێ» ڤە تێن چارەسەرکرن (د جوداکرنا هرسجهمان ئا د سالا 1970یان دە؛ بۆ میناکا دبستانان بنر. وەکی میناک ئاندەرسۆن 1993، ر. 162 و پێ دە). هەر وها، گەلەک تەئۆریسیەنێن رامیاریی دبێژن کو قادا رامیاریی یا دەمۆکراسیەکێ دڤێ ژ بازاران جودا وەرە دیتن، کو تشتێن تێ دە تێن فرۆتن نە بەرژەوەندیێن تاکەکەسی نە، لێ رندیا گشتی یە (بدە بەر وەکی میناک رادن 1996، بەش: 14، کو ژ تێگهیشتنا دەمۆکراسیێ یا ژۆهن دەوەی سوود وەردگرە). تشتێ کو تەئۆریێن وها ل هەڤ تێن ئەو ئە کو جڤاکێ وەکی ژ قادێن جڤاکی یێن جودا پێکهاتی دبینن -و وەکی والزەر تینە زمان، ئەخلاقێ بازارێ، ئائدی بازارێ یە»، لێ بەلێ پەڤگوهەرینێن د قادێن جڤاکی یێن دن دە دڤێ وەرن ئاستەنگکرن (1983، 109). د گەلەک رەوشێن وها دە، کۆمبیناسیۆنەکە ئارگومەنتان نە تەنێ ل کەسایەتا مالان لێ ل شکەستنباریا هن بەشدارێن بازارێ ژی تێ سەپاندن. وەکی د دەمێن داوی دە برەننان ئاند ژاوۆرسک (2015، 2016) دۆز کرنە، ئارگومەنتێن دەربارێ مەتاکرنا کو ب تایبەتی ل سەر رەهەندا سەمبۆلیک ئا بازرگانیا مالێن دیار تێ ئاڤاکرن نە قانیکەر ئن، چکو ئەڤ رەهەندێن سەمبۆلیک ژ ئالیێ چاندی ڤە گرێدایی هەڤ ئن. لێ بەلێ، گەلەک رەوشێن مەتاکرنێ نە ب تەمامی ژ ئالیێ سەمبۆلیک ڤە زراردار ئن، ئەو زرارێن سەمبۆلیک و یێن دن دکن یەک. ژ ئالیێ دن ڤە، وەکی ساتز (2010، وەکی میناک، 9) تینە بیرا مە، بۆ بازارێن پرسگرێکدار بەرسڤا هەری باش هەر دەم نە گرتنا وان ئە، چکو دبە کو ئەڤ یەک رێ ل بازارێن رەش ئان ژی مەکانیزمایێن دن ئێن قەلزاندنێ ڤەکە. پرسا ڤەبژارکان، وەکی میناک بازارێن برێزککری یان ژی بازارێن کو ژ هێلا سازیێن دن ڤە هاتنە تەمامکرن، گەلەک جاران گرێداییێ چارچۆڤەیا سازیی یا کو بازاران د ناڤ خوە دە دگرە. ئەڤ، دێ د بەشا 4ان ئا ژێر دە وەرە هزرین.

3.3 ئبازارئ ل دژی بازارێن جودا

وەکی کو دێ زەلال ببە، هن ئارگومەنتێن ل ئالیێ و ل دژی بازاران راستەراست بەرسڤێ ددن هەڤ، لێ هنەکێن دن بێیی کو راستەراست وەرن هەمبەر هەڤ ل دژی هەڤ دەردکەڤن. گەلەک رامانگەر هێزا هن ئارگومەنتێن ژ هەر دو ئالیان ژی قەبوول دکن. ئەو، خەتا کو د بەشا 2یان دە وەکی ئپەسەندکرنا سینۆردارئ هاتیە بناڤکرن وەردگرن و بازارێ د چارچۆڤەیەکە سازیی دە وەکی یەک هێمان دپارێزن، کو دکارە هن باندۆرێن خوە یێن پرسگرێکدارتر سڤک بکە. لێ بەلێ، دڤێ نەیێ ژبیرکرن کو، بازارێن جودا دبە کو ل گۆری ئارگومەنتێن ل ژۆر هاتنە رێزکرن پر جودا خویا بکن. ئەڤ، وێ پرسێ دەردخە هۆلێ کا گەلۆ قەت پێکان ئە کو ل سەر نرخا ئبازارانئ نە د رەوشێن تایبەت دە و ل سەر بازارێن تایبەت لێ تشتەکی گەلەمپەر وەرە گۆتن. د نیقاشێ دە دەربارێ بازاران دە پرسگرێکەکە هەڤبەش ئاستا رازبەرکرنێ یە، چکو گەلەک مۆدەلێن رازبەر قەبوولێن ئیدەئالیزەکەر دکن کو د ژیانا راستین دە نایێن قەبوولکرن (د هەمان دەمێ دە بنر. پهللپس 2008).[8] هەر چقاس د بکارانینا مۆدەلێن رازبەر دە تشتەکی چەوت تونە بە ژی، گرینگ ئە کو ل بەر چاڤان وەرە گرتن کو روودانێن ژیانا راستین دە دەرباسداریا وان سینۆردار ئە. دەما بازار ب چارەسەریێن سازیی یێن دن رە تێ بەراوردکرن، دڤێ بەراوردکرن د هەمان ئاستا رازبەرکرنێ دە پێک وەرە. وەکی دن دێ وەکی کو سێڤ ب پرتەقالان رە وەرن بەراوردکرن ببە؛ ئانگۆ، وەکی کو بازارەکە پر کێم و ژ ئالیێ هێزێ ڤە خوەدیێ ئاسیمەتریێن مەزن ب بوورۆکراسیەکە گشتی یا ئیدەئال رە وەرە بەراوردکرن، یان ژی وەکی کو بازارەکە ب هەموو تاکەکەسێن تێ دە ب تەڤاهی ئاقلی ب سازیێن گشتی یێن خەراب رە وەرە بەراوردکرن دبە. هەکە بوورۆکراسیەکە کو ب ئاوایەکی ماقوول باش دخەبتە و بازارەکە کو ب ئاوایەکی ماقوول باش دخەبتە وەرن بەراوردکرن دێ واتەدارتر ببە.

د نیقاشێن دەربارێ بازاران دە پرسگرێکەکە دن ئەڤ ئە: هەکە ئارگومەنتێن رەخنەگر ئێن ل دژی بازاران بلند دبن، پارێزڤانێن بازاران جارنان ئیدا دکن کو دڤێ سووجێ نەخوەشیان نە ل بازاران لێ ل سازیێن دەردۆرێ وەرە بارکرن، چکو بۆ کو بازار کارێ خوە یێ سوودمەند پێک بینە شەرتێن پێدڤی نین ئن. بۆ نموونە، دەما بازار بۆ کو رێ ل بەرخوارنا پرزێدە یا چاڤکانیێن خوەزایی ڤەدکن تێن رەخنەکرن، پارێزڤانێن بازاران گەلەک جاران دەستنیشان دکن کو بۆ گەلەک مالێن هاوردۆرێ مافێ ملکیەتێ یێ تەمام تونە یە. هەکە بهایەکە مالێن هاوردۆرێ هەبوویا، دێ بکارانینا وان گرانبها بوویا، و خوەدیێن وان بۆ کو ب ئاوایەکی بەرپرسیار ل وان بنهێرن دێ تەشویق بستەندانا (بنر. وەکی میناک بەرسڤا تۆماس بۆ ئتراژەدیا خەلکێئ (2012، ر. 259 و پێ دە)). لێ بەلێ، یەک دکارە بەرسڤ بدە کو د گەلەک رەوشان دە مافێن ملکیەتێ یێن ب ڤی رەنگی نکارن پرسگرێکان چارەسەر بکن، چکو بۆ دیتنا چارەیێن بازارکرنێ مالیەتێن کراریان دێ گەلەک زێدە بە. میناکێن ب ڤی رەنگی نیشان ددن کو نرخا بازارێن شێنبەر پر جاران نکارن ب تەرمێن سادە رازبەر وەرن نیقاشکرن؛ چبوونا وان و باندۆرێن وان ب ئاوایەکی گرینگ ب سازیێن کو وان دۆرپێچ دکن ڤە گرێدایی نە. ئەڤ، دێ پشترە وەرن نیقاشکرن.

4. تێکلیێن ناڤبەرا بازاران و سازیێن دن

4.1 پێشمەرجێن بۆ بازاران

پرانیا تەئۆریسیەنان قەبوول دکن کو بۆ بازار دەرکەڤن هۆلێ، دڤێ هن سازیێن دیار هەبن. د ناڤەندا ڤان دە بۆ بجهانینا پەیمانان مافێن ملکیەتێ و سازیێن هقووقی هەنە.[9] ل وەلاتێن خوەدی ئاڤاهیێن برێڤەبرنێ یێن لاواز بۆ نرخاندنا بازاران مژارا مافێن ملکیەتێ یێن کو دکارن وەرن بجهانین رۆلەکە گرینگ دلیزە. ل ور، شیانا بجهانینا مافێن مرۆڤەکی دکارە ب ئاوایەکی پر نەوەکهەڤ بەلاڤ ببە، ئەو قاس کو بازارێن ئازاد ڤان نەهەقیێن بەرێ گرانتر بکن. پرسا کا کیژان مافێن ملکیەتێ دکارن وەرن بجهانین، دەربارێ بازارێن کو دکارن د ناڤ جڤاکەکێ دە پەیدا ببن، یەک ژ دیارکەرێن سەرەکە یە (ژ بلی قەدەخەیێن تەکووز). وەکی میناک، ل گەلەک وەلاتان مرۆڤ نکارە خوە وەکی کۆلە بفرۆشە، چکو دادگەهێن هقووقێ دێ پەیمانەکە وها ب جهـ ناینن. قادەکە کو ئەڤ پرسا دەربارێ مافێن ملکیەتێ و هەر وەکی بازارباریتیێ دە ب توندی تێ نیقاشکرن مافێن ملکیەتا زێهنی یە، کو هن کەس دۆز دکن کو دەربارێ مافێن ملکیەتێ دە نۆسیۆنێن مە یێن کەڤنەشۆپکی بۆ مالێن کو ب لێچوونێن پر کێم دکارن ژ نوو ڤە وەرن هلبەراندن، وەکی ناڤەرۆکا دیژیتال، نە ل جهـ ئە (وەکی میناک، سهففرن 2007؛ بۆئوتانگ 2011، بەش: 4).

هەر چقاس هەبوونا مافێن ملکیەتێ -و سەوا ڤێ ژی دەولەتەکە مینیمال کو وان تینە جهـ- ژ هێلا پرانیا رامانگەرێن ئازادیخواز ڤە بۆ بازاران وەکی پێشمەرج تێ قەبوولکرن ژی، پێشمەرجێن دن ب گەلەمپەری د نێزکاهیتێدانێن ئابۆریی بۆ بازاران دە نایێن ئاشکەرەکرن، و بێهتر نیقاشبار ئن. وەکی کو ب تایبەتی ژ هێلا ئەندامێن ئدبستانا فرەئبورگئ ئا ئالمانیایێ ئا ئۆردۆلبەرالیزمئێ ڤە هاتیە بالکشاندن، بۆ بازار هەڤرکیدار بمینن دڤێ قانوونێن دژ-ترۆست، کو رێ ل بەر کارتەل و مۆنۆپۆلان دگرن، هەبن (بنر. وەکی میناک ئەئوجکەن 1939؛ بۆ جهگوهەراندنا ڤێ نهێرینێ ب نهێرینێن بەرفرەهتر ئێن ئالیگرێ بازارا ئازاد (لائسسەز-فائرە) ل ئامەریکایێ بنر. جرۆئوجهـ 2011، بەش: 3). جڤاکناسان، بۆ هەبوونا پەڤگوهەرینێن د بازاران دە گرینگیا هەیاتی یا پێباوەریێ ژ مێژ ڤە دەستنیشان کرنە، چکو پەیمانێن د بازاران دە تێن چێکرن گەلەک جاران هێمانێن نخوماندی یێن کو د وارێ مافێن ملکیەتێ دە نکارن وەرن نڤیساندن دهەوینن، و ژ بەر ڤێ، ب ئاوایەکی قانوونی نایێن بجهانین (بنر. وەکی میناک ڤەگۆتنا ڤەتووری یا دورکهەئم 1997 [1893] یان ژی بۆ یەکە نێزیکتر بەجکەرت 2002). هن تەشەیێن دیار ئێن ئەتۆسا جڤاکی، وەکی میناک، پابەندیا ب سۆزێن دایی ڤە، دکارە کراریێن بازارێ هێسانتر بکن (رۆسە 2011). هەر وها، لێکۆلینێن د جڤاکناسیا ئابۆریی دە بالێ دکشینن سەر گرێداییبوونا بازاران ب تێکلیێن جڤاکی یێن دن رە ژی. بۆ نموونە، گرانۆڤەتتەر نیشان دایە کا چاوا تێکلیێن بازارێ ب پرانی د ناڤ تێکلیێن کەسانە دە ب جهـ دبن، وەکی تێکلیێن د ناڤبەرا پسپۆرێن هن تەکنۆلۆژیێن دیار ئێن بۆ شیرکەتێن جودا دشخولن (1985). فلگستەئن بال کشاندیە کا چاوا قائیدەیێن ژ هێلا دەولەتان ڤە هاتنە دانین، بۆ نموونە، قائیدەیێن د دەربارێ ئاڤاهیێن رێڤەبەریێ و سازیێن دن ئێن سازگێر ژی تێ دە، باندۆرێ ل تەڤگەرێن شیرکەتێن د بازاران دە دکن و بازاران دکن ئاڤاهیەکە جڤاکی، کو تەکانە ئاڤاهیا سیاسی-چاندی یا شیرکەت و نەتەوەیێن خوە نیشان ددەئ (1996، 670؛ ل سەر ئاڤاکرنا قانوونیئ یا بازارێن دارایی بنر. پستۆر 2013). هن جڤاکناس، نەخاسم جاللۆن، ژی دۆز دکن کو بازار گرێدایی هێزا پەرفۆرماتیڤ ئا تەئۆریێن ئابۆریی یێن دەربارێ چبوونا بازاران دە یە: ئەڤان، بۆ چارچۆڤەکرنا رەوشان وەکی پەڤگوهەرینێن بازاری ئالیکاریا تاکەکەسان دکن (وەکی میناک، 1998). بۆ نموونە، ماجکەنزە دۆز دکە کو د هن بازارێن دارایی دە بەشدارێن بازارێ بۆ دیارکرنا تەڤگەرێن خوە مۆدەلێن تەئۆرەتیک ب کار تینن (وەکی میناک، 2009). ئەڤ میناکان ب تایبەتی ئاشکەرە دکن، بازارێن ئەم دزانن نە تشتەکی کو ب ئاوایەکی سەربخوە ئتێ دایینئ ئە، لێ بەلێ ب نۆرم و سازیێن دن ئێن د ناڤ جڤاکێ و جارنان ژی ب هن تەشەیێن تەکنۆلۆژیا ئاگاهداریێ ڤە گرێدایی نە. هەتا، شیانا بازاران بۆ تێکۆشینا ل هەمبەر ئاگاهداریا نەناڤەندی ژی (هایەک 1945) گەلەک جاران ب ئبنەسازیا ئەپیستەمیکئ رە تەڤ دشخولە، کو ژ ئالیێ سازیێن دن ئێن تایبەت و گشتی ڤە بۆ بازاران تێ پەیداکرن، (هەرزۆگ 2020).

4.2 سازیێن کو ئەنجامێن بازارێ تەمام ئان ژی سەرەراست دکن

گەلەک فیلۆزۆفێن رامیاریی (هنەک) رەخنەیێن ل دژی بازاران (بدە بەر بەشا 3.2 یا ل ژۆر) ب ئاوایەکی جدی دگرن. ژ بەر ڤێ، ئەو دۆز دکن کو بازار، هەکە تەنێ ب سازیێن دن ئێن کو ئەنجامێن وان تەمام دکن ئان ژی سەرەراست دکن رە تەڤ هەبن دکارن وەرن پەیتاندن. ئەڤ سازیان، دکارن وەکی دو ڤەبرران وەرن دابەشکرن. ئابۆریناس، بۆ پێناسەکرنا رەوشێن کو بۆ بجهانینا ئەنجامێن بازارا برشت مەرجەک ئان زێدەتر مەرج کێم ئە ب گەلەمپەری تێگها ئتێکچوونا بازارێئ ب کار تینن، وەکی میناک، دەما کو دەرخڤەییتی یان ژی مالێن گشتی هەنە (بنر. وەکی میناک باتۆر 1958؛ جۆوەن 1988). د ڤان رەوشان دە باشترکرنا ئەنجامان، دکارە برێزککرنا بازاران بڤێ (وەکی میناک، ب قەدەخەکرنا دەرخوەییتیێن نەرێنی یێن وەکی ئەمیسیۆنا قرێژکەرێن زراردار) یان ژی پێشکێشکرنا مالێن گشتی ژ هێلا سازیێن دەولەتێ ڤە. دبە کو رێزک و برێزککرن، د رەوشێن کو باسو (2007) وەکی ئپرسگرێکا هەژمارا مەزنئ دە ب ناڤ کریە بڤێ -و دکارە ژ هێلا برشتیا پارەتۆ ڤە وەرە پەیتاندن-: هن شێوازێن تەڤگەرێ، هەر چەند د خوە دە بێ زرار بن ژی، هەکە ژ هێلا هەژمارەکە مەزن ئا مرۆڤان ڤە وەرە بجهانین دبە کو باندۆرەکە نەیینی دەربخن هۆلێ. هەمان تشت، دەما د بازارەکێ دە ژ یەکێ زێدەتر هەڤسەنگی هەبن و ژ یەکێ دەرباسبوونا بۆ یەکە دن دلکێشتر بە ژی دبە کو دەرباسدار ببە؛ وەکی میناک، دەرباسبوونا ژ هەڤسەنگیەکە کو کارکەریا زارۆکان دهەوینە بۆ یەکە کو کارکەریا زارۆکان ناهەوینە (باسو / ڤان 1998). مرۆڤ دکارە دۆز بکە کو ستابلیزەکرنا ماکرۆئەکۆنۆمیک ئا بازاران، وەکی میناک ب دەستێ بانکایا ناڤەندی یان ژی ب تەڤدیرێن کو د رەسەسیۆنێ دە داخوازێ زێدە دکن (بدە بەر کەینەس 1936)، د ناڤ ڤەبررا پێشکێشکرنا مالێن گشتی دە یە. لێ بەلێ، کاریگەریتیا تەڤدیرێن ب ڤی رەنگی د ناڤ ئابۆریناسان دە گەلەکی نیقاشبار ئە.

ڤەبررەکە دویەم ئا بەرفرەهـ ئا سازیان کو ئەنجامێن بازاران تەمام ئان ژی سەرەراست دکە، د بن تەرما ئدەولەتا کامرانیێئ دە دکارە وەرە کورتەکرن. ئەو هەول ددە کو بەرسڤێن رەخنەیێن ل دژی بازاران ئێن دەربارێ خزانیێ، ئەنجامێن نەوەکهەڤ و کێماسیا وەکهەڤیا دەرفەتێ پەیدا بکە. پەیورێن بنگەهینترین ئێن دەولەتا کامرانیێ ئەو ئن کو مافێن جڤاکی-ئابۆری یێن هەموەلاتیێن کو نکارن د بازارا کەدێ دە داهاتەکێ ب دەست بخن ئەولە بکە (بدە بەر وەکی میناک مارسهالل 1992)، و هەتا ئاستەکێ وەکهەڤیا دەرفەتێ پەیدا بکە. گەلەک فیلۆزۆفێن رامیاریی، بۆ ڤان ئارمانجان گرینگیا نووڤەبەلاڤکرنێ دەستنیشان کرنە (ل فلەئوربائەی 2012 ژی بنر.)؛ بالکشاندنا نووڤەبەلاڤکرنێ هەما هەما پرسێن دەربارێ ئەنجامێن راستەراست ئێن بەلاڤکەر ئێن بازارێن تێڤەل و کا چاوا دبە کو ژ هێلا برێزککرنێ ڤە باندۆر ل ڤان ئەنجامان وەرە کرن، خستیە بن سیا خوە (لێ بەلێ بنر. دەتسجهـ 2010). سازیێن دەولەتا کامرانیێ، ژ کێمترین لێنهێرینا هەژاران هەتا نیزامەکە بەرفرەهـ ئا خزمەتێن جڤاکی، وەکی پەروەردەهیا گشتی و خزمەتا تەندورستی یا گشتی دکارن تەشەیێن جودا هلدن، و دکارن ب ئاوایێن جودا وەرن برێخستنکرن. هن رامانگەران د دەمێن داوی دە بۆ تاکەکەسان دۆزا داهاتەکە بنگەهین ئا بێمەرج کرنە دا تەقەز بکن کو تاکەکەس نە هەوجەیی مەرهەمەتا یێن د گەهینا چاڤکانیان کۆنترۆل دکن دە نە (وەکی میناک ڤان پارژس 1995، ودەرقوئست 2013). بریارێن دەربارێ سازیێن وها دە، گەلەک جاران وەکی دانووستەندنێن ناڤبەرا برشتیا بازاران و نیازا هەتا ئاستەکێ وەکهەڤیا داهاتێ و دەولەمەندیێ تێ دیتن. وەکی ئۆکون نڤیسیە: ئهەر ئسرارا د دەربارێ نەقاندنا پاستایێ وەکی پارچەیێن وەکهەڤ دە دێ مەزناهیا پاستایێ بچووک بکەئ (1975، 48). لێ بەلێ نە دیار ئە کا ئەڤ وێنە راستیا ئابۆریێ ب تێرکەری راڤە دکە یان نا. ئەو، ب گەلەمپەری ب قەبوولێن کو باجێن بلندتر مۆتیڤاسیۆنا مرۆڤان یا بۆ خەباتا زێدەتر دفەتسینە ڤە گرێدایی یە. لێ بەلێ راستبوونا ڤێ، تەڤی تشتێن دن، گرێدایی وێ پرسێ یە کا گەلۆ تاکەکەس ب پرانی ب داخوازا بدەستخستنا دراڤان مۆتیڤە دبن یان ژی کا دبە کو ئەو بۆ پەیداکرنا هن مال و خزمەتان خوەدیێ مۆتیڤاسیۆنەکە خوەکی بن (بدە بەر رۆئەمەر 2012). هن تەڤدیر، وەکی پەرگالا پەروەردەهیا گشتی کو دەرفەتێ ددە هەر زارۆکەکی کو بەهرەیێن خوە پێشڤە ببە، دبە کو د هەمان دەمێ دە رێ ل وەکهەڤیا زێدەتر و پاستایەکە ئابۆری یا مەزنتر ڤەکە. چکو زێدەتربوونا سەرمایەیا مرۆڤی، دکارە زیانێن مهتەمەل ئێن برشتیێ کو ژ بەر باجکرنێ، کو پەرگالا پەروەردەهیێ فینانسە دکە، دەردکەڤن هۆلێ ب تەمامی تەلافی بکە (هەر وها بدە بەر ئۆکون 1975، ر. 81 و پێ دە؛ ل سەر برشتیا سازیێن جودا یێن نە-بازاری ل هەئاتهـ 2006 ژی بنر.). وەکی راستیەکێ، ل هن وەلاتان، وەکی وەلاتێن سکاندیناڤیایێ، دەولەتەکە بهێز ئا کامرانیێ ب ئابۆریەکە بازاری یا گەش ڤە تەڤ دژی، و ئیدایێن هەڤنەگرتیبوونا هەڤدوو لاواز دکە. ژ بلی رۆلا د نووڤەبەلاڤکرنێ دە، دەولەتا کامرانیێ، دکارە واتەیەکە بەرفرەهتر ئا چاندی ژی بهەوینە: وەکی جونننگهام (2005) دۆز دکە، ئەو دکارە بۆ تێکبرنا ترسا ژ ئالیێ خەتەرێن هەبوونی، کو تاکەکەس د جڤاکێن سادە بازاری دە روو ب روو دمینن، ئالیکار ببە، و دبە کو د ناڤ جڤاکێن وها دە ل پشت چاندەکە قاشۆ ئەزپەرەستتر و دارنگیپارێزتر پێکەرەکە گرینگ بە. بۆ نموونە، د دەولەتەکە کامرانیێ یێ باش دخەبتە دە، نە هەوجە یە کو تاکەکەس داهاتا خوە بۆ دەبارا دەمێن بێکاریێ زێدەتر بکن، لێ دکارن بەشداری پەرگالەکە جڤاکی یا کو وان ل دژی بێکاریێ سیگۆرتا دکە ببن. هەر وها، دەولەتەک دکارە ب رێیا کێمترکرنا زرارێن تێکچوونێ وەرگرتنا خەتەرێ تەشویق بکە، کو ئەڤ ژی دبە کو ئینۆڤاسیۆنێ زێدەتر بکە.[10]

4.3 پرسگرێکێن تێکلداری دیکۆتۆمیا ئبازارئ ل دژی ئدەولەتئ

تێکلیا د ناڤبەرا بازار و دەولەتێ دە ب ئاوایەکی کەڤنەشۆپی وەکی شەمایەکە سێ-تەبەقەیی هاتیە فەهمکرن، ب قاسی کو د بەشێن 4.1 و 4.2:1ان دە هاتیە دیارکرن: 1) دەولەت، مافێن ملکیەتێ و پێشمەرجێن دن ئێن بازاران ئەولە دکە؛ 2) بازار، د ڤێ چارچۆڤەیێ دە جهـ دگرن و ئەنجامێن برشت پەیدا دکن؛ 3) دەولەت، تێکچوونێن بازارێ سەرەراست دکە و پرسگرێکێن دن ب رێیا سازیێن تەمامکەر ئێن وەکی دەولەتا کامرانیێ چارەسەر دکە. ئەڤ مۆدەل، د گەلەک نیقاشێن ل سەر بازاران دە ژ پێشڤە تێ قەبوولکرن. لێ بەلێ، د نیشاندانا راستیێن ئیرۆیین دە، سەدەمێن کو هەم ب ئاوایێ پێناسەیی و هەم ژی ب یێ نۆرماتیڤ وەکی نەتێر وەرە دیتن ژی هەنە.

بەری هەر تشتی پرسگرێکەکە وها هەیە، کو هەر چ قاس بازار گەردوونی ببن ژی، ژ ئالیێ دن ڤە پەرگالا رامیاریی هێژ ب گرانی ل سەر بنگەها نەتەوە-دەولەتان ئە. ئەڤ دکارە رێ ل کێماسیێن بجهانینێ ڤەکە، لێ د هەمان دەمێ دە زەختێ ل سەر دەولەتان دکە دا دەڤ ژ قانوونێن هشک ئان باجکرنێن زێدەتر بەردن، لەورە سەرمایە، نەخاسم سەرمایەیا دارایی، دێ ژ وەلێت دەرکەڤە و بچە قاشۆ ئبهوشتا باجێئ (دەتسجهـ 2015). د سالێن داوی دە، ئەلەقەیا ل هەمبەر بازارێن ناڤنەتەوەیی زێدەتر بوویە: تشتێ کو وان ژ بازارێن ناڤخوەیی جودا دکە چ یە؛ وەکی میناک؛ نەوەکهەڤیێن مەزن ئێن دەستهلاتداریێ و پەرگالێن جودا یێن سازیی یێن ل وەلاتێن جودا، گەلۆ تێ وێ واتەیێ کو دڤێ ئەو ب ئاوایێن جودا وەرن تێگهیکرن؟ بۆ کو ئەدالەتا گەردوونی بێهتر وەرە پێکانین، ئەو، ژ ئالیێ سازیێن دن ڤە چاوا دکارن وەرن برێخستنکرن و تەمامکرن؟ جڤاتا دەولەتان، ئان ژی قەت نەبە کۆمێن دەولەتان، چاوا دکارن هەڤکاریێ بکن دا ڤێ پێک بینن؟ ئەڤ پرسان، د ناڤ نیقاشەکە بەرفرەهتر ئا ل سەر ئەدالەتا گەردوونی دە جهـ دگرن (بدە بەر وەکی میناک پۆگگە 2002؛ جانەی 2005؛ برۆجک 2009، د هەمان دەمێ دە ژ بلاکە 2008 ژی بنر.). ئەڤ نیقاش، وەکی میناک، ل سەر دو مژاران ددۆمە: سازیێن وەکی رێخستنا بازرگانی یا جیهانێ کو دکارن ل سەر مەرجێن خەباتێ هن ستانداردان پێک بینن (بنر. وەکی میناک بارری/رەددی 2008)، ئان ژی کا چاوا بازرگانیا چاڤکانیێن خوەزایی دکارە د ناڤ سازیێن کو پێشی ل ئلانەتا چاڤکانیێئ دگرن دە ب جهـ ببە، ئەو لانەتا کو وەلاتێن ژ ئالیێ چاڤکانیێن خوەزایی ڤە دەولەمەند لێ بەلێ ژ ئالیێ ئاڤاهیێن رێڤەبەریێ ڤە قەلس ئن نەرهەت دکە، (بنر. وەکی میناک وەنار 2015). پێشنیازێن ب ڤی رەنگی، ڤەدپرسن کا سازیێن کو بازارێن ناڤنەتەوەیی ئاڤا دکن چاوا دکارن بگوهەرن دا دەستکەفتیێن ژ بازرگانیێ دوئالی بن و پارەکە ئادل بدن هەر کەسی (ژ ژامەس 2005؛ رسسە 2007؛ کورژانسکا / رسسە 2008 ؛ جهرستەنسەن 2017 ژی بنر.).

یا دویەم، پرسگرێکێن تێکچوونێن بازارێ و بێئیستقراریێن بازارێ، پری جاران ل گۆری قێبوولان گەلەک زێدەتر بەلاڤدار ئن، نەخاسم د ناڤ بازارێن ئالۆز و پەڤتێکلدار ئێن وەکی بازارێن دارایی دە (بدە بەر وەکی میناک منسکی 1986، نەخاسم بەش: 9؛ ب گەلەمپەری ل سەر بازارێن دارایی ل هەرزۆگ 2017 ژی بنر.). ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو برێزککرنا وان بۆ دەولەتان گەلەکی زەهمەتتر ئە. پێوەندیا وێ ب رۆلا باندۆرێن دەروونناسیی یێن وەکی دەروونیا گارانی (بدە بەر وەکی میناک ئاکەرلۆف و سهللنگ 2003) و مهتەمەلەن ب بێهەڤسەنگیێن مەزن ئێن هێزێ یێن د ناڤ بازاران دە، کو پری جاران ژ بەر ئاسیمەتریێن ئاگاهداریێ یان ژی ئاستەنگێن ل هەمبەر تێکەتنا بازارێ دەردکەڤن، هەیە. دەما کو زنجیرێن سەدەمکی یێن نە-خێزی هەبن و تەخمینکرنا بەرتەکا ئبازارانئ زەهمەت بە، بەربینکرنا ئەنجامێن گوهەرتنێن برێزککرنێ زەهمەت ئە، و ژ بەر ڤێ نە زەلال ئە کا مرۆڤ دکارە کارتێکرنا وان ئا ل سەر جڤاکێ چاوا بنرخینە. ئەڤ یەک، وێ پرسێ دەردخە هۆلێ کا گەلۆ دەولەت مەجبوور ئن کو بۆ برێزککرنا بازاران رێبازەکە نەرمتر ب کار بینن ئان ژی دبە کو رێ هەبن بۆ کێمترکرنا هەساسیەتا پەرگالا ئابۆریی یا گەردوونی.

زەمینەکە سێیەم کو دیکۆتۆمیا د ناڤبەرا ئبازارئ و ئدەولەتێئ دە هاتیە رەخنەکرن ئەو ئە کو، ئەو، باندۆرا ئاژانێن ئابۆریی یێن هێزدار، ئانگۆ شیرکەتێن مەزن، ل سەر بریاردایینا رامیاریی ڤەدشێرە. وەکی هن نڤیسکاران دۆز کرنە، هن وەلاتێن کاپیتالیست، نەخاسم دەولەتێن یەکبوویی یێن ئامەریکا، نێزکی رەوشەکە وسا بوونە کو، یێ کو بازاران برێزک دکە نە دەولەت ئە. زێدەتر، ئاژانێن هێزدار ئێن د ناڤ هەم شیرکەتان و هەم ژی ئەلیتێن رامیاریی دە رێزکێن لیستکێ ل گۆری بەرژەوەندیێن خوە دیار دکن، کو ئەڤ ژی زرارێ ددە گەلەمپەریا جڤاکێ (وەکی میناک جرۆئوجهـ 2011).

ئەڤ هەموو خال ب تایبەتی لەزگین ئن، چکو پرسگرێکێن چاڤکانیێن خوەزایی یێن سینۆردار و گوهەرتنا ئاڤهەوایێ دەربارێ شیانا کەتنا رێیەکە دۆمدارتر ئا چارچۆڤەیا بازاری-رامیاریی کو ئەم دناسن پرسگرێکان دەردخە. چکو گەلەک چالاکیێن کو زرارێ ددن هاوردۆرا خوەزایی وەکی چالاکیێن بازاری چێدبن، برێزککرنا وان، دێ گەلەک جاران برێزککرنەکە بازاران ژی بڤێ. لێ بەلێ، دەما مرۆڤ زەهمەتداریا ئاڤاکرنا چارچۆڤەیەکە برێزککرنێ د ئاستا گەردوونی دە بدە بەر چاڤان، چالاکیا خوەبەخش ژ هێلا بەشدارێن تاکەکەسی یێن بازاران ژی دێ وەرە خوەستن، وەکی میناک، ب رێیا کرینا هلبەرێن کو ب ئاوایەکی دۆمدار مەزن دبن و ئۆتۆمۆبیلێن ب ئەمیسیۆنا کێمتر ئا کاربۆنێ. چالاکیێن وها خوەبەخش دڤێ، ب ئاوایەکی ئیدەئال، بۆ شیرکەتان هن تەشویقان بافرینن دا بۆ کێمترکرنا بەرخوارنا چاڤکانیان و یا ئەنەرژیێ چارەیێن ئینۆڤاتیڤ ببینن. (هەر وها بدە بەر بەشا 5.2 یا ل ژێر). بازار، تەڤی کو بێگومان بەشەکە پرسگرێکێ نە، دبە کو ب ڤی رەنگی ببن بەشەکە چارەسەریا زەهمەتیێن کو سەوا خزانی، کێمبوونا چاڤکانیان و گوهەرینا ئاڤهەوایێ دەردکەڤن هۆلێ.

4.4 پەڤتێکلداریا سازیان

پەڤتێکلداریا بازاران و سازیێن دن ژی ب لێکۆلینێن جڤاکناسیی یێن ل سەر ئجورەیێن کاپیتالیزمێئ و نێزکاهیتێدانێن هەڤرەنگ تێ پشتراستکرن. ئەو دۆز دکن کو د قادا ئابۆریی و رامیاریی دە نە کۆمەکە سازیێن ئباشترینئ، لێ بەلێ هن کۆمێن سازیێن دیار هەنە کو ژ یێن دن چێتر ل هەڤ دکن: ئەو، ئتەمامکەریێن سازییئ پێک تینن. وەکی هالل و سۆسکجە نیشان ددن، مرۆڤ دکارە ئابۆریێن بازارا ئلیبەرالئ ژ ئابۆریێن بازارا ئکۆئۆردینەکریئ جودا بکە، کو تێ دە مەکانیزمایێن پەڤتێکلدار ل هن قادان هوکم دکن، وەکی تێکلیێن پیشەسازیی یێن د ناڤبەرا کاردێر و کارکەران دە (یان ژی سەندیکایان)، سازیێن راهێنان و پەروەردەهیا پیشەیی، رێڤەبرنا شیرکەتان ئان ژی تێکلیێن ناڤبەرا شیرکەتان. د ئابۆریێن بازارا لیبەرال دە، وەکی ل وەلاتێن ئانگلۆ-ساکسۆن سەردەست ئن، مەکانیزمایێن بازارێ پر بەربەلاڤتر ئن؛ بۆ نموونە، پەیمانێن خەباتێ ب گەلەمپەری کورتتر ئن. د ئابۆریێن بازارا کۆئۆردینەکری دە، وەکی کو مرۆڤ بۆ نموونە ل ئەورۆپایا پارزەمینی دکارە ببینە، تەشەیێن دن ئێن کۆئۆردیناسیۆنێ، وەکی میناک، بازارکرنا کۆلەکتیڤ، رۆلەکە مەزنتر دلیزە (هالل و سۆسکجە 2001). ئەڤ پەڤتێکلیان، کو دکارن د تەئۆریزەکرنا زێدە رازبەر دە وەرن پشتگوهکرن، گاڤا کو فیلۆزۆفێن رامیاریی د تەئۆریا «نە-ئیدەئال» دە دەربارێ بازاران دە پرسێن شێنبەر راڤە دکن دڤێ ل بەر چاڤان وەرن گرتن (وەکی کو بۆ نموونە د کەئات 2008ان دە هاتیە کرن). فیلۆزۆف پری جاران ل سەر رێزک و برێزککرنان سەکنینە، تەرجیهێن تاکەکەسان وەکی دایی قەبوول کرنە و د دەربارێ بازاران دە ب ئاوایەکی ڤەشارتی پەرسپەکتیڤەکە ئابۆرییئ پەژراندنە. لێ پەرسپەکتیڤەکە ئجڤاکناسییئ، کو تێ دە نفشێن تەرجیهان و دەقبەندا جڤاکی یا بەرفرەهتر ژی ل بەر چاڤان تێ گرتن، دهێلە کو مرۆڤ رێیێن دن ئێن کو ئەنجامێن بازاران دکارن بگوهەرینن ببینە. گوهەرینێن د سازیێن جودا دە، د تەرجیهێن تاکەکەسان دە، و د ئەتهۆسئا ل هن بازاران سەردەست دە د رەوشا ئیدەئال دە دڤێ تەڤ بمەشن و ل هەڤ بکن. نە پێکان ئە کو پرسگرێکێن هەیی یێن بازار ژی تەڤلی بوونە، وەکی ئەدالەتا گەردوونی و گوهەرینا ئاڤهەوایێ، تەنێ ب سپارتنا یەک ژ ڤان ناڤگینان چارەسەر ببن. داخوازباریتی و چێبوونباریتیا برێزککرنێن جودا یێن بازاری و نە-بازاری کو راڤەکرنا ڤان مژاران ئارمانج دکن، تەڤلی پرسێن دەربارێ رەهەندا ناڤنەتەوەیی یێ بازاران و کا بازار چاوا دکارن بەر ب ئارمانجێن نۆرماتیڤ ئێن وەکی بەختیاریا مرۆڤان و وەکهەڤیا زێدەتر وەرن برێکرن، د ڤەکۆلینێن هەمدەم ئێن دەربارێ بازاران دە هن قادێن گرینگترین ئن.

5. تەمایێن تێکلدار

دەما فیلۆزۆف ل سەر بازاران و جهـ و رۆلا وان ئا ناڤ جڤاکێ دە دفکرن، دڤێ هایا وان ژ وێ راستیێ هەبن کو تەئۆریێن ل سەر بازاران جارنان دکارن دارازێن خوە یێن نرخێ یێن ڤەشارتی دهەوینن. ژ بەر ڤێ، دڤێ ئەو ل هەمبەر پرسێن مەتۆدۆلۆژیک ئێن دیسیپلینا زانستی یا ل سەر بازاران دسەکنە، ئانگۆ ئابۆریناسی، هەساس بن. فیلۆزۆفێن رامیاریی دەربارێ ئەنجامێن نۆرماتیڤ دە دڤێ ئارگومەنتێن سنجپارێزێن خەباتێ، کو پەیورێن سنجی یێن بەشدارێن بازارێ نیقاش دکن، ل بەر چاڤان بگرن. وەکی هەئاتهـ و یێن دن. (2010) د دەمێن داوی دە دۆز کرنە، ئەنتەگرەکرنا خورتتر ئا نیقاشێن د سنجناسیا خەباتێ و فیلۆزۆفیا رامیاریی دە دێ زێدەتر بفێدە بە، و ئەڤ نەخاسم دەربارێ نیقاشێن ل سەر بازاران دە دەرباسدار ئە. د ڤێ بەشا داوین دە، ئەڤ هەر دو مژارێن تێکلدار ب کورتاسی تێن نیقاشکرن.

5.1 د ئابۆریناسیێ دە پرسێن مەتۆدۆلۆژیک

گرینگ ئە کو د ئابۆریناسیێ دە پرسگرێکێن مەتۆدۆلۆژیک (هائوسمان 2008) ژ پرسێن نۆرماتیڤ وەرن ڤەقەتاندن. لێ بەلێ، ئەو گەلەک جاران ب ئاوایێن گرفتانە ب هەڤ ڤە گرێدایی نە.[11] دەربارێ قەبوولێن ل سەر ئاقلیتیا مرۆڤان میناکەک: مۆدەلێن ستاندارد یێن ئابۆریی ئاقلیتیا تەکووز، کو پرسگرێکێن وەکی قەلسیا ڤینێ ل دەرڤە دهێلە، وەکی هەیی قەبوول دکن، ژ بەر ڤێ ل دژی بازاران رەخنەیێن نۆرماتیڤ، کو ل سەر شیانا ئیستسمارکرنا بەشدارێن ئاقلیتر ئێن بازاران ل سەر قەلسیێن بەشدارێن کێمتر ئاقلیتر تێ ئاڤاکرن، د ناڤا ڤێ چارچۆڤەیێ دە نکارن وەرن بلندکرن. ب ئاوایەکی گەلەمپەریتر، ئارگومەنتێن ماقوول، ل هەمبەر ئیهتمالا تەئۆریزەکرنا ئابۆریی یا ژ نرخێ ئازاد تێدکۆشن (بنر. وەکی میناک مۆنگن 2006). ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو فیلۆزۆفێن دخوازن ل سەر بازاران پرسگرێکێن نۆرماتیڤ نیقاش بکن هەوجە نە قەبوولێن نۆرماتیڤ ئێن کو مهتەمەلەن دێ د نێرینا وان ئا بازاران دە جهـ بگرن زەلال بکن، چکو ئەو د هوندرێ مۆدەلێن ئابۆریناسان دە هاتنە ئاڤاکرن. دەما کو پەلا مەزن ئا تەئۆریزەکرنا ئابۆریی د دەهسالێن داوین دە مەتۆدۆلۆژیەکە هلبژارتنێن ئاقلی ب کار ئانیە، نێزکاهیتێدانێن نوو، بۆ نموونە ئابۆریناسیا رەفتاری یان ژی ئابۆریناسیا سازیی، ب قەبوولێن جودا شخولینە و تێکۆشینێن نوو یێن مەتۆدۆلۆژیک ئاڤا کرنە. بۆ نموونە، د دەقبەندا ئابۆریی دە لێگەرینێن ل سەر گرینگیا نۆرمێن ئادلبوونێ (وەکی میناک کاهنەمان/کنەتسجهـ/تهالەر 1986؛ فەهر/سجهمدت 1999)، ل سەر تێکلیا د ناڤبەرا نۆرمێن ئادلبوونێ کو ژ هێلا فیلۆزۆفێن رامیاریی ڤە تێن تەرجیهکرن و نۆرمێن کو د رەفتارێن مرۆڤان دە تێن چاڤدێریکرن هن پرسان دەردخن هۆلێ. قادەکە دن ئا بالکێش ئنقوچکئ ئن، کو تێ قەبوولکرن کو ب رێیا گوهەرتنا ستانداردێن سازیی دکارن مرۆڤان بەر ب رەفتارێن ئاقلیتر ئان ژی یێن ژ ئالیێ جڤاکی ڤە داخوازبارتر ببن (وەکی میناک تهالەر/سونستەئن 2008)، کو ئەو ژی رێ ل بەر پرسێن فیلۆزۆفیی یێن د دەربارێ باڤیتییێ دە ڤەدکە.

5.2 سنجناسیا خەباتێ و بەرپرسیاریا جڤاکی یا شیرکەتان

سنجناسیا خەباتێ و نیقاشێن بەرپرسیاریا جڤاکی یا شیرکەتان، ب رەفتارێن تاکەکەسان و نەخاسم شیرکەتێن د بازاران دە ڤە گرێدایی نە (مارجۆئوخ 2008). وەرگریا نێزکاهیتێدانێن ب ڤی رەنگی، هەتا ئاستەکێ ب چارچۆڤەیا هقووقی و چاندی یا کو شیرکەت تێ دە دخەبتن ڤە گرێدایی یە. وەکی ئارگومەنت دکارە وەرە گۆتن کو پێوەندیا ئەلەقەیا کو د ڤان دەهسالێن داوین دە ل هەمبەر ڤان بابەتان زێدە بوویە ب بێدلی یان ژی نەشیانیا دەولەتان بۆ پێکانینا برێزککرنێن خورتتر ل سەر رەفتارێن شیرکەتان ژی هەیە (هەر وها بدە بەر سموجکەر 2006). ژ بەر ڤێ، دبە کو مرۆڤ بفکرە کو ئەڤ تەڤدیرێن ب ڤی رەنگی تەنێ بۆ پرسگرێکێن کو دەولەتان چارەسەر نەکرنە چارەسەریێن نەتێر ئن. لێ بەلێ، ب ڤی ئاوایی ئەو نەخاسم بۆ بازارێن ناڤنەتەوەیی رۆلەکە گرینگ دلیزن، چکو پرسگرێکێن برێزککرنێ یێن د ئاستا گەردوونی دە نە گەنگاز ئە کو د دەمەکە نێزک دە وەرن چارەسەرکرن. ئینیسیاتیفێن وەکی ئون گلۆبال جۆمپاجت ئارمانج دکن کو پیڤانێن بنگەهین ئێن ئەخلاقی ل بازارێن گەردوونی بدن ناسین.

د دیرۆکێ دە، تێگهێن ئخەبات کرنئێ ژ مێژ ڤە ب فکرێن ل سەر هن نۆرمێن ئەخلاقی ڤە، کو گەلەک جاران د چارچۆڤەیا ئروومەتائ بازرگان دە هاتنە راڤەکرن، ل گەل هەڤ بوونە (بدە بەر وەکی میناک سمتهـ 1978 [1762/66]، ر. 538 و پێ دە). هەتا فرەدمان، د گۆتارا خوە یا ناڤدار دە کو تێ دە ئیدایا ئبەرپرسیاریا جڤاکی یا خەباتێ ئەو ئە کو قەزەنجێن خوە زێدە بکەئ داڤێژە پێش، دۆز دکە کو مرۆڤێن خەباتێ دڤێ ڤێ یەکێ ئدەما کو ل گۆری قائیدەیێن بنگەهین ئێن جڤاکێ، هەم یێن د هقووقێ دە و هەم ژی یێن د ناڤا ئەدەتێن سنجناسیی دە هاتنە چێکرن،» تەڤدگەرن پێک بینن (1970، کرپاندن لێ هاتنە زێدەکرن). وەکی هەئاتهـ دۆز دکە، د پەی قەزەنجێ دە شیرکەت خوەدیێ بەرپرسیاریا ئیستسمارنەکرنا تێکچوونێن بازارێ نە، وەکی ئاسیمەتریێن ئاگاهداریێ، کو خزمەتا هەم سنجناسیێ و هەم ژی برشتیێ دکە (2014؛ بۆ نیقاشەکە رەخنەیی بنر. وەکی میناک مۆرارتی 2020). پرسەک گرینگ ئا کو بابەتێن سنجناسیا خەباتێ و بەرپرسیاریا جڤاکی یا شیرکەتان ب نرخاندنا نۆرماتیڤ ئا بازاران ڤە گرێ ددە، ئەو ئە کا بازار رەفتارێن سنجناسیی خەلات دکن یان جزا دکن، ئانگۆ کا سنجناسیا خەباتێ بۆ شیرکەتان مالیەتەک ئە یان ئاڤانتاژەکە ستراتەژیک ئە (بۆ کا ڤەبژارکا دویەم چاوا دبە کو ب سەرکەڤە، بدە بەر وەکی میناک پۆرتەر/کرامەر 2006). ئەڤ، گرێدایی جهگرتنا وان ئا سازیی یە، لێ د هەمان دەمێ دە گرێدایی ئسنجناسیا بەرخوارنێئ یە ژی، کو د وارێ لێکۆلینێن ل سەر بازاران دە قادەکە گرینگ ئا نوو یە (بنر. وەکی میناک، جرۆجکەر/لندەن 1998؛ سجهوارز 2010). فکرا بنگەهین ئەڤ ئە کو هەکە بەرخوەر د بازاران دە نە تەنێ بەرژەوەندیێن خوە، لێ د هەمان دەمێ دە تەرجیهێن خوە یێن ئەخلاقی ژی ئیفادە بکن، بازار بۆ ئاڤاکرنا جڤاکێن ئادلتر و ئابۆریێن دۆمدارتر دکارن ببن ناڤگینەک. د هەمان دەمێ دە، ستراتەژیێن ژ ئالیێ بەرخوەران ڤە تێن برێڤەبرن، وەکی بۆیکۆتێن ژ بەر سەدەمێن سنجناسیی تێن پێکانین دڤێ بۆ مەشرووئیەتا دەمۆکراتیک بنپێ نەکن هن پیڤانان ب کار بینن (هوسسائن 2012، بەرکەی 2021 و لیتەراتوورا کو ل ور هاتیە کرپاندن). ئەڤ پێڤاژۆیان د گەلەک جڤاکان دە بەردەوام ئن، نە دیار ئە کا دێ ب برنا ئابۆریا گەردوونی بەر ب رێیەکە ئادلتر و دۆمدارتر چقاس بباندۆر بن.

بیبلیۆگرافی

ئاجەمۆگلۆو، د.، ئاند ژ. رۆبنسۆن، 2012، وهی ناتۆنس فائل: تهە ئۆرگنس ئۆف پۆوەر، پرۆسپەرتی، ئاند پۆڤەرتی، نەو یۆرک: جرۆون بوسنەسس.

ئاگمۆن، س.، 2021، «ئوندەرجوتتنگ ژوستجە. وهی لەگال رەپرەسەنتاتۆن سهۆئولد نۆت بە ئاللۆجاتەد بی تهە مارکەت»، پۆلتجس، پهلۆسۆپهی & ئەجۆنۆمجس، 20(1)، 99–123.

ئاکەرلۆف، گ. ئا.، ئاند ر. ژ. سهللەر، 2009، ئانمال سپرتس: هۆو هومان پسیجهۆلۆگی درڤەس تهە ئەجۆنۆمی، ئاند وهی ئت ماتتەرس فۆر گلۆبال جاپتالسم، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

ئاندەرسۆن، ئە.، 1992، ڤالوئەس ئن ئەتهجس ئاند ئەجۆنۆمجس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2017، پرڤاتە گۆڤەرنمەنت. هۆو ئەمپلۆیەرس رولە ئۆئور لڤەس (ئاند وهی وە دۆنئت تالک ئابۆئوت ئت)، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

ئارستۆتلە، پۆلتجس، ئن تهە جۆمپلەتە وۆرکس ئۆف ئارستۆتلە، ژ. بارنەس (ئەد.)، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس، 1984.

ئارنەسۆن، ر.ژ.، 2008، «راولس، رەسپۆنسبلتی، ئاند دستربوتڤە ژوستجە»، ئن ژوستجە، پۆلتجال لبەرالسم، ئاند ئوتلتارانسم: تهەمەس فرۆم هارسانی ئاند راولس، م. فلەئوربائەی ئاند ژ.ئا. وەیمارک (ئەدس.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 80–107.

ئارنۆلد، س.، 1987، «وهی پرۆفتس ئارە دەسەرڤەد»، ئەتهجس، 97: 387–402.

باردهان، پ.، ئاند ژ. ئە. رۆئەمەر (ئەدس.)، 1993، مارکەت سۆجالسم: تهە جوررەنت دەباتە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

بارری، ب.، 2005، وهی سۆجال ژوستجە ماتتەرس، جامبردگە: پۆلتی.

بارری، ج.، ئاند س. رەددی، 2008، ئنتەرناتۆنال ترادە ئاند لابۆر ستانداردس: ئا پرۆپۆسال فۆر لنکاگە، نەو یۆرک: جۆلومبا ئونڤەرستی پرەسس.

باسو، ک.، 2007، «جۆئەرجۆن، جۆنتراجت ئاند تهە لمتس ئۆف تهە مارکەت»، سۆجال جهۆئجە ئاند وەلفارە، 29: 559–579.

باسو، ک.، ئاند پ.هـ. ڤان، 1998، «تهە ئەجۆنۆمجس ئۆف جهلد لابۆئور»، تهە ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 88(3): 412–427.

باتۆر، ف.م.، 1958، «تهە ئاناتۆمی ئۆف مارکەت فائلورە»، قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 72(3): 351–379.

بەجکەر، گ.، 1976، تهە ئەجۆنۆمج ئاپپرۆئاجهـ تۆ هومان بەهاڤۆر، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

بەجکەر، س. ئۆ. ئاند ل. وۆئەسسمانن، 2009، «واس وەبەر ورۆنگ؟ ئا هومان جاپتال تهەئۆری ئۆف پرۆتەستانت ئەجۆنۆمج هستۆری»، قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 124 (2): 531–596.

بەجکەرت، ژ.، 2002، بەیۆند تهە مارکەت. تهە سۆجال فۆئونداتۆنس ئۆف ئەجۆنۆمج ئەففجەنجی، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

بەلل، د.، 2012، «جۆممونتارانسم»، تهە ستانفۆرد ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی <هتتپس://پلاتۆ.ستانفۆرد.ئەدو/ئارجهڤەس/سپر2012/ئەنترەس/جۆممونتارانسم/>

بەرکەی، ب.، 2021، «ئەتهجال جۆنسومەرسم، دەمۆجراتج ڤالوئەس، ئاند ژوستجە»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 49(3): 237–274.

بەرمان، س.، 2006، تهە پرماجی ئۆف پۆلتجس: سۆجال دەمۆجراجی ئاند تهە ماکنگ ئۆف ئەئورۆپەئس توەنتەتهـ جەنتوری، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

بلاکە، م.، 2008، «ئنتەرناتۆنال ژوستجە»، تهە ستانفۆرد ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی <هتتپس: پلاتۆ.ستانفۆرد.ئەدو/ئارجهڤەس/ون2008/ئەنترەس/ئنتەرناتۆنالژوستجە/="">.

بلائوگ، م.، 1996، ئەجۆنۆمج تهەئۆری ئن رەترۆسپەجت (ففتهـ ئەدتۆن)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

بۆئوتانگ، ی. م.، 2011، جۆگنتڤە جاپتالسم، ترانسل. بی ئە. ئەمەری، جامبردگە: پۆلتی پرەسس.

بۆولەس، س.، 2011، «ئس لبەرال سۆجەتی ئا پاراستە ئۆن ترادتۆن»، پهلۆسۆپهی & پوبلج ئاففائرس، 39(1): 46–81.

برەننان، ژ.، ئاند پ. م. ژاوۆرسک، 2015، «مارکەتس وتهۆئوت سیمبۆلج لمتس»، ئەتهجس، 39(1): 46–81.

–––، 2016، مارکەتس وتهۆئوت لمتس: مۆرال ڤرتوئەس ئاند جۆممەرجال ئنتەرەستس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

برگههۆئوسە، هـ.، ئاند ئا. سوفت، 2006، «ئەقوئالتی، پرۆرتی، ئاند پۆستۆنال گۆئۆدس»، ئەتهجس، 125(4): 1053–1077.

برۆجک، گ.، 2009، گلۆبال ژوستجە: ئا جۆسمۆپۆلتان ئاججۆئونت، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

بوجهانان، ئا. ئە.، 1985، ئەتهجس، ئەففجەنجی، ئاند تهە مارکەت، تۆوۆتا، نژ: رۆومان & ئاللانهەلد.

بوجهانان، ژ.، 1975، تهە لمتس ئۆف لبەرتی: بەتوەئەن ئانارجهی ئاند لەڤاتهان، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

جاللۆن، م.، 1998، «ئنترۆدوجتۆن. تهە ئەمبەددەدنەسس ئۆف ئەجۆنۆمج مارکەتس ئن ئەجۆنۆمجس»، ئن تهە لاوس ئۆف تهە مارکەت، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل پوبلسهەرس/تهە سۆجۆلۆگجال رەڤەو، پپ. 1–57.

جانەی، س.، 2005، ژوستجە بەیۆند بۆردەرس: ئا گلۆبال پۆلتجال تهەئۆری، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

جامەرەر، ج.، وتهـ گ. لۆئەوەنستەئن، ئاند م. رابن (ئەدس.)، 2003، ئادڤانجەس ئن بەهاڤۆرال ئەجۆنۆمجس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

جارەنس، ژ. هـ.، 1981، ئەقوئالتی، مۆرال ئنجەنتڤەس، ئاند تهە مارکەت. ئان ئەسسای ئن ئوتۆپان پۆلتجۆ-ئەجۆنۆمج تهەئۆری، جهجاگۆ/لۆندۆن: جهجاگۆ ئونڤەرستی پرەسس.

جهرستەنسەن، ژ.، 2017، ترادە ژوستجە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

جەپلەی، د.، 2013، «بەیۆند پوبلج ئاند پرڤاتە: تۆوارد ئا پۆلتجال تهەئۆری ئۆف تهە جۆرپۆراتۆن»، ئامەرجان پۆلتجال سجەنجە رەڤەو، 107(1): 139–158.

جلائاسسەن، ر.، 2008، «تهە ستاتوس ستروگگلە: ئا رەجۆگنتۆن-باسەد ئنتەرپرەتاتۆن ئۆف تهە پۆستۆنال ئەجۆنۆمی»، پهلۆسۆپهی ئاند سۆجال جرتجسم، 34: 1021–1049.

–––، 2015، «مارکەتس ئاس مەرە مەئانس»، برتسهـ ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال سجەنجە، 47: 263–281.

جۆئاسە، ر. هـ.، 1960، «تهە پرۆبلەم ئۆف سۆجال جۆست»، ژۆئورنال ئۆف لاو ئاند ئەجۆنۆمجس، 3(1): 1–44.

جۆهەن، گ. ئا.، 1979، «جاپتالسم، فرەئەدۆم ئاند تهە پرۆلەتارات»، ئن تهە ئدەئا ئۆف فرەئەدۆم. ئەسسایس ئن هۆنۆئور ئۆف ئسائاهـ بەرلن، ئا. ریان (ئەد.)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، پپ. 9–25.

–––، 1995، سەلف-ئۆونەرسهپ، فرەئەدۆم، ئاند ئەقوئالتی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

جۆوەن، ت. (ئەد.)، 1988، پوبلج گۆئۆدس ئاند مارکەت فائلورەس: ئا جرتجال ئەخامناتۆن، نەو برونسوجک، نژ: ترانساجتۆن پوبلسهەرس.

جرۆجکەر، د.ئا.، ئاند ت. لندەن (ئەدس.)، 1998، ئەتهجس ئۆف جۆنسومپتۆن: تهە گۆئۆد لفە، ژوستجە، ئاند گلۆبال ستەوارتسهپ، ئۆخفۆرد: رۆومان & لتتلەفەلد.

جرۆئوجهـ، ج.، 2011، تهە سترانگە نۆن-دەئاتهـ ئۆف نەئۆ-لبەرالسم، جامبردگە: پۆلتی.

جونننگهام، ف.، 2005، «مارکەت ئەجۆنۆمەس ئاند مارکەت سۆجەتەس»، ژۆئورنال ئۆف سۆجال پهلۆسۆپهی، 36(2): 129–142.

دەتسجهـ، پ.، 2010، «تهە مارکەت، جۆمپەتتۆن، ئاند ئەقوئالتی»، پۆلتجس، پهلۆسۆپهی & ئەجۆنۆمجس، 9(2): 213–244.

–––، 2015، جاتجهنگ جاپتال–تهە ئەتهجس ئۆف تاخ جۆمپەتتۆن، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

دۆرفمان، ئا. ئاند ئا. هارەل، 2013، «تهە جاسە ئاگائنست پرڤاتزاتۆن»، پهلۆسۆپهی & پوبلج ئاففائرس، 41(1): 67–102

دورکهەئم، ئە.، 1997 [1893]، تهە دڤسۆن ئۆف لابۆئور ئن سۆجەتی، ل.ئا. جۆسەر (ئەد.)، نەو یۆرک: تهە فرەئە پرەسس.

دوۆرکن، ر.، 2000، سۆڤەرەئگن ڤرتوئە: تهە تهەئۆری ئاند پراجتجە ئۆف ئەقوئالتی، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

ئەللەرمان، د.، 2021، نەئۆ-ئابۆلتۆنسم. ئابۆلسهنگ هومان رەنتالس ئن فاڤۆر ئۆف وۆرکپلاجە دەمۆجراجی، جهام: سپرنگەر.

ئەممەتت، ر. ب.، (ئەد.)، 2010، تهە ئەلگار جۆمپانۆن تۆ تهە جهجاگۆ سجهۆئۆل ئۆف ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.

ئەئوجکەن، و.، 1939، دە گروندلاگەن دەر ناتۆنالوێکۆنۆمە، ژەنا: گ. فسجهەر.

فابرە، ج.، 2006، وهۆسە بۆدی ئس ئت ئانیوای؟: ژوستجە ئاند تهە ئنتەگرتی ئۆف تهە پەرسۆن، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

فەهر، ئە.، ئاند ک. م. سجهمدت، 1999، «ئا تهەئۆری ئۆف فائرنەسس، جۆمپەتتۆن، ئاند جۆئۆپەراتۆن»، تهە قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 114 (3): 817–86

فەررەراس، ئ.، 2017، فرمس ئاس پۆلتجال ئەنتتەس. ساڤنگ دەمۆجراجی تهرۆئوگهـ ئەجۆنۆمج بجامەرالسم، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

فلەئوربائەی، م.، 2012، «ئەجۆنۆمجس ئاند ئەجۆنۆمج ژوستجە»، تهە ستانفۆرد ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی (سوممەر 2012 ئەدتۆن)، ئەدوارد ن. زالتا (ئەد.)، ئورل =

<هتتپس: پلاتۆ.ستانفۆرد.ئەدو/ئارجهڤەس/سوم2012/ئەنترەس/ئەجۆنۆمجژوستجە/="">.

فلگستەئن، ن.، 1996، «مارکەتس ئاس پۆلتجس: ئا پۆلتجال-جولتورال ئاپپرۆئاجهـ تۆ مارکەت ئنستتوتۆنس»، ئامەرجان سۆجۆلۆگجال رەڤەو، 61 (4): 656– 673.

فرانک، ر. هـ.، 2005، «پۆستۆنال ئەختەرنالتەس جائوسە لارگە ئاند پرەڤەنتابلە وەلفارە لۆسسەس»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 95(2): 137–141.

فراسەر، ن.، ئاند ئا. هۆننەتهـ، 2003، رەدستربوتۆن ئۆر رەجۆگنتۆن؟: ئا پۆلتجال-پهلۆسۆپهجال ئەخجهانگە، لۆندۆن: ڤەرسۆ.

فرەئەمان، س.، 2001، «ئللبەرال لبەرتارانس: وهی لبەرتارانسم ئس نۆت ئا لبەرال ڤەو»، پهلۆسۆپهی & پوبلج ئاففائرس، 30(2): 105–151.

–––، 2011، «جاپتالسم ئن تهە جلاسسجال ئاند هگهـ لبەرال ترادتۆنس»، سۆجال پهلۆسۆپهی ئاند پۆلجی، 28: 19–55.

فرەدمان، د.، 1973، تهە ماجهنەری ئۆف فرەئەدۆم. گوئدە تۆ ئا رادجال جاپتالسم، نەو یۆرک: هارپەر & رۆو.

فرەدمان، م.، 1962، جاپتالسم ئاند فرەئەدۆم، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

–––، 1970، «تهە سۆجال رەسپۆنسبلتی ئۆف بوسنەسس ئس تۆ ئنجرەئاسە ئتس پرۆفتس»، تهە نەو یۆرک تمەس ماگازنە، سەپتەمبەر 13، 1970.

فرەی، ب.، 1997، نۆت ژوست فۆر تهە مۆنەی. ئان ئەجۆنۆمج تهەئۆری ئۆف پەرسۆنال مۆتڤاتۆن، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.

فرۆمم، ئە.، 1976، تۆ هاڤە ئۆر تۆ بە؟، لۆندۆن/نەو یۆرک: جۆنتنوئوم.

فوماگالل، ر.، 2020، «بویەر بەوارە: ئا جرتقوئە ئۆف لەئادنگ ڤرتوئە ئەتهجس دەفەنسەس ئۆف مارکەتس»، ژۆئورنال ئۆف سۆجال پهلۆسۆپهی، 51(3): 457–483.

گەئۆرگە، د.، 2001، پرەفەرەنجە پۆللوتۆن. هۆو مارکەتس جرەئاتە تهە دەسرەس وە دسلکە، ئانن ئاربۆر: ئونڤەرستی ئۆف مجهگان پرەسس.

گنەئەزی، و.، ئاند ئا. روستجهن، 2000، «ئا فنە ئس ئا پرجە»، ژۆئورنال ئۆف لەگا ستودەس، خخخ: 1–17.

گرانۆڤەتتەر، م.، 1985، «ئەجۆنۆمج ئاجتۆن ئاند سۆجال ستروجتورە: تهە پرۆبلەم ئۆف ئەمبەددەدنەسس»، تهە ئامەرجان ژۆئورنال ئۆف سۆجۆلۆگی، 91(3): 481–510.

هالل، پ. ئا.، ئاند سۆسکجە، د.، 2001، «ئان ئنترۆدوجتۆن تۆ ڤارەتەس ئۆف جاپتالسم»، ئن ڤارەتەس ئۆف جاپتالسم: تهە ئنستتوتۆنال فۆئونداتۆنس ئۆف جۆمپاراتڤە ئادڤانتاگە، پ. ئا. هالل ئاند د. سۆسکجە (ئەدس.)، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی، پپ. 1–68.

هاردن، گ.، 1968، «تهە تراگەدی ئۆف تهە جۆممۆنس»، سجەنجە، 162(3859): 1243–1248.

هاررس، ژ.، 1992، وۆندەروۆمان ئاند سوپەرمان: تهە ئەتهجس ئۆف هومان بۆتەجهنۆلۆگی، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

هایەک، ف.ئا. ڤ.، 1944، تهە رۆئاد تۆ سەرفدۆم، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

–––، 1945، «تهە ئوسە ئۆف کنۆولەدگە ئن سۆجەتی»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 35: 519–30.

–––، 1973–79، لاو، لەگسلاتۆن ئاند لبەرتی، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

–––، 1978، لاو، لەگسلاتۆن ئاند لبەرتی (ڤۆلومە 2: تهە مراگە ئۆف سۆجال ژوستجە)، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

هائوسمان، د. م.، 2008، «پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس»، تهە ستانفۆرد ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی (فالل 2008 ئەدتۆن)، ئەدوارد ن. زالتا (ئەد.)، ئورل =

<هتتپس: پلاتۆ.ستانفۆرد.ئەدو/ئارجهڤەس/فالل2008/ئەنترەس/ئەجۆنۆمجس/="">.

هەئاتهـ، ژ.، 2006، «تهە بەنەفتس ئۆف جۆئۆپەراتۆن»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 34(4): 313–351.

–––، 2014، مۆرالتی، جۆمپەتتۆن ئاند تهە فرم، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2018، «ئۆن تهە ڤەری ئدەئا ئۆف ئا ژوست واگە»، ئەراسموس ژۆئورنال فۆر پهلۆسۆپهی ئاند ئەجۆنۆمجس، 11(2): 1–33.

هەئاتهـ، ژ.، ژ. مۆرارتی ئاند و. نۆرمان، 2010، «بوسنەسس ئەتهجس ئاند (ئۆر ئاس) پۆلتجال پهلۆسۆپهی»، بوسنەسس ئەتهجس قوئارتەرلی، 20(3): 427–452.

هەگەل، گ. و. ف.، 1942 [1821]، پهلۆسۆپهی ئۆف رگهت، ترانسلاتەد وتهـ نۆتەس بی ت. م. کنۆخ، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.

هەرزۆگ، ل.، 2013، ئنڤەنتنگ تهە مارکەت. سمتهـ، هەگەل، ئاند پۆلتجال تهەئۆری، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

––– (ئەد.)، 2017، ژوست فنانجال مارکەتس؟ فنانجە ئن ئا ژوست سۆجەتی، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

––– 2018، رەجلائمنگ تهە سیستەم. مۆرال رەسپۆنسبلتی، دڤدەد لابۆئور، ئاند تهە رۆلە ئۆف ئۆرگانزاتۆنس ئن سۆجەتی، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2020، «تهە ئەپستەمج دڤسۆن ئۆف لابۆئور ئن مارکەتس: کنۆولەدگە، گلۆبال ترادە ئاند تهە پرەجۆندتۆنس ئۆف مۆراللی رەسپۆنسبلە ئاگەنجی»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 36(2): 266–286.

هرسجهـ، ف.، 1976، تهە سۆجال لمتس تۆ گرۆوتهـ، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

هرسجهمان، ئا. ئۆ.، 1970، ئەخت، ڤۆئجە، ئاند لۆیالتی: رەسپۆنسەس تۆ دەجلنە ئن فرمس، ئۆرگانزاتۆنس، ئاند ستاتەس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 1977، تهە پاسسۆنس ئاند تهە ئنتەرەستس: پۆلتجال ئارگومەنتس فۆر جاپتالسم بەفۆرە ئتس ترومپهـ، پرنجەتۆن، نژ: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 1983، «رڤال ئنتەرپرەتاتۆنس ئۆف مارکەت سۆجەتی: جڤلزنگ، دەستروجتڤە، ئۆر فەئەبلە؟» ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج لتەراتورە، خخ: 1463–1484.

هۆنت، ئ.، 2005، ژەئالۆئوسی ئۆف ترادە: ئنتەرناتۆنال جۆمپەتتۆن ئاند تهە ناتۆن-ستاتە ئن هستۆرجال پەرسپەجتڤە، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

هوسسائن، و.، 2012، «ئس ئەتهجال جۆنسومەرسم ئان ئمپەرمسسبلە فۆرم ئۆف ڤگلانتسم؟» پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 40(2): 111–143.

–––، 2020، «پتتنگ پەئۆپلە ئاگائنست ئەئاجهـ ئۆتهەر»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 48(1): 79–113.

ئللۆئوز، ئە.، 2012، وهی لۆڤە هورتس، جامبردگە: پۆلتی.

ژائەگگ، ر.، 2014، ئالەناتۆن، نەو یۆرک: جۆلومبا ئونڤەرستی پرەسس.

ژامەس، ئا.، 2005، «دستربوتڤە ژوستجە وتهۆئوت سۆڤەرەئگن رولە: تهە جاسە ئۆف ترادە»، سۆجال تهەئۆری ئاند پراجتجە، 31(4): 533–559.

کاهنەمان، د.، ئاند ئا. تڤەرسکی، 1979، «پرۆسپەجت تهەئۆری: ئان ئانالیسس ئۆف دەجسۆن ماکنگ ئوندەر رسک»، ئەجۆنۆمەترجا، 47: 263–91.

کاهنەمان، د.، ژ. ل. کنەتسجهـ ئاند ر. تهالەر، 1986، «فائرنەسس ئاس ئا جۆنسترائنت ئۆن پرۆفت سەئەکنگ: ئەنتتلەمەنتس ئن تهە مارکەت»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 76(4): 728–741.

کەئات، ر.، 2008، «پراجتجەس، فرمس ئاند ڤارەتەس ئۆف جاپتالسم»، پهلۆسۆپهی ئۆف ماناگەمەنت، 7(1): 77–91.

کەینەس، ژ. م.، 1936، تهە گەنەرال تهەئۆری ئۆف ئەمپلۆیمەنت، ئنتەرەست ئاند مۆنەی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

کنگهت، ف. هـ.، 1923، «تهە ئەتهجس ئۆف جۆمپەتتۆن»، قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 37: 579–624.

کۆڵئاکۆوسک، ل.، 1978، مائن جوررەنتس ئۆف مارخسم، لۆندۆن: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

کرامەر، م. ئاند م. پۆرتەر، 2006، «ستراتەگی & سۆجەتی: تهە لنک بەتوەئەن جۆمپەتتڤە ئادڤانتاگە ئاند جۆرپۆراتە سۆجال رەسپۆنسبلتی»، هارڤارد بوسنەسس رەڤەو، دەجەمبەر 01، 2006.

کورژانسکا، م.، ئاند م. رسسە، 2008، «فائرنەسس ئن ترادە ئ: ئەخپۆرت سوبسدەس ئاند تهە فائر ترادە مۆڤەمەنت»، پهلۆسۆپهی، پۆلتجس، ئاند ئەجۆنۆمجس، 7(1): 43–49.

لائبسۆن، د.، 1997، «گۆلدەن ئەگگس ئاند هیپەربۆلج دسجۆئونتنگ»، تهە قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج، 112(2): 443–478.

لانە، ر.، 1991، تهە مارکەت ئەخپەرەنجە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

لۆجکە، ژ.، 1960 [1689]، سەجۆند ترەئاتسە ئۆف گۆڤەرنمەنت، پ. لاسلەتت (ئەد.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

لوخەمبورگ، ر.، 2003 [1913]، تهە ئاججومولاتۆن ئۆف جاپتال: ئا جۆنتربوتۆن تۆ ئان ئەجۆنۆمج ئەخپلاناتۆن ئۆف ئمپەرالسم، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

ماجگلڤرای، ئە.، 2011، تهە ئنڤەنتۆن ئۆف مارکەت فرەئەدۆم، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

ماجنتیرە، ئا.، 1984، ئافتەر ڤرتوئە. 2ند ئەدتۆن، نۆترە دامە: ئونڤەرستی ئۆف نۆترە دامە پرەسس.

ماجکەنزە، د.، 2009، ماتەرال مارکەتس. هۆو ئەجۆنۆمج ئاگەنتس ئارە جۆنستروجتەد، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

ماندەڤللە، ب.، 1924 [1714/29]، تهە فابلە ئۆف تهە بەئەس، پارت ئ (1714)، پارت ئ (1729)، ف. ب. کایە (ئەد.)، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.

مالتهوس، ت.، 1992 [1798]، ئان ئەسسای ئۆن تهە پرنجپلە ئۆف پۆپولاتۆن، د. ونجهـ (ئەد.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

مانکو، ن. گ.، 2010، «پرەسدەنتال ئاددرەسس: سپرەئادنگ تهە وەئالتهـ ئارۆئوند: رەفلەجتۆنس ئنسپرەد بی ژۆئە تهە پلومبەر»، ئەئاستەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 36: 285–298.

مارجۆئوخ، ئا.، 2008، «بوسنەسس ئەتهجس»، تهە ستانفۆرد ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی (فالل 2008 ئەدتۆن)، ئەدوارد ن. زالتا (ئەد.)، ئورل =

<هتتپس: پلاتۆ.ستانفۆرد.ئەدو/ئارجهڤەس/فالل2008/ئەنترەس/ئەتهجسبوسنەسس/="">.

مارسهالل، ت. هـ.، 1992، جتزەنسهپ ئاند سۆجال جلاسس، لۆندۆن: پلوتۆ.

مارخ، ک.، 1995 [1867]، جاپتال (ڤۆلومە ئ)، ئن مارخ/ئەنگەلس ئنتەرنەت ئارجهڤە، ئاڤائلابلە ئۆنلنە.

–––، 1995 [1844]، ئەجۆنۆمج ئاند پهلۆسۆپهج مانوسجرپتس ئۆف 1844، ئن مارخ/ئەنگەلس ئنتەرنەت ئارجهڤە، ئاڤائلابلە ئۆنلنە.

–––، ئاند ف. ئەنگەلس، 1995 [1848]، جۆممونست مانفەستۆ، ئن مارخ/ئەنگەلس ئنتەرنەت ئارجهڤە، ئاڤائلابلە ئۆنلنە.

ماس-جۆلەلل، ئا.، م. وهنستۆن، ئاند ژ. گرەئەن، 1995، مجرۆئەجۆنۆمج تهەئۆری، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

مائوسس، م.، 1990 [1923–24]، تهە گفت: فۆرمس ئاند فونجتۆنس ئۆف ئەخجهانگە ئن ئارجهائج سۆجەتەس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

مججلۆسکەی، د.، 2006، تهە بۆئورگەئۆس ڤرتوئەس: ئەتهجس فۆر ئان ئاگە ئۆف جۆممەرجە، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

ملدەنبەرگ، ج.، 2020، «ئاگەنت-دەمۆجراتج مارکەتس»، کرتەرۆن: ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 34(2): 1–32.

ملل، ژ.س.، 2004 [1848]، پرنجپلەس ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی وتهـ سۆمە ئۆف تهەئر ئاپپلجاتۆنس تۆ سۆجال پهلۆسۆپهی، لۆندۆن: پرۆمەتهەئوس بۆئۆکس.

مللەر، د.، 2001، پرنجپلەس ئۆف سۆجال ژوستجە، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

منسکی، هـ.، 1986، ستابلزنگ ئان ئونستابلە ئەجۆنۆمی، نەو هاڤەن/لۆندۆن: یالە ئونڤەرستی پرەسس.

مسەس، ل. ڤ.، 1949، هومان ئاجتۆن: ئا ترەئاتسە ئۆن ئەجۆنۆمجس، نەو هاڤەن: یالە ئونڤەرستی پرەسس.

مۆنگن، پ.، 2006، «ڤالوئە ژودگمەنتس ئاند ڤالوئە نەئوترالتی ئن ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمجا، 73: 257–286.

مۆرارتی، ژ.، 2020، «ئۆن تهە ئۆرگن، جۆنتەنت، ئاند رەلەڤانجە ئۆف تهە مارکەت فائلورەس ئاپپرۆئاجهـ»، ژۆئورنال ئۆف بوسنەسس ئەتهجس، 165: 113–124.

مورپهی، ل.، ئاند ت. ناگەل، 2002، تهە میتهـ ئۆف ئۆونەرسهپ: تاخەس ئاند ژوستجە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

نارڤەسۆن، ژ.، 1995، «دەسەرڤنگ پرۆفتس»، ئن پرۆفتس ئاند مۆرالتی، ر. جۆوان ئاند م. .ژ. رززۆ (ئەدس.)، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس، پپ. 48–87.

نۆزجک، ر.، 1974، ئانارجهی، ستاتە، ئاند ئوتۆپا، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.

ئۆئنەئلل، م.، ئاند ت. وللامسۆن (ئەدس.)، 2012، پرۆپەرتی-ئۆوننگ دەمۆجراجی: راولس ئاند بەیۆند، جهجهەستەر: بلاجکوەلل.

ئۆکون، ئا. م.، 1975، ئەقوئالتی ئاند ئەففجەنجی: تهە بگ ترادەئۆفف، واسهنگتۆن: برۆئۆکنگس ئنستتوتۆن پرەسس.

ئۆلسارەتت، س.، 2004، لبەرتی، دەسەرت ئاند تهە مارکەت: ئا پهلۆسۆپهجال ستودی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

ئۆتسوکا، م.، 2003، لبەرتارانسم وتهۆئوت ئنەقوئالتی، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

پاتەمان، ج.، 1970، پارتجپاتۆن ئاند دەمۆجراتج تهەئۆری، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

پەتتت، پ.، 2006، «فرەئەدۆم ئن تهە مارکەت»، پۆلتجس، پهلۆسۆپهی & ئەجۆنۆمجس، 5(2): 131–149.

پهللپس، ئا.، 2008، «ئەگالتارانس ئاند تهە مارکەت: دانگەرۆئوس ئدەئالس»، سۆجال تهەئۆری ئاند پراجتجە، 34(3): 439–462.

–––، 2013، ئۆئور بۆدەس، وهۆسە پرۆپەرتی؟، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

پکەتتی، ت.، 2014، جاپتال ئن تهە توەنتی-فرست جەنتوری، جامبردگە، ما.: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

پستۆر، ک.، 2013، «ئا لەگال تهەئۆری ئۆف فنانجە»، ژۆئورنال ئۆف جۆمپاراتڤە ئەجۆنۆمجس، 41(2): 315–330.

پۆگگە، ت. 2002، وۆرلد پۆڤەرتی ئاند هومان رگهتس: جۆسمۆپۆلتان رەسپۆنسبلتەس ئاند رەفۆرمس، جامبردگە: پۆلتی پرەسس.

پۆلانی، ک.، 1944، تهە گرەئات ترانسفۆرماتۆن، بۆستۆن: بەئاجۆن پرەسس.

رادجلففە-رجهاردس، ژ.، 2012، تهە ئەتهجس ئۆف ترانسپلانتس: وهی جارەلەسس تهۆئوگهت جۆستس لڤەس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

رادن، م. ژ.، 1996، جۆنتەستەد جۆممۆدتەس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

راولس، ژ.، 1971، ئا تهەئۆری ئۆف ژوستجە، جامبردگە، ما: بەلکناپ پرەسس ئۆف هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 1993، پۆلتجال لبەرالسم، نەو یۆرک: جۆلومبا ئونڤەرستی پرەسس.

رجاردۆ، د.، 2005 [1817]، پرنجپلەس ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی ئاند تاخاتۆن، ئن تهە وۆرکس ئاند جۆررەسپۆندەنجە ئۆف داڤد رجاردۆ (ڤۆلومە 1)،

پەرۆ سراففا (ئەد.)، وتهـ تهە جۆللابۆراتۆن ئۆف م.هـ. دۆبب، ئنداناپۆلس: لبەرتی فوند.

رسسە، م.، 2007، «فائرنەسس ئن ترادە ئ: ئۆبلگاتۆنس فرۆم ترادنگ ئاند تهە پائوپەر-لابۆر ئارگومەنت»، پهلۆسۆپهی، پۆلتجس، ئاند ئەجۆنۆمجس، 6(3): 355–377.

رۆبەینس، ئ.، 2011، «تهە جاپابلتی ئاپپرۆئاجهـ»، تهە ستانفۆرد ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی (سوممەر 2011 ئەدتۆن)، ئەدوارد ن. زالتا (ئەد.)، ئورل =

<هتتپس: پلاتۆ.ستانفۆرد.ئەدو/ئارجهڤەس/سوم2011/ئەنترەس/جاپابلتیاپپرۆئاجهـ/="">.

رۆئەمەر، ژ.، 2012، «ئدەئۆلۆگی، سۆجال ئەتهۆس، ئاند تهە فنانجال جرسس»، تهە ژۆئورنال ئۆف ئەتهجس، 16: 273–303.

رۆسە، د. ج.، 2011، تهە مۆرال فۆئونداتۆنس ئۆف ئەجۆنۆمج بەهاڤۆر، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

رۆتهبارد، م.، 1970، پۆوەر ئاند مارکەت: گۆڤەرنمەنت ئاند تهە ئەجۆنۆمی، کانساس جتی: سهەئەد ئاندرەوس ئاند مجمەئەل.

رۆئوسسەئاو، ژ.ژ.، 1997 [1750فف.]، تهە دسجۆئورسەس ئاند ئۆتهەر ئەئارلی پۆلتجال ورتنگس، ڤجتۆر گۆئورەڤتجهـ (ئەد.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

ساندەل، م. ژ.، 2012، وهات مۆنەی جانئت بوی: تهە مۆرال لمتس ئۆف مارکەتس، نەو یۆرک: فاررار سترائوس گرۆئوخ.

ساتز، د.، 2010، وهی سۆمە تهنگس سهۆئولد نۆت بە فۆر سالە: تهە مۆرال لمتس ئۆف مارکەتس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

سجهومپەتەر، ژ.، 1942، جاپتالسم، سۆجالسم ئاند دەمۆجراجی، نەو یۆرک: هارپەر & برۆتهەرس،

–––، 1954، هستۆری ئۆف ئەجۆنۆمج ئانالیسس، لۆندۆن: ئاللەن & ئونون.

سجهوارز، داڤد ت.، 2010، جۆنسومنگ جهۆئجەس، پلیمۆتهـ، ئوک: رۆومان & لتتلەفەلد.

سجۆتت، ب. ر.، 2011، جاپتالسم. ئتس ئۆرگنس ئاند ئەڤۆلوتۆن ئاس ئا سیستەم ئۆف گۆڤەرنانجە، نەو یۆرک: سپرنگەر.

سەن، ئا.، 1977، «راتۆنال فۆئۆلس: ئا جرتقوئە ئۆف تهە بەهاڤۆئورال فۆئونداتۆنس ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 6: 317–344.

–––، 1985، «تهە مۆرال ستاندنگ ئۆف تهە مارکەت»، سۆجال پهلۆسۆپهی ئاند پۆلجی 3: 1–19.

–––، 1993، «جاپابلتی ئاند وەلل-بەئنگ»، تهە قوئالتی ئۆف لفە، م.

نوسسبائوم ئاند ئا. سەن (ئەدس.)، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد جلارەندۆن پرەسس، پپ.30–53.

–––، 1997 [1973]، ئۆن ئەجۆنۆمج ئنەقوئالتی، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

سهففرن، س.، 2007، «ئنتەللەجتوئال پرۆپەرتی»، ئا جۆمپانۆن تۆ جۆنتەمپۆراری پۆلتجال پهلۆسۆپهی، ر. گۆئۆدن، پ. پەتتت، ت. پۆگگە (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل، 653–668.

سمتهـ، ئا.، 1976ا [1776]، ئان ئنقوئری ئنتۆ تهە ناتورە ئاند جائوسەس ئۆف تهە وەئالتهـ ئۆف ناتۆنس، د.د. راپهائەل ئاند ئا.

ل. ماجفەد (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس (ئاببرەڤاتۆن: ون).

–––، 1976ب [1759]، تهە تهەئۆری ئۆف مۆرال سەنتمەنتس، د. د. راپهائەل ئاند ئا. ل. ماجفە (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.

–––، 1978 [1762/66]، لەجتورەس ئۆن ژورسپرودەنجە، ر. ل. مەئەک، د.د. راپهائەل، ئاند پ.گ. ستەئن (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.

سموجکەر، ژ.، 2006، «پورسوئنگ جۆرپۆراتە سۆجال رەسپۆنسبلتی ئن جهانگنگ ئنستتوتۆنال فەلدس»، ئن ژوست بوسنەسس پراجتجەس ئن ئا دڤەرسە ئاند دەڤەلۆپنگ وۆرلد، ف. برد ئاند م. ڤەلاسقوئەز (ئەدس.)، هۆئوندسمللس، باسنگستۆکە: پالگراڤە مجمللان، پپ. 81–108.

ستۆرر، ڤرگل هەنری، ئاند گننی سەئونگ جهۆئ، 2019، دۆ مارکەتس جۆرروپت ئۆئور مۆرالس؟، نەو یۆرک: پالگراڤە ماجمللان.

تایلۆر، ر.س.، 2013، «مارکەت فرەئەدۆم ئاس ئانت-پۆوەر»، ئامەرجان پۆلتجال سجەنجە رەڤەو، 107(3): 593–602.

تهالەر، ر. هـ. ئاند ج. ر. سونستەئن، 2008، نودگە: ئمپرۆڤنگ دەجسۆنس ئابۆئوت هەئالتهـ، وەئالتهـ، ئاند هاپپنەسس، نەو هاڤەن: یالە ئونڤەرستی پرەسس.

تتموسس، ر.، 1971، تهە گفت رەلاتۆنسهپ: فرۆم هومان بلۆئۆد تۆ سۆجال پۆلجی، نەو یۆرک: راندۆم هۆئوسە.

تۆماس، ژ.، 2012، فرەئە مارکەت فائرنەسس، پرنجەتۆن/ئۆخفۆرد: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

ڤاللەنتینە، پ.، ئاند هـ. ستەئنەر (ئەدس.)، 2000، لەفت-لبەرتارانسم ئاند ئتس جرتجس: تهە جۆنتەمپۆراری دەباتە، نەو یۆرک: پالگراڤە

ڤان پارژس، پهـ.، 1995، رەئال فرەئەدۆم فۆر ئالل. وهات (ئف ئانیتهنگ) جان ژوستفی جاپتالسم، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.

ڤرۆئوسالس، ن.، 2019، «وۆرکپلاجە دەمۆجراجی ئمپلەس ئەجۆنۆمج دەمۆجراجی»، ژۆئورنال ئۆف سۆجال پهلۆسۆپهی، 50(3): 259–279.

والدرۆن، ژ.، 1993، «هۆمەلەسسنەسس ئاند تهە ئسسوئە ئۆف فرەئەدۆم»، ئن لبەرال رگهتس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، پپ. 309–338.

والزەر، م.، 1983، سپهەرەس ئۆف ژوستجە. ئا دەفەنسە ئۆف پلورالسم ئاند ئەقوئالتی، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.

وەبەر، م.، 2002 [1905]، تهە پرۆتەستانت ئەتهج ئاند تهە «سپرت» ئۆف جاپتالسم ئاند ئۆتهەر ورتنگس، پ. ر. بائەهر ئاند گ. ج. وەللس (ئەدس.)، لۆندۆن: پەنگوئن بۆئۆکس.

وەنار، ل.، 2015، بلۆئۆد ئۆئل. تیرانتس، ڤۆلەنجە، ئاند تهە رولەس تهات رون تهە وۆرلد، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

ودەرقوئست، ک.، 2013، ئندەپەندەنجە، پرۆپەرتیلەسسنەسس، ئاند باسج ئنجۆمە: ئا تهەئۆری ئۆف فرەئەدۆم ئاس تهە پۆوەر تۆ سای نۆ، نەو یۆرک: پالگراڤە ماجمللان.

ولمۆت-سمتهـ، ف. 2019، ئەقوئال ژوستجە. فائر لەگال سیستەمس ئن ئان ئونفائر وۆرلد، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

ورگهت، ئە. ئۆ.، 2011، ئەنڤسۆننگ رەئال ئوتۆپاس، لۆندۆن: ڤەرسۆ.

چاڤکانیێن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ

• لبراری ئۆف ئەجۆنۆمجس ئاند لبەرتی، ئا جۆللەجتۆن ئۆف تەختس فرۆم تهە لبەرال/لبەرتاران ترادتۆن.
• مارخستس ئنتەرنەت ئارجهڤە، جۆللەجتۆن ئۆف تەختس فرۆم تهە مارخست ترادتۆن.

سپاسداری

نڤیسکار، بۆ شرۆڤە و پێشنیازێن هێژا ژ ئاندرەو والتۆن، ئانجا گهەئاوس، سمۆن دەرپمانن، کارل ودەرقوئست و روتگەر جلائاسسەن رە، و بۆ نرخاندنەکە پر ئالیکار دان هائوسمان رە سپاس دکە.

نیشەیێن گۆتارێ

1. لێ بەلێ نها ل هەمبەر ڤەبژارکێن شیرکەتێن ئاستەگەرکی، ب تایبەتی فیرمایێن دەمۆکراتیک، ئەلەقەیەکە زێدەتر هەیە. نیقاشێن نوو یێن تێڤەل ژی هەنە، کو ل سەر نیقاشێن پێشین ئێن دەربارێ دەمۆکراسیا بەشداریی (وەکی میناک پاتەمان 1970) هاتنە ئاڤاکرن (وەکی میناک فەررەراس 2017، ئاندەرسۆن 2017، هەرزۆگ 2018). ئەلەقەیا ل هەمبەر ڤان بابەتان، پشکی ژ ئالیێ گوهەرینێن د رێخستنا خەباتێ دە کو ژ بەر تەکنۆلۆژیێن نوو یێن دیژیتال دەرکەتنە (وەکی میناک «خەباتا گیگ») و پشکی ژی ژ فکارێن بەرفرەهتر ئێن دەربارێ پاراستنا دەمۆکراسیێ و هەوجەداریا ڤەگوهەرینا پەرگالەکە ئابۆریی یا ژ ئالیێ هاوردۆری و جڤاکی ڤە دۆمدارتر تێ مۆتیڤەکرن. پرسەکە کو ئەڤ یەک دەردخە هۆلێ لهەڤهاتنا دەمۆکراسیا ل خەباتگەهێ و بازاران ئە؛ دەما کو هن کەس دەمۆکراسیا خەباتگەهێ وەکی ڤەبژارکەکە دەمۆکراتیکبوونا ب رێیا قایدەدانینا دەمۆکراتیک دبینن (ملدەنبەرگ 2020)، هنەکێن دن دپرسن کا دەمۆکراسیا خەباتگەهێ دەرباسبوونا برێزککرنەکە خورتتر ئا بازارێ دڤێ یان نا (ڤرۆئوسالس 2019). هن نڤیسکار، ب تایبەتی ئەللەرمان (وەکی میناک 2021)، د پەیمانێن ستاندارد ئێن خەباتێ یێن ناڤبەرا خەباتکاران و فیرمایێن نە-دەمۆکراتیک دە ل هەمبەر ئفرۆتنا کەدێئ دۆزا قەدەخەکرنەکە گشتی دکن.

2. باندۆرا پرۆتەستانیزمێ ل سەر گەشبوونا بازارێن کاپیتالیست –تەزا ڤەتووری یا ماخ وەبەر (2002) [1905]– هێژ نیقاشبار ئە، هەر وها سەدەمێن گشتی کا ئابۆریێن بازاری پێشی چما ل ئەورۆپایا رۆژاڤا و ئامەریکایا باکور سەردەست بوونە. بەجکەر و وۆئەسسمانن (2009) د دەمەکە نێزک دە دۆز کرنە کو باندۆرا پرۆتەستانتیزمێ ب ئاوایەکی نەراستەراست، هەکە وەرە بناڤکرن ب رێیا بەربەلاڤبوونا خوەندەواریێ، کو پشتگری دایە پێشڤەچوونا ئابۆریی، پێک هاتیە.

3. ئارگومەنتەکە تێکلدار کو جارنان هاتیە بلێڤکرن ئەڤ ئە کو بازارێن ئازاد و ئەدەتێن کو ئەو ب خوە رە دەردخن هۆلێ ئالیکاریێ ددن تەشەیێن دیار ئێن هکوومەتا ل هەمبەر ماف و ئازادیێن هەموەلاتیان رێزدار (ب پەیڤێن ناڤدار ئێن ئادام سمتهـ: ئ ... بازرگانیێ و هلبەرانێ هێدی هێدی پەرگال و هکوومەتەکە باش، و ب وان رە ژی د ناڤ نشتەجهێن وەلێت دە ئازادی و ئەولەهیا تاکەکەسان، ئانی وەلێت... ئەڤ [...] بێگومان باندۆرا وان ئا گرینگترین ئە» (ون ئ.ئڤ.4). لێ بەلێ، د تێکلیا ناڤبەرا ئهکوومەتا باشئ و پێشڤەچوونا ئابۆریی دە پرسەکە مریشک-و-هێکێ هەیە، چکو دەربارێ مافێن ملکیەتێ دە ئاستەکە دیار ئا ئەولەهیێ ب گەلەمپەری بۆ بازاران وەکی پێشمەرجەک تێ هەسباندن (ل ژێر بنر.).

4. ژ بۆ نیقاشەکە داوی بنر. هەئاتهـ 2018 و گۆتارێن بەرسڤی د هەژمارا تایبەت یا ب ناڤێ «ئۆن تهە ڤەری ئدەئا ئۆف ئا ژوست واگە.»

5. د پاشخانا ڤێ نیقاشێ دە پرسا کا چاوا ئەنجامێن جڤاکی ب تەمامی وەرن نرخاندن هەیە، چکو د کەڤنەشۆپیا رۆژاڤایی دە ئاوایێ تێگهیشتنا ماف و ئازادیان جارنان ب خوە ژی ب ئالیگریا بازارێن ئازاد، و ب ڤی ئاوایی ب ئالیگریا مرۆڤێن کو ژ ئاڤانتاژێن بازارێن ئازاد ب ئاوایەکی تەمام دکارن سوود وەردگرن، تێ تاوانبارکرن. گەشەدانا فکرا مافێن کامرانیێ ژی (بدە بەر نەخاسم مارسهالل 1992) دکارە وەکی بەرتەکەکە ل دژی ڤێ قسوورێ وەرە فەهمکرن. نێزکاهیتێدانەکە دن ئا ب ناڤێ قاشۆ «نێزکاهیتێدانا شیانێ»، ل جهێ مافێن فەرمی، هن شیانێن بنگەهین (بنر. وەکی میناک سەن 1993؛ بۆ کورتەیەکێ بنر. رۆبەینس 2011)، وەکی ستانداردا نرخاندنا سازیان، تەڤی بازاران، ب کار تینە.

6. هن رەخنەگرێن بازاران ژی بازاران ب گوهەرتنا تێکلیێن نە تەنێ ناڤبەرا تاکەکەسێن د ناڤ جڤاکان دە، لێ یێن ناڤبەرا نەتەوەیان دە ژی تاوانبار دکن؛ بازارێن کاپیتالیست ژی، ب رێ ل زێدەبوونا ئێرشباریا لەشکەری ڤەکرنێ هاتنە تاوانبارکرن (وەکی میناک لوخەمبورگ 2003 [1913]). بەرەڤانێن بازارێ، بەرەڤاژی، دۆز کرنە کو بازرگانی دکارە تەنگژینا ناڤنەتەوەیی کێمتر بکە، لەورە ئەو د ناڤبەرا وەلاتان دە گرێدانکێن دوئالی دافرینە (بۆ نیقاشا د سەدسالا 18ان دە بنر. هۆنت 2005).

7. لێ بەلێ، ل سەر رەواباریتیا فرۆتنا ئەندامێن لاشی ژی لیتەراتوورەک هەیە (وەکی میناک نەقلکرنا ئۆرگانان) یان ژی خزمەتێن وەکی دایکتیا هلگر. بنر. وەکی میناک هاررس 1992، بەش: 6؛ رادجلففە-رجهاردس 2012؛ یان ژی فابرە 2006، بەش: 5-7.

8. ئەڤ پرسگرێکەک ئە، وەکی میناک، بۆ تەئۆریێن کو دەربارێ هەموو مال و خزمەتان دە ئاگاهداریەکە تەمام و ب وەکهەڤی بەلاڤبوویی فەرز دکە، مەرجەکە کو د بن رەوشێن راستین دە نە گەنگاز ئە کو پێک وەرە.

9. مافێن ملکیەتێ و ئیهتمالا وەکهەڤ ئا بجهانینا وان ژی د ناڤ وان پێکەرێن سەرەکە دە نە کو تەئۆریستان د نیقاشێن گور ئێن دەربارێ پرسا کا چما گەشەدەنا ئابۆریی ل هن هەرێمێن جیهانێ ژ یێن ل هەرێمێن دن جوداتر ئە دەستنیشان دانە (بدە بەر وەکی میناک سمتهـ ون ئ؛ ل سەر رۆلا هەیاتی یا هێزا ناڤەندیکری و سازیێن تەڤایی د دەمێن داوی دە ژ ئالیێ ئاجەمۆگلۆو و رۆبنسۆن 2012 ئارگومەنتێن هەڤرەنگ هاتن بەرپێشکرن). د ناڤ کەڤنەشۆپیا ئانارشیست دە هن ئەندامێن کو هەلوەستەکە بەرەڤاژی هلدگرن هەنە، ئانگۆ دبێژن کو بازار بۆ ئەولەکرنا مافێن مولکیەتێ خوە ناسپێرن سازیێن دن، لێ بەلێ دکارن خزمەتێن وەکی بجهانینا هقووقێ ب خوە پەیدا بکن؛ بنر. وەکی میناک هەلوەستێن ئانارکۆ-کاپتالیست کو ژ هێلا موررای رۆتهبارد (1970) یان ژی داڤد فرەدمان (1973) ڤە هاتنە پاراستن.

10. خەینی پرسا گشتی یا دەربارێ کا سازیێن دەولەتا کامرانیێ دکارن چ قاس دەستڤەکری ببن، ل سەر چاوانیا برێخستنکرنا پێشکێشی و فۆنکسیۆنێن دن ئێن دەولەتا کامرانیێ، و کا بۆ ڤێ ئارمانجێ بکارانینا بازاران مەشروو یە یان نا نیقاشەک هەیە. بۆ نموونە، دڤێ هکوومەت پەروەردەهیا گشتی پەیدا بکە یان ئالیکاریێن بۆ دبستانێن تایبەت ژی تێرا خوە باش ئن؟ دەربارێ تایبەتیکرنێن د قادێن دیار دە بۆ رەدکرنەکە رێگەزی بنر. دۆرفمان و هارەل 2013؛ بۆ پێشنیازەکە جهێرەنگ کو بالێ دکشینە سەر بریارچێکرنا دەمۆکراتیک بنر. جلائاسسەن 2015.

11. ل سەر ڤێ تەڤلهەڤیا پرسێن مەتۆدۆلۆژیک و بنگەهین رەسماندنەکە داوین ئا بالکێش دکارە د هەژمارا تایبەت ئا ل سەر ستۆرر / جهۆئ 2019 د کۆڤارا ئەراسموس ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی ئاند ئەجۆنۆمجس 13(1)، 1-60 دە وەرە دیتن.