فەلسەفەیا ئابۆریناسیێ

ئفەلسەفەیا ئابۆریناسیێئ ژ لێپرسینێن دەر بارێ (ئا) هلبژارتنا ئاقلی، (ب) نرخاندنا ئەنجام، سازی و پێڤاژۆیێن ئابۆری و (ج) هەبوونناسیا دیاردەیا ئابۆری و دەرفەتێن بدەستخستنا زانینا وان ڤە پێک تێ. هەر چەند ئەڤ لێپرسینان ژ گەلەک ئالیان ڤە د ناڤا هەڤ دە بن ژی، ب هاڤل یە کو فەلسەفەیا ئابۆریناسیێ ب ڤی رەنگی وەکی مژاران دابەش بکن، کو بکارن ب سەبارەتی وەکی شاخێن تەئۆریا چالاکیێ، سنجناسی (ئان فەلسەفەیا جڤاکی و سیاسی یا نۆرماتیڤ) و فەلسەفەیا زانستیێ بێن بناڤکرن. تەئۆریێن ئابۆریناسیی یێن ل سەر ئاقلیتی، کامرانی و هلبژارتنا جڤاکی تەزێن فەلسەفی یێن ب بەربچاڤ دپارێزن، کو ب گەلەمپەری ژ هێلا لیتەراتوورا فەلسەفی یا تێکلدار ڤە تێنە ئاگاهدار کرن و ل هەمبەر کەسێن کو ب تەئۆریا چالاکیێ، دەروونناسیا فەلسەفی، و فەلسەفەیا جڤاکی و سیاسی رە مژوول دبن خوەدیێ ئەلەقەیەکە ئاشکەرە یە. ئابۆریناسی، هەر چەند هەیبەرا وێ ژ دیاردەیێن جڤاکی پێک تێ ژی، هەم ژ بەر تایبەتمەندیێن وێ یێن ب کتەکت و هەم ژی چکو خوەدیێ گەلەک تایبەتمەندیێن بەربچاڤ ئێن زانستێن خوەزایی یە، ل هەمبەر کەسێن کو ب ئەپیستەمۆلۆژیێ و فەلسەفەیا زانستێ ڤە مژوول دبن خوەدیێ ئەلەقەیەکە تایبەت ئە.

• 1. دەستپێک: ئابۆریناسی چ یە؟
• 1.1 دەرهاتنا ئابۆریناسیێ و ئابۆریان
• 1.2 ئابۆریناسیا هەمدەم و چەند دبستانێن وێ
• 2. شەش ئاریشەیێن مەتۆدۆلۆژیک یێن ناڤەندی
• 2.1 دژبەریا ئابۆریناسیا پۆزیتیڤ و یا نۆرماتیڤ
• 2.2 دژبەریا ئەگەران و سەدەمان
• 2.3 خوەزاپارێزیا جڤاکی یا زانستی
• 2.4 د ئابۆریناسیێ دە رازبەرکرن، ئیدەئالیزەکرن و مەرجێن جەتەرس پاربوس
• 2.5 د ئابۆریناسی و ئەکۆنۆمەتریێ دە سەدەمیتی
• 2.6 بنیاد و ستراتەژیا ئابۆریناسیێ: پارادیگما و بەرنامەیێن لێکۆلینێ
• 3. نەتەمامیتی، مەرجێن جەتەرس پاربوس، مەیلداری، ئفەرازیەیێن نەراستیبینکیئ و مۆدەل
• 3.1 ئابۆریناسیا کلاسیک و رێبازا پێشبیر
• 3.2 فرەدمان و پاراستنا ئفەرازیەیێن نەراستیبینکیئ
• 3.3 مۆدەل
• 4. نێزکاهیتێدانێن باندۆرکەر ل مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیی
• 4.1 نێزکاهیتێدانێن پۆپپەری
• 4.2 رەتۆریکا ئابۆریناسیێ
• 4.3 د مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ دە ئراستیبینپارێزیئ
• 4.4 مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیی و لێکۆلینێن جڤاکی ل سەر زانستێ
• 4.5 ڤەکۆلینێن بوویەری
• 5. تەئۆریا هلبژارتنا ئاقلی
• 5.1 ئاقلیتیا تاکەکەسی
• 5.2 ئاقلیتیا پەڤرایی و هلبژارتنا جڤاکی
• 5.3 تەئۆریا لیستکێ
• 6. ئابۆریناسی و سنجناسی
• 6.1 کامرانی
• 6.2 برشتی
• 6.3 د ئابۆریناسیا نۆرماتیڤ دە مەیلێن دن
• 7. ئەنجام
• بیبلیۆگرافی
• مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیی
• سنجناسی و ئابۆریناسی
• ئاقلیتی
• خەباتێن دن ئێن کو هاتنە ژێگرتن
• چاڤکانیێن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ
• سیتەیێن ئینتەرنەتێ
• بلۆگ

1. دەستپێک: ئابۆریناسی چ یە؟

هەم پێناسە و هەم ژی قادا راست ئا ئابۆریێ د ناڤ فەلسەفەیا ئابۆریناسیێ دە مژارێن نیقاشێ نە. د دەستپێکێ دە دبە کو زەهمەتیێن پێناسەکرنا ئابۆریناسیێ جدی نەیێن دیتن. ئابۆریناسی، پشتی هەر تشتی، ژ ئالیێن هلبەران ، پەڤگوهەرین، بەلاڤکرن و بەرخوارنا مال و خزمەتان ڤە ئەلەقەدار ئە. لێ ئەڤ ئیدیئا و شەرتێن کو دهەوینە، نە زەلال ئن؛ و نیقاشبار ئە کو ئابۆریناسی ب تشتێن گەلەکی زێدەتر رە ئەلەقەدار ئە. ئەڤ ژی دبە ئالیکار کو مرۆڤ، بەری کو بەرێ خوە بدە شرۆڤەیێن ل سەر تایبەتمەندیێن هەمدەم ئێن دیسیپلینێ، خوە نێزی پرسا ئابۆریناسی چ یە؟ئ بکە.

1.1 دەرهاتنا ئابۆریناسیێ و ئابۆریان

رامانا فەلسەفی یا ل سەر ئابۆریناسیێ کەڤن ئە، لێ قەبوولکرنا ئابۆریێ وەکی هەیبەرەکە جودا یا لێکۆلینێ، تەنێ دگهیژە سەدسالا 18ان. ئاریستۆتەلەس ل سەر هن ئاریشەیان سەکنیە کو ژ ئالیێ پر کەسان ڤە وەکی تێکلدارێ ئابۆریێ دکارن بێن قەبوولکرن، کو د ئەساسێ خوە دە ئاریشەیێن د دەربارێ چاوانیا برێڤەبرنا مالێ دە نە. فەلسەفەڤانێن سکۆلاستیک ل سەر پرسێن سنجناسیی یێن دەربارێ رەفتارا ئابۆریی سەکنینە و سەلەفخوری، ئانکو فائیزا دراڤان، شەرمەزار کرنە. د هەیاما دەستپێکێ یا مۆدەرن دە ب زێدەبوونا گرینگیا بازرگانی و نەتەوە-دەولەتان رە فەلسەفەڤان و نڤیسکارێن «مەرکانتیلیست» ب گرانی ب هەڤسەنگیا بازرگانیێ و برێزککرنا دراڤی رە ئەلەقەدار بوون. ل سەر ئالۆزیێن رێڤەبەریا دارایی یا دەولەتێ و ئیهتمالا کو ئاوایێ باجکرنێ و تەڤگەرینا دەولەتێ باندۆرێ ل هلبەرانا دەولەمەندیێ بکە تێگهیشتنەکە زێدەتر هەبوو.

د هەیاما دەستپێکێ یا مۆدەرن دە، کەسێن کو ل سەر چاڤکانیێن دەولەمەندیا وەلاتەکی دفکرین، تێدگهیشتن کو پالەهیا سالانە، میقدارا کەلووپەلێن تێن هلبەراندن و بەرهەمێن مادەن و ماسیڤانیێ گرێدایی راستیێن خوەزایی، کەد و تەشەبوسا تاکەکەسی، ئاموور و تشتێن ئەم وەکی «مالێن سەرمایەیێ»ب ناڤ دکن، دەولەت و برێزککرنێن جڤاکی یە. بازرگانی ژی بهاڤل خویا دکر، قەت نەبە دەما کو شەرت تێرا خوە باش بوون. بۆ قەبوولکرنا وێ کو ئیمالات و جۆتکاری دکارە ب پێشڤە بێبرن و هن باج و تاریفە بۆنا چالاکیێن هلبەرانەر دکارە ژ یێن دن هندکتر زراردار ببن، ت بزاڤێن تێگهی ئیجاب نەدکرن. لێ بەلێ، بۆنا فۆرمولەکرنا فکرا کو دۆز دکە، تشتەکی وەکی «ئابۆری» تێ بناڤکرن هەیە و خوەدیێ برێزکبوونان ئە کو دکارن بێن لێپرسین، پەنگاڤەکە دن ئا وێرەک ئیجاب کر. بۆ کو تشتەکی لێپرسینبار هەبە، دڤێ د هلبەران و پەڤگوهەرینێ دە هن برێزکبوون هەبن؛ و بۆ کو لێپرسین نە ب زەهمەت بە، دڤێ ئەڤ برێزکبوونان دڤێ ژ وێ ئاستێ دەرباس ببە کو بۆ هلبەریێران، بەرخوەران و پەڤگوهەرینەران بخوە ئاشکەرە یە. تەنێ د سەدسالا 18ان دە، هەری زەلال د خەباتێن جانتللۆن، فیزیۆکراتان، داڤد هومە، و نەمازە ئادام سمتهـ (بنر. ئەنتریا ل سەر فەلسەفەیا ئەخلاقی و سیاسی یا سمتهـ) دە، مرۆڤ راستی فکرا کو دبێژە هن زاگۆنێن ل بەندا کشفکرنێ هەنە، کو کۆمەکە تەڤلهەڤ ئا هەڤباندۆریێن کو مالێن بەرخوارنێ و چاڤکانی و ئاموورێن کو وان هلدبەرینن هەم هلدبەرینن و هەم ژی بەلاڤ دکن، ب رێ ڤە دبن (باجکهۆئوسە 2002).

بۆ ئیهتمالا هەیبەرەکە جڤاکی یا لێپرسینا زانستی، فکرا شۆپاندنا ئەنجامێن بێقەستی یێن چالاکیێن بقەستی یێن تاکەکەسان ئە. ژ بەر ڤێ یەکێ، بۆ نموونە هومە، زێدەبوونا د بهایان دە کو پشتی زێدەبوونا یەکەیا دراڤێ دەردکەڤن هۆلێ و د چالاکیێن ئابۆریی دە زێدەبوونێن دەمکی، بەریا هەر تشتی ب تێگیشک و کریارێن تاکەکەسێن کو بەریا کەسێن دن دراڤان خەرج دکن ڤە گرێ ددە (1752). ب خەرجکرنا زێرێن خوە یێن زێدە کو ژ دەرڤە تێن ئیتهالکرن، بازرگان، ناخوازن ئاستا بهایان بلندتر بکن. لێ، دیسا ژی تشتێ کو دکن، ئەڤ ئە. ئادام سمتهـ، د ئنقوئری ئنتۆ تهە ناتورە ئاند جائوسەس ئۆف تهە وەئالتهـ ئۆف ناتۆنس دە ڤێ هووربینیێ بەرفرەهـ و بێقسوور دکە و سیستەماتیکەکێ پێشنیاز دکە. سمتهـ، ژ ڤەگۆتنا خوە یا ل سەر مرنا فەئۆدالیزمێ (1776، بۆئۆک ئ، بەش: 4) هەتا نیقاشا خوە یا ناڤدار ئا دەستێ نەدیتبار بالێ دکێشە سەر ئەنجامێن بێقەستی. ئەو، تەنێ قەزەنجا خوە ئارمانج دکە؛ و ئەو د ڤێ رەوشێ دە، وەکی گەلەک رەوشێن دن، ژ هێلا دەستەکی نەدیتبار ڤە بەر ب ئەنجامەکێ تێ برن، کو قەت نە پارچەیەکی نێتا وی بوو. نە ژی، بۆ جڤاکێ هەر تم نە خەرابتر ئە کو ئەو نە پارچەیەکی وێ بوو. ب رێیا شۆپاندنا بەرژەوەندیا خوە، ئەو، پر جاران ژ ئاستا کو ب راستی دخوازە زێدەتر پشتگریێ ددە جڤاکێئ( 1776، بۆئۆک ئڤ، بەش: 2). هەبوونا برێزکبوونان، کو ئەنجامێن بێقەستی یێن هلبژارتنێن تاکەکەسی نە، بۆ لێکۆلینا زانستی هەیبەرەکێ دەردخە هۆلێ.

مرۆڤ دکارە یان ب دیارکرنا هن فاکتۆرێن سەدەمی یان ژی ب دیارکرنا هن جورەیێن دیاردەیان قادا ئابۆریناسیێ ژ قادا لێکۆلینێن دن ئێن جڤاکی یێن زانستی جودا بکە. دیاردەیا کو ئابۆریناس پێ رە ئەلەقەدار دبن، هلبەران، بەرخوارن، بەلاڤکرن و پەڤگوهەرین ئن، ب تایبەتی ب رێیا بازاران. لێ بەلێ، چکو تەڤی زاگۆنێن تەرمۆدینامیکێ، مەتالوورژیێ، ئەردنیگاریێ و نۆرمێن جڤاکی، هەتا زاگۆنێن رێڤەبرنا دەهانێ گەلەک فاکتۆرێن سەدەمی یێن جودا ب ڤان رە تێکلدار ئن، نابە کو ئابۆریناسی تەنێ ب دیاردەیێن کو ل سەر لێکۆلینان دکە ژ قادێن دن ئێن لێکۆلینێ وەرە جوداکرن. هن کەس رەفەرانسێ ددن هنەک فاکتۆرێن سەدەمی یێن ناڤەندی کو پێدڤی پێ هەیە. ژ بەر ڤێ یەکێ، وەکی میناک ژۆهن ستوئارت ملل، ئەڤ یەک دۆز کریە: ئابۆریا سیاسی... ب دیاردەیا دەولەتا جڤاکی ڤە ئەلەقەدار دبە، کو وەکی ئەنجاما لێگەرینا دەولەمەندیێ دەرکەتیە هۆلێ. ئەو، ژ خەینی یێن کو دکارن وەکی رێگەزێن تم و تم دژبەری داخوازا دەولەمەندیێ بێن قەبوولکرن، ب ناڤکی ژێرەڤینا کەدێ، و داخوازا ئیرۆیین ئا زەوقێن بهادار، هەموو ئارەزوو و هاندەرێن دن ئێن مرۆڤی ب تەمامی رازبەر دکە» (1843، بۆئۆک ڤ، بەش: 9، سەجتۆن 3). د نێرینا ملل دە، ئابۆریناسی، د ئەساسێ دە ب ئەنجامێن لێگەرینا تاکەکەسانە یا دەولەمەندیا دارنگی رە ئەلەقەدار ئە، لێ بەلێ هن ڤەگۆتنێن دەربارێ هاندەرێن کێمتر گرینگ، وەکی ژێرەڤینا کەدێ، ژی ڤەدهەوینە.

ملل، وەکی خوەزایی دهەسبینە کو تاکەکەس د لێگەرینێن خوە یێن دەولەمەندیێ و دەبدەبەیێ و د ژێرەڤینێن کەدێ دە نە ب ئاوایەکی بەلاوەلا و بێرێکووپێک لێ ب ئاوایەکی ئاقلی تەڤدگەرن، لێ بەلێ نە تەئۆریەکە وی یا بەرخوارنێ و نە ژی تەئۆریەکە زەلال ئا هلبژارتنا ئاقلی یا ئابۆریی هەیە، و تەئۆریا وی یا تەرخانا چاڤکانیان ژی گەلەک ژار ئە. ئەڤ ڤالاهیان د دەما ب ناڤێ شۆرەشا نووکلاسیک ئان مارژینالیست دە گاڤ ب گاڤ هاتن تژەکرن، کو هلبژارتنا هن تشتێن بەرخوارنێ (و بهایێ وان) نە ب هاڤلا وان ئا تەڤاهی لێ ب هاڤلا وان ئا مارژینال ڤە گرێ دابوو. بۆ نموونە، ئاڤ تەقەز پر هاڤلدار ئە، لێ ل پرانیا جیهانێ ئەو قاس زێدە یە کو قەدەهەک کێم ئان زێدە بۆ ئاژانەکی نە گرینگ ئە. ژ بەر ڤێ ژی ئاڤ ئەرزان ئە. ئابۆریناسێن ئنووکلاسیکئ یێن ئەول ئێن وەکی وللام ستانلەی ژەڤۆنس دۆز کرنە کو ئاژان بۆنا کو بەختەواریێن خوە زێدەترین بکن هلبژارتنێن بەرخوارنێ دکن (1871). ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو ئاژان، خەرجکرنێن خوە ب ئاوایەکی دابەش دکن کو هەموو تشتێن کو ب بهایێ دۆلارەکی دکرن بۆ بەختەواریا وان هەمان تەڤکاریێ دکن؛ چ ئاڤ بە، چ شۆربەک بە و چ ژی رووپۆشەک بە. ئهاڤلا مارژینالئ ئا هەر تشتێ کو ب بهایێ دۆلارەکی تێ کرین وەکهەڤ ئە.

د سەدسالا 20ان دە، ئابۆریناسان ئەڤ تەئۆری ژ کنجێن وێ یێن هەدۆنیستیک فلتاندن (پارەتۆ 1909، هجکس ئاند ئاللەن 1934). ئابۆریناس، ل شوونا کو گریمان بکن کو هەموو هلبژارتنێن بەرخوارنێ دکارن ل گۆری میقدارا زێدەکرنا بەختەواریا ئاژان بێن رادەکرن، ل رادەکرنێ بخوە هوور بوون. تشتێ کو ئەو د دەبارێ نرخاندنان دە گریمان دکن ئەو ئە کو، ئاژان دکارن ڤەبژارکێن کو دەردکەڤن هەمبەری وان ب بەردەوامی رادە بکن. ئەڤ، هەڤتایێ گریمانکرنا پێشین ئە، کو رادەکرنان تەمام دبینە – ئانگۆ، بۆ هەموو دو ڤەبژارکێن خ و ی کو ئاژان دهزرە، ئاژان ئان خ ل سەر ی رە ب جهـ دکە (خئێ تەرجیها یئیێ دکە) ئان یئیێ تەرجیها خئێ دکە، ئان ژی ئاژان بێپێوەند ئە. یا دویەم، ئابۆریناس گریمان دکن کو رادەکرنێن ئاژانان ئێن ڤەبژارکان (تەرجیهان) تێپەر ئن. دەما ئەم دبێژن تەرجیهێن ئاژانەکی تێپەر ئن، ب هەمان ئیدیئایێن دەربارێ بێپێوەندیێ دە و کۆمبیناسیۆنێن بێپێوەندیێ و تەرجیهێ، ئەم ئیدیئا دکن کو هەکە ئاژان خئێ تەرجیها یئیێ بکە و یئیێ ژی تەرجیها زئیێ بکە، ناخوە ئاژان خئێ تەرجیها زئیێ دکە. هەر چەند بۆ کو تەئۆریێ ل ڤەبژارکێن بێسینۆر شامل بکن و شەرت و مەرجێن ئاقلیتیێن بەربچاڤ ئێن د دەربارێ قومارێ دە ڤەهەوینن شەرتێن دن ئێن تەکنیکی هەبن ژی، ئابۆریناس، ب گەلەمپەری، نێرینەکێ وسا دپەژرینن کو دۆز دکە دا ئاژانێن ئاقلی قەت نەبە خوەدی تەرجیهێن تەمام و تێپەر ئن و ژ ناڤ ڤەبژارکێن گەنگاز دە یێ هەری سەپانبار هلدبژێرن. د تەئۆریا تەرجیهێن دیارکری دە، ئابۆریناسان هەول دانە کو هەموو رەفەرانسێن بۆ تەرجیها کردەیی ژ هۆلێ راکن ئان ژی تەرجیهێ د چارچۆڤەیا ڤەبژارکان دە پێناسە بکن، لێ ب سەر نەکەتنە (ساموئەلسۆن 1947، هۆئوتتهاکەر 1950، لتتلە 1957، سەن 1971، 1973، هائوسمان 2012، بەش: 3).

ئابۆریناسان، بۆ زەلالکرنا نێرینا ئاقلیتیێ یا کو ئاژانێن ئابۆریی کاراکتەریزە دکە، ڤەقەتاندنا ئابۆریێ ژ لێپرسینێن دن یێن جڤاکی دۆماندنە، کو ئەڤ ڤەقەتاندن پرانی ل گۆری ناڤەرۆکا هاندەران تەرجیهێن تێکلدار ئە. ژ بەر ڤێ یەکێ هەر چەند مرۆڤ دکارن ب زاهدیێ ژ بەختەواریێ بگەرن، ئان ب ئاوایەکی ماقوول هلبژێرن کو هەموو تشتێن خوە یێن جیهانی قوربانا سەدەمەکە سیاسی بکن ژی، ئابۆریناس گریمان دکن کو تەرجیهێن ب ڤی رەنگی پر کێم ئن و بۆ ئابۆریناسیێ نە گرینگ ئن. ئابۆریناس، تەڤی دیاردەیێن کو ژ ئاقلیتیێ تێن دارشتن، ب خوەستەکا بۆ دەولەمەندیێ و پاکێتێن مەزنتر ئێن مال و خزمەتان رە ئەلەقەدار دبن.

ئابۆریناسان، ب کاراکتەریزەکرنەکە کورتتر ئا هاندانیا تاکەکەسی و ب نێرینەکە بەرفرەهتر ئا قادا ئابۆریناسیێ رە فلۆرت کرنە. د مۆنۆگرافا خوە یا باندۆرکەر ئان ئەسسای ئۆن تهە ناتورە ئاند سگنفجانجە ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە دە لۆنەل رۆببنس ئابۆریناسی وەکی ئزانستا کو رەفتارا مرۆڤان د چارچۆڤەیا تێکلیەکە د ناڤبەرا ئارمانجان و ئاموورێن قتووت ئێن خوەدیێ بکارانینێن جودا دە دکۆلە» پێناسە کریە (1932، ر. 15). ل گۆری رۆببنس، ئابۆریناسی ب تشتێن وەکی هلبەران، پەڤگوهەرین، بەلاڤکرن ئان بەرخوارنێ رە ئەلەقەدار نینە. ل شوونا وێ، ئەو، ب نێرینەکە دەربارێ هەموو کرداریێن مرۆڤی رە ئەلەقەدار دبە. پێناسەیا رۆببنس ئالیکاریا مرۆڤ دکە دا هەولدانێن بۆ سەپاندنا تێگەهـ، مۆدەل و تەکنیکێن ئابۆریناسیی ل مژارێن دن ئێن وەکی داهووراندنا رەفتارێن دەنگدانێ و زاگۆنگەریێ فەهم بکن، هەر چەند کو ئابۆریناسی گرێدانکا خوە ب قادا کەڤنەشۆپیی ڤە ددۆمینە ژی.

1.2 ئابۆریناسیا هەمدەم و چەند دبستانێن وێ

ئابۆریناسیا هەمدەم جهێرەنگ ئە. گەلەک دبستان و گەلەک شاخ هەنە. هەتا، ئابۆریناسیا ب ناڤێ ئۆرتۆدۆکسئ ئان ئسەرەکەئ ژی خوەدیێ گەلەک گوهارتۆیان ئە. هن ئابۆریناسیێن سەرەکە پر تەئۆریک ئن، لێ پرانیا وێ سەپاندنی یە و خوە دسپێرن تەئۆریا سەرەتایی. خەباتێن تەئۆریک و سەپاندنی، دکارن وەکی میکرۆئابۆریناسی و ماکرۆئابۆریناسی ژ هەڤ بێن ڤەقەتاندن. د هەمان دەمێ دە شاخەکە سێیەم ئانگۆ ئەکۆنۆمەتری ژی هەیە کو ل سەر پێشبینیا ئازموونی، راڤەکرن، و هەتا ئاستەکێ تەستکرنا مۆدەلێن میکرۆئابۆریناسیی و ماکرۆئابۆریناسیی دسەکنە (لێ بەلێ بنر. سوممەرس 1991 ئاند هۆئۆڤەر 1994).

میکرۆئابۆریناسی، ل سەر تێکلیێن د ناڤبەرا تاکەکەسان دە هوور دبە (ب فیرما و مالباتان رە کو پری جاران وەکی تاکەکەسێن روومەتدار تێنە قەبوولکرن و ل سەر ئیدیۆسینکراسیێن داخوازا تاکەکەسێن دیار کێم تشت تێن گۆتن). تاکەکەس، خوەدی تەرجیهێن تەکووز و تێپەر ئن، کو هلبژارتنێن خوە ب رێ ڤە دبن. بەرخوەر، تشتێن زێدەتر تەرجیها تشتێن کێمتر دکن و «رێژەیێن مارژینال ئێن کێمبار ئێن گوهەرینێ» ب دەست دخن، ئانگۆ هەکە د دەستێ وان دە ژ هەمان تشتی زێدە هەبن دێ بۆ هەر یەکەیەکێ کێمتر دراڤان بدن، و هەکە هەمان تشت کێمتر هەبە دێ زێدەتر دراڤان بدن. فیرما هەول ددن کو ل هەمبەری کێمتربوونا ژێهاتنان کارێ خوە زێدە بکن: هەکە ژ خەینی یەکێ هەموو کەتانێن د پێڤاژۆیا هلبەرانێ دە نەیێن گوهەرتن، کەتانێ مایی چ قاس زێدە بە دێ دەران ژی ئەو قاس زێدە بە، لێ ب رێژەیەکە کێمبار. ئابۆریناس ئیدەئالیزە و گریمان دکن کو ل بازارێن هەڤرکیدار، فیرما و تاکەکەس نکارن باندۆرێ ل بهایان بکن، لێ ئابۆریناس ب تێکلیێن ستراتەژیک رە ژی ئەلەقەدار دبن، کو هلبژارتنێن ئاقلی ئێن تاکەکەسێن جودا ب هەڤ ڤە گرێدایی نە. د ناڤا ئابۆریناسیێ دە گرینگیا تەئۆریا لیستکێ، کو ل سەر لێکۆلینا هەڤباندۆریێن ستراتەژیک دسەکنە، رۆژ ب رۆژ زێدە دبە. ئابۆریناس، ئەنجاما چالاکیێن فیرمایان ئێن بۆ زێدەترینکرنا کارێن خوە و هەولدانێن بەرخوەران ئێن، وەکی هەڤسەنگیەکێ کو تێ دە ل ت بازاران داخوازا زێدە نینە، ئارمانج دکن دا ب ئاوایەکی ئۆپتیمووم ژ تەرجیهێن خوە تەتمینێ بستینن مۆدەل دکن. واتەیا ڤێ ئەو ئە کو هەر کەسێ کو دخوازە تشتەکی ب بهایێ بازارێ بکرە، دکارە بکرە. داخوازەکە زێدە نینە و هەتا کو مالەک بەلاش نەبە، ت دەرپێشا زێدە ژی نینە.

ماکرۆئابۆریناسی، ب تێکلیێن د ناڤبەرا کۆمەلێن ئابۆری دە، وەکی تێکلیێن د ناڤبەرا دەرپێشا دراڤان و رێژەیا فائیزێ ئان رێژەیا مەزنبوونێ مژوول دبە، ب تایبەتی ل سەر ئاریشەیێن دەربارێ چەرخا کارسازیێ و باندۆرا سیاسەتا دراڤی و دارایی یا ل سەر ئەنجامێن ئابۆریی دسەکنە. گەلەک ئابۆریناسێن سەرەکە دخوازن ماکرۆئابۆریناسیێ و میکرۆئابۆریناسیێ بکن یەک، لێ گەلەک کێم ئابۆریناس ژ هەولدانێن ب ڤی رەنگی تەتمین بوونە، ب تایبەتی ژ یێن ب ناڤێ ئاژانێن تەمسیلیئ هاتنە کرن (کرمان 1992، هۆئۆڤەر 2001ا). ماکرۆئابۆریناسی، یەکسەر ب سیاسەتا ئابۆریێ رە ئەلەقەدار ئە، و ژ بەر ڤێ ژی (و ب ئاوایەکی نە ئەجێب) ل گۆری میکرۆئابۆریناسیێ و ئەکۆنۆمەتریێ دوچارێ ئیهتلافێن گەرمتر (و سیاسی) بوویە. د ناڤ دبستانێن ماکرۆئابۆریناسیێ دە کەینەسی (و ئنوو-کەینەسیئ)، مۆنەتاریست، ئابۆریناسیا نوو-کلاسیکئ (تەئۆریا بەندەواریێن ئاقلی - بەگگ 1982، جارتەر ئاند ماددۆجک 1984، هۆئۆڤەر 1988، منفۆرد ئاند پەئەل 1983) و تەئۆریێن ئچەرخا کارسازیێ یا راستینئ (کیدلاند ئاند پرەسجۆتت 1991، 1994؛ سەنت 1998) هەنە.

شاخێن ئابۆریناسیا سەرەکە ژی ل سەر پرسێن دیار ئێن دەر بارێ مەزنبوونێ، دارایی، ئیستهدام، چاندنی، ئیسکان، چاڤکانیێن خوەزایی، بازرگانیا ناڤدەولەتی و هود. دە دسەکنن. د ناڤ ئابۆریناسیا ئۆرتۆدۆکس دە ژی گەلەک نێزکاهیتێدانێن جودا هەنە، وەکی تەئۆریا وەکالەتێ (ژەنسەن ئاند مەجکلنگ 1976، فاما 1980)، دبستانا جهجاگۆ (بەجکەر 1976)، ئان ژی تەئۆریا هلبژارتنا گشتی (برەننان ئاند بوجهانان 1985، بوجهانان 1975). ئەڤ دبستانان، پرسێن دەربارێ تەشویقێن د ناڤا فیرمایان و مالباتان دا و رێیێن کو سازی رێبەریا هلبژارتنان پێک تینن راڤە دکن.

تەڤی کو ئابۆریناسیا سەرەکە سەردەست ئە و هەری زێدە بالێ دکشینە ژی، گەلەک دبستانێن دن هەنە. ئابۆریناسێن ئاوستریایی نێرینێن ئۆرتۆدۆکس ئێن هلبژارتن و زێفانان قەبوول دکن، لێ بەلێ ئەو ل سەر نەدیاریێ و پرسا کا دڤێ مرۆڤ ئەنجامان وەکی هەڤسەنگیێ ببینە ئان نا دسەکنن، و د دەربارێ نرخا مۆدەلکرنا ماتەماتیکی دە گومانبار ئن (بوجهانان ئاند ڤانبەرگ 1989، دۆلان 1976، کرزنەر 1976، مسەس 1949، 1978، 1981، رۆتهبارد 1957، وسەمان 1983، بۆئەتتکە 2010، هۆلجۆمبە 2014، نەلل 2014ا، 2014ب، 2017، بۆئەتتکە ئاند جۆینە 2015، هاگەدۆرن 2015، هۆروتز 2015، دەککەر 2016، لنسبجهلەر 2017).

ئابۆریناسێن سازیگەریپارێز ئێن کەڤنەشۆپ، پرسیاریێ ل نرخا تەئۆریزەکرنا گشتی یا رازبەر دکن و بالێ دکشینن تێگەهێن پەرەسانی (دوگگەر 1979، ولبەر ئاند هاررسۆن 1978، وسمان ئاند رۆزانسکی 1991، هۆدگسۆن 2000، 2013، 2016، هۆدگسۆن ئاند کنودسەن 2010، دەلۆرمە 2010، رجهتەر 2015). ئەو، بالێ دکشینن گرینگیا گەلەمپەریکرنێن دەربارێ نۆرم و رەفتارێن د ناڤ سازیێن تایبەت دە. د ئابۆریناسیا سازیگەریپارێز دە خەباتێ سەپاندنی، جارنان پر دشبە ئابۆریناسیا ئۆرتۆدۆکس ئا سەپاندنی. د قادا ئابۆریناسیێ دە خەباتێن هەری داوی وەکی سازیگەریپارێز ژی تێن بناڤکرن و هەول ددن کو تایبەتمەندیێن سازیان ب بالکشاندنا لێچوونێن کراریان، نەتەمامیا بڤێنەڤێ یا پەیمانان، و ئاریشەیێن کو ئمووەکیلئ د چاڤدێریکرن و رێڤەبرنا ئاژانێن خوە دە روو ب روو دمینن راڤە بکن (جۆئاسە 1937؛ وللامسۆن 1985 ؛ مäک ئەت ئال 1993 ، باکور 1990 ؛ برۆئوسسەئاو ئاند گلاجهانت 2008).

ئابۆریناسێن مارخی و سۆسیالیست، ب کەڤنەشۆپکی تەئۆریێن ئابۆریێ یێن کارل مارخ ئانینە زمان و ب پێش ڤە برنە، لێ بەلێ د دەمێن داوی دە گەلەک ئابۆریناسێن سۆسیالیست، تێگەهـ و بابەتێن مارخی ئێن کەڤنەشۆپ ب ئاموورێن کو ژ تەئۆریا ئۆرتۆدۆکس ئا ئابۆریێ دەین کرنە گوهەرتنە (مۆرسهما 1973، رۆئەمەر 1981، 1982، بۆولەس 2012، پکەتتی 2014، لەبۆوتز 2015، ئائوەرباجهـ 2016، بەجکەرت 2016، ژاجۆبس ئاند ماززوجاتۆ 2016).

ژ خەینی ڤان دبستانان ئەڤ ژی هەنە: سۆسیۆ-ئابۆریناس، ب نۆرمێن کو هلبژارتنان ب رێ ڤە دبن رە ئەلەقەدار دبن (ئەتزۆن 1988، 2018)، ئابۆریناسێن رەفتاری، کو ل سەر خالا گرینگترین ئا رەفتارا هلبژارتنێ دخەبتن (ونتەر 1962، تهالەر 1994، بەن نەر ئاند پوتتەرمان 1998، کاهنەمان ئاند تڤەرسکی 2000، جامەرەر 2003، جامەرەر ئاند لۆئەوەنستەئن 2003، جامەرەر ئەت ئال. 2003، لۆئەوەنستەئن 2008، تهالەر ئاند سونستەئن 2008، سائنت-پائول 2011، ئۆلڤەر 2013)، پۆست-کەینەسی، کو ل خەباتێن کەینەس و نەمازە ل بالکشاندنا وی یا ل سەر داخوازێ هوور دبن (دۆو 1985، کرەگەل 1976، هارجۆئورت ئاند کرەسلەر 2013 رۆجهۆن ئاند رۆسس 2017)، ئابۆریناسێن پەرەسانی، کو بالێ دکشینن سەر گرینگیا سازیان (وتت 2008، هۆدگسۆن ئاند کنودسەن 2010، ڤرۆمەن 2009، هۆدگسۆن 2013، 2016، جارستەن 2013، دۆپفەر ئاند پۆتتس 2014، ولسۆن ئاند کرمان 2016)، نوو-رجاردۆیی، کو بالێ دکشینن سەر تێکلیێن د ناڤبەرا چینێن ئابۆریی دە (سراففا 1960، پاسنەتت 1981، رۆنجاگلا 1978)، نۆرۆ-ئابۆریناس، ل سەر ئەنجامێن خوەزایی یێن نۆرۆلۆژیک ئێن رەفتارا هلبژارتنێ دخەبتن (جامەرەر 2007، جامەرەر ئەت ئال. 2005، جامەرەر ئەت ئال. 2008، گلمجهەر ئەت ئال. 2008، لۆئەوەنستەئن ئەت ئال. 2008، روستجنن 2005، 2008، گلمجهەر 2010). ئابۆریناسی، نە پەیانەکە هۆمۆژەن ئە.

2. شەش ئاریشەیێن مەتۆدۆلۆژیک یێن ناڤەندی

هەر چەند شاخ و دبستانێن جودا یێن ئابۆریناسیێ د دەربارێ وێ دە گەلەک ئاریشەیێن جوربجور ئێن ئەپیستەمۆلۆژیک و ئۆنتۆلۆژیک دەرخستبن هۆلێ ژی، ل گۆری ڤێ واتەیا فەلسەفی، د رامانا مەتۆدۆلۆژیک دە شەش ئاریشەیێن ناڤەندی هەنە:

2.1 دژبەریا ئابۆریناسیا پۆزیتیڤ و یا نۆرماتیڤ

چێکەرێن سیاسەتێ، بۆ رێڤەبرنا سیاسەتێ ل ئابۆریناسیێ دنێرن، و ئەڤ بڤێنەڤێ خویا دکە کو ئاریشەیێن هەری ئەزۆتەریک ئێن ئابۆریناسیا تەئۆریک ژی دکارن ب بەرژەوەندیێن دارنگی یێن هن کەسان رە ئەلەقەدار ببن. ئاستا کو ئابۆریناسی ب فکارێن نۆرماتیڤ رە ئەلەقەدار دبە و بەلکی ژ وان باندۆرێ دگرە، د ناڤبەرا زانستا پۆزیتیڤ کو ب «راستیان» ڤە مژوول دبە و ل سەر نرخان و دڤێتیان لێپرسینەکە نۆرماتیڤ پرسێن مەتۆدۆلۆژیک دەردخە هۆلێ. پرانیا ئابۆریناسان و مەتۆدۆلۆژیستان باوەر دکن کو د ناڤبەرا راستیان و نرخان دە جوداهیەکە کو ب ئاوایەکی ماقوول ئاشکەرە هەیە، د ناڤبەرا تشتێ هەیی و یێ کو دڤێ هەبە، و ئەو باوەر دکن کو پرانیا ئابۆریناسیێ دڤێ وەکی زانستەکە پۆزیتیڤ وەرە قەبوول کرن، کو بۆ پێکانینا ئارمانجێن خوە د هلبژارتنا ئامووران دە ئالیکاریا چێکەرێن سیاسەتێ دکن، تەڤی کو ئەو باندۆرێ ل هلبژارتنا ئارمانجان بخوە ناکە.

ئەڤ نێرین، ژ بەر چەند سەدەمان نیقاشبار ئە (مۆنگن 2006، هائوسمان، مجپهەرسۆن، ئاند ساتز 2017). ئا یەکەم، دڤێ ئابۆریناس، تایبەتمەندیێن نەتەمام ئێن ئارمانج و زێفانێن ژ هێلا چێکەرێن سیاسەتێ هاتنە پێشکێش کرن شرۆڤە بکن و بینن زمان (ماجهلوپ 1969ب). ئا دویەم، ئزانستائ ئابۆریی چالاکیەکە مرۆڤی یە، و مینا هەموو چالاکیێن مرۆڤی، ل گۆری نرخان تێ برێڤەبرن. ئەڤ نرخ نە دڤێن کو ب نرخێن باندۆرێ ل سیاسەتا ئابۆریی دکن ڤە هەڤتا بن، لێ بەلێ ئەڤ خال نیقاشبار ئە کا نرخێن کو چالاکیا ئابۆریناسان ب رێ ڤە دبن دکارن ژ نرخێن کو چێکەرێن سیاسەتێ ب رێ ڤە دبن ب ئاوایەکی بەربچاڤ بێن ڤەقەتاندن. ئا سێیەم، پرانیا ئابۆریناسیێ ل دۆرا تەئۆریا نۆرماتیڤ ئا ئاقلیتیێ هاتیە ئاڤاکرن. مرۆڤ دکارە بپرسە بێ کا نرخێن د ناڤا تەئۆریێن وها دە نخوماندی دکارن ژ نرخێن کو سیاسەتان ب رێ ڤە دبن ب ئاوایەکی تووژ بێن ڤەقەتاندن ئان نا. بۆ نموونە، دبە کو زەهمەت بە مرۆڤ نێرینەکە کو ئاقلیتیا تاکەکەسی زێدەترین دکە بپارێزە، و د هەمان دەمێ دە ژی ئسرار بکە کو سیاسەتا جڤاکی دڤێ ل دژی زێدەترینکرنا مەزنبوونێ، دەولەمەندیێ ئان ژی کامرانیێ ل سەر ناڤێ ئازادی، ماف ئان وەکهەڤیێ بسەکنە. ئا چارەم، نێرینێن مرۆڤان ئێن دەربارێ راستیێ و چەوتیێ دە، ب راستی، ژ باوەریا وان ئا دەربارێ کا مرۆڤ د راستیێ دە چاوا تەڤدگەرن باندۆرێ دگرن. هن دەلیل هەنە کو خەبتینا ل سەر تەئۆریێن کو تاکەکەسان وەکی بەرژەوەندیهەز پێناسە دکن، رێ ل مرۆڤان ڤەدکە دا رەفتارێن بەرژەوەندیهەز زێدەتر بپارێزن و بخوە ژی هین زێدەتر ببن بەرژەوەندیهەز (ماروەلل ئاند ئامەس 1981، فرانک ئەت ئال. 1993). ئا داوین، دارازێن مرۆڤان د بن سیا بەرژەوەندیێن وان دە نە. چکو تەئۆریێن ئابۆریناسیێ ب ئاوایەکی ئەو قاس ناڤەندی ب بەرژەوەندیێن مرۆڤان رە ئەلەقەدار ئن، بڤێنەڤێ دێ د ناڤا دیسیپلینێ دە مەیلێن ئیدەئۆلۆژیک هەبن (مارخ 1867، پرەفاجە). پۆزیتیڤ و نۆرماتیڤ د ناڤا ئابۆریناسیێ دە ب تایبەتی پەڤتێکلدار ئن، چکو ئابۆریناس هەموو نە لێکۆلینەر و مامۆستە نە. هەر وها ئابۆریناس وەکی شرۆڤەکاران دخەبتن و مرۆڤ دبێژە قەی ئچەکێن کرێکریئ نە؛ کو دەستهەقێن وان ب دەستخستنا ئەنجامێن کو کاردێرێن وان ژێ دخوازن ڤە گرێدایی یە. پۆلەمیکێن تووژ ئێن دەربارێ بەرسڤێن سیاسەتا ماکرۆئابۆریناسیی ئێن دەربارێ رەسەسیۆنا مەزن ئا کو د 2008ان دا دەست پێ کریە، باندۆرا ئیدەئۆلۆژیێ دەستنیشان دکە.

2.2 دژبەریا ئەگەران و سەدەمان

میکرۆئابۆریناسیا تەئۆریک ئا ئۆرتۆدۆکس، چ قاس تەئۆریەکە هلبژارتنێن ئاقلی بە، ئەو قاس ژی تەئۆریەک ئە کو ئەنجامێن ئابۆریی راڤە و پێشبین دکە. چکو هەما هەما هەموو تەئۆریێن ئابۆریناسیی یێن کو هلبژارتنێن تاکەکەسی نیقاش دکن قەبوول دکن کو تاکەکەس بۆنا سەدەمان تەڤدگەرن، و سەوا ڤێ ژی ب ئاوایەکی ئاقلی نە، پرسێن ل سەر رۆلا کو رامانێن ئاقلیتیێ و سەدەمان د ناڤا ئابۆریناسیێ دە دڤێ بلیزن ب گەلەمپەری خوەدیێ گرینگیەکێ نە. ئابۆریناس، ب ئادەتی ژ چالاکیێن تاکەکەسێن تایبەت زێدەتر ب هەموو ئەنجامێن هلبژارتنێن تاکەکەسی رە ئەلەقەدار ئن، لێ بەلێ تەئۆریێن وان د راستیێ دە هەم ل سەر سەدەمێن هلبژارتنێن تاکەکەسان راڤەکرنێن سەدەمی و هەم ژی ڤەگۆتنێن ل سەر سەدەمێن هلبژارتنێن وان پێشکێش دکن. هەر وها ژ ئەنتریێن ل سەر تاکەکەسیپارێزیا مەتۆدۆلۆژیک و ئەگەرێن چالاکیێ ژی بنێرن: پەیتاندن، هاندان، راڤەکرن.

راڤەکرنێن د وارێ ئەگەران دە خوەدی چەند تایبەتمەندیان ئە کو وان ژ راڤەکرنێن د وارێ سەدەمان دە ڤەدقەتینن. ئەگەر، هەول ددن دا چالاکیێن کو راڤە دکن بپەیتینن، و ب راستی ب ناڤێ «ئەگەرێن دەرەکی» (وللامس 1981) تەنێ چالاکیان دپەیتینن، بێیی کو هەول بدن دا وان راڤە بکن. ئەگەر، دکارن بێن نرخاندن، و ئەو ل هەمبەر رەخنەگەریێ بەرسڤدار ئن. ئەگەر، بەرەڤاژیا سەدەمان، دڤێ بۆ کەسێن کو دبنە ئەگەر فەهمبار بن. ل سەر بنگەهێن وها، گەلەک فەلسەفەڤانان پرسینە کا گەلۆ راڤەکرنێن چالاکیا مرۆڤان دکارن ببن راڤەکرنێن سەدەمی ئان نا (ڤۆن ورگهت 1971، ونجهـ 1958). دیسا ژی، هەکە ئەگەر ب راستی نە ئکاریگەرئ بە، تەنێ دایینا ئەگەرەکێ -هەتا، ئەگەرەکە پر باش ژی- نکارە چالاکیا ئاژانەکی راڤە بکە. وەکی میناک، دبە کو کەسەک دەست پێ بکە و ب رێک و پێک بچە دێرێ، و وەکی ئەگەرا خوە ژی فکاریا خەلاسبوونێ نیشان بدە. لێ بەلێ، دبە کو کەسێن دن گومان بکن کو ئەڤ ئاژان خوە دخاپینە، و د راستیێ دە بەرپرسیارێ ڤێ ئەلەقەیا نووکری یا ل هەمبەر دین کەچا وەزیر ئا دلکێش ئە. دۆنالد داڤدسۆن (1963) دۆز کریە، تشتێ کو ئەگەرێن دکارن چالاکیەکێ راڤە بکن ژ یێن نکارن راڤە بکن ڤەدقەتینە ئەو ئە کو یێن پێشین د هەمان دەمێ دە سەدەمێن چالاکیێ نە ژی. هەر چقاس تێگهیشتنا ئاقلیتیێ یا د ئابۆریناسیێ دە ژ هن هێلان ڤە ژ دەروونناسیا خەلکی کو مرۆڤ بۆ راڤەکرنا چالاکیێن رۆژانە سەری لێ دخە جهێ ببە ژی، پرانیا هەمان پرسان ل ڤر ژی هەبوونا خوە ددۆمینن (رۆسەنبەرگ 1976، بەش: 5؛ 1980، هائوسمان 2012).

جوداهیەکە دن د ناڤبەرا راڤەکرنێن د وارێ ئەگەران و یێن د وارێ سەدەمان دە، کو هن ئابۆریناسان بال کشاندیە سەر، ئەو ئە کو دبە باوەری و تەرجهێن کو چالاکیان راڤە دکن خوە بسپێرن خەلەتی و نەزانیێ (کنگهت 1935). وەکی نێزکاهیتێدانەکە پێشین، ئابۆریناس دکارن خوە ژ زەهمەتیێن وها کو ژ بقەستیتیا باوەریێ و ئارەزوویێ دەردکەڤن هۆلێ دوور بگرن. ئەو، ب ڤی رەنگی پر جاران تێو دکن کو مرۆڤ د دەر بارێ هەموو راستیێن تێکلدار دە خوەدی ئاگاهیێن تەکووز ئن. ب ڤی ئاوایی، نەدڤێ کو تەئۆریسیەن بۆ باوەریێن مرۆڤان خەم بخون. (ئەگەر مرۆڤ خوەدی ئاگاهیێن تەکووز بن، ناخوە ئەو کو چ راستی بە ب وێ باوەر دکن و ل بەندا وێ دبن.) لێ بەلێ دەما مرۆڤ جارەکێ ژ ڤێ نێزکاهیتێدانا پێشین دەرباس دبە، هن زەهمەتی دەردکەڤن هۆلێ کو د زانستێن خوەزایی دە هەڤهەسوویێ وان نینە. هلبژارتن، گرێدایی وێ یە کا تشت ئژ هوندر ڤەئ چاوا خویا دکن، کو ئەو ژی دکارە ژ رەوشا راستین ئا تشتان پر جوداتر بە. بۆ نموونە، بۆرسەیێ بفکرن. نرخا ئراستیئ یا هەبەک سەنەدا پارداریێ، ب قەزەنجێن پێشەرۆژێ یێن شیرکەتێ ڤە گرێدایی یە، کو بێ گومان نەدیار ئن. د سالا 2006ان دە ل دیایێ بهایێن خانیان پر هاتن بلندکرن. لێ گەلۆ ئەو ئزێدە بلندئ بوون ئان نا، قەت نەبە د ماوەیا کورت دە، گرێدایی باوەریا مرۆڤان بوو. هەکە مرۆڤ بکاربیا خانیان بفرۆشە کەسێن دن ئێن دخواستن هین زێدەتر دراڤان بدن، وێ بووبوویا ڤەبەرهێنانێن تەکووز. ئابۆریناس، ل سەر گرینگیا ڤێ کردەییتیێ ل هەڤ ناکن. ئەندامێن دبستانا ئاوستوریایی دۆز دکن کو ئەڤ جوداهیان پر گرینگ ئن، و تەئۆریزەکرنا ئابۆریناسیێ ژ تەئۆریزەکرنا هەما یەک ژ زانستێن خوەزایی ڤە ب ئاوایەکی تووژ ڤەدقەتینن (بوجهانان ئاند ڤانبەرگ 1989، ڤۆن مسەس 1981).

2.3 خوەزاپارێزیا جڤاکی یا زانستی

د ناڤ هەموو زانستێن جڤاکی دە، یا کو هەری زێدە دشبە زانستێن خوەزایی ئابۆریناسی یە. تەئۆریێن ئابۆریناسیێ هاتنە ئاکسیۆماتیزەکرن و گۆتار و پرتووکێن ئابۆریناسیێ ب تەئۆرەمان تژی نە. د ناڤ هەموو زانستێن جڤاکی دە تەنێ ئابۆریناسی، ب خەلاتەکە کو جهێ نۆبەلێ دگرە، پەسنێ خوە ددە. ژ بەر ڤێ، ئابۆریناسی، بۆ کەسێن ب ئاستا هەڤرەنگیێن د ناڤبەرا زانستێن خوەزایی و جڤاکی دە ئەلەقەدار دبن بوویەرەکە تەستێ یە. ئەو کەسێن مەراق دکن کا گەلۆ زانستێن جڤاکی دڤێ ژ زانستێن خوەزایی ب ئاوایەکی بنگەهین جودا بن ئان نا، خویا یە کو د ئەساسێ دە ب سێ پرسان رە ئەلەقەدار دبن:

(ئ) گەلۆ د ناڤبەرا بنیاد ئان تێگەهێن تەئۆری و راڤەکرنێن زانستێن خوەزایی و یێن جڤاکی دە ت جوداهیێن بنگەهین هەنە؟ ژخوە بەهسا هنەک ژ ڤان مژاران د نیقاشا ل سەر دژبەریا ئەگەران و سەدەمان دە هاتبوو کرن.

(ئ) گەلۆ د ئارمانجان دە ت جوداهیێن بنگەهین هەنە؟ فەلسەفەڤان و ئابۆریناسان دۆز کرنە کو ژ خەینی ئان ل شوونا ئارمانجێن پێشبینی و راڤەکەر ئێن زانستێن خوەزایی، زانستێن جڤاکی دڤێ ئارمانج بکن دا بۆ مە تێگهیشتنێ پەیدا بکن. وەبەر و یێن دن دۆز کرنە کو زانستێن جڤاکی دڤێ ژ مە رە تێگهیشتنەکە ئژ هوندرئ پەیدا بکن، دا ئەم بکاربن ب بەرتەکێن ئاژانان رە هەمدلیێ بکن و تشتێن دقەومن ئفەهمبارئ ببینن (وەبەر 1904، کنگهت 1935، ماجهلوپ 1969ا). ئەڤ (و قەبوولا ژ نێزک ڤە تێکلدار کو دۆز دکە دا راڤەکرن ژ تەنێ سەدەمان زێدەتر ئەگەران ژێ دگرە)، خویا دکە کو هێمانەکە کردەییتیێ دخە ناڤا زانستێن جڤاکی، کو د زانستێن خوەزایی دە نایێ دیتن.

(ئ) سەوا گرینگیا هلبژارتنێن مرۆڤی (ئان ژی بەلم ڤینا ئازاد)، گەلۆ دیاردەیێن جڤاکی بۆ کو د ناڤا چارچۆڤەیەکە زاگۆن و تەئۆریان دە وەرە گرتن زێدە بێپەرگال ئن؟ دەما ڤینا ئازاد ئا مرۆڤ ددە بەر چاڤان، بەلم رەفتارێن مرۆڤان ب ئاوایەکی خوەزایی نەپێشبینبار ئن و نە کردەیێ ت زاگۆنان ئن. لێ د راستیێ دە، د چالاکیا مرۆڤان دە گەلەک برێزکبوون هەنە، و دەما مرۆڤ تێکلهەڤیا مەزن ئا سەدەمی کو هن پەرگالێن خوەزایی پێناسە دکن بدە بەر چاڤان، زانستێن خوەزایی ژی دڤێ ب گەلەک بێرێزکبوونان رە تێبکۆشن.

2.4 د ئابۆریناسیێ دە رازبەرکرن، ئیدەئالیزەکرن و مەرجێن جەتەرس پاربوس

ئابۆریناسی، دەربارێ مەشرووئیەتا رازبەرکرن و ئیدەئالیزەکرنا گران دە پرسان دەردخە هۆلێ. بۆ نموونە، مۆدەلێن ئابۆریناسیی یێن سەرەکە ب گەلەمپەری دهەسبینن کو هەر کەس ب ئاوایەکی تەکووز ئاقلی یە و خوەدی ئاگاهیێن تەکووز ئە ئان ژی مال ب ئاوایەکی بێداوی دکارن بێ دابەشکرن. ئیدیئایێن ب ڤی رەنگی پرۆلە نە، و ب ئاوایەکی ئاشکەرە خەلەت ئن. دبستانێن دن ئێن ئابۆریناسیێ بەلم ئیدەئالیزەکرنێن ئەو قاس توندرەو ب کار نینن، لێ هەکە مرۆڤ دل نەکە کو ژ گەلەک تەڤلهەڤیان سادەکرنێن گران و رازبەرکرنان چێبکە، نە پێکان ئە کو ئابۆریناسی وەرە چێکرن. چقاس سادەکرن، ئیدەئالیزەکرن، رازبەرکرن ئان ئیزۆلاسیۆنئ (مäک 2006) مەشروو یە؟

وەکی دن، چکو ئابۆریناس هەول ددن کو ل سەر دیاردەیێن ئابۆریناسیی وەکی ئاڤاکرنا قادەکە جودا بخەبتن، تەنێ د بن باندۆرا هەژمارەکە کێم ئا فاکتۆرێن سەدەمی دە، ئیدیئایێن ئابۆریناسیی تەنێ د بن مەرجێن جەتەرس پاربوس دە راست ئن؛ ئانگۆ، تەنێ هەکە ت دەستوەردان و سەدەمێن تەنگەزار تونەبن، ئەو راست ئن. مەرجێن جەتەرس پاربوس چ نە، و هەکە پێکان ئە کو د زانستێ دە مەشروو بن، ناخوە کەنگی؟ پرسێن دەربارێ مەرجێن جەتەرس پاربوس، ب پرسێن د دەربارێ سادەکرن و ئیدەئالیزەکرنان دە ژ نێز ڤە گرێدایی نە، لەورا یەک ژ ئاوایێن سادەکرنێ، گریمانکرن ئە کو سەدەمێن تەنگەزار ئان ژی دەستوەردان ئێن تێڤەل نە چالاک ئن، و کشفکرنا ئەنجامێن فاکتۆرێن سەدەمی یێن بچووک ئە. ئەڤ مژاران و پرسا تێکلدار ئا کو دپرسە کا ئابۆریناسی ژ ئالیێ دەلیلان ڤە چقاس باش هاتیە پشتگریکرن، د مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ دە بوونە پرسێن ناڤەندی. ئەو مژاران دێ ل ژێر، و ب پرانی د بەشا 3یان دە وەرن نیقاشکرن.

2.5 د ئابۆریناسی و ئەکۆنۆمەتریێ دە سەدەمیتی

د ئابۆریناسیێ دە گەلەک گەلەمپەریکرنێن گرینگ ئیدیئایێن سەدەمی نە. بۆ نموونە، زاگۆنا داخوازێ ئیدیئا دکە کو زێدەبوونا بهایێ (جەتەرس پاربوس) دێ میقدارا کو تێ خوەستن کێمتر بکە. (ئەو، تەنێ د ناڤبەرا بها و داخوازێ دە تێکلیەکە بەرەڤاژی ئیدیئا نادە. دەما داخواز سەوا هن سەدەمێن دن زێدەتر دبە، وەکی گوهەرتنا تەهمێ، بها زێدەتر دبە.) ئەکۆنۆمەتریناس، ب ئیهتمالێن دیارکرنا تێکلیێن سەدەمی ژ دەلیلێن ستاتیستیکی و ب ئەلەقەیا تێکلیێن سەدەمی ل هەمبەر ئیهتمالا پێشبینکرنا هەڤگرتی یا نرخێن پارامەترەیی ب کووراهی ئەلەقەدار بوونە. چکو فکارێن ل سەر ئەنجامێن سیاسەتێن ڤەبژارک بۆ ئابۆریناسیێ ئەو قاس ناڤەندی نە، لێپرسینا سەدەمی بڤێنەڤێ یە.

بەریا سالێن 1930ان، ئابۆریناس ب گەلەمپەری ئامادە بوون کو زمانێ سەدەمی و ب ئاوایەکی ئاشکەرە و راستین ب کار بینن، تەڤی هن فکارێن کو بەلم د ناڤبەرا داهووراندنێن سەدەمی یێن گوهەرینێن ئابۆریی و لێکۆلینێن ئستاتیکا بەراوردیئ یێن رەوشێن هەڤسەنگیێ دە ناکۆکیەک چێبە. هن ئابۆریناس د هەمان دەمێ دە خەم دخوارن کو هزرکرنا د وارێ سەدەمان دە و د هەڤسەنگیا ئابۆریی دە ناسکرنا پرایی و دوئالیتیا دیارکرنێ ل هەڤ نایێ. د هاوردۆرا هزری یا دژ-مەتافیزیکی یا سالێن 1930 و 1940ی دە (کو پۆزیتیڤیزما مەنتقی قەت نەبە سەمپتۆماتیک بوو)، هەر بەهسا سەدەمیتیێ گومانبار دبوو، و ئابۆریناسان ب گەلەمپەری خوە ژ تێگەهێن سەدەمی دوور دگرتن. ئەنجام ئەو بوو کو وان دەڤ ژ هزرینا بالدار ئا ل سەر تێگەهێن سەدەمی بەردان، کو ب ئاوایەکی ڤەشارتی سەری لێ دخستن (هائوسمان 1983، 1990، هەلم 1984، روندە 1998). بۆ نموونە، ئابۆریناسان، ل جهێ کو زاگۆنا داخوازێ د وارێ ئەنجامێن سەدەمی یێن گوهەرینێن بهایێ بۆ میقدارا تێ خوەستن فۆرمولە بکن، هەول دان کو خوە ب نیقاشێن ل سەر فۆنکسیۆنا ماتەماتیکی یا تێکلداری بهایێ و میقدارا تێ خوەستن سینۆردار بکن. ئیستیسنایێن گرینگ هەبوون (هائاڤەلمۆ 1944، سمۆن 1953، 1953، وۆلد 1954)، و د دەما نفشێ بۆری دە، ئەڤ رەوش ب ئاوایەکی گران گوهەری.

بۆ نموونە، کەڤن هۆئۆڤەر د جائوسالتی ئن ماجرۆئەجۆنۆمجس (2001ب) دە بۆ لێپرسینا پرسێن سەدەمی یێن مەزن رێبازێن چێبوونبار ئاڤا کرنە، وەکی کا گوهەرینێن د دەرپێشا دراڤێ (م) دە د رێژەیا ئەنفلاسیۆنێ دە (پ) دبە سەدەما گوهەرینێ یان گوهەرینێن د پ دە ب ئاوایێن دن هاتنە چێکرن ڤەدهەوینە ئان نا. هەکە گوهەرینێن د م دە دبە سەدەما گوهەرینێن د پ دە، هنگێ دڤێ بەلاڤکرنا مەرجی یا پ ل سەر م ب گوهەرینێن دەرەکی ئێن د م دە رە مینا خوە بمینە، لێ بەلێ دڤێ ب گوهەرینێن دەرەکی ئێن د پ دە رە بگوهەرە. هۆئۆڤەر دۆز دکە کو لێپرسینا دیرۆکی، کو ژ هێلا لێپرسینا ستاتیستیکی ڤە تێ پشتگریکرن، دکارە وێ ئەنجامێ بپەیتینە کو د م ئان پ دە هن گوهەرینێن تایبەت دەرەکی نە. ناخوە، مرۆڤ دکارە ب جەرباندنا بیستکراریا بەلاڤکرنێن مەرجی ئیستقامەتا سەدەمی دیار بکە. ئەکۆنۆمەتریناسان بۆ ڤەژینا هەمدەم ئا ئەلەقەیا فەلسەفی ل هەمبەر تێگهیشتنا سەدەمبوونێ تەڤکاریێن هەیاتی کرنە. ژ خەینی خەباتا هۆئۆڤەر، بۆ نموونە ژ گەوەکە (1982)، گرانگەر (1969، 1980)، جارتورگهت (1989)، سمس (1977)، زەللنەر ئاند ئائگنەر (1988)، پەئارل (2000)، سپرتەس، گلیمۆئور ئاند سجهەئنەس (2001) ژی بنێرن.

بۆ دیارکرنا تێکلیێن سەدەمی رێیەکە ب دیمانەیی ئەولەتر، ب جەرباندنێن کۆنترۆلکری یێن راستهاتنی یە. هەکە ئازموونکەر، کردەیان ب ئاوایەکی راستهاتی تێخە ناڤ کۆمێن ئازمونی و کۆنترۆلی، و تەنێ فاکتۆرەکی بگوهەرینە، وێ دەمێ، هەتا کو بێشانسیەک چێنەبە دێ هەر دو کۆم ب ئاوایێن نەناسبار ژ هەڤ جهێ بن، د بن مەرجێن هەیی یێن کۆمێن ئازموونی و کۆنترۆلی دە گوهەرینێن د ئەنجامان دە دڤێ ژ بەر جوداهیا د فاکتۆرەکی دە پێک بێن. ب راستی، د رەوشا گوهەربارێن چەندانی دە، مرۆڤ دکارە باندۆرێن سەدەمی یێن ناڤینی بهەسبینە (دەئاتۆن 2010). ئەڤ، جەرباندنێن کۆنترۆلکری یێن راستهاتنی پر دلکێش دکە، لێ نابە دەرمانێ هەر دەردی، چکو کۆمێن ئازموونی و کۆنترۆلی بەلم نەبن نوونەرێن نفووسا کو سیاسەتمەدار هێڤی دکن کو ئەنجامێن سەدەمی ل سەر بسەپینن، و ئەنجامێن سەدەمی یێن موداخالەیێ بەلم د بن کۆمێن جودا یێن کۆمێن کۆنترۆلی و ئازموونی دە ژ هەڤ جودا ببن (وۆررالل 2007، جارتورگهت ئاند هاردە 2013).

بۆ ئەگەرێن کرداریی و سنجناسیی، پری جاران زەهمەت ئە کو د ئابۆریناسیێ ئازموون بێن چێکرن (لێ، وەکی د بەشا 4.5 دە هاتیە نیقاشکرن، ژ بێئیمکانیێ دوور ئە). لێ بەلێ، ب هنەک هۆستاتی و ل هەمبەر ئازموونێ هەوەسەکە ژ یا بەرێ زێدەتر، ئابۆریناس هەم د لابۆراتووارێ دە هەم ژی د قادێ دە ژ بەرێ پر زێدەتر ئازموونان چێدکنە. ب سەر دە، وەکی جیگرەکی ئازموونێ، ئان وەکی رێبازەکە بەرفرەهترکرنا سینۆرێن ل سەر ئازموونێ، ئابۆریناس، د ڤان سالێن داوی دە ل هەمبەر تەکنیکێن ب ناڤێ ئگوهەربارێن ناڤگینیئ پر هەوەسکار بوونە. بۆ نموونە، تەنێ ڤەکۆلینا پەڤتێکلداریا د ناڤبەرا مەزنبوونا ئابۆریی و ئالیکاریا پێشڤەچوونێ دە، هەتا کۆنترۆلکرنا فاکتۆرێن دن ئێن کو تێ زانین باندۆرێ ل مەزنبوونا ئابۆریی دکن، نە ممکون ئە کو باندۆرا سەدەمی یا ئالیکاریێ ل سەر مەزنبوونێ ئاشکەرە بکە. چکو بەلم ئالیکاری ب مەزنبوونێ ڤە و گەلەک فاکتۆرێن دن کو باندۆرێ ل مەزنبوونێ بکن و ب زەهمەتی تێن پیڤان، ب ئاوایەکی هەڤبەر گرێدایی بە. ئەڤ ئاریشە دکارن هەتا ئاستەکێ وەرن پشتگوهکرن، هەکە ئابۆریناس بکارن گوهەربارەکە ئناڤگینیئ (خ) کو ئالیکاری پێ گرێدایی یە ببینن، کو تەنێ ب باندۆرا خوە یا ل سەر ئالیکاریێ باندۆرێ ل مەزنبوونێ (هەکە هەبە) دکە و مهتەمەلەن ژ هەموو دیارکەرێن دن ئێن مەزنبوونێ سەربخوە نە. د ڤێ رەوشێ دە، مرۆڤ دکارە باندۆرا خ ل سەر مەزنبوونێ بۆ پێشبینکرنا باندۆرا ئالیکاریێ ل سەر مەزنبوونێ ب کار بینە. تەکنیکێن گوهەربار ئێن ناڤگینی، ئازموونکرنا سیاسەتان، و پێباوەریا ل هەمبەر ئازموونێن خوەزاییئ پر بەربەلاڤ بوونە، لێ بەلێ ئەو ب خوە رە دەر بارێ گەلەمپەریکرنا ئەنجامێن ئازموونی ل سەر نفووسا ئارمانجکری ئاریشەیێن نوو تینن (دەئاتۆن 2010؛ جارتورگهت ئاند هاردە 2013).

2.6 بنیاد و ستراتەژیا ئابۆریناسیێ: پارادیگما و بەرنامەیێن لێکۆلینێ

د دەما خەباتا کوهن (1970) و لاکاتۆس (1970) دە، هایا فەلسەفەڤانان ژ بنیادێن تەئۆریک ئێن مەزنتر هەبوون و ب وان رە ئەلەقەدار ژی دبوون، کو د ناڤ کەڤنەشۆپیێن لێکۆلینێ یێن تایبەت دە هەم لێکۆلین دکرن یەک و هەم ژی رێبەریا لێکۆلینێ دکرن. چکو د ئابۆریناسیێ دە گەلەک پرۆژە ئان نێزکاهیتێدانێن تەئۆریک ب ئاوایەکی پەرگالی یەککری نە، ئەو پرسان دپرسن کا چ رێبەریا لێکۆلینێ دکە، و گەلەک ئابۆریناسان خەباتا کوهن ئان لاکاتۆس د هەولدانێن رۆنیکرنا بنیادا تام ئا ئابۆریناسیێ دە سەپاندنە (بائومبەرگ 1977، بلائوگ 1976، دە مارجهـ ئاند بلائوگ 1991، برۆنفەنبرەننەر 1971، جۆئاتس 1969، دللارد 1978، هاندس 1985ب، هائوسمان 1992، بەش: 6، هوتجهسۆن 1978، لاتسس 1976، ژاللادەئاو 1978، کونن ئاند وەئاڤەر 1971، ستانفەلد 1974، وەئنترائوب 1985، وۆرلاند 1972). سەرکەتنا ڤان سەپاندنان نیقاشبار ئە، لێ بەلێ بەراوردکرنا بنیادا ئابۆریناسیێ ب شەمایا کوهن و لاکاتۆس خزمەتا نیشاندانا تایبەتیێن ڤەدیارکەر ئێن ئابۆریناسیێ کر، بەلم تەڤکاریا هن گوهەرینێن د ئابۆریناسیێ دە کربە. بۆ نموونە، پرسکرنا کا د ئابۆریناسیێ دە ئسەهەکیا پۆزیتیڤئ ژ چ پێک هاتیە، رێ ددە مرۆڤ دا ببینە کو مۆدەلێن تەئۆریک ئێن سەرەکە ب ئاوایەکی تیپیک هەول ددن دا نیشان بدن کو دێ هەڤسەنگیەکە ئابۆریی چێبە، و هەر وها مۆدەلێن سەرەکە نە تەنێ ل سەر فارازیێن خوە یێن هەڤبەش لێ بەلێ ل سەر گەلەک خالێن دن ژی تێن جەم هەڤ. چکو د ئابۆریناسیێ دە سەرکەتنا پرۆژەیێن لێکۆلینێ نیقاشبار ئە، تێگهیشتنا بنیاد و ستراتەژیا وان ئا تام، ئالیکاری کریە کو دەزاڤانتاژ و ئاڤانتاژێن وان وەرن زەلالکرن.

3. نەتەمامیتی، مەرجێن جەتەرس پاربوس، مەیلداری، ئفەرازیەیێن نەراستیبینکیئ و مۆدەل

وەکی کو د بەشا بەرێ دە هاتە قالکرن، مژارا گرینگترین ئا مەتۆدۆلۆژیک ئا دەربارێ ئابۆریناسیێ دە سادەکرنەکە پر زێدە، ئیدەئالیزەکرن، و رازبەرکرنا کو تەئۆریا ئابۆریناسیێ پێناسە دکە و گومانێن ئەنجامی یێن دەربارێ کا ئابۆریناسی باش تێ پشتگریکرن ئان نا، کو ئەڤ تایبەتیێن ئابۆریناسیێ دەردخن هۆلێ. ئیدیئایێن وەکی، ئاژان بۆخچکێن تشتان ئێن مەزن تەرجیها یێن بچووک دکن،» پرسێن جدی دەردخن هۆلێ، لەورا هەکە ئەو وەکی گەلەمپەریکرنێن گەردوونی بێن شرۆڤەکرن، ئەو خەلەت ئن؛ و فەلسەفەیا زانستێ ب ئاوایەکی کەڤنەشۆپکی گریمان دکە کو زانست خوە بۆ کشفکرنا زاگۆنێن هەقیقی، ئانگۆ گەلەمپەریکرنێن گەردوونی یێن راستین، نەزر دکە. هەر چقاس خەلەت بە ژی کو هەر کەس هەر تم بۆخچکێن تشتان ئێن مەزن تەرجیها یێن بچووکتر دکە، گەلەمپەریکرن، ئینفۆرتماتیڤ و کێرهاتی خویا دکە. گەلۆ زانستەک دکارە خوە بسپێرە گەلەمپەریکرنێن خەلەت؟ ئەگەر ئەڤ ئیدیئا نە گەلەمپەریکرنێن گەردوونی نە، هنگی تەشەیا وان ئا مەنتقی چ یە؟ و چاوا دبە کو ئیدیئایێن کو ب ڤی ئاوایی دخویین خەلەت بن، ئان ژی نێزکی وێ بن کو بێن جەرباندن و ئەسەهیکرن ئان نا؟ ڤان ئاریشەیان، ژ هزرینێن مەتۆدۆلۆژیک ئێن رۆژا یەکەم هەتا رۆژا ئیرۆ سەرێ ئابۆریناسان و مەتۆدۆلۆژیستێن ئابۆریناسیێ ئێشاندیە.

3.1 ئابۆریناسیا کلاسیک و رێبازا پێشبیر

ل سەر مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ فکرینێن ئەول ئێن بەرفرەهـ د خەباتێن ناسساو سەنۆر (1836) و ژۆهن ستوئارت ملل (1836) دە خویا دکن. دڤێ نڤیسێن وان ل دژی پاشخانەیا هەم تەئۆریا ئابۆریناسیی و هەم ژی فەلسەفەیا زانستێ یا سەردەمێن وان بێ فەهمکرن. وەکی ئابۆریناسیا سمتهـ (کو بۆ پر تشتان دەیندارێ وی نە) و یا مۆدەرن، ئابۆریناسیا ئکلاسیکئ یا دەهسالێن ناڤین ئێن سەدسالا 19ان ژی، برێزکبوونێن ئابۆریی ب هلبژارتنێن تاکەکەسێن کو ب زێفانێن جڤاکی و خوەزایی روو ب روو نە ڤە گرێ دابوون. لێ بەلێ، دەما ب سمتهـ رە تێ بەراوردکرن، ل هەمبەر مۆدەلێن کو ب ئاوایەکی جدی هاتنە سادەکرن پێباوەریەکە زێدەتر هەبوو. پرنجپلەس ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی ئا داڤد رجاردۆ (1817)، وێنەیەکێ خێز دکە کو تێ دە دەستهەقێن ژ ئاستا دەبارا کێمترین دبە سەدەما زێدەبوونا نفووسێ، کو ب خوە رە پێویستیا چاندنیەکە تیرتر ئان چاندنا قادێن کێمبەر دەردخە هۆلێ. بەرفرەهترکرنا چاندنیێ، دبە سەدەما قەزەنجێن کێمتر و کرێیێن زێدەتر، و تەڤاهیا چیرۆکا گەشەدانا ئابۆریی دبە سەدەما رەوشەکە وەستار ئا رەشبین، کو تێ دە قەزەنج پر کێم ئن کو رێ ل بەر ڤەبەرهێنانەکە سافی ڤەکن، دەستهەق دادکەڤن ئاستا دەبارا کێمترین، و تەنێ خوەدیێن زەڤیان دەولەمەند ئن.

 بۆ جیهانێ وەکی خوەشبەختیەکێ، لێ بۆ تەئۆریسیەنێن ئابۆریی یێن ناڤەندا سەدسالا 19ان بەدبەختیەکێ، دانە، ب بەردەوامی ل دژی مەیلێن کو تەئۆریێ پێش ددیتن خویا دکر (دە مارجهـ 1970). لێ بەلێ، تەئۆریێ ژ زێدەتری نیڤ سەدسالی دن دەرباسداریا خوە دۆماند، و دانەیێن کو ب ئاوایەکی هەڤگرتی ل دژی وێ بوون ب هن ئسەدەمێن ئاجزکەرئ هاتن راڤەکرن. ژ بەر ڤێ، نە ئەجێب ئە کو ڤەگۆتنێن سەنۆر و ملل ئێن د دەربارێ رێبازا ئابۆریناسیێ دە ل سەر خوەسەریا ئیزافی یا تەئۆریێ رادوەستن.

ملل، دو جورەیێن سەرەکە یێن رێبازێن ئیستیقرائی ژ هەڤ ڤەدقەتینە. رێبازا پاشبیر (ئا پۆستەرۆر)، رێبازەکە سەرپێهاتیا راستەراست ئە. د نێرینا وی دە، ئەو تەنێ بۆ دیاردەیێن کو تێ دە چەند فاکتۆرێن سەدەمی دشخولن ئان ژی کۆنترۆلێن ئازموونی گەنگاز ئن. رێبازێن ملل ئێن ناڤدار ئێن ئیستیقرایێ، بۆ رێبازا پاشبیر ڤەگۆتنەکێ پەیدا دکە. بۆ نموونە، د رێبازا وی یا جوداهیێ دە، مرۆڤ ژ بلی یەکێ هەموو فاکتۆرێن سەدەمی سابت دگرە و کۆنترۆل دکە کو ببینە کا دەما کو ئەو فاکتۆر تێ دەرخستن باندۆر ژی تێ بررین یان نا. ئارمانج ئەو ئە کو زاگۆنێن سەدەمی یێن بێئیستنا وەرن پێناسەکرن.

ملل، دۆز دکە کو رێبازێن ئیستیقرائی یێن راستەراست بۆ لێکۆلینا دیاردەیێن کو گەلەک فاکتۆرێن سەدەمی تێ دە هەنە نایێ بکارانین. بۆ نموونە، هەکە یەک هەول بدە کو ب رێیا بەراوردکرنا کامرانیا نەتەوەیێن ب تاریفەیێن بلند و یێن بێیی تاریفەیێن بلند بکۆلە کا تاریفە کامرانیێ خورت دکن ئان ئاستەنگ دکن، دێ ئەنجام نەئینفۆرماتیڤ بە، چکو کامرانی گرێدایی گەلەک فاکتۆرێن سەدەمی یێن دن ئە. ژ بەر ڤێ، ملل دۆز دکە کو ژ دێڤلا ڤێ هەوجەداریا مرۆڤ ب بکارانینا رێبازا پێشبیر (ئا پرۆر) هەیە. تەڤی ناڤێ وێ، ئەڤ ژی رێبازەکە ئیستیقرائی یە. لێ بەلێ، بەرەڤاژی رێبازا پاشبیر، رێبازا پێشبیر رێبازەکە ئیستیقرائی یا نەراستەراست ئە. زانیار، د قادێن کو رێبازێن ملل یێن ئیستیقرایێ دکارن وەرن سەپاندن دە، بەری هەر تشتی زاگۆنێن کو فاکتۆرێن سەدەمی یێن تاکەکەسی ب رێ ڤە دبن دیار دکن. پشتی کو زاگۆنێن سەدەمێن تاکەکەسی تێن دیارکرن، ئەو، ئەنجامێن وان ئێن هەڤبەش ب ئاوایەکی تالیلی دکۆلن. د داویێ دە، بۆ ئەسەهیکرنائ ئەنجامێن هەڤبەش رۆلەک هەیە، لێ ژ بەر تەڤلهەڤیێن سەدەمی، ئەڤ جەرباندن خوەدی گرانیەکە کێمتر ئە. جەرباندنا ئەنجامان، تەنێ ب دو ئاوایان خزمەت دکە: کۆنترۆلا تالیلێن زانیار، و دەستنیشانا هەبوون ئان تونەبوونا سەدەمێن ئاجزکەر ئێن گرینگ، کو زانیار هین نەدانە بەر چاڤان.

ملل میناکا زانستا کێش و ڤەکێشێ ددە. فیزیکناسان ب لێکۆلینا تەڤگەرێن گەرەستێرکان زاگۆنا ئەردکێشیێ دیار کرنە، کو تێ دە ئەردکێشی تەکانە فاکتۆرێ سەدەمی یا گرینگ ئە. فیزیکناسان، پشت رە تەئۆریا کێش و ڤەکێشێ، ژ وێ زاگۆنێ و زانینێن د دەربارێ هەلوەست و تەڤگەرێن هەیڤ و رۆژێ دە ب ئاوایەکی تالیلی ئاڤا کرنە. ئیمایێن تەئۆریێ دێ نەتەمام بن و جارنان ژی پر خەلەت بن، چکو گەلەک فاکتۆرێن سەدەمی یێن تەمامکەر باندۆرێ ل کێش و ڤەکێشێ دکن. جەرباندنا تەئۆریێن کێش و ڤەکێشێ، دکارە خەلەتیێن کو فیزیکناسان د تالیلان دە چێکرنە دەرخە هۆلێ، و بەلم دەلیلێن دەربارێ رۆلا فاکتۆرێن تەمامکەر دە ژی دەرخە هۆلێ. لێ ژ بەر تێکلهەڤیا سەدەمی، جەرباندنێن ب ڤی رەنگی بۆ پەسەندکرن ئان پەسەندنەکرنا زاگۆنا ئەردکێشیێ تەڤکاریەکە کێم دکارە بکە، کو ژخوە هاتیە سازکرن. تەڤی کو ملل پر جاران زمانێ ئجەتەرس پاربوسئ بکار نینە، نێرینا وی یا کو دۆز دکە کو رێگەز ئان ئزاگۆنێنئ ئابۆریناسیێ د نەبوونا ئدەستوەردانانئ ئان ئسەدەمێن ئاجزکەرئ دە دەرباسدار ئن، ڤەگۆتنەکێ پەیدا دکە کا رێگەزێن ئابۆریناسیێ چاوا دکارن ببن جەتەرس پاربوس یا راستین (هائوسمان 1992، بەش: 8، 12).

چکو تەئۆریا ئابۆریناسیێ تەنێ سەدەمێن هەری گرینگترین ڤەدهەوینە و ب ئاوایەکی پێویست سەدەمێن بچووک پاشگوهـ دکە، ئیدیئایێن وێ، مینا ئیدیئایێن دەربارێ کێش و ڤەکێشێ، نەتەمام ئن. پێشبینێن وێ دێ نەتەقەز، و جارنان ژی ژ تەقەزیێ پر دوور بن. ملل دۆز دکە کو، دیسا ژی، ب رێیا لێکۆلینا زاگۆنێن کو فاکتۆرێن بنگەهین ئێن سەدەمی د قادێن سادەتر دە و پاشێ د رەوشێن تێکلهەڤتر دە دەرخستنا ئەنجامێن ڤان تەئۆریا ئابۆریناسیێ دکارە وەرە پێشڤەبرن و پەسەندکرن. بۆ نموونە، دانەیێن ستاتیستیکی یێن دەربارێ تێکلیا ناڤبەرا دەستهەقا کێمترین و بێکاریا خەباتکارێن ژ رێزێ دە شێلوو نە؛ و چکو دەستهەقا کێمترین قەت پر زێدە نەبوویە، ت دانە تونەیە کو دەستنیشان بدە کا د ڤان رەوشان دە بێکاری دێ چ بە. ل ئالیێ دن، تەجروبەیا رۆژانە هینی ئابۆریناسان دکە کو فیرما دکارن د ناڤا پێڤاژۆیێن کێم زێدە ئاراستەیی کەدێ دە هلبژارتنان بکن و دەستهەقەکە کێمترین ئا بلند دێ پێڤاژۆیێن زێدەتر ئاراستەیی کەدێ بهاتر بکە. ل گۆری فەرزکرنا کو فیرما هەول ددن مالیەتێن خوە کێمتر بکن، ئابۆریناس خوەدی ئەگەرەکە باش (لێ نە تەقەز) ئن کو باوەر بکن دا دەستهەقەکە کێمترین ئا بلند دێ بێکاریێ زێدەتر بکە.

ملل، ب پاراستنا نێرینەکە ئابۆریناسیێ ب ڤی رەنگی نەتەمام و بکارانینا رێبازەکە پێشبیر، هزریە کو ئەو دکارە ئازموونپارێزیا خوە و گرێدایتیا خوە یا ب ئابۆریناسیا رجاردۆ رە ل هەڤ بینە. هەر چەند د داویا سەدسالا نۆزدەهان دە ئابۆریناسێن کو باوەر دکرن تەئۆری ژ شەرت و مەرجێن سیاسی و دیرۆکی پر دوور ئە ل هەمبەر نێرینێن ملل ئێن ل سەر مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ دەرکەتبن ژی (رۆسجهەر 1874، سجهمۆللەر 1888، 1898)، نێرینێن مەتۆدۆلۆژیک ئێن ملل سەرانسەرێ سەدسالەکێ راسەریا تەئۆریا ئابۆریناسیێ یا سەرەکە کر (وەکی میناک، جائرنەس 1875). دیتنا ملل ب ناڤێ شۆرەشا نووکلاسیک ئا د ئابۆریناسیێ دە کو د دەستپێکا 1870یان د دەست پێ کریە، خەلاس بوو و د بەرهەمێن زانستی یێن گرینگترین ئێن مەتۆدۆلۆژیک ئێن دەر بارێ ئابۆریا نووکلاسیک، وەکی تهە سجۆپە ئاند مەتهۆد ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی ئا ژۆهن نەڤللە کەینەس (1891) ئان ئان ئەسسای ئۆن تهە ناتورە ئاند سگنفجانجە ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە ئا لۆنەل رۆببنس (1932)، دە دکارە ب ئاوایەکی ئاشکەرە بێ دیتن. هائوسمان (1992) دۆز دکە کو، کرداریا مەتۆدۆلۆژیک ئا هەیی ژ نێزک ڤە دشبە مەتۆدۆلۆژیا ملل، تەڤی کو تەنێ چەند ئابۆریناس ب ئاوایەکی ئاشکەرە دپارێزن.

هەر چقاس ئەڤ ئاوایێ شرۆڤەکرنا ملل و مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ هەڤگرتی بە و ل فەلسەفەیەکە کەڤنەپەرەست ئا ئازموونپارێز ئا زانستێ کو هێزا زاگۆنناسیی یا گەلەمپەریکرنان د گەردوونیبوونا وان دە دبینە تێ ژی، ئەو ب رێیا کو ئابۆریناس تەئۆریێن خوە دبینن نە باوەر ئە. ژ دیتنا گەلەمپەریکرنێن مینا چاڤبرچیتیێ وەکی زاگۆنێن گەردوونی کو د ناڤ خوە دە تایبەتیێن جەتەرس پاربوس ئێن ڤەشارتی دهەوینن زێدەتر، ئابۆریناس، ب پرانی مەیل دکن کو ڤان گەلەمپەریکرنان وەکی «مەیلداریان» ببینن؛ مەیلداریێن کو ب دەستوەردانان وەرن تێکبرن ژی وندا نابن و دڤێ ب ئاوایەکی جودا وەرن لێکۆلینکرن (وۆئۆدوارد 2003). ملل ژی، بێیی کو ب ئاخافتنا خوە یا ل سەر ئازموونپارێزیا خوە رە ل هەڤ بینە، قالا مەیلداریان دکە. هەکە مرۆڤ گومانێن مەتافیزیکی یێن ل سەر مەیلداریان و دژراستیان بدە ئالیەکی، بۆ دیتنا تەئۆریزەکرنا رێبازا هەری خوەزایی وەکی لێپرسینا دژراستی یا کۆمبیناسیۆنێن مەیلداریان ئە. وەکی نیقاشا ل ژێر ئا مۆدەلان پەسەند دکە، نێرینێن وها، ب دلێ ئابۆریناسان ئن و بۆ فەلسەفەڤانێن خوەدی گومانێن ئازموونپارێز تەڤلهەڤ ئن.

تێگەهیکرنا لێپرسینا ئابۆریناسیی وەکی لێکۆلینا مۆدەل و مەیلداریان، خویا دکە کو، ژ پێشنیازا چارەسەریەکێ وێدەتر، مەرجێن ئاریشەیێن کو ژ هێلا نەتەمامیێ ڤە هاتنە دەرخستن دگوهەرینە. ب راستی، ژولان رەئسس، د گۆتارەکە باندۆرکەر ئا ب ناڤێ «تهە ئەخپلاناتۆن پارادۆخ.» دە ئاریشە ژ نوو ڤە کشف کریە (2013)، کو دۆز دکە کو ئەڤ سێ راپەیڤان نە هەڤگرتی نە: (1) مۆدەلێن ئابۆریناسیی خەلەت ئن. (2) مۆدەلێن ئابۆریناسیی راڤەکەر ئن. (3) راڤەکرن، راستیێ دڤێ. فۆرمولەکرن، هنەکی شێلوو یە، چکو مۆدەل نە ئەو هەڤۆک ئان راپەیڤێن تەکانە نە کو دکارن راست ئان خەلەت بن. لێ بەلێ دڤێ ئاشکەرە بە کو پارادۆکسا فەرزکری یا رەئسس، بۆ ئاریشەیا کو ژ بەر نەتەمامیا تەئۆری ئان مۆدەلێن ئابۆریناسیی دەردکەڤە هۆلێ فۆرمولەکرنەکە ژ نوو ڤە یە.

3.2 فرەدمان و پاراستنا ئفەرازیێن نەراستیبینکیئ

هەر چەند هن فەلسەفەڤانێن هەمدەم دۆز کرنە کو رێبازا ملل ئا پێشبیر ب پرانی دکارە وەرە پاراستن (بهاسکار 1975، جارتورگهت 1989، ئاند هائوسمان 1992) ژی، ژ نیڤێ سەدسالا بیستان پێ دە، نێرینێن ملل، بۆ گەلەک ئابۆریناسان ب تێگهیشتنا فەلسەفەیا زانستێ یا هەمدەم ڤە هەڤاهەنگ نەهاتە خویاکرن. بێیی کو مەتنا ملل ب بالداری بخوینن، هێسان بوو کو ئابۆریناس تەرمینۆلۆژیا وی خەلەت فەهم بکن و رێبازا وی یا پێشبیر ل دژی ئازموونپارێزیێ بهەسبینن. هنەکێن دن، نێرینا ملل ئا دۆز دکە کو رێگەزێن ئابۆریناسیێ یێن بنگەهین ئێن ئابۆری دڤێ ب ئاوایەکی ئازموونی وەرن ئاڤاکرن ب ئاوایەکی جدی هلگرتن دەست و هن دەلیل پەیدا کرن کو ل هەمبەر هن رێگەزێن بنگەهین، نەمازە نێرینا کو شیرکەت هەول ددن کو قەزەنجێن خوە زێدەترین بکن، ب گومان ئن (هالل ئاند هتجهـ 1938، لەستەر 1946، 1947). مەتۆدۆلۆژیستێن وەکی تەرەنجە هوتجهسۆن (1938)، کو دەر بارێ گەشەدانێن هەمدەم ئێن د فەلسەفەیا زانستێ دە خوەدی ئاگاهیێن باش ئن، «تەئۆریا سافی» یا د ئابۆریناسیێ دە وەکی نەزانستی پێناسە کرن.

ئابۆریناسێن کو ژ ئالیێ فەلسەفی ڤە دهزرن، بۆ گوهەرتنا نێرینا ملل ئا کەڤنارە ب مەتۆدۆلۆژیەکە نووژەنتر کو دێ پرانیا کرداریا ئیرۆیین بپەیتینە چەند رێ پێشنیاز کرن (نەمازە بنر. ماجهلوپ 1955، 1960 ئاند کۆئۆپمانس 1957). ژ ڤان هەولدانان ئا هەری باندۆرکەر، گۆتارا ملتۆن فرەدمان ئا سالا 1953ان ئا ب ناڤێ «تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف پۆستڤە ئەجۆنۆمجس.» بوو. ئەڤ گۆتار، ژ هەموو خەباتێن دن ئێن ل سەر مەتۆدۆلۆژیێ گەلەکی زێدەتر خوەدی باندۆرەکە مەزن ئە.

فرەدمان، ب ڤەقەتاندنەکە کۆنڤانسیۆنەل ئا د ناڤبەرا ئابۆریناسیێن پۆزیتیڤ و نۆرماتیڤ دەست ب گۆتارا خوە دکە و تێو دکە کو ناکۆکیێن سیاسەتێ ب گەلەمپەری ناکۆکیێن د دەرهەقێ ئەنجامێن ڤەبژارکان دە نە و ژ بەر ڤێ دکارن ب پێشکەتنا د ئابۆریناسیا پۆزیتیڤ دە وەرن چارەسەرکرن. فرەدمان بەرێ خوە ددە ئابۆریناسیا پۆزیتیڤ و (بێیی ئارگومان) ئیدیئا دکە کو پێشبینا راست ئا د دەربارێ دیاردەیێن کو هین نەهاتنە چاڤدێریکرن دە، ئارمانجا داوین ئا هەموو زانستێن پۆزیتیڤ ئە. ئەو د دەربارێ زانستێ دە خوەدی نێرینەکە کرداری یە و نرخێ زانستێ د پێشبینێن کو رێبەریا سیاسەتێ دکە دە دبینە.

چکو زەهمەت ئە و پر جاران نەگەنگاز ئە کو ئازموون وەرن پێکبینن و چکو زەهمەت ئە کو دیاردەیێن بێکۆنترۆل ئێن ئابۆریناس چاڤدێری دکن وەرن شرۆڤەکرن (سەوا هەمان تێکلهەڤیا سەدەمی یا کو ملل ئاجز دکە)، زۆر ئە کو وەرە دارزاندن کا تەئۆریەکە دیار بۆ پێشبینان زەمینەکە باش ئە ئان نا. مەیلداری، نە زاگۆنێن گەردوونی نە. ئیدیئایەکە وەکی ئفیرما هەول ددن کو قەزەنجێن خوە زێدەترین بکنئ، د واتەیا کو ئەو نە گەلەمپەریکرنەکە گەردوونی یا راست دە، دێ ئنەراستیبینکیئ بە. هەر چەند نە ب ڤان تەرمان بە ژی، فرەدمان ل هەمبەر وێ رەخنەیێ دەردکەڤە و دۆز دکە کو مەیلداری، ژ زاگۆنێن گەردوونی زێدەتر، تەنێ مەیلداری نە. هەکە رەخنەیا وی ل ور بسەکنە، دێ ئاقلانە بە، لێ بەلێ دێ ژ ئاریشەیێن تێگهیشتن و نرخاندنا ئیدیئایێن د دەربارێ مەیلداریێ دە دوور بسەکنە.

لێ بەلێ، فرەدمان ئەنجامەکە رادیکالتر خێز دکە. د تەرمینۆلۆژیا وی دە، خەلەتیا ئابۆریناسێن کو ئیدیئایێن وەکی ئفیرما هەول ددن کو قەزەنجێن خوە زێدەترین بکنئ رەخنە دکن، د هەولا جەرباندنا تەئۆریان، نە ب تەقەزیا پێشبینێن خوە لێ، ب ئراستیبینپارێزیائ ئفەرازیێنئ خوە دە ڤەشارتی یە. ئەو دۆز دکە کو راستیبینپارێزیا فەرازیێن تەئۆریەکێ، نە تێکلداری نرخا وێ یا پێشبینی یە. نە گرینگ ئە کا فەرازیەیا کو دبێژە «فیرما هەول ددن کو قەزەنجێن خوە زێدەترین بکن» راستبینکی یە ئان نا. دڤێ تەئۆری نەمازە د چارچۆڤەیا تەقەزیا پێشبینێن وان وەرن نرخاندن. تشتێ گرینگ نەمازە ئەو ئە کا تەئۆریا فیرمایان پێشبینێن راست و گرینگ دکە یان نا.

وەکی کو رەخنەگران دەستنیشان کرنە (و هەما هەموو شرۆڤەکار رەخنەگر بوونە)، فرەدمان گەلەک تشتێن جودا وەکی ئفەرازیێنئ تەئۆریەکێ قەبوول کرنە، و ب پێناسەکرنا فەرازیان وەکی «نەراستیبینکی» چەند تشتێن جودا قەست کرنە (بروننەر 1969). چکو فرەدمان رەخنەیا خوە چەرخا کەسان دکە، کو ب ئاوایەکی ئازموونی لێپرسین دکن کا فیرما د راستیێ دە ژی هەول ددن دا قەزەنجێن خوە زێدەترین بکن، دڤێ ئەو ئفەرازیەیانئ ب ئاوایەک هلبگرە کو گەلەمپەریکرنێن ناڤەندی یێن ئابۆریناسیی ژ بهەوینە، وەکی ئفیرما هەول ددن کو قەزەنجێن خوە زێدەترین بکن،ئ و دڤێ ئەو ب تەرما «نەراستیبینکی»، د ناڤ تشتێن دن دە، «خەلەت» قەست بکە. د دۆز کرنا کو دبێژە نرخاندنا تەئۆریان د چارچۆڤەیا راستیبینپارێزیا فەرازیەیان دە شاشیەک ئە، فرەدمان دۆز دکە کو قەت نەبە نرخاندنا تەئۆریان ب لێپرسینا کا گەلەمپەریکرنێن وان ئێن ناڤەندی راست ئن ئان خەلەت ئن شاشیەک ئە.

خویا دکە کو ئەڤ شرۆڤە دێ نێرینێن فرەدمان نەهەڤگرتی بکە، چکو ب جەرباندنا کا فیرما هەول ددن کو قەزەنجێن خوە زێدەترین بکن ئان نا، مرۆڤ کۆنترۆل دکە کا پێشبینێن تەئۆریێ یێن د دەربارێ رەفتارێن فیرمایان دە راست ئن ئان شاش ئن. ئفەرازیەکەئ وەکی ئفیرما قەزەنجێن مە زێدەترین دکنئ بخوە پێشبینەک ئە. لێ بەلێ گەلەمشەیەکە دن ژی هەیە. فرەدمان ب هەر پێشبینێن تەئۆریێن ئابۆریناسیی رە ئەلەقەدار نابە. د نێرینا فرەدمان دە، ئدڤێ تەئۆری ب هێزا وێ یا پێشبینکرنێ تێ دارزاندن، نەمازە بۆ چینا دیاردەیان کو ئەو دخوازە راڤە بکەئ (1953، ر. 8 [خوارک لێ هاتنە زێدەکرن]). ئابۆریناس، تەنێ ب هن تووانجێن تەئۆریێن ئابۆریناسیێ رە ئەلەقەدار دبن. پێشبینێن دن، وەکی یێن دەربارێ ئەنجامێن لێکۆلینێن راپرسینێن رێڤەبەران، ب سیاسەتێ رە نە ئەلەقەدار ئن. تشتێ گرینگ ئەو ئە کا تەئۆریێن ئابۆریناسیێ د پێشبینێن دیاردەیێن کو ئابۆریناس پێ رە ئەلەقەدار دبن دە سەرکەتی نە یان نا. ب ڤەگۆتنەکە دن، فرەدمان باوەر دکە کو تەئۆریێن ئابۆریناسیێ دڤێ د چارچۆڤەیا پێشبینێن وان ئێن ل سەر بهایان و میقدارێن کو ل بازاران تێن پەڤگوهەرین دە وەرن نرخاندن. د نێرینا وی دە، تشتێ گرینگ تێرکەریا پێشبینی یا گەلەمپەر نە لێ ئسەرکەتنا تەنگ ئا پێشبینێئ یە (هائوسمان 2008ا).

ئانگۆ، فرەدمان دەستوور ددە ئابۆریناسان دا دو تشتان پاشگوهـ بکن: ئەنجامێن ئاجزکەر ئێن ڤەپرسینان، و راستیا کو مرۆڤ هەر تم بۆخچکێن مەزنتر ئێن تشتان تەرجیها یێن بچووکتر ناکن. نە ژی دڤێ ئابۆریناس ب فکار بن بێ کا مەیلداریەکە ب رەنگێ تەرجیهکرنا تشتێ زێدەتر ل هەمبەر ئێن کێمتر هەیە ئان نا. نە دڤێ ئەو خوە نەرهەت بکن کو هن مۆدەلێن وان ب ئاشکەرەیی گریمان دکن کو هەموو ئاژان بهایێن هەموو تشتێن د هەموو بازاران دە هەیی و یێن دێ د پێشەرۆژێ دە هەبن دزانن. تشتێ گرینگ ئەو ئە کا پێشبینێن د دەربارێ دیاردەیێن بازارێ دە راست ئن ئان نا. و چکو ئەنجامێن نەلرێ یێن بازارێ دکارە ژ بەر هن فاکتۆرێن سەدەمی یێن نەکۆنترۆلکری دەرکەڤە هۆلێ، ل جهێ کو پێکانینا جەرباندنان زەهمەت ئە، دەردکەڤە مەیدانێ کو قەت نەدڤێ ئابۆریناس بکەڤن فکارا رووبرووبوونا ب دەلیلەکە کو دکارە تەئۆریا بنگەهین ب ئاوایەکی خورت پەسەند نەکە. دبە کو مۆدەلێن بهوورگلی وەرن پەسەندکرن ئان نەپەسەندکرن، لێ تەئۆریا بنگەهین ئەولە یە. ب ڤی رەنگی، مرۆڤ دکارە تێبگهیژە کا مەتۆدۆلۆژیا فرەدمان، هەر چقاس فەرازیەیێن وێ ئەلەتەوش ئان بێمەنتقی خویا بکن ژی، بۆ خزمەتا ئۆرتۆدۆکسیەکە تەئۆریک ئا هشک چاوا هاتیە بکارانین. ئەو تەئۆری خویا دکە کو نێرینا ئەکلەکتیک و پراگماتیک دپەیتینە، ئەو نێرین کو دۆز دکە دڤێ ئابۆریناس هەر مۆدەلا کو وەکی ئدشخولەئ خویا دکە بکار بینن. بۆ نیقاشێن دن ئێن ل سەر گۆتارا فرەدمان ژ بەئار ئاند ئۆرر 1969، بۆلاند 1979، هاممۆند 1992، هرسجهـ ئاند دە مارجهـ 1990، مäک 1990ا، مەلتز 1963، رۆتوەئن 1959 و ساموئەلسۆن 1963 ژی بنێرن.

د ناڤ دو دەهسالێن داوین دە د ئابۆریناسیێ دە خەباتێن جەرباندنی زێدەتر دبن، و مهتەمەلەن ئێدی ل سەر نێرینێن فرەدمان ئێن مەتۆدۆلۆژیک هەڤرامانیەکێ نینە. لێ ئەو هین ژی گەلەک باندۆرکەر ئن، و هین ژی بۆ، ل هەمبەر پرسێن ئەجێب ئێن دەربارێ سادەکرن، ئیدەئالیزەکرن، و رازبەرکرنا د ئابۆریناسیێ دە، ژ بەرسڤاندنێ زێدەتر، وەکی رێیەکێ ژێدووربوونێ خزمەتێ دکە.

3.3 مۆدەل

سەدسال بەرێ ئابۆریناسان د چارچۆڤەیا ئرێگەز»، ئزاگۆنئ، و ئتەئۆریانئ دە بەهسا خەباتێن خوە دکرن. ئەو زمان، ب تەمامی ژ هۆلێ رانەبوویە: ئابۆریناس هین ژی بەهسا ئتەئۆریا لیستکێئ، ئتەئۆریا هلبژارتنا بەرخوەرانئ ئان ژی ئزاگۆنا داخوازێئ دکن. لێ بەلێ، د رۆژا ئیرۆ دە د ئابۆریناسیێ دە ئاموور ئان ژی تەشەیا هزری ئا ستاندارد ئمۆدەلئ ئە. ئەکۆنۆمەتریناس، بەهسا مۆدەل و بنیادان دکن. ئابۆریناس، پێناسەکرنا ئاکسیۆمێن د دەربارێ هلبژارتنا ئاقلی دە، نە وەکی رادەکرنا تەئۆریەکە هلبژارتنا ئاقلی لێ، وەکی ئاڤاکرنا مۆدەلەکە هلبژارتنا ئاقلی ب ئاوایەکی هێسانتر دکن. پرانیا شرۆڤەکارێن بژارتی یێن کو مۆدەلان دنرخینن، مۆدەلان وەکی جیهانێن خەیالی دبینن، و دۆز دکن کو خەباتێن ل سەر وان ئالیکاریا مە دکن دا ئەم دیاردەیێن راستین فەهم بکن (فرگگ، 2010). ئافراندنا مۆدەلان 'ئافراندنا جیهانێ یە.' ئ (مۆرگان 2012، ر. 95، 405). د نێرینا وان دە، ئابۆریناس دکارن لێپرسین بکن کا فاکتۆرێن سەدەمی د نەبوونا دەستوەردانان دە ب چێکرنا مۆدەلان -ئانگۆ ئابۆریێن خەیالی-، کو تێ دە دەستوەردان نینن، دێ چاوا بشخولن. ئوسکال مäک ئسرار دکە کو ئمۆدەل جەرباندن ئن. جەرباندن مۆدەل ئن.ئ (2005). دان رۆدرک (2015) دۆز دکە کو ئابۆریناسی ژ بەرهەڤۆکەکە مۆدەلان، و چالاکیا ئابۆریناسیێ ژی ب هلبژارتن ئان شایەساندنا مۆدەلەکێ ژ ڤێ بەرهەڤۆکێ پێک تێ. گەلۆ ل هەر دەرێ هاتنە ئاخافتنا مۆدەلان تەنێ گوهەرتنەکە د مۆدایا تەرمینۆلۆژیک دە یە، ئان ئەلەقەیا ل هەمبەر مۆدەلان (کو بۆ ئابۆریناسیێ ب تو ئاوایی نە بێهەمپا یە) نیشانەیا گوهەرینەکە مەتۆدۆلۆژیک ئە؟ مۆدەل چ نە؟ ئەڤ پرسان ژ هێلا جارتورگهت 1989، 1999، گۆدفرەی سمتهـ 2006، گرۊنە-یانۆفف 2009، هائوسمان 1992، 2015ا، کوئۆرکۆسک ڤە لەهتنەن 2009، مäک، ئەد. 1991، مäک 2005، 2009ا، 2009ب، مۆرگان 2001، 2004، 2012، مۆرگان ڤە مۆررسۆن 1999، راپپاپۆرت 1998، سوگدەن 2000، 2009، وەئسبەرگ 2007، ئاند لەهتنەن، کوئۆرکۆسک ڤە یلکۆسک 2012 ڤە هاتنە نیقاشکرن.

نێرینا مۆدەلان ئا کو ئابۆریناس هەری زێدە پێ رە ئەلەقەدار دبن، ژ ئالیێ فەلسەفی ڤە ئاریشەدار ئە، لەورا ئەڤ ئاشکەرە یە کو خوە دسپێرە هەبوونا بوونەوەرێن خەیالی یێن کو ئابۆریناس دکارن تایبەتی و مەیلێن وان ئێن سەدەمی بکۆلن. د جەرباندنان دە، چ ل لابۆراتووارێ ئان ژی د قادێ دە بێ چێکرن، ئازموونکەر ب بکەرێن ئازموونی رە تێکلیێ داتینە، و ئەنجام دبە کو ل دژی پێشبینێن ئابۆریناس ببن. بەرەڤاژیا ڤێ، د لێپرسینا مۆدەلەکێ دە، ئابۆریناس ب بوونەوەرێن خەیالی رە «تێکلیێ داتینە»، کو مرۆڤ دکارە دۆز بکە دا ژ خەینی فکرێن خوە بخوە نە تشتەکی دن ئن، و تووانجێن مەنتقی یێن ئاکسیۆمێن کو مۆدەلێ پێناسە دکن قەت خەیالشکەستی نابن. ئەڤ نایێ وێ واتەیێ کو لێپرسینا مەنتقی یا مۆدەلان تو جاران ب سورپریزان ئەنجام نادە. مرۆڤ ژ ئالیێ مەنتقی ڤە نە گشزان ئە و کشفکرنا تووانجێن کۆمەکە ئاکسیۆمان دبە کو کارەکی دژوار بە. لێ بەلێ ئەو، کارەکی ژ جەرباندنا لابۆراتووارێ ئان قادێ جودا یە، و هەبوونناسیا ئجیهانێنئ کو تێ ئیدیئاکرن ئابۆریناسان ئافراندیەئ و پاشێ ل سەر خەبتینە ب کووراهی تێکلهەڤ ئە. تەڤی کو ب کرداریا ئابۆریی کێمتر پێباوەر ئە، قەبوولکرنا مۆدەلان وەکی لێکەران ئان پێناسەیا لێکەران ژ هێلا فەلسەفی ڤە پر زێدەتر فەهمبار ئە (هائوسمان 1992). بۆ نموونە، دەما کو ئابۆریناس مۆدەلا فیرمایەکە ب دەرانەکە تەنێ و دو کەتانان خێز دکن، ئەو کۆنسەپتەکە کو دکارن بۆ شایەساندنا فیرمایێن راستین بکاربینن پێناسە دکن.

4. نێزکاهیتێدانێن باندۆرکەر ل مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیی

نیڤ سەدسالیا بۆری بوویە شاهدێ دەرهاتنا لیتەراتوورەکە مەزن کو بۆ مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیی هاتیە نەزرکرن. ئەڤ لیتەراتوور، گەلەک نێزکاهیتێدانێن مەتۆدۆلۆژیک لێکۆلین دکە و ئەنجامێن خوە ل گەلەک دبستان و شاخێن ئابۆریناسیێ دسەپینە. پرانیا لیتەراتوورێ، ل تەئۆریا بنگەهین ئا ئابۆریناسیا سەرەکە -تەئۆریا هەڤسەنگیێ کو وەکی هلبژارتنا تاکەکەسی یا ئاقلی یا زێفاندی دەردکەڤە هۆلێ- هوور دبە، لێ بەلێ گرینگیا موئەزەم ئا ماکرۆئابۆریناسیێ د دیارکرنا بەرتەکێن مناسب ل هەمبەر قەیرانا مەزن ئا کو د سالا 2008ان دە دەست پێ کر، تەڤی رۆلا ب ئاوایەکی لەزگین زێدەتر دبە یا لێکۆلینێن ئازموونی و جەرباندنی یێن د کارێ رۆژانە یا ئابۆریناسان دە د لێپرسینێن مەتۆدۆلۆژیک دە دەنگ ڤەدان (باجکهۆئوسە 2010). ژ سالا 1985ان و ڤر ڤە، کۆڤارەکە ب ناڤێ ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی هەیە کو نەمازە بۆ فەلسەفەیا ئابۆریناسیێ هاتیە نەزرکرن، و ژ سالا 1994ان و ڤر ڤە ژی کۆڤارەکە ب ناڤێ ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی هەیە. ئەڤ بەش، دێ ژ نێزکاهیتێدانێن مەتۆدۆلۆژیک ئێن دو دەهسالێن داوی هن میناکان پێشکێش بکە.

4.1 نێزکاهیتێدانێن پۆپپەری

فەلسەفەیا زانستێ یا کارل پۆپپەر د ناڤا ئابۆریناسان دە، هەر وەکی د ناڤ زانیارێن دن دە ژی، باندۆرکەر بوویە. پۆپپەر، تشتێ کو بخوە وەکی مەتۆدۆلۆژیا پووچگەر ب ناڤ دکە دپارێزە (1968، 1969). زانیار، دڤێ تەئۆریێن کو ئب ئاوایەکی مەنتقی پووچکرنبارئ فۆرمولە بکن - ئانگۆ، ب هن راپۆرتێن چاڤدێریێ یێن گەنگاز رە نەهەڤگرتی. ئهەموو قیژالک رەش ئنئ ب ئاوایەکی مەنتقی پووچکرنبار ئە؛ ئەو، ب راپۆرتەکە چاڤدێریێ یا دەربارێ قیژالکەکە سۆر رە نەهەڤگرتی یە، (و دکارە ژ ئالیێ راپۆرتەکە وها ڤە وەرە پووچکرن. (ئیدیئایێن ئیهتمالی، بێگومان د ڤێ واتەیێ دە نە پووچکرنبار ئن.) پۆپپەر د پووچکرنباریێ دە، ل سەر وێ بنگەهێ کو ئیدیئایێن نەپووچکرنبار ئێن کو ت چاڤدێریان ژ هۆلێ راناکن نەئینفۆرماتیڤ ئن، ئسرار دکە. ئەو، د دەرهەقێ بەندەواریان دە ت رێبەریێ ناکن، و ت تشت نینە کو ژ جەرباندنا وان وەرە فێرکرن. یا دویەم، پۆپپەر دۆز دکە کو زانیار دڤێ تەئۆریان دوچارێ جەرباندنێن دژوار بکن و ئامادە بن کو گاڤا ژ جەرباندنان دەرباس نەبن وان رەد بکن. یا سێیەم، دڤێ زانیار تەئۆریان ب ئیهتمالا باشترین وەکی فەرازیەیێن بالکێش بهەسبینن. دەرباسکرنا تەستەکێ تەئۆریەکێ پەسەند ناکە یان ژی بۆ کو زانیار پێ باوەر بکن سەدەمان پەیدا ناکە. ئەو تەنێ ژ ئالیەکی ڤە دۆماندنا بکارانینا هیپۆتەزێ (چکو ئەو هێژ نەهاتیە پووچکرن)، و ژ هێلا دن ڤە، نەزرکرنا بۆ هەولدانێن زێدە یێن کو پووچکرنا وێ ئارمانج دکن (چکو وێ خوە ژ جەرباندنێ هەتا نها خەلاس کریە) دپەیتینە. پۆپپەر، بۆ زانستێن جڤاکی رێبازا کو وەکی «مەنتقا رەوشی» ب ناڤ کریە (کو د ئەساسێ خوە دە تەئۆریا هلبژارتنا ئاقلی یە) وەکی رێبازا راست پاراستیە (1967، 1976). خویا یە کو د ناڤبەرا پووچکرنگەریا پۆپپەر و پاراستنا وی یا مەنتقا رەوشی دە تەنگژینێن جدی هەنە، و نیقاشا وی یا مەنتقا رەوشی ب قاسی پووچکرنگەریا وی باندۆرکەر نەبوویە. بۆ نیقاشا کا چاوا مەنتقا رەوشی ل ئابۆریناسیێ تێ سەپاندن ژ هاندس (1985ا) بنێرن.

د بن مەرجێن پووچکرنگەریا پۆپپەر، بۆ تێگهیشتنا کا سادەکرنێن پرۆلەیی چاوا دکارن مەشروو ببن ئان کرداریا ئابۆریی یا هەیی چاوا دکارە پێباوەر بە هێڤیەکە پر کێم خویا دکە. تەئۆری و مۆدەلێن ئابۆریناسیی هەما هەما نەپووچکرنبار ئن، و هەکە وسا بوونا، دێ قەبوولا بەرفرەهـ ئا دەر بارێ نێرینێن مەتۆدۆلۆژیک ئێن فرەدمان دابین بکرا دا ئەو دوچارێ جەرباندنێن جدی نەبوونە. دەما مۆدەل ب ئاوایەکی ئاشکەرە نکاربن جەرباندنان دەرباس بکن، ئەو پر کێم تێن قەبوولنەکرن. ل شوونا قەبوولنەکرنێ، ئابۆریناس، دگهیژن وێ ئەنجامێ کو وان بۆ پەیورێ مۆدەلا خەلەت هلبژارتنە، ئان ژی سەدەمێن ئاجزکەر هەبوونە. مۆدەلێن ئابۆریناسیی، یێن باش نەهاتنە جەرباندن، ب پرانی، نە تەنێ وەکی فەرازیەیان لێ، زێدەتر وەکی رێبەرێن باش-ئاڤاکری یێن سیاسەتێ تێن قەبوولکرن. رەخنەگرێن ئابۆریناسیا نووکلاسیک ئەڤ رەخنەیان کرنە (ئەئجهنەر 1983)، پرانیا ئێن فەلسەفەیا پۆپپەر ئا فەلسەفەیا زانستێ پەژراندنە، ئابۆریناسیا سەرەکە رەد نەکرنە و ل هەمبەر سەپینەرێن وێ رەخنەیێن توند نەکرنە.

مارک بلائوگ (1992) و تەرەنجە هوتجهسۆن (1938، 1977، 1978، 2000)، کو مەتۆدۆلۆژیستێن ناڤدارترین ئێن پۆپپەری نە، تایبەتیێن دیار ئێن ئابۆریناسیێ رەخنە دکن، و هەردو ژی جەرباندنێن زێدەتر و هەلوەستەکە رەخنەگرتر گرینگتر دخوازن. بۆ نموونە، بلائوگ، بۆ رەدکرنا راڤەکرنا جوداهیێن هلبژارتنان ب رێیا جوداهیێن تەرجیهان پەسنا گاری بەجکەر (1976) ددە، لێ چکو پێ دە نەچوویە و تەئۆریێن خوە ب ئاوایەکی جدی تەست نەکرنە وی رەخنە دکە (1980ا، بەش: 14). لێ بەلێ، هەم بلائوگ هەم ژی هوتجهسۆن توندرەوپارێزیا نێرینێن پۆپپەر کێمتر دبینن و دهزرن کو پەیاما وی تەنێ ژ وێ پێک تێ کو دڤێ زانیار رەخنەگر ببن و ب جەرباندنا تەئۆریێن خوە رە مژوول ببن. ل هەمبەر رەخنەیێن بلائوگ و هوتجهسۆن جارنان ژ وێ چارچۆڤەیێ دە هاتنە دەرکەتن، کو تەئۆریێن ئابۆریناسیی، ژ بەر مەرجێن وان ئێن جەتەرس پاربوس و گەلەک فەرازیەیێن ئالیکار ئێن بۆ دارشتنا تووانجێن جەرباندنبار لازم ئن نکارن وەرن جەرباندن (جالدوەلل 1984). لێ بەلێ ئەڤ بەرسڤ، وێ ئسرارا پۆپپەر پاشگوهـ دکە، کو دبێژە سەوا کو شاشیێن د پێشبینان دە ب خەلەتیێن فەرازیەیێن دویەمانە یان «دەستوەردانان» ڤە نەیێ گرێ دان، هەوجەداریا جەرباندنێ ب بریارێن مەتۆدۆلۆژیک هەیە. بۆ نێرینێن ل سەر فەلسەفەیا پۆپپەر و سەپانباریا وان بۆ ئابۆریناسیێ، ژ دە مارجهـ (1988)، جالدوەلل (1991)، بۆلاند (1982، 1989، 1992، 1997)، و بۆیلان ئاند ئۆ'گۆرمان (2007)، باجکهۆئوسە (2009) و تهۆماس (2017) بنێرن.

سەپاندنا نێرینێن پۆپپەر ئێن د دەربارێ پووچکرنێ دە، ب راستی دێ هلوەشینەر بوویا. نە تەنێ ئابۆریناسیا نووکلاسیکی، لێ هەموو تەئۆریێن ئابۆریناسیێ یێن گرینگ دێ وەکی نەزانستی بهاتانا تاوانبارکرن، و دێ ت رێ تونە بوونا کو تەئۆریێن ئابۆریناسیی ژ هەڤ بهاتانا ڤەقەتاندن. د خوەندنەکە نائیڤ ئا نێرینێن پۆپپەر دە ئاریشەیەکە سەرەکە ئەو ئە کو مرۆڤ نکارە خوەبخوە ژ تەئۆریان تووانجێن جەرباندنبار دارشینە. بۆ دارشتنا تووانجێن جەرباندنبار، پێدڤیا مرۆڤ ب فەرازیەیێن ئالیکار ئێن دەربارێ بەلاڤکرنا دبەتیێ، ئاموورێن پیڤانێ، بۆ گوهەربارێن نەپیڤاندی جهگر، تونەبوونا دەستوەردانان، و هود. ژی هەیە. ئەڤ، وەکی ئاریشەیا دوهەم-قوئنەئ تێ بناڤکرن (دوهەم 1906، قوئنە 1953، جرۆسس 1982). ئەڤ ئاریشە، ب ئاوایەکی گەلەمپەر دەردکەڤن، و پۆپپەر دۆز دکە کو، ب بریارەکە مەتۆدۆلۆژیک کو نەسەرکەتنا تووانجەکە جەرباندنبار ئا تالیلی وەکی نەسەرکەتنا تەئۆریێ قەبوول دکە دکارە وەرن چارەسەرکرن. لێ د ئابۆریناسیێ دە فەرازیەیێن ئالیکار گومانبار ئن و تێ زانین کو د گەلەک رەوشان دە خەلەت ئن. دایینا بریارا مەتۆدۆلۆژیک ئا کو پۆپپەر هەوجە دبینە، نە ماقوول ئە و دێ ببە سەدەم کو مرۆڤ هەموو تەئۆریێن ئابۆریناسیی رەد بکە.

ئمرە لاکاتۆس (1970)، کو د پرانیا کاریەرا خوە یا فەلسەفی دە شۆپینەرێ پۆپپەر بوو، بۆ ڤێ ئاریشەیێ چارەسەریەکە پۆپپەری ئا بەرفرەهتر پێشنیاز دکە. لاکاتۆس ئسرار دکە کو جەرباندن هەر تم بەراوردی یە. دەما کو تەئۆری راستی زەهمەتیێن ئازموونی تێن، وەکی کو هەر تم دبە، یەک هەول ددە کو وان بگوهەرینە. دڤێ گوهەرینێن ژ ئالیێ زانستی ڤە قەبوولبار (د تەرمینۆلۆژیا لاکاتۆس دە ئژ ئالیێ تەئۆریک ڤە پێشڤەکەرئ) هەر تم خوەدیێ هن تووانجێن دن ئێن ڤەسەر بن؛ وەکی دن، ئەو ب تەمامی دەمکی (ئاد هۆج) دبن. هەکە هن پێشبینێن نوو تێن پەسەندکرن، هنگێ گوهەرین ئژ ئالیێ ئازموونی ڤە پێشڤەکەرئ ئە، و ئەگەرەک هەیە کو مرۆڤ تەئۆریا نەگوهەراندی رەد بکە و تەئۆریا نوو بکار بینە، بێیی کو ئیهتمالا بسەرنەکەتنا تەئۆریان ئا ب گەلەمپەری بدە بەر چاڤان. هەر چقاس پێشکەتن زەهمەت بە ژی، نێرینێن لاکاتۆس، ب قاسی یێن پۆپپەر خوەدی هەمان تووانجێن هلوەشینەر نینن. خویا یە کو لاکاتۆس ئاریشەیا شێوەیا نرخاندنا تەئۆریا ئابۆریناسیی یا سەرەکە ب وێ دۆزکرنێ کو دبێژە تشتێ گرینگ، نە سەرکەتن ئان نەسەرکەتنا ئازموونی زێدەتر، پێشڤەچوون ئان پاشڤەچوونا ئازموونی یە. ژ بەر ڤێ ژی بۆ مەتۆدۆلۆژیستێن ئابۆریناسیێ نێرینێن لاکاتۆس ژ یێن پۆپپەر دلکێشتر ئن.

ب پێشڤەخستنا تێگەها تهۆماس کوهن ئا ئپارادیگمائ (1970) و هن تووانجێن ژ پۆپپەر، لاکاتۆس د دەربارێ بنیادا گەلەمپەر ئا تەئۆریێ یا تەڤاهیا تەشەبوسێن تەئۆریک دە نێرینەک ژی پێشکێش کر، کو وەکی ئبەرنامەیێن لێکۆلینێ یێن زانستیئ ب ناڤ دکە. لاکاتۆس بالێ دکشینە سەر کو، ئکاکلەکیئ راپەیڤێن بنگەهین ئێن تەئۆریک هەیە کو بەرنامەیەکە لێکۆلینێ پێناسە دکە و دڤێ د ناڤا بەرنامەیێ دە نەیێ پرسیارکرن. وەکی دن، ئەندامێن بەرنامەیەکە لێکۆلینێ، کۆمەکە هەڤپار ئا سەهەکان قەبوول دکن، کو د ڤەگۆتن و گوهەرینا تەئۆریێن دیار دە رێبەریا وان دکە. ئەڤ نێرین ژی، بۆ مەتۆدۆلۆژیستێن ئابۆریناسیێ دلکێش بوویە، چکو د ئابۆریناسیێ دە گەشەدانا تەئۆریێ گەلەک هاتیە زێفاندن و چکو ئابۆریناسی د دەستپێکێ دە خویا دکە کو خوەدیێ ئکاکلەکیئ یە. راستیا کو ئابۆریناس دەڤ ژ پۆستولاتێن تەئۆریک ئێن بنگەهین کو خەلەت خویا دکن بەرنادن، دبە کو ب قەبوولکرنا وان وەکی پارچەیەکی «کاکلێ بەرنامەیا لێکۆلینێ یا نووکلاسیکی» وەرە راڤەکرن و پەیتاندن.

لێ بەلێ نێرینێن لاکاتۆس ڤەگۆتنەکە تێرکەر پەیدا ناکە کا ئابۆریناسی، تەڤی کو پشتا خوە ددە سادەکرنێن پرۆلە، چاوا دکارە زانستەکە پێباوەر بە. چکو، ئەو گومانبار ئە کا گەشەدانا تەئۆریا ئابۆریناسیی یا نووکلاسیکی پێشڤەچوونەکە ئازموونی نماندیە کریە ئان نا. بۆ نموونە، گوهەرینا تەئۆریا هاڤلا «کاردینال» ب تەئۆریا هاڤلا «ئۆردینال» (بنر. ل ژێر بەشا 5.1) د سالێن 1930ان دە، کو ب گەلەمپەری وەکی گاڤەکە مەزن تێ قەبوولکرن، تەنێ گوهەرتنا تەئۆریەکێ ب یەکا دن دهەوینە، کو نە خوەدیێ ت ناڤەرۆکا ئازموونی یا ڤەسەر ئە. ژ خەینی ڤێ، لاکاتۆس، تەڤی گرینگیدایینا سەهەکان وەکی تەئۆریا رێبەر ئا گوهەرینێ، دیسا ژی گرینگیێ ددە جەرباندنێ. بۆ لاکاتۆس، زانست، ل گۆری ئابۆریناسیا سەرەکە هین زێدەتر ژ هێلا ئازموونی ڤە تێ هاندانکرن (هاندس 1992). ئەو ژی گومانبار ئە کا گەلۆ تەشەبوسێن لێکۆلینێ یێن د ئابۆریناسیێ دە خوەدی ئکاکلانئ ئن ئان نا (هۆئۆڤەر 1991، هائوسمان 1992، بەش: 6). بۆ هەولدانێن کو ئارمانج دکن نێرینێن لاکاتۆس بۆ ئابۆریناسیێ بسەپینن ل لاتسس (1976) و وەئنترائوب (1985) بنێرن. وەکی کو د مارجهـ و بلائوگ (1991) دە ئاشکەرە یە، نڤیسکارێن مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ، د سالێن داوی دە باوەریا خوە ب فەلسەفەیا لاکاتۆس هەر کو دچە زێدەتر وندا دکن (باجکهۆئوسە 2009).

د فەلسەفەیا زانستێ یا پۆپپەر دە ئاریشەیەکە دویەم ئا مەزن هەیە، کو باندۆرێ ل نێرینێن لاکاتۆس ژی دکە. هەر دو ژی دۆز دکن کو تشتەکی وەکی پەسەندکرنا ئازموونی تونەیە (ژ بۆ هن نرخاندنێن دەرەنگ، ل لاکاتۆس 1974 بنێرن). پۆپپەر و لاکاتۆس دۆز دکن کو دەلیل ت جاری بۆ کو مرۆڤ باوەر بکە دا ئیدیئایێن زانستی راست ئن ئەگەرێ پەیدا ناکن، و هەر دو ژی رەد دکن کو ئەنجامێن جەرباندنان دکارە خوە ب داخویانیێن د هەولدانێن کرداری ئان د لێپرسینا تەئۆریک ڤە گرێدانێ بپەیتینە. بۆ راپەیڤەکە نەپووچکری ل گۆری یەکا دن دەلیلەکە باشتر نینە. ل سەر ڤێ نێرینێ، کەسەکی کو پرسیار دکە کا بۆ هن راپەیڤان دەلیلێن تێرکەر هەنە کو د لێکۆلینێن تەئۆریک دە ئان ژی بۆ ئارمانجێن سیاسەتێ خوە پێ ڤە گرێدانێ بپەیتینە، ب گریمانکرنا هەبوونا دەلیلەکە کو پشتگریا هیپۆتەزان دکە، «خەلەتیەکە» مەتۆدۆلۆژیک دکە. نەمازە ژ بلی واتکنس (1984)، کێم فەلسەفەڤانێن د ناڤ کەڤنەشۆپیا پۆپپەری دە ب ڤێ ئەنجاما دژوار رە هەڤروو بوونە.

4.2 رەتۆریکا ئابۆریناسیێ

یەک ژ بەرتەکێن توندرەو ئێن ل هەمبەری زەهمەتیێن پەیتاندنا پشتدایینا ب سادەکرنێن جدی، ئینکارکرنا تێرکەریا مەتۆدۆلۆژیک ئا ئابۆریناسیێ یە. ئالەخاندەر رۆسەنبەرگ (1992) دۆز دکە کو ئابۆریناسی دکارە تەنێ پێشبینێن گەلەمپەر ئێن نەتەقەز بکە، و نکارە پێش ڤە بچە، چکو ل دۆرا دەروونناسیا خەلکی هاتیە ئاڤاکرن، کو تەئۆریەکە واسات ئا رەفتارێن مرۆڤ ئە و (ب سایا نەلێڤەگەرباریا نۆسیۆنێن بقەست) نکارە وەرە چێترکرن. تەئۆریێن ئابۆریناسیێ یێن تێکلهەڤ، ژ تەئۆریا ئازموونی جهێتر، تەنێ دەما بۆ ماتەماتیکێ تێن سەپاندن ژ ئالیێ زانستی ڤە بنرخ دبن. چکو ئابۆریناسی، ب زانستێن خوەزایی رە هەمان پێشڤەچوونا هەڤگرتی نیشان نادە، مرۆڤ نکارە پێشنیازا رۆسەنبەرگ ئا دۆز دکە کو ئابۆریناسی نابۆسەکە ئازموونی یە پاشگوهـ بکە. لێ بەلێ، قەبوولکرنا نێرینا وی یا دۆز دکە کو ت پێشڤەچوون ب سەر نەخستیە و دەستوور نادە پێشبینێن چەندانی زەهمەت ئە. بۆ نموونە، ئابۆریناسێن هەمدەم، ل گۆری نفشێ بەریا خوە ژی، د بوهاتێدانا ڤەبژارکێن سەنەدێن پارداریێ ئان سێوراندنا مەزادێ دە پر باشتر ئن.

بەرتەکەکە د هەمان توندرەویێ دە لێ یا دژبەر یا دەئردرە مججلۆسکەی ئە، کو هەبوونا ستانداردێن مەتۆدۆلۆژیک ئێن نەسادە کو ئابۆریناسی دڤێ هەڤروو بە ئینکار دکە (1985، 1992، 1994، 1994، 2000، مججلۆسکەی ئاند زلاک 2003، زلاک ئاند مججلۆسکەی 2008). ب نێرینا وێ، بۆ نرخاندنا کرداری و بەرهەمێن دیسیپلینەکێ پیڤانێن تێکلدار و گرینگ تەنێ ئەو ئن کو ژ ئالیێ سەپینەران ڤە تێن قەبوولکرن. ژ بلی چەند پیڤانێن گەلەمپەر ئێن وەکی دوروستی و ئامادەبوونا گوهداریا رەخنەیان، بۆ هەر گۆتووبێژێ پیڤانێن پەیتینبار تەنێ یێن ئائیدێ بەشداران ئە. ژ بەر ڤێ، ئابۆریناس دکارن ریالیێن قورە یێن فەلسەفەڤانان کو ئارمانج دکن بێژارا ئابۆریناسیێ دارزینن پاشگوهـ بکن. کۆمەکە ئابۆریناسێن رێزدار هەر چ وەکی ئابۆریناسیا باش قەبوول بکن، ئەو ب ئاوایەکی ژخوەبەر دبە ئابۆریناسیا باش.

ستانداردێن فەلسەفی یێن سەرکەتنا ئازموونی تەنێ گۆتنێن بەرەدایی نە. کەسێن کو ب تێگهیشتنا کاراکتەرا ئابۆریناسیێ و ب تەڤکاریا پێشکەتنا وێ رە ئەلەقەدار ئن، دڤێ خوە ژ مەتۆدۆلۆژیێ دوور بدە و ل شوونا وێ ل سەر ئرەتۆریکائ ئابۆریناسیێ، ئانگۆ ئاموورا ئارگومانێ و قانهکرنێ کو د ناڤ ئابۆریناسان دە ب سەر دکەڤە، بشخولە.

لێکۆلینێن مججلۆسکەی ئێن ل سەر رەتۆریکا ئابۆریناسیێ بنرخ و بباندۆر ئن (1985، نەمازە بەش: 5-7، مججلۆسکەی ئاند زلاک 2003، زلاک ئاند مججلۆسکەی 2008)، لێ بەلێ پرانیا خەباتێن وێ ئێن د سالێن 1980 و 1990ی دە، نە ژ لێکۆلینێن رەتۆریکا ئابۆریناسیێ لێ، ژ رەخنەیێن فەلسەفی یێن مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ پێک تێن. رەخنەیێن وێ یێن فەلسەفی ئاریشەدار ئن، چکو زەهمەت ئە کو مرۆڤ هەلوەستا د پاراگرافا بەرێ دە هاتیە خێزکرن بپارێزە و ب ئیهتمالەکە مەزن ژی خوەبخوە تێک دبە. پاراستن زەهمەت ئە، چکو ستانداردێن ئەپیستەمۆلۆژیک ژخوە باندۆر ل گۆتووبێژا ئابۆریناسان کریە. ستانداردێن سەرکەتنا پێشبینیی کو رێ ل بەر مرۆڤ ڤەدکە، ل سەر ئابۆریناسیێ بکەڤە گومانێ، ستانداردێن کو گەلەک ئابۆریناسان ژخوە قەبوول کرنە. بۆ ژێرەڤینا ژ ڤان گومانان یەکانە رێ، خوەتەسلیمکرنا ستانداردێن کو ئەو دەرخستنە هۆلێ یە. لێ بەلێ هەلوەستا مججلۆسکەی، بنی هەر ئارگومانا رێگەزی دکۆلە، کو د ستانداردان دە گوهەرینەکێ ئارمانج دکە. ب سەر دە ژی، وەکی رۆسەنبەرگ (1988) دۆز کریە، خویا دکە کو هەکە ئابۆریناس تەسلیمی ستانداردێن سەرکەتنا پێشبینیی ببن دێ خوەبخوە مەهکوومێ بێئەلەقەداریێ بکن، چکو چێکرنا بریارێن سیاسەتێ ب ستانداردێن وها ڤە گرێدایی یە.

مججلۆسکەی، د راستیێ دە، ناخوازە پێشی ل ئیهتمالا وێ بگرە، کو ئابۆریناس د هن رەوشێن کو دڤێ قانهـ نەبن دە قانهـ دبن و د هن ئێن کو دڤێ قانهـ ببن دە ژی نابن. چکو ئەو بخوە ژی رەخنە دکە کو هن ئابۆریناس خوەدیێ ئادەتەکە خراب ئن کو نرخا ستاتیستیکی و گرینگیا ئابۆریناسیێ تەڤلی هەڤ دکن (1985، بەش: 9، مججلۆسکەی ئاند زلاک 2003، زلاک ئاند مججلۆسکەی 2008). مججلۆسکەی، دەما ل سەر تشتێ کو د راستیێ دە قانهـ بکە لێکۆلینێ دکە ب ئادەتی رەتۆریکێ ب ئاوایەکی شایەسی، لێ بەلێ جارنان ژی دەما ل سەر تشتێ کو دڤێ قانهـ بکە لێکۆلینێ دکە ب ئاوایەکی نۆرماتیڤ کاراکتەریزە دکە (1985، بەش: 2). و هەکە رەتۆریک لێکۆلینا وێ یە کا تشتێ دڤێ ب ئاوایەکی ئاقلی قانهـ بکە چ یە، هنگێ ئەو مەتۆدۆلۆژی یە، نە ڤەبژارکا مەتۆدۆلۆژیێ یە. پرسێن ل سەر کا ئابۆریناسی زانستەکە ئازموونی یا سەرکەتی یە ئان نا، نابە کو ژ هۆلێ وەرن راکرن.

4.3 د مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ دە ئراستیبینپارێزیئ

مەتۆدۆلۆژیستێن ئابۆریناسیێ بالا خوە زێدە نەدانە نیقاشێن کو د ناڤا فەلسەفەیا زانستێ دە د ناڤبەرا راستیبینپارێز و دژ-راستیبینپارێزان دە هاتنە کرن (ڤان فرائاسسەن 1980، بۆید 1984، پسللۆس 1999، ننلوئۆتۆ 2002، جهاکراڤارتی 2010، دجکەن 2016)، چکو تەئۆریێن ئابۆریناسیێ پر کێم جاران هەبوونا بوونەوەر ئان هەبوونێن نەچاڤدێربار فەرز دکن، ژ بلی گوهارتۆیێن ئنەچاڤدێربارێن رۆژانەئ، وەکی باوەری و ئارەزوویان. ژ ئالیێ دن ڤە، مەتۆدۆلۆژیستان، ئارمانجێن ئابۆریناسیێ ب توندی نیقاش کرنە، لێ بەلێ یێن کو دۆز دکن کو ئارمانجێن داوین پێشبینیی نە (وەکی ملتۆن فرەدمان)، سەوا ئەلەقەیا خوە یا بۆ سیاسەتێ ڤێ دکن، نە سەوا کو هەول ددن دا ژ خاچەپرسێن زانینناسیی و واتەناسیی ئێن د دەربارێ رەفەرانسێن نەچاڤدێرباران دە دوور بسەکنن ئان ژی وان چارەسەر بکن.

دیسا ژی، د وارێ مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیی دە دو بەرنامەیێن گرینگ ئێن راستیبینپارێز ئێن نوو هەنە. ئا یەکەم، کو ب پرانی ژ هێلا ئوسکال مäک ڤە هاتیە پێشخستن، بۆ کشفکرنا جورەیێن راستیبینپارێزیێ یێن د داخویانیێن مەتۆدۆلۆژیک و تەشەبوسێن تەئۆریک ئێن ئابۆریناسان دە ڤەشارتی هاتیە نەزرکرن (بنر. مäک 1990ا، ب، ج، 2007، ئاند لەهتنەن، کوئۆرکۆسک ئاند یلکۆسک 2012). یا دویەم، کو ژ هێلا تۆنی لاوسۆن و هەڤپیشەیێن وی ڤە تێ پەژراندن، ب پرانی ل زانینگەها جامبردگە، ژ خەباتا رۆی بهاسکار (1975) هاتیە دارشتن (بنر. لاوسۆن 1997، 2015، بهاسکار ئەت ئال. 1998، فلەئەتوۆئۆد 1999، برۆون ئاند فلەئەتوۆئۆد 2003، ئاجکرۆید ئاند فلەئەتوۆئۆد 2004، ئەدواردس، ماهۆنەی، ئاند ڤنجەنت 2014). د نێرینا لاوسۆن دە، پرانیا نەتێرکەریێن ئابۆریناسیا سەرەکە (کو ئەو بخوە ژی رەخنەگرێ وێ یە) دکارە ب ئەلەقەیا کێم ئا ل هەمبەر هەبوونناسیێ ڤە وەرە گرێدان. د هەولدانا تەسبیتکرنا برێزکبوونێن ل سەر رووبارێ دیاردەیان دە، ئابۆریناسێن سەرەکە مەهکوومێ تێکچوونێ نە. د راستیێ دە دیاردەیێن ئابۆریناسیی د بن باندۆرا گەلەک فاکتۆرێن سەدەمی یێن جودا دە نە، و مرۆڤ دکارە تەنێ زانینا زانستی یا د بن مەکانیزما و مەیلداریان دە ب دەست بخە، کو شخولینا وان دکارە د تێکلیێن چاڤدێربار دە ب ئاوایەکی بناڤبەر و نەدیار وەرە دیتن. تەڤی کو مäک (مینا ملل، جارتورگهت و هائوسمان) ئەلەقەیا لاوسۆن و بهاسکار ئا بۆ مەکانیزمایێن سەدەمی یێن بنی پارڤە دکە، تێکلیا بەرنامەیێن مäک و لاوسۆن پر کێم ئە. ژ ئەنتریا ل سەر راستیبینپارێزیا زانستی ژی بنێرن.

4.4 مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیی و لێکۆلینێن جڤاکی ل سەر زانستێ

ئابۆریناسی د سەرانسەرێ دیرۆکا خوە دە بوویە مژارا لێکۆلینێن جڤاکناسیی و هەر وها یێن مەتۆدۆلۆژیک. گەلەک نیقاشێن جڤاکناسیی یێن ل سەر ئابۆریناسیێ، وەکی رەخنەیا مارخ ل سەر ئابۆریا سیاسی یا کلاسیک، ب پێناسەکرنا تەوشاندنێن بیردۆزیی رە و ب ڤی ئاوایی ب رەخنەکرنا ئالیێن دیار ئێن تەئۆری و سیاسەتا ئابۆریناسیێ رە مژوول بوونە. چکو هەر بەرنامەیەکە سیاسی، ئابۆریناسێن کو شاهدیێ بۆ فەزیلەتێن وێ یێن ئابۆریناسیی بکە دبینە، بۆ ماتەریالێن رەخنەیێن ب ڤی رەنگی چاڤکانیەکە بێداوی هەیە. بۆ نموونە، پشتی کو د سالا 2008ان دە پەرگالا دارایی یا ناڤنەتەوەیی ت نەما بوو هلوەشە، ئابۆریناسێن ئامەریکی یێن دۆزا قەنائەتکەریێ دکرن پرانی کۆمارپارێز بوون، ل ئالیێ دن ئێن هەولدانێن بۆ زێدەکرنا داخوازا گشتی دپاراستن ب پرانی دەمۆکرات بوون.

باندۆرا جڤاکناسیا زانستێ یا هەمدەم و لێکۆلینێن جڤاکی یێن زانستێ، ل گەل زەهمەتیێن کو مەتۆدۆلۆژیست د هەولدانێن بۆ واتەدارکرن و ئاقلیکرنا رێڤەبرنا ئابۆریناسیێ دە روو ب روو دمینن، رێ ل بەر هەولدانێن یەککرنا ئابۆریناسیێ و جڤاکناسیێ (گرانۆڤەتتەر 1985، سوەدبەرگ 1990، 2007) و هەر وها د ناڤا رامانا مەتۆدۆلۆژیک بخوە دە ڤەگوهەرینەکە جڤاکناسیی ڤەکریە. مەتۆدۆلۆژیست و دیرۆکناسێن وەکی د. وادە هاندس (2001)؛ هاندس ئاند مرۆوسک 1998)، پهلپ مرۆوسک (1990، 2002، 2004، 2013) و ئە. رۆی وەئنترائوب (1991)، ل جهێ کو نیشان بدن دا دەلیلێن باش هەنە کو پشتگریا پێشڤەچوونێن د تەئۆریا ئابۆریناسیێ دە دکە ئان ژی کو ئەڤ پێشڤەچوونان خوەدیێ فەزیلەتێن دن ئێن زانینی یێن بەرفرەهـ ئن، دۆز کرنە کو ئەڤ گوهەرینان ڤاریەتەکە بەرفرەهـ ئا فاکتۆرێن نە-ئاقلی ددە بەر چاڤان؛ ژ گوهەرینێن د فینانسەکرنا ئابۆریناسیا تەئۆریک هەتا تەئاهودێن سیاسی، رکەبەریێن کەسانە، ڤەبەستانێن بۆ مەتافۆران و ئەلەقەیا بۆ ماتەماتیکێ.

وەکی دن، پرانیا ڤان مەتۆدۆلۆژیست و دیرۆکناسان دۆز کرنە کو ئابۆریناسی نە تەنێ هەیبەرەکە لێپرسینا جڤاکی یە، لێ د هەمان دەمێ دە دکارە ببە ئاموورەکە لێپرسینا جڤاکی یێن ل سەر زانستێ ژی. ب لێکۆلینا بنیادا تەشویقی یا دیسیپلینێن زانستی و هێزێن بازارێ یێن ڤەشارتی و ئاشکەرە کو باندۆرێ ل لێکۆلینێ دکن (هەلبەت لێکۆلینێن ل سەر ئابۆریناسیێ ژی تێ دە)، دڤێ نڤیساندنا ئابۆریناسیا زانستێ و هەر وها ئابۆریناسیا ئابۆریناسیێ ژی گەنگاز ببە (هاندس 1995، هولل 1988، لەئۆنارد 2002، مرۆوسک ئاند سەنت 2002.

هەکە هەیە، نە زەلال ئە کا تێکلیەکە چاوا یا ڤێ خەباتێ ب وان پرسان رە هەیە، کو لێ دپرسن کا ئیدیئایێن ئابۆریناسان چقاس باش تێنە پشتگریکرن. هەر چەند ژ مەتۆدۆلۆژیا کەڤنەشۆپی دوور دسەکنە ژی، مۆنۆگرافیا مرۆوسک یا ل سەر رۆلا ئانالۆژیا فیزیکی د ئابۆریناسیێ دە (1990)، ب گەلەمپەری ل هەمبەر ئابۆریناسیا سەرەکە پر رەخنەگر ئە. د. و. هاندس د رەفلەجتۆن وتهۆئوت رولەس (2001) دە دپارێزە کو رێزکێن مەتۆدۆلۆژیک ئێن گەلەمپەر کێم تێن بکارانین. ئەو، د دەربارێ مەتۆدۆلۆژیێ دە نێرینەکە خوەزاپارێز دپارێزە و ل هەمبەر رەچەتەیێن کو نە ل گۆری زانینا ب هوورگلی نە گومانبار ئە. لێ بەلێ، ئەو دۆز ژی ناکە کو ت رێزک نە دەرباسدار ئن.

4.5 ڤەکۆلینێن بوویەری

راپرسینا ل ژۆر ئا نێزکاهیتێدانێن دەربارێ ئاریشەیێن بنگەهین ئێن نرخاندنا تەئۆریا ئابۆریناسیێ ژ تەمامبوونێ ڤە پر دوور ئە. بۆ نموونە، بۆ سەپاندنا نێرینێن بنیادگەر ئێن تەئۆریێن زانستی (سنەئەد 1971، ستەگمۊللەر 1976، 1979) بۆ ئابۆریناسیێ (ستەگمۊللەر ئەت ئال. 1981، هاممنگا 1983، هاندس 1985ج، بالزەر ئاند هاممنگا 1989) هەولدانێن گرینگ هەنە. نیقاشا ل ژۆر، پررەنگی و نەلهەڤکرنێن د دەربارێ شرۆڤەکرن و نرخاندنا تەئۆریێن ئابۆریناسیی دە بەلگە دکە. نە ئەجێب ئە کو د ناڤ وان کەسێن ل سەر مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیی یا نرخاندنا گشتی یا ئازموونی بۆ نێزکاهیتێدانێن دیار ئێن ئابۆریناسیێ، تەڤی میکرۆئابۆریناسی، ماکرۆئابۆریناسی و ئەکۆنۆمەتریناسیا سەرەکە، لهەڤکرنەک تونەیە. دەما سەپینەر نکاربن ل هەڤ بکن، تێ پرسیارکرن کا کەسێن فەلسەفەیێ زێدە لێ ئابۆریناسیێ کێم دزانن دکارن ئاریشەیێ چارەسەر بکن ئان نا. چکو نیقاش بەردەوام دکن، دڤێ رۆلا کەسێن کو ل سەر مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ دهزرن ژی بدۆمە.

د ڤێ ناڤبەرێ دە، گەلەک پرسێن دن ئێن مەتۆدۆلۆژیک هەنە کو دێ بێن راڤەکرن، و ئەو نیشانەکە کاملبوونا بندیسیپلینەکێ یە کو هەر رێژەیەکە مەزن و زێدەبار ئا خەباتێن ل سەر مەتۆدۆلۆژیێ پرسێن تایبەتتر راڤە دکن. ل سەر ڤێ گەلەک خەبات هەنە، هوورنێرینا ژ هەژمەرەکە نوو یا ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی ئان ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی دێ پەسەند بکە. ل ژۆر د بەشا 2یان دە هن مژارێن کو نها ل سەر نیقاش ددۆمە هاتنە بلێڤکرن. ل ژێر ژ گەلەک قادێن کو ئەلەقە ل سەر ئە، سێ هەب هاتنە رێزکرن:

1. هەر چقاس ب پرانی ژ مەتۆدۆلۆژیێ زێدەتر ب ناڤەرۆکا ئابۆریناسیێ ڤە مژوول ببە ژی، پەقینا داوی ئا د خەباتێن ل سەر ئابۆریناسیا فەمینیست، ب خوە-هزرینێن مەتۆدۆلۆژیک و جڤاکناسیی تژی یە. راستیا کو ل گۆری هەر زانستا جڤاکی و هەتا پرانیا زانستێن خوەزایی رێژەیەکە مەزنتر ئا ئابۆریناسان مێر ئن، پرسان دەردخە هۆلێ کا د دەربارێ ڤێ دیسیپلینێ دە تشتەکی ب تایبەتی نێرزا هەیە ئان نا. نڤیسێن گرینگ، وەکی فەربەر ئاند نەلسۆن (1993، 2003)، نەلسۆن (1995، 1996، 2001)، بارکەر ئاند کوئپەر (2003) ئن. ژ 1995ان و ڤر ڤە، کۆڤارەکە ب ناڤێ فەمنست ئەجۆنۆمجس هەیە کو پرانیا ڤێ خەباتێ تینە جەم هەڤ.

2. د دەهسالێن داوی دە، د قادا ئابۆریناسیێ دە جەرباندنێن لابۆراتووارێ ب لەزووبەز زێدە بوون. گەلەک ئارمانجێن جودا یێن جەرباندنێن لابۆراتووارێ هەنە (بنر. رۆتهـ 1988) و دخویە کو دکارن ڤالاهیا د ناڤبەرا تەئۆریا ئابۆریناسیی یا بنگەهین و دەلیلێن ئازموونی بگرن. هن ژ وان، ددە بەر چاڤان کا تەئاهودێن مەتۆدۆلۆژیک چاوا باندۆرێ ل ئاستا گرینگیدایینا ئابۆریناسان ئا دەلیلێن ئازموونی دکە. د ئابۆریناسیا هەمدەم دە پرانیا جەرباندنێن لابۆراتووارێ د خزمەتا ئابۆریناسیا رەفتاری دە نە، کو پەسنێ خوە ب گرینگیدایینا دەلیلێن ئازموونی یێن دەربارێ بنیاد و دیارکەرێن هلبژارتنێن تاکەکەسی ددە. تەڤی کو ئابۆریناسیا رەفتاری د ناڤ ئابۆریناسیا سەرەکە دە بۆ خوە پالپشتەک پەیدا کریە، ب ئاوایەکی بەربچاڤ و مەتۆدۆلۆژیک نیقاشبار مایە، و تووانجێن وێ یێن بۆ ئابۆریناسیا نۆرماتیڤ، وەکی د بەشا 6ان دە هاتیە قالکرن، نیقاشبار ئن.

بۆ نموونە، د رەوشا بەرەڤاژیکرنا تەرجیهان دە، کو د بەشا 5.1 دە ب کورتی هاتیە نیقاشکرن، ئابۆریناسان گرینگیەکە بەربچاڤ دانە ئەنجامێن ئازموونی و قەبوول کرنە کو وان ئەنجامان رێگەزێن ناڤەندی یێن ئابۆریناسیێ پووچ کرنە. لێ ئابۆریناسان ب گەلەمپەری نەخوەستنە بالەکە جدی بدن تەئۆریێن ژ هێلا دەروونناسان ڤە هاتنە پێشنیازکرن، و بەریا کو بێن چاڤدێریکرن پێشبینیا دیاردەیان دکن. خویا یە سەدەما ڤێ ئەو ئە کو ئەڤ تەئۆریێن دەروونناسیی، ژ رێگەزێن بنگەهین ئێن ئابۆریناسیا سەرەکە جهێتر، نە خوەدیێ وەرگرەیەکە بەرفرەهـ ئە (هائوسمان 1992، بەش: 13). دودلیا دەربارێ نۆرۆئابۆریناسیێ دە (جامەرەر ئەت ئال. 2005، جامەرەر 2009، مارجهۆنن ئاند ڤرۆمەن 2014، روستجهن 2005، 2009، گلمجهەر ئاند فەهر 2013، رەئوتەر ئاند مۆنتاگ 2016، ڤرۆمەن ئاند مارجهۆنن 2018) ژی هەڤپار ئە. د گۆتارەکە پر باندۆرکەر ئا ب ناڤێ «تهە جاسە فۆر مندلەسس ئەجۆنۆمجس.» دە گول و پەساندۆرفەر (2008) دۆز دکن کو ئەنجامێن ئابۆریناسیا رەفتاری (و نۆرۆئابۆریناسیێ) نە تێکلداری ئابۆریناسیێ نە. ئەو هەری زێدە دکارن ببن نرخێن سەهەکی. ئەو ئسرار دکن کو ئەنجامێن ئابۆریناسیا رەفتاری نە تێکلداری ئابۆریناسیێ نە، چکو ئەو ب هلبژارتنێن بازارێ و ئەنجامێن وان رە ئەلەقەدار نابن، کو تەکانە دانەیێن تێکلدار ئن. جارنان تێ دیتن کو گول و پەساندۆرفەر تەئۆریا ئابۆریناسیی ب ئەنجامێن ئازموونی یێن کو ئابۆریناس پێ رە ئەلەقەدار ئن پێناسە دکن، لێ د هن خالێن دن دە ئەو ملتۆن فرەدمان تەقلید دکن (بنر. بەش: 3.2) و ئینکار دکن کو ئراستیبینپارێزیائ ئفەرازیەیێنئ مۆدەلێن ئابۆریناسیی گرینگ ئە. ئەو، ژ دەترجهـ و لست (2016) جهێتر، د دەربارێ رەوشێن زێهنی دە پاراستنێن تێکلهەڤ ئێن راستیبینپارێزیێ ناکن. ب من وسا خویا دکە کو بەرخوەدانا تەئۆریک ل هەمبەر هەڤباندۆریا ب ئابۆریناسێن رەفتاری رە، کو د گۆتارا گول و پەساندۆرفەر دە تێ دیتن، هەر کو دچە لاوازتر دبە. لێ ئاشکەرە یە کو تەئاهودێن مەتۆدۆلۆژیک ئێن ئابۆریناسیا تەئۆریک ب رێ ڤە دبن، ل گۆری قائیدەیێن گەلەمپەری یێن ژ هێلا فەلسەفەڤانێن وەکی پۆپپەر و لاکاتۆس ڤە هاتنە پێشنیاز کرن، تێکلهەڤتر و تایبەتتر ئن.

گرینگیا جەرباندنێن لابۆراتووارێ نیقاشبار دمینن. ئابۆریناسێن رەفتاری دلخواز ئن، ژ ئالیێ ئن تەئۆریسیەنێن زێدەتر کەڤنەشۆپ پرسیاریێ دکن کا ئەنجامێن ئازموونی دکارن بۆ دەقبەندێن نە-جەرباندنی بێن گەلەمپەرکرن و، ب گەلەمپەریتر، ئیهتمالێن فێربوونا ژ ئازموونان (جاپلن ئاند سجهۆتتەر 2008). بۆ نیقاشێن ئابۆریناسیا ئازموونی ژ گوئالا (2000ا، ب، 2005)، هەی (1991)، کاگەل ئاند رۆتهـ (1995، 2016)، پلۆتت (1991)، سمتهـ (1991)، ستارمەر (1999)، جامەرەر (2003)، باردسلەی ئاند جوبتت 2009، دورلائوف ئاند بلومە (2009)، براناس-گارزا ئاند جابرالەس (2015)، فرێجهەتتە ئاند سجهۆتتەر (2015)، ژاجقوئەمەت ئاند ل'هاردۆن (2018)، و هەژمارا تایبەت ئا ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی یا هەزیرانا 2005ان بنێرن. تەئۆریا لیستکێ یا ئال رۆتهـ، ئابۆریناسیا ئازموونی و رووپەلا سێورانا بازارێ (هتتپ://کوزنەتس.فاس.هارڤارد.ئەدو/~ئارۆتهـ/ئالرۆتهـ.هتمل) چاڤکانیەکە کێرهاتی یە. بۆ خەباتێن داوی یێن ل سەر ئابۆریناسیا رەفتاری ژ ژۆئورنال ئۆف بەهاڤۆرال ئەجۆنۆمجس، رەڤەو ئۆف بەهاڤۆرال ئەجۆنۆمجس، و بەهاڤۆرال پوبلج پۆلجی بنێرن.

3. د دەما نفشێ بۆری دە، د هەلوەستێن ئابۆریناسان ئا ل هەمبەر لێپرسینا ئازموونی یا سەدەمی دە، نەمازە د تەشەیا ئازموونێن قادێ و ئازموونێن خوەزایی دە، کو گەلەک جاران ب بکارانینا گوهەربارێن ناڤگینی ب کار تینن، ڤەگوهەرینەکە گران قەومی. بۆ نموونە، ژ سسێیان دو گۆتارێن د هەژمارا سباتا 2018ان ئا ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو ل سەر لێکۆلینێن ئازموونی هاتنە ئاڤاکرن. د تابلۆیا ناڤەرۆکێ دە سەرناڤێن چار ئەنتریێن پێشین ئەڤ ئن: «تهە ئەففەجتس ئۆف پرەترال دەتەنتۆن ئۆن جۆنڤجتۆن، فوتورە جرمە، ئاند ئەمپلۆیمەنت: ئەڤدەنجە فرۆم راندۆملی ئاسسگنەد ژودگەس» (ئباندۆرێن بنچاڤکرنا بەریا دارزاندنێ ل سەر مەهکوومیەتێ، سووجێ داهاتوویێ و ئیستهدامێ: دەلیلێن ژ دادگەرێن کو ب ئاوایەکی راستهاتی هاتنە تایینکرنئ)، «ئمپلجاتۆنس ئۆف ئوس تاخ پۆلجی فۆر هۆئوسە پرجەس، رەنتس، ئاند هۆمەئۆونەرسهپ» (ئتووانجێن سیاسەتا باجێ یا دەولەتێن یەکبوویی یێن بۆ بهایێن خانی، کرێ، و خوەدانمالیێئ)، «تهە وەلفارە جۆست ئۆف پەرجەئڤەد پۆلجی ئونجەرتائنتی: ئەڤدەنجە فرۆم سۆجال سەجورتی» (ئمالیەتا نەدیاریا سەهکری یا سیاسەتێ ل سەر کامرانیێ: دەلیلێن ژ ئەولەهیا جڤاکیئ)، «تهە ئەجۆنۆمج جۆنسەقوئەنجەس ئۆف هۆسپتال ئادمسسۆنس» (ئەنجامێن ئابۆری یێن قەبوولکرنا نەخوەشخانەیانئ). هەکە یەک بیست و پێنج سالان شووندە هەرە، تەنێ نێزکی ژ هەیشتان یەک ئا هەژمارا یەکەم ئا ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو ئا د 1993ان دە ل سەر لێکۆلینەکە ئازموونی هاتبوون ئاڤاکرن. چار ئەنتریێن پێشین ئەڤ ئن: «تۆدایئس تاسک فۆر ئەجۆنۆمستس» (ئبۆ ئابۆریناسان پەیورا ئیرۆئ)، «ترگگەر پۆئنتس ئاند بودگەت جوتس: ئەخپلائننگ تهە ئەففەجتس ئۆف فسجال ئائوستەرتی،» (ئخالێن تەتکێ و قوتکرنێن بودچەیێ: شرۆڤەکرنا باندۆرێن تەنگاسیا داراییئ)، «ئەجۆنۆمج پۆلجی، ئەجۆنۆمج پەرفۆرمانجە، ئاند ئەلەجتۆنس» (ئسیاسەتا ئابۆریی، پەرفۆرمانسا ئابۆریی و هلبژارتنئ)، «تهە ماجرۆئەجۆنۆمجس ئۆف در. سترانگەلۆڤە» (ئماکرۆئابۆریناسیا در. سترانگەلۆڤەئ). رپ ڤان ونکلە ئێ د سالا 1983ان دە ب خوەندنا رۆژنامەیێن ئابۆریناسیێ یێن سەرەکە دکەتە خەوێ، هەکە د 2018ان دە هشیار بووبوویا دێ ئەجێب بما.

د ئابۆریناسیا پێشکەتنێ دە ئازموونێن قادێ نەمازە د هن دەمان دە گرینگتر بوونە؛ دەمێن کو ئەنجامێن پرۆژەیێن تێڤەل ئێن ئالیکاریا دەرڤەیی ب پرانی فێدەیێن لاواز پەیدا دکرن. بۆ ڤی کاری مرۆڤ دکارە د ڤان خەباتان دە دەستپێکێن باش ببینە: جارپەنتەر ئەت ئال. (2005)، دوفلۆ ئاند بانەرژەئە (2011، 2017)، گوگەرتی ئاند کارلان (2018)، کارلان ئاند ئاپپەل (2011، 2016)، کرەمەر ئاند گلەننەرستەر (2011)، لست ئاند سامەک (2018)، و موللائناتهان ئاند سهافر (2013). ژ پۆڤەرتی ئاجتۆن لاب ژی بنێرن. هەر چەند ئازموونێن قادێ بۆ دیارکرنا تشتێن دشخولن و ناشخولن لێپرسینێن دژوار دخویین ژی، مژار نە ئەو قاس هێسان ئە (دەئاتۆن 2010، جارتورگهت ئاند هاردە 2013). بێیی ئاگاهیا مەکانیزمایان، پر هێسان ئە کو دەستوەردانەکە کو ل جهـ و دەمەکێ ب ئاوایەکی تەکووز دشخولە، دەما ل جهەکی دن تێ جەرباندن ب ئاوایەکی گران تێک بچە. لێپرسینا ئاتەئۆریک، دەما کو ژ هێلا مەتۆدۆلۆژیک ڤە تێکلهەڤ ئە ژی، وەکی تاکتیکەکە بدەستخستنا زانینێ خوەدیێ سینۆرێن گران ئە.

د ئابۆریناسیێ دە گوهەرینا ئازموونی، باندۆر ل زێدەتربوونا گرینگیا دیرۆکا ئابۆریێ ژی کریە. نەمازە د پێناسەکرنا گوهەربارێن ناڤگینی ئێن مهتەمەل دە ب هن ئافرینەریێ دیرۆک ب ئازموونێن خوەزاییئ تژی یە. بۆ نموونە (ژ. هائوسمان 2016)، کۆنگرەیا ئامەریکی د 1936ان دە دەنگ دا کو مووچەیێن مالنیشینیێ یێن خازیێن شەرێ جیهانێ یێ یەکەم 8 سالان زووتر وەرن دایین. چکو رێژەیا خازیان ل هەر ئەیالەتی جوداتر بوو، هائوسمان دکارە پەرفۆرمانسێن ئابۆری یێن ئەیالەتان ئێن تێڤەل بۆ تەخمینکرنا باندۆرێن تەشویقا ئابۆریی کو ب دایینا مووچەیێن دەرکەتیە هۆلێ ب کار بینە. تەڤی کو ل گۆری جەرباندنێن کۆنترۆلکری یێن راستهاتنی (کو پری جاران نە پێکان ئە کو وەرن کرن) کێمتر تەقەز ئە ژی، لێکۆلینا بەشێن دیرۆکی یێن وەکی ڤێ، د دەربارێ هیپۆتەزێن ئابۆریناسیی دە دەلیلێن گرینگ پێشکێش دکن.

5. تەئۆریا هلبژارتنا ئاقلی

دڤێ ئابۆریناسی، ب قاسی کو دیاردەیان وەکی هلبژارتنێن تاکەکەسی راڤە و پێشبینی دکە، ئاژانان ژی هەتا ئاستەکێ وەکی ئاقلی نیشان بدە. ئاقلیتی، مینا موهاکەمەیان، نرخاندنێ ڤەدهەوینە، و وەک چاوا ئەم دکارن ئاقلیتیا هلبژارتنێن تاکەکەسی بنرخینن، ئەم دکارن ئاقلیتیا هلبژارتنێن جڤاکی ژی بنرخینن، و پرسیار بکن کا ئەو ب تەرجیهـ و دارازێن تاکەکەسان ڤە ب چ ئاوایی تێکلدار ئن و دڤێ د ناڤ تێکلداریەکە چاوا دە بن. وەکی دن، پرسێن گریفت ئێن دەربارێ ئاقلیتیا د رەوشێن ستراتەژیک دە هەنە، کو ئەنجام گرێدایی هلبژارتنێن پر تاکەکەسان ئە. چکو ئاقلیتی د ناڤ شاخێن فەلسەفەیێ یێن وەکی تەئۆریا چالاکیێ، زانینناسی، سنجناسی و فەلسەفەیا زێهن دە تێگەهەکە ناڤەندی یە، لێکۆلینێن ئاقلیتیێ، پری جاران سینۆرێ د ناڤبەرا ئابۆریناسی و فەلسەفەیێ دە دەرباس دکن.

5.1 ئاقلیتیا تاکەکەسی

تەئۆریا سادە یا ئاقلیتیێ کو ل ژۆر د بەشا 1.1 دە هاتیە نیقاشکرن، تێو دکە کو هەکە تەرجیهێن ئاژانەکی (رێزکرنا کاران) تام و گەرگوهێز بن دێ ئاقلی بن، و هەکە ئاژان ل جهێ یێ کو ژخوە تەرجیهـ کریە ت ڤەبژارکێن چێبوونبار تەرجیهـ نەکە دێ هلبژارتنا وی/وێ ئاقلی بە. ئاشکەرە یە کو تەئۆریەکە ئاقلیتیێ یا ب ڤی رەنگی پر قەلس ئە. لەورا د ڤان دو رەوشان دە ل سەر ئیمایا ئاقلیتیێ تشتەکی نابێژە: د دەربارێ باوەریێ دە، و د بن رەوشا کو ئاژان هەر تشت ئێن تێکلداری هلبژارتنێن وان (ب تەقەزی) نزانن. لێ ئەو دبە کو پر خورت بە ژی، چکو، وەکی ئسائاج لەڤ ب تایبەتی (1986) دۆز کریە، د رەوشێن کو نەتەقەزیێ ڤەدهەوینن دە، ت نەئاقلیتی د خوەدیبوونا تەرجیهێن نەتەمام دە تونەیە. جارنان، راوەستاندنا دارازێ و رەدکرنا رێزکرنا ڤەبژارکێن کو باش نەهاتنە فەهمکرن، ئاقلی یە. ژ ئالیێ دن، گەرگوهێزی رەوشەکە ماقوول ئە، و ئارگومانا ب ناڤێ ئپۆمپەیا دراڤانئ نیشان ددە کو هەکە تەرجیهێن مرۆڤەکی نەگەرگوهێز بن و دل دکە کو پەڤگوهەرینان بکە، هنگی ئەو مرۆڤ دکارە وەرە ئیستسمارکرن. بفکرن کو ئاژان ئا، خ تەرجیها ی، ی تەرجیها ز و ز تەرجیها خ دکە، و ئەو ئا دێ بۆ پەڤگوهەرینا ی بۆ خ، ز بۆ ی و خ بۆ ز ب قاسی $پ پەرە بدە. ئەو تێ وێ واتەیێ کو، ئا، کو د دەستپێکێ دە خوەدیێ ز یە، دێ پێشی بۆ ی، پاشێ بۆ خ و پاشێ ژی بۆ ز ب قاسی $پ پەرە بدە، و دێ ئەڤ بدۆمە. ئاژان، نە بوودەلا نە. ئەو دێ ل جهێ ڤێ پەڤگوهەرینێ ئان دانووستەندنێ رەد بکن ئان ژی بۆ کو نەگەرگوهێزیێ ژ هۆلێ راکن دێ تەرجیهێن خوە بگوهەرینن (لێ، ژ سجهجک 1986 بنێرن).

ژ ئالیێ دن ڤە، دەلیلێن بەربچاڤ ئێن ئازموونی هەنە کو نیشان ددن کو تەرجیهێن مرۆڤان د راستیێ دە نە گەرگوهێز ئن. دەلیلێن ب ڤی رەنگی دەستنیشان نادن کو گەرگوهێزی نە پێدڤیەکە ئاقلیتیێ یە. ل جهێ وێ، دبە کو دەستنیشان بدە کو مرۆڤ جارنان نەئاقلی نە. بۆ نموونە، د رەوشا ب ناڤێ ئبەرەڤاژیکرنا تەرجیهانئ دە، ماقوول خویا دکە کو مرۆڤ د راستیێ دە هلبژارتنێن نەئاقلی دکن (لجهتەنستەئن ئاند سلۆڤج 1971، تڤەرسکی و تهالەر 1990). دەلیلێن بنپێکرنێن بەردەوام ئێن ل هەمبەر گەرگوهێزیێ سەدەما فکارێ یە، چکو دڤێ ستانداردێن ئاقلیتیێ نە د ئاستا نەپێکانیێ دە بن.

د تەئۆریا سادە یا ئاقلیتیێ دە زەهمەتیەکە دن دەربارێ تاکەکەسیکرنا هەیبەرێن تەرجیهێ یان ژی هلبژارتنێ دەردکەڤە. وەکی میناک، دانەیێن ژ لیستکێن ئولتماتومێ یێن پر-قۆناخی تێن بفکرن. فەرز بکن کو ئا دکارە د ناڤبەرا ئا و ب دە هەر یەک ژ دابەشکرنێن 10 دۆلاران تەکلیف بکە. ب دکارە تەکلیفا ئا قەبوول ئان رەد بکە. هەکە ب تەکلیفێ رەد بکە، هنگێ میقدارا دراڤان دادکەڤە 5 دۆلاران، و ب دابەشکرنا 5 دۆلاران تەکلیف دکە کو ئا دکارە قەبوول ئان رەد بکە. هەکە ئا تەکلیفا ب رەد بکە، وێ دەمێ هەر دو لیستکڤان ت دراڤان وەرناگرن. فەرز بکن کو ئا تەکلیف دکە کو 10 دۆلاران وەکی 7 دۆلار بۆ ئا و 3 دۆلار ژی بۆ ب دابەش بکە. ب ڤێ تەکلیفێ رەد دکە و تەکلیف دکە کو 5 دۆلاران وەکهەڤ دابەش بکن، ئانگۆ بۆ هەر یەکی 2.5 دۆلار. ب راستی ژی، رەفتارێن ب ڤی رەنگی بەربەلاڤ ئن (ئۆجهس ئاند رۆتهـ 1989، س. 362). ب فەرزکرنا کو ب دراڤێن زێدەتر تەرجیها یێن کێمتر دکە، ئەڤ هلبژارتنان وەکی بنپێکرنا گەرگوهێزیێ خویا دکن. ب 3 دۆلاران تەرجیها 2.50 دۆلاران دکە، لێ دیسا ژی بۆ 2.50 دۆلاران 3 دۆلارێن تەقەز رەد دکە (ب ئیهتمالەکە پچووک کو ئا رەد بکە و ب ت دراڤان وەرنەگرە). لێ بەلێ هەیبەرێن هلبژارتنێ نە تەنێ میقدارێن دراڤان ئە. ب، 3 دۆلارێن پارچەیەکی «پەیمانەکە خاڤ»، بۆ 2.50 دۆلارێن پارچەیەکی ڤەراستکرنەکە ئادل رەد دکە. هەکە هەیبەرێن هلبژارتنێ ب ڤ ئاوایی وەرن پێناسەکرن، ت تێکچوونێن گەرگوهێزیێ نینن.

ئەڤ چاڤدێریا ماقوول، رێ ل بەر ئاریشەیەکە جدی ڤەدکە. هەتا ل سەر ئاوایێ تاکەکەسیکرنا هەیبەرێن هلبژارتنێ زێفان تونە بن، شەرت و مەرجێن ئاقلیتیێ یێن وەکی گەرگوهێزیێ ڤالا نە. هلبژارتنا ئا یا خ ل هەمبەر ی، ی ل هەمبەر ز و ز ل هەمبەر خ گەرگوهێزیێ بنپێ ناکە، هەکە «دەما ڤەبژارک ی بە، خ» و «دەما ڤەبژارک ز بە، خ» نە هەمان هەیبەرێ هلبژارتنێ بن. ژۆهن برۆئۆمە (1991) دۆز دکە کو هن رێگەزێن دن ئێن بەربچاڤ ئێن ئاقلیتیێ هەوجە یە کو ئاوایێ تاکەکەسیکرنا ڤەبژارکان سینۆردار بکن ئان ژ ئاژانان بخوازن کو د ناڤبەرا ڤەبژارکێن وەکی «دەما ڤەبژارک ی بە، خ» و «دەما ڤەبژارک ز بە، خ» بێئالی بمینن.

بۆ شاملکرنا تەئۆریا ئاقلیتیێ بۆ رەوشێن کو خەتەرەیێ (کو هەیبەرێن هلبژارتنێ، پیانگۆیێن ب ئیهتمالێن ئاشیکار ئن) و نەتەقەزیێ (کو ئاژان ئیهتمالان، هەتا هەموو ئەنجامێن مهتەمەل ئێن هلبژارتنێن خوە ژی، نزانن) ڤەدهەوینە، پێدڤی ب رێگەزێن زێدەتر ئێن ئاقلیتیێ و ب سادەکرنێن تەکنیکی یێن نیقاشبار هەیە. ئالیگرێن بایەس ئێن بکەری، فەرز دکن کو تاکەکەسێن د بن مەرجێن نەتەقەزیێ دە، ل هەمبەر هەموو ئەنجامان، خوەدیێ دبەتیێن بکەری (دەرەجەیێن باوەریێ) نە، کو باش هاتنە پێناسەکرن، و ژ بەر ڤێ ژی هەیبەرێن هلبژارتنێ دکارن وەکی پیانگۆیان بێن مۆدەلکرن. ئەڤ یەک، هەر وەکی د بن مەرجێن کو خەتەرەیێ ڤەدهەوینن دە ژی دەرباسدار ئە، لێ بەلێ ل جهێ دبەتیێن هەیبەری ب دبەتیێن بکەری. ژ ئەنتریێن ل سەر تەئۆرەما بایەس و زانینناسیا بایەسی بنێرن. ئاکسیۆما گرینگترین کو د ناڤ شەرت و مەرجێن خەتەرە و نەتەقەزیێ دە پێدڤیا تەئۆریا هلبژارتنا ئاقلی پێ هەیە سەرخوەبوونا مەرجی یە. ئەو ب گەلەمپەری دبێژە کو تەرجیهێن ئاژانێ ئاقلی یێن د ناڤبەرا دو پیانگۆیان کو ئەنجامەکە تەنێ جودا یە، دڤێ ب تەرجیهێن وان ئێن د ناڤبەرا ئەنجامێن جودا دە ل هەڤ وەرن. هەر چەند د دەستپێکێ دە ماقوول بە ژی، سەرخوەبوونا مەرجی گەلەک نیقاشبار ئە. ژ ئاللائس ئاند هاگەن (1979) و مججلەننەن (1983، 1990) بنێرن.

بەشەکە گرینگ ئا تەئۆریا هلبژارتنا ئاقلی ب فەرمیکرنا مەرجێن ئاقلیتیێ و لێپرسینا تووانجێن وان رە مژوول دبە. دەما تەرجیهێن ئاژانەکی تەمام و گەرگوهێز و مەرجێ دۆمداریەکە زێدەتر تینە جهـ، هنگی ئەو دکارن ب فۆنکسیۆنەکە ب ناڤێ هاڤلا ئۆردینال بێن تەمسیلکرن. مانەیا ڤێ ئەو ئە کو فۆنکسیۆنەکە کو تەرجیهێن ئاژانەکی تەمسیل دکە دکارە وها بێ پێناسەکرن: هەکە و تەنێ هەکە ئاژان خ تەرجیها ی دکە و(خ)>و(ی) دبە و هەکە و تەنێ هەکە ئاژان د ناڤبەرا خ و ی دە بێئالی یە ئو(خ)=ئو(ی) دبە. ئەڤ فۆنکسیۆن تەنێ رێزکرنا تەرجیهان تەمسیل دکە. ئەو، ژ رێزکرنێ وێدەتر تو ئاگاهیان ڤەناهەوینە. هەر ڤەگوهەرینا کو رێزا «و» مهافەزە دکە، دێ تەرجیهێن ئاژان ژی ب هەمان ئاوایی تەمسیل بکە.

دەما کو تەرجیهێن ئاژانەکی، سەرخوەبوونا مەرجی و هن مەرجێن دن ئێن تەکنیکی ژی بینە جهـ، هنگێ ئەو دکارن ژ هێلا فۆنکسیۆنەکە هاڤلا پایی وەرن تەمسیلکرن (هارسانی 1977ب، بەش: 4، هەرنستەئن ئاند ملنۆر 1953، رامسەی 1926، ئاند ساڤاگە 1972). فۆنکسیۆنەکە ب ڤی رەنگی خوەدی دو تایبەتیێن گرینگ ئە. ئا یەکەم، هاڤلا پایی یا پیانگۆیەکێ وەکهەڤێ یەکوونا خەلاتێن وێ نە، کو ل گۆری دبەتیا وان هاتنە هەسابکرن. ئا دویەم، فۆنکسیۆنێن هاڤلا پایی هەتا ڤەگوهەرینەکە پۆزیتیڤ ئا ئافین بێهەمپا نە. ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو هەکە و و ڤ هەر دو ژی فۆنکسیۆنێن پایی یێن هاڤلێ نە کو تەرجیهێن ئاژانەکی تەمسیل دکن، ناخوە بۆ هەموو هەیبەرێن تەرجیهێ، خ، ڤ(خ) دڤێ وەکهەڤێ ئاو (خ)+ب بە، کو ئا و ب هەژمارێن راستین ئن و ئا پۆزیتیڤ ئە. ب سەر دە، ئاکسیۆمێن ئاقلیتیێ ئیما دکن کو دەرەجەیێن باوەریێ یێن ئاژانەکی دێ ئاکسیۆمێن هەسابێ دبەتیێ تەتمین بکن.

دەردۆرا تەئۆریا ئاقلیتیێ ژ هێلا گەلەک نیقاشان ڤە هاتیە دۆرپێچکرن و ل سەر تەئۆریێن ئاقلیتیێ یێن لاواز ئان ژی سەرەراستکری گەلەک لێپرسینێن فەرمی هەنە. بۆ نیقاشا زێدەتر، ژ ئاللائس و هاگەن 1979، باربەرà، هاممۆند ئاند سەئدل 1999، کاهنەمان ئاند تڤەرسکی 1979، لۆئۆمەس ئاند سوگدەن 1982، لوجە ئاند رائففا 1957، ماجهنا 1987 و گلبۆئا ئاند سجهمەئدلەر 2001 بنێرن.

5.2 ئاقلیتیا پەڤرایی و هلبژارتنا جڤاکی

هەر چقاس جڤاک ژ تاکەکەسان پر جودا بن ژی، مەکانیزمایێن وان هەنە کو ڤەبژارکان بنرخینن و هلبژارتنان بکن، و نرخاندن و هلبژارتنێن وان دبە کو ئاقلی ئان نەئاقلی بن. لێ بەلێ، نە ئاشکەرە یە، کا کیژان رێگەزێن ئاقلیتیێ دڤێ هلبژارتن و نرخاندنێن جڤاکێ ب رێ ڤە ببن. گەرگوهێزی، مەرجەکە ماقوول ئە. وسا دخویە کو جڤاکەکە  دەما ب ڤەبژارکێن خ ئان ی ڤە روو ب روو دبە خ، دەما ب ڤەبژارکێن ی ئان ز ڤە روو ب روو دبە ی و دەما ب ڤەبژارکێن خ ئان ز ڤە روو ب روو دبە ز هلدبژێرە، یان فکرا خوە گوهەریە یان ژی ب ئاوایەکی نەئاقلی هلدبژێرە. لێ بەلێ، نەئاقلیتیێن تێن ئیداکرن ئێن ب ڤی رەنگی دکارن ب هێسانی ژ مەکانیزمایێن ستاندارد دەرکەڤن، و ئارمانج دکن کو هلبژارتنێن جڤاکی و تەرجیهێن تاکەکەسی ب هەڤ ڤە گرێ دن. فەرز بکن کو د جڤاکێ دە سێ تاکەکەس هەنە. تاکەکەس 1 ڤەبژارکان وەکی خ، ی، ز رێز دکە. تاکەکەس 2 وان وەکی ی، ز، خ رێز دکە. تاکەکەس 3 وان وەکی ز، خ، ی رێز دکە. هەکە بریار ل گۆری ئەنجاما دەنگدانا جۆتەجۆت وەرە دایین، دێ خ ژ ئالیێ جۆتێ (خ، ی)، ی ژ ئالیێ جۆتێ (ی، ز) و ز ژ ئالیێ جۆتێ (خ، ز) وەرە هلبژارتن. ئاشکەرە یە کو ئەڤ رەوش ئاجزکەر ئە، لێ گەلۆ د هلبژارتنێن جڤاکی دە چەرخێن موهتەمەل نەئاقلی نە؟

ئاریشەیێن هەڤرەنگ، باندۆرێ ل تشتێ کو مرۆڤ دکارە وەکی هەڤگریا مەنتقی یا دارازێن جڤاکی ب ناڤ بکە ژی دکە (لست ئاند پەتتت 2002). فەرز بکن کو جڤاک ژ سێ تاکەکەسێن کو ل سەر راستی و خەلەتیا راپەیڤێن پ و ق دارازێن ل ژێر دکن پێک تێ، و دارازا جڤاکی ژی پرانیێ دشۆپینە.

دارازێن هەر یەک ژ تاکەکەسان، ب رێگەزێن مەنتقێ ڤە هەڤگرتی نە، لێ دارازێن جڤاکی وان بنپێ دکن. چ قاس گرینگ ئە کو دارازێن جڤاکی ب رێگەزێن مەنتقێ رە هەڤگرتی بن؟

تەڤی کو تەئۆریا هلبژارتنا جڤاکی ب ڤی ئاوایی ب پرسێن ئاقلیتیا جڤاکی رە مژوول دبە، پرانیا خەباتا د تەئۆریا هلبژارتنا جڤاکی دە ئەنجامێن یەککرنا رێگەزێن ئاقلیتیێ و زێفانێن ب ئاشکەرەیی سنجناسیی ڤەدکۆلە. تەڤکاریا پر گرینگ، تەئۆرەما نەپێکانیێ یا کەننەتهـ ئاررۆو ئە (1963، 1967). ئاررۆو تێو دکە کو هەم تەرجیهێن تاکەکەسی و هەم ژی تەرجیهێن جڤاکی تەمام و گەرگوهێز ئن، و رێبازا تەشەکرنا تەرجیهێن جڤاکی (یان ژی چێکرنا هلبژارتنێن جڤاکی)، بۆ هەر یەک ژ پرۆفیلێن گەنگاز ئێن تەرجیهێن تاکەکەسی د هن رێزکرنێن تەرجیهێن جڤاکی دە یان ژی هلبژارتنێن جڤاکی دە پرسگرێکان دەردخە. ب سەر دە، ئاررۆو رەوشەکە هەڤرامانیێ یێ لاواز فەرز دکە: هەکە هەر کەس خ تەرجیها ی بکە، ناخوە دڤێ ی ژ ئالیێ جڤاکێ ڤە نەیێ تەرجیهکرن. ئا سێیەم، ئەو فەرز دکە کو دیکتاتۆرەک تونە بە، کو تەرجیهێن وی، ژ بلی تەرجیهێن هەر ژ کەسەکی دن، تەرجیهـ ئان ژی هلبژارتنێن جڤاکی دیار دکە. ئا داوین، وێ شەرتێ فەرز دکە کو تەرجیها جڤاکی یا ناڤبەرا خ و ی، دڤێ تەنێ گرێدایی ئاوایێ رێزکرنا تاکەکەسان ئا خ و ی بە، نە تشتەکی دن. ئاررۆو، پشت رە ئەنجامەکە سۆسرەت ئیسبات دکە، کو ت ژ رێبازێن تێکلداری تەرجیهێن جڤاکی و تاکەکەسی نکارە ڤان هەموو شەرت و مەرجان ب جهـ بینە!

د شێست سالێن کو ژ سەر نڤیسینا ئاررۆو رە دەرباس بوونە، د تەئۆریا هلبژارتنا جڤاکی دە گەلەک خەبات هاتنە کرن، کو ب پرانی بۆ سنجناسیێ دبە کو خوەدیێ گرینگیەکە مەزن بن. بۆ نموونە، ژۆهن هارسانی ئیسبات کریە کو هەکە هەم تەرجیهێن تاکەکەسی و هەم ژی نرخاندنێن جڤاکی ئاکسیۆمێن تەئۆریا هاڤلا پایی (ب دبەتیێن هەڤبەش ئان بێئال) بینن جهـ و تەرجیهێن جڤاکی ب تەرجیهێن تاکەکەسی یێن هەڤرامانی ڤە ل هەڤ وەرن، وێ دەمێ دێ نرخاندنێن جڤاکی ژ هێلا یەکوونەکە گرانیلێکری ئا هاڤلێن تاکەکەسی بێن دیارکرن (1955، 1977ا). ماتتهەو ئادلەر (2012) نێزکاهیتێدانەکە مینا هارسانی ب پێش دە بریە دا نیشان بدە کو تەشەیەکە هاڤلپارێزیەکە گرانیلێکری یا کو بەرژەوەندیێن کەسێن هالخرابتر ددە پێش، ب ئاوایەکی بێهەمپا لیستەیەکە درێژتر ئا زێفانێن ئاقلی و سنجاسیی تینە جهـ. دەما د ئەرکدانێن دبەتیان دە لهەڤنەکرن هەبە، ئەنجامەکە نەپێکانیێ دەردکەڤە هۆلێ: شەرتێ هەڤرامانیێ، تێ وێ واتەیێ کو، نرخاندنێن جڤاکی دێ بۆ هن پرۆفیلێن تەرجیهێن تاکەکەسی ئاکسیۆمێن تەئۆریا هاڤلا پایی نینن جهـ (هاممۆند 1983، سەئدەنفەلد، ئەت ئال. 1989، مۆنگن 1995). بۆ نیقاشێن زێدەتر ئێن ل سەر تەئۆریا هلبژارتنا جڤاکی و تێکلداریا تەئۆریا هاڤلێ ب نرخاندنا جڤاکی رە، ژ ئەنتریا ل سەر تەئۆریا هلبژارتنا جڤاکی، سەن (1970) و بۆ ژ نوو ڤە نرخاندنێن داوین فلەئوربائەی (2007) و ئادلەر (2012) بنێرن.

5.3 تەئۆریا لیستکێ

دەما ئەنجام گرێدایی کرنێن چەند ئاژانان بە، هلبژارتنا باشترین ئا ئاژانەکی، دبە کو گرێدایی هلبژارتنێن ئاژانێن دن بە. هەر چقاس رێگەزێن ئاقلیتیێ کو هلبژارتنا تاکەکەسی ب رێ ڤە دڤە دبن هێژ دەرباسدار بن ژی، دبە کو هن رێگەزێن دن ئێن ئاقلیتیێ هەبن کو بەندەواریێن چالاکیێن کەسێن دن ب رێ ڤە دبن (و بەندەواریێن وان ئێن د دەربارێ چالاکی و بەندەواریێن وە دە، و هود). تەئۆریا لیستکێ، د ناڤ ئابۆریناسیێ دە خوەدی رۆلەکێ یە کو هەر کو دچە گرینگتر دبە، و هەر وها هەم ب لێپرسینێن ل سەر ئاقلیتیێ و هەم ژی یێن ل سەر سنجناسیێ رە ئەلەقەدار ئە. بۆ نیقاشێن زێدەتر، ژ ئەنتریێن ل سەر تەئۆریا لیستکێ، تەئۆریا لیستکێ و سنجناسی، و تەئۆریا لیستکێ یا پەرەسانی بنێرن.

6. ئابۆریناسی و سنجناسی

وەکی کو د بەشا 2.1 دە هاتیە نیقاشکرن، پرانیا ئابۆریناسان، ئابۆریناسیا پۆزیتیڤ و یا نۆرماتیڤ ژ هەڤ ڤەدقەتینن، و پرانیا وان دۆز دکن کو ئابۆریناسی ب سیاسەتێ ڤە ئەلەقەدار دبە، د ئەساسێ دە بۆ ئاگاهیا (ئەرێنی) کو د دەربارێ ئەنجامێن سیاسەتێ دە پەیدا دکە. لێ بەلێ هەمان ئابۆریناس، شیرەتێن خوە یێن د دەردارێ چاوانیا سەرەراستکرنا ئابۆریێ دە ژی پێشکێش دکن، و قادەکە ب ناڤێ ئابۆریناسیا نۆرماتیڤ ژی هەیە.

ئەنجام، سازی و پێڤاژۆیێن ئابۆریناسیی، ب چەند ئاوایێن جودا دکارن باشتر ئان ژی خەرابتر ببن. هن ئەنجام دکارن مرۆڤان باشتر بکن. هن ئەنجامێن دن دکارن کێمتر نەوەکهەڤ بن. هنەکێن دن، دکارن ئازادیا تاکەکەسی ب ئاوایەکی توندتر سینۆردار بکن. ئابۆریناس، ب ئادەتی، ئەنجامان نەمازە د چارچۆڤەیا کامرانیێ دە دنرخینن. ئەڤ نایێ وێ واتەیێ کو ئابۆریناس باوەر دکن کو تەنێ کامرانی خوەدی گرینگیەکە ئەخلاقی یە. ئەو ل سەر کامرانیێ هوور دبن، لەورا باوەر دکن کو ئابۆریناسی بۆ راڤەکرنا پرسێن کامرانیێ کۆمەک ئاموورێن تەکووز پەیدا دکە و لەورا هێڤی دکن کو پرسێن ل سەر کامرانیێ دکارن ژ پرسێن ل سەر وەکهەڤی، ئازادی، ئان ئەدالەتێ وەرن جوداکرن. وەکی کو ل ژێر هاتیە خێزکرن، د دەربارێ رەهەندێن ئێن نرخاندنا ئەخلاقی دە هن گۆتنێن ئابۆریناسان هەنە، لێ بەلێ کامرانی د ناڤەندێ جهـ دگرە. ب راستی ژی، ئابۆریناسیا نۆرماتیڤ، ب ئاوایەکی ستاندارد وەکی ئابۆریا کامرانیێئ تێ بناڤکرن.

6.1 کامرانی

یەک ژ پرسێن ناڤەندی یا فەلسەفەیا ئەخلاقی ئەو بوویە کو، دیار بکە کا کیژان تشت د ئەساسێ خوە بۆ بوونەوەرێن مرۆڤان باش ئن. ئەڤ، پرسەکە ناڤەندی یە، لەورا هەموو نێرینێن ئەخلاقی یێن ماقوول جهەکی گرینگ ددن کامرانی ئان خوەشهالیا تاکەکەسی. ئەڤ، بۆ هاڤلپارێزیێ (کو دۆز دکە کو تشتێ راست کامرانیا گشتی ئان یا ناڤینی زێدەترین دکە) ب ئاوایەکی ئاشکەرە راست ئە. لێ بەلێ نێرینێن نەهاڤلپارێز ژی ب کامرانیێ رە ئەلەقەدار ئن؛ هەکە ئەو فەزیلەتا خێرخوازیێ قەبوول بکن ئان ب بەرژەوەندیێن تاکەکەسان رە ئان ژی ب ژێدووربوونا زرارا ل هەمبەر تاکەکەسان رە ئەلەقەدار بن.

گەلەک رێ هەنە کو مرۆڤ ل سەر خوەشهالیێ بفکرە، و نێرینا سەردەست ئا د ناڤبەرا ئابۆریناسان دە ژ زەوقپارێزیێ (کو باشیێ وەکی رەوشەکە زێهنی، وەکی زەوقێ ئان بەختەواریێ، قەبوول دکە) ڤەگوهەریە سەر وێ نێرینێ کو دبێژە دڤێ کامرانی ب تەتمینا تەرجیهان وەرە پیڤاندن. هەژمارەکە ئابۆریناسێن ناڤدار نها دۆزا ڤەگەرا زەوقپارێزیێ دکن، لێ ئەو وەکی کێمینە دمینن (بنر. باڤەتتا ئەت ئال 2014، جلارک فلèجهە 2018، دۆلان ئاند کاهنەمان 2014، فرەی 2010، 2018، فرەی ئاند ستوتزەر 2001، کاهنەمان 1999، 2000ا، 2000ب، کاهنەمان ئاند کروئەگەر 2006، کاهنەمان ئاند سوگدەن 2005، کاهنەمان ئاند تهالەر 2006، لایارد 2006، ئۆرمەرۆد 2008، رادجلفف 2013، وەئمانن ئاند کنابە 2015، و بۆ رەخنەیان داڤەس 2015، ئەتزۆن 2018، ئاند هائوسمان 2010). بەرەڤاژیا زەوقپارێزیێ، قەبوولکرنا کامرانیێ وەکی تەتمینا تەرجیهان، ل جهێ خوەنەزرکرنا بۆ یەک ژ نێرینێن دەربارێ باشیا کەسەکی، رێیێن تەسبیتکرنا تشتێن کو بۆ کەسەکی باش ئن دیار دکە. بالا خوە بدنێ کو وەکهەڤکرنا کامرانیێ ب تەتمینا تەرجیهێن ڤە، نە وەکهەڤکرنا کامرانیێ ب یەک ژ هەستێن تەتمینێ یە. هەکە کامرانی دکارە ب تەتمینا تەرجیهان وەرە پیڤاندن، ناخوە هەکە تەرجیها کەسەکی پێک وەرە دێ ئەو هێژ باشتر ببە، بێیی کو کا ئەو پێکهاتن وی/وێ تەتمینبوویی ددە هیسکرن ئان نا.

چکو ئابۆریناسیا سەرەکە بۆ هەموو ئاژانان رێزکرنەکە هەڤگرتی یا تەرجیهان تێو دکە، و چکو مۆدەلێن تایبەتتر ب ئادەتی ئاژانان وەکی باش ئاگاهدارکری و بەرژەوەندیپارێز قەبوول دکن، بۆ ئابۆریناسان هێسان ئە کو ڤێ نێرینێ قەبوول بکن: ئاژانەکی تاکەکەس ئا هەکە و تەنێ هەکە د راستیێ دە خ بۆ ئا ژ ی باشتر ئە دێ خ تەرجیها ی بکە. ئەڤ، یەک ژ جهێن کو تەئۆریا پۆزیتیڤ ڤەدگوهەزە تەئۆریا نۆرماتیڤ ئە. ب سەر دە، پێناسەکرنا کامرانیێ ب تەتمینا تەرجیهان، بۆ ئابۆریناسان دلکێش ئە، لەورا ئەو هێژ د دەستپێکێ دە رێ ل بەر پرسێن دەر بارێ پەیتاندنا پاتەرنالیزمێ (کو پرانیا ئابۆریناسان ب توندی ل دژ دەردکەڤن) دگرە.

کامرانی و تەتمینا تەرجیهان، چکو تەتمینا تەرجیهان کامرانیێ پێک تینە ئان چکو مرۆڤ بەرژەوەندیپارێز ئن و دادوەرێن باش ئێن بەرژەوەندیێن خوە نە، و ژ بەر ڤێ ژی تشتێ کو بۆ وان باش ئە تەرجیهـ دکن، دکارن وەرن سەر هەڤ. ل هەمبەر نێرینا کو دۆز دکە کو تەتمینا تەرجیهان کامرانیێ پێک تینە گەلەک بەرڤێدان هەنە. تەرجیهـ، دکارن ل سەر باوەریێن خەلەت وەرن ئاڤاکرن. مرۆڤ دکارن خوەشهالیا خوە فەدایێ هن ئارمانجێن کو زێدەتر قیمەتێ ددنێ بکن. تەرجیهـ، دکارن مانیپولاسیۆنەکە کەڤن ئان ژی باندۆرێن دەروونناسیی یێن شەوشکەر نیشان بدن (ئەلستەر 1983). ب سەر دە، هەکە تەتمینا تەرجیهان کامرانیێ پێک تینە، ناخوە سیاسەتمەدار دکارن مرۆڤان، ل جهێ کو شەرت و مەرجان باشتر بکن، ب تەشەکرنا داخوازێن وان باشتر بکن. وەکی دن، خویا یە کو دێ بێمەنتقی بە کو سیاسەتا جڤاکی تەڤلی تەرجیهێن بەربچاڤ ببە. ل جهێ بەرسڤاندنا ڤان بەرڤێدانان و هەولدانا پاراستنا نێرینا کو دۆز دکە کو تەتمینا تەرجیهان خوەشهالیێ پێک تینە، ئابۆریناس، دکارن ڤان بەرڤێدانان د بن فەرزکرنەکە وها دە رەد ژی بکن: د رەوشێن کو مرۆڤ ل دووڤ بەرژەوەندیێن خوە دچن و بۆ بەرژەوەندیێن خوە دادوەرێن باش ئن، تەرجیهـ تەنێ دکارن بۆ تشتێن کو کامرانیێ زێدەتر دکن ببن دەلیلەک (هائوسمان ئاند مجپهەرسۆن 2009، هائوسمان 2012). هن ئیستیسنا هەنە، نەمازە ئامارتیا سەن (1987ا، ب، ج، 1992)، لێ بەلێ پرانیا ئابۆریناسان کامرانیێ وەکی کو ب تەتمینا تەرجیهان ڤە تێ سەر هەڤ قەبوول دکن.

6.2 برشتی

چکو پێناسەیا کامرانیێ ب تەتمینا تەرجیهان، پێکانیا بەراوردکرنێن کامرانیێ د ناڤبەرا کەسان دە نیقاشبار دکە، چەند ئابۆریناس، نێرینەکە هاڤلپارێز ئا سیاسەتێ دپارێزن، کو کامرانیا تەڤاهی ئان ناڤینی زێدەترین دکە. (هارسانی ئیستیسنایەک ئە، بۆ یەکی دن بنر. نگ 1983). ئابۆریناسان، ل شوونا ڤێ، بێیی کو بەراوردکرنێن ناڤکەسی بکن، ئیهتمالا نرخاندنێن کامرانی یێن پێڤاژۆ، سازی، ئەنجام و سیاسەتێن ئابۆریی لێکۆلین کرنە. بفکرن کو دو ئەنجامێن ئابۆریی س و ر هەنە، و فەرز بکن کو هن کەس س تەرجیها ر دکن و ت کەس ر تەرجیها س ناکن. د ڤێ رەوشێ دە س ل هەمبەر ر ئپارەتۆ پایەبلندئ ئە، ئان ژی س ل هەمبەر ر ئپارەتۆ چێتربارئ ئە. بێیی کو ت بەراوردکرنێن ناڤکەسی نەیێن چێکرن، مرۆڤ دکارە بگهیژە وێ ئەنجامێ کو تەرجیهێن مرۆڤان د س دە ل گۆری ر باشتر هاتنە تەتمینکرن. هەکە ل هەمبەر س ت رەوشێن پارەتۆ پایەبلند تونە بن، ناخوە ئابۆریناس دبێژن کو س «پارەتۆ ئۆپتیمال» ئان «پارەتۆ برشت» ئە. برشتی، ل ڤر، نە د دەربارێ کێمترینکرنا هەژمارا کەتانێن کو بۆ هلبەرانا هەبەک دەران ئان ژی هن نۆسیۆنێن دن ئێن تەکنیکی دڤێن دە، لێ د دەربارێ تەتمینکرنا تەرجیهان دە یە (لە گراند 1991). هەکە رەوشەک نە پارەتۆ برشت بە، وێ دەمێ جڤاک، فرسەندا باشتر تەتمینکرنا تەرجیهێن هن کەسان ب ئاوایەکی بێمالیەت وندا دکە. رەوشەکە پارەتۆ برشت، ژ ڤێ تێکچوونێ دوور دسەکنە، لێ بەلێ تو فەزیلەتێن وێ یێن دن ئێن بەربچاڤ تونە نە. وەکی میناک، فەرز بکن کو تو کەس تێر نابە و خەما مرۆڤان تەنێ میقدارا خوارنا کو ب دەست دخن ئە. قەبوول بکن کو دو بەلاڤکرنێن خوارنێ هەنە. د یا یەکەم دە، ب میلیۆنان مرۆڤ برچی دمینن، لێ ت خوارن ل تونێ ناچە. د یا دویەم دە، تو مرۆڤ برچی نامینن، لێ هن خوارن ل تونێ دچە. بەلاڤکرنا یەکەم پارەتۆ برشت ئە، لێ یا دویەم نە. بەلکی نۆسیۆنێن پارەتۆ چێتربار و پارەتۆ برشت بێکێر بێن خویاکرن، چکو هەم هەما د هەموو سیاسەتێن ئابۆریێ دە هەم مرۆڤێن سەرکەتی و هەم ژی یێن بنکەتی هەنە. دیسا ژی، ئابۆریناسێن سەرەکە، ئەڤ تێگەهان ب دو ئاوایان کێرهاتی دیتنە. ئا یەکەم، وان، د دەربارێ تایبەتیێن هەڤسەنگیا هەڤرکیدار ئا تەکووز دە دو تەئۆرەم ئیسبات کرنە (ئاررۆو 1968). تەئۆرەما یەکەم دبێژە کو هەڤسەنگیێن د بازارێن ب هەڤرکیداریا تەکووز دە پارەتۆ ئۆپتیمال ئن، و ئا دویەم دبێژە کو هەر ژ یەک تەرخانێن پارەتۆ ئۆپتیمال، تەڤی ئاوایێ بەلاڤکرنا داهاتێ کو سیاسەتمەداران تەرجیهـ کرنە، دکارە هەڤسەنگیەکە بازارێ ئا ب ئاوایەکی تەکووز هەڤرکیدار پێک بینە، د بن وێ مەرجێ دە کو ب بەلاڤکرنا راست ئا کەلووپەلان ئا ناڤبەرا ئاژانێن ئابۆریی دە وەرە دەستپێکرن. تێ هزرین کو تەئۆرەما یەکەم هیمێ نێرینا ئادام سمتهـ ئا دەستێ نەدیتبار ئاڤێتیە (ئاررۆو ئاند هاهن 1971، پێشگۆتن؛ هاهن 1973). ئەڤ شرۆڤە، ئاریشەدار ئە، لەورا هەتا نها تو ئابۆری نەگهیشتنە هەڤسەنگیا هەڤرکیدار ئا تەکووز، و دێ نەگهیژن ژی. تەئۆرەما دویەم، بۆ دابەشکرنا نۆرماتیڤ ئا کەدێ کو ژ هێلا ئابۆریناسان ڤە تێ تەرجیهکرن هنەک پەیتاندنان پەیدا دکە؛ ل جهێ کو ئابۆریناس ب برشتیێ ڤە مژوول دبن، یێن دن ب ئەدالەتێ رە مژوول دبن. فکر ئەو ئە کو تەئۆرەما دویەم ددە بەر چاڤان کو تەئۆریێن بەلاڤکرنا ئادل ب پێباوەریا بازارێن هەڤرکیدار رە ل هەڤ تێ. هەر دو تەئۆریێن بنگەهین ئێن ئابۆریا کامرانیێ هەول ددن دا راڤە بکن کا چما ئابۆریناسێن سەرەکە، چ پشتگریێ بدن پۆلیتیکایێن لائسسەز-فائرە (بازارا سەربەست) و چ ژی پشتگریێ بدن دەستوەردانێن هکومەتێ کو باشکرنا کێماسیێن بازاران ئارمانج دکن، هەڤسەنگیا هەڤرکیدار ئا تەکووز وەکی ئیدەئالان دبینن. لێ بەلێ گرینگیا تەئۆرەمان نیقاشبار ئە، لەورا بازارێن راستین ژ بازارێن هەڤرکیدار ئێن تەکووز پر جودا دبن و، دەما کو کێماسیێن بازارێ پرژمار بن، ئتەئۆریا چێترینا دویەمئ نیشان ددە کو سەرەراستکرنا هن کێماسیان دبە کو جڤاکێ، ل جهێ کو بەر ڤە ببە، ژ هەڤسەنگیەکە هەڤرکیدار ئا تەکووز دوور بخە (و برشتی و کامرانیێ کێمتر بکە) (لپسەی ئاند لانجاستەر 1956–7).

رێیا دن کو ئابۆریناسێن بۆ شاملترکرنا نۆسیۆنێن پارەتۆ یێن ل سەر برشتیێ دیتنە، رێ ل بەر داهووراندنا لێچوون و قەزەنجێ ڤەدکە، کو ژ بۆ داهووراندنا سیاسەتێ ئاموورەکە پراتیک ئە (مسهان 1971؛ سوگدەن ئاند وللامس 1978 ؛ ئادلەر ئاند پۆسنەر 2000، 2006؛ برۆئادمان ئەت ئال. 2010؛ بۆئادوای 2016). فەرز بکن کو س ل هەمبەر ر نە پارەتۆ چێتربار ئە. هن ئەندامێن جڤاکێ دێ د گوهەرینەکە ژ ر بەر ب س دە بنکەتی بوونا. ئەو کەسێن بنکەتی، ر تەرجیها س دکن، لێ بەلێ تێرا خوە کەسێن سەرکەتی – یێن س تەرجیها ر دکن – هەنە، کو ب ڤی ئاوایی، سەرکەتی دکارن بنکەتیان تەلافی بکن و د دەر بارێ تەرجیهکرنا س′ (تەڤی قەرەبوویا کو هاتیە دایین، س) ل هەمبەر ر ل هەڤ بکن. س، ل هەمبەر ر ئچێتربارا موهتەمەل ئا پارەتۆئ یە. ب گۆتنەکە دن، میقدارا دراڤێن کو کەسێن سەرکەتی ئامادە نە کو بۆ پێکانینا گوهەرینەکێ بدن، ژ میقدارا دراڤێن کو دڤێ وەکی قەرەبوو وەرە دایین دا کو کەسێن بنکەتی ل هەمبەر وێ گوهەرینێ دەرنەکەڤن زێدەتر ئە. (ئابۆریناس، گومان دکن کا مرۆڤ ب پرسکرنا ژ تاکەکەسان کا دخوازن چ قاس دراڤ بدن دکارە چ هین ببە، و ل جهێ ڤێ ئەو هەول ددن کو ژ دیاردەیێن بازاران ب ئاوایەکی نەراستەراست دەربخن کا چ قاس تاکەکەس دل دکن کو دراڤان بدن.) دەما کو س ل هەمبەر ر چێتربارا موهتەمەل ئا پارەتۆ بە، تێ گۆتن کو ئقەزەنجەکە نەتئ ئا سیاسەتا پێکانینا س هەیە. ل گۆری داهووراندنا لێچوون و قەزەنجێ، دەما هەر تشتێن دن وەکخوە بن، دڤێ مرۆڤ، ژ ناڤ سیاسەتێن مناسب دە (یێن کو زێفانێن هقووقی و ئەخلاقی تەتمین دکن) یێ کو قەزەنجا نەت هەری زێدە یە ب کار بینە. بالا خوە بدنێ کو قەرەبوو ب تەمامی هیپۆتەتیک ئە. چێتربارێن موهتەمەل ئێن پارەتۆ، سەرکەتی و بنکەتیان دەردخە هۆلێ، کو ت تێکلیا ئادلبوون ئان نەئادلبوونا وان ب داهووراندنا لێچوون و قەزەنجێ ڤە تونە. پێدڤیا ئەدالەت ئان دلسۆزیێ ب هەولدانێن جڤاکێ بۆ کێمترکرنا نەهەڤسەنگیێن بەلاڤکرنێ هەیە. چکو ئپاستایەکەئ مەزنتر ئا مال و خزمەتێن هەیە دا تەرجیهان تەتمین بکە (چکو قەرەبوو دکارە وەرە دایین و تەرجیهێن هەر کەسی بێتر بێن تەتمینکرن)، هلبژارتنا سیاسەتێن ب قەزەنجا نەت ئا زێدەترین، خزمەتا برشتیا ئابۆریی دکە (هجکس 1939، کالدۆر 1939).

تەڤی گرینگیا کرداری یا داهووراندنا لێچوون و قەزەنجێ، تەکنیک و پەیتاندنا کو د پاراگرافا بەریا ڤێ دە هاتیە خێزکرن ئاریشەدار ئە. زەهمەتەکە تەکنیک ئەو ئە کو، گەنگاز ئە کو س ل هەمبەر ر ببە چێتربارەکە موهتەمەل ئا پارەتۆ و ر ژی ل هەمبەر س ببە چێتربارەکە موهتەمەل ئا پارەتۆ (سجتۆڤسکی 1941، ساموئەلسۆن 1950). ئەو تێ وێ واتەیێ کو راستیا کو س ل هەمبەر ر چێتربارەکە موهتەمەل ئا پارەتۆ یە، نایێ وێ واتەیێ کو د س دە ل گۆری ر ئپاستایەکەئ مەزنتر یا ئابۆریی هەیە، چکو، بێگومان، نەپێکان ئە د س دە ل گۆری ر پاستایەکە مەزنتر یا ئابۆریی هەبە و د ر دە ل گۆری س پاستایەکە مەزنتر یا ئابۆریی هەبە. ئاریشەیەکە دویەم ئەو ئە کو دلخوازیا دراڤدایینا بۆ هن سیاسەتان و هەکە یەک ل هەمبەر وێ سیاسەتێ دەرکەڤە میقدارا دراڤان کو بۆ قەرەبوویێ دڤێ، ب سەروەتا کەسەکی و هەر وەکی هەلوەستا وی یا ل هەمبەر وێ سیاسەتێ ڤە گرێدایی یە. داهووراندنا لێچوون و قەزەنجێ، ل گۆری تەرجیهێن خزانان، گرانیەکە زێدەتر ل تەرجیهێن دەولەمەندان بار دکە (باکەر 1975). پێکان ئە کو باندۆرێن داهاتێ و سەروەتێ ب ئاوایەکی گەلەمپەر وەرن تەلافیکرن (هاربورگەر 1978، فانکهائوسەر ئەت ئال. 1997)، لێ ئەو ب زەهمەت ئە، و داهووراندنا لێچوون و قەزەنجێ، ب گەلەمپەری بێیی ئەیارکرنێن بۆ سەروەت و داهاتێ تێ بکارانین.

بۆ ئابۆریناسیا کامرانیێ یا کەڤنەشۆپ زەهمەتیەکە دن ئا گرانتر، کو مینا کو ل بەر چاڤان ڤەشارتی بە، ئەو راستیە کو هلبژارتن نیشانەیێن بکێماسی یێن تەرجیهان ئە، و تەرجیهـ ژی بۆ تشتێن کو خوەشهالیێ باشتر دکن نیشانەیێن بکێماسی نە. هەمان راستیێن کو نیشان ددن کو تەتمینا تەرجیهان خوەشهالیێ پێک نینە (باوەریێن خەلەت، کێماسیا ئاگاهیێ، تەرجیهێن دن ئێن بەرالیکری و نەئاقلی)، نیشان ددە کو هلبژارتن و تەرجیهـ جارنان نیشانەیێن خوەشهالیێ یێن خەلەت ئن. وەکی دن، دەما کو مرۆڤ قەبوول دکە کو تەرجیهـ، تەنێ هەکە ئاژان دەربارێ تشتێن کو بۆ وان دێ هاڤلدار ببن دادوەرێن باش بن، نیشانەیێن باش ئێن کامرانیێ نە، مرۆڤ خوە ب وێ گرێ ددە کو ئاژان دەربارێ تشتێن کو بۆ وان دێ هاڤلدار ببن هەر تم نە دادوەرێن باش ئن، هەتا دەما کو خوەدیێ هەموو ئاگاهیا هەوجە بن ژی. دبە کو د هن دەقبەندان دە، ئەڤ ئاریشە بچووک بن. وەکی میناک، تەرجیهێن مرۆڤان ئێن د ناڤبەرا ئۆتۆمۆبیلێن نوو دە ب پرانی بەرژەوەندیهەز ئن، باش هاتنە فکرین و ئاگاهیێن باش ڤەدهەوینن. د هن دەقبەندێن دن دە، وەکی پاراستنا هاوردۆرێ، تەرجیهێن بۆ پاشگوهکرنا ئاریشەیان ب پرانی ئاگاهیێن کێم ڤەدهەوینن، ل ئالیێ دن، تەرجیهێن پۆلیتیکایێن چالاکیێ بۆ چارەسەرکرنا ئاریشەیێن هاوردۆرێ، نە پێکان ئە کو بۆ کامرانیێ ببن رێبەرەکە باش.

بۆ ئابۆریناسێن نۆرماتیڤ، پاشگوهکرنا ڤان ئاریشەیان، هێسانیەکە مەزن پەیدا کریە. هەکە هلبژارتنێن مرۆڤان تەرجیهێن وان دەردخینە هۆلێ، کو ئەڤ یەک نیشان ددە کا ژ بۆ وان چ باش ئە، وێ دەمێ، وەکی کو بەرێ هاتیە ڤەگۆتن، چالاکیا هکومەتێ بۆ بەرالیکرنا هلبژارتنێن کەسەکی، ت جاری نکارە وی کەسی باشتر بکە، و ژ بەر ڤێ ژی پرسێن ل سەر پەژراندنا ئان رەدکرنا سیاسەتێن پاتەرنالیستیک نکارن دەرکەڤن هۆلێ. لێ بەلێ، وەرە شیرەتکرن ئان نا، پاتەرنالیزما سەرکەتی نە نەپێکان ئە؛ و کارێن داوی یێن ئابۆریناسێن رەفتاری، کو گەلەک کێماسیێن سیستەماتیک ئێن موزاکەرەیێ بەلگە کرنە، پرسێن د دەربارێ پاتەرنالیزمێ دە دیسا ئانینە رۆژەڤێ (ئارەلی 2009، کاهنەمان 2011). هن ئابۆریناس، ل رێیێن تەسبیتکرنا تەرجیهێن ئراستئ ئێن ئاژانەکی گەریانە (وەکی کو ژ ئالیێ ئنفانتە ئەت ئال. 2016 ڤە هاتیە شایەساندن). هنەکێن دن دۆز کرنە کو سیاسەتمەدار، دەما د رەوشا کو ژ ئالیێ دارازێن خراب ئان باوەریێن خەلەت ڤە تێن شەوشاندن تەرجیهان بێهوکم دهێلن، دڤێ ل هەمبەر تەرجیهێن ئاژانان ئێن د ناڤبەرا هەدەف ئان ئارمانجێن وان دە رێزدار بن (تهالەر ئاند سونستەئن 2008، لە گراند ئاند نەو 2015). ب سەر دە، پێشنیازا تهالەر و سونستەئن کو دڤێ هکومەت بۆ کو مرۆڤ هلبژارتنێن باشتر بکن رێبازێن نە-زۆردار («نقوچک») کشف بکن، د ناڤ سیاسەتمەداران دە پۆپولەر بوویە، و مهتەمەلەن نیقاشا فەلسەفی یا ل سەر پاتەرنالیزمێ، ژ لێهووربوونا ملل (1859) ئا ل سەر ژێدووربوونا زۆرداریێ وێ دە بریە (سهففرن 2000، هائوسمان ئاند وەلجهـ 2010، لە گراند ئاند نەو 2015).

6.3 د ئابۆریناسیا نۆرماتیڤ دە مەیلێن دن

تەڤی کو ئابۆریناسیا کامرانیێ و فکارێن ل سەر برشتیێ، د ئابۆریناسیا نۆرماتیڤ دە سەردەست ئن ژی، ئەو، مژارێ ناقەدینن، و ئابۆریناسان، ب هەڤکاریا فەلسەفەڤانان، د وارێ سنجناسیێ، و فەلسەفەیا جڤاکی و سیاسی یا نۆرماتیڤ دە بۆ خەباتێن هەمدەم تەڤکاریێن گرینگ کرنە. بەشا 5.2 و بەشا 5.3، دەربارێ تەڤکاریێن بۆ تەئۆریا هلبژارتنا جڤاکی و تەئۆریا لیستکێ هن تووانجان پێشکێش دکە. ب سەر دە، ئابۆریناس و فەلسەفەڤان، بۆ کو بکاربن ئاموورێن داهووراندنێن ئابۆریناسیی ب کار بینن، ل سەر ئاریشەیا پێناسەیەکە فەرمی یا ئازادیێ خەبتینە (پاتتانائک ئاند خو 1990، سەن 1988، 1990، 1991، جارتەر 1999، سوگدەن 2018). یێن دن، پێناسەیێن فەرمی یێن فۆنکسیۆنێن کامرانیا جڤاکی ئاڤا کرنە، کو بەرژەوەندیێن کەسێن کو کێمتر باش ئن ددن پێش، ئان وەکهەڤیا چاڤکانیان، فرسەندان و ئەنجامان دپارێزن، و ئان ژی دەر بارێ نەوەکهەڤیان دە بەرپرسیاریێن تاکەکەسی و جڤاکی ژ هەڤ جودا دکن (پازنەر ئاند سجهمەئدلەر 1974، ڤاران 1974، 1975، رۆئەمەر 1986ب، 1987، فلەئوربائەی 1995، 2008، فلەئوربائەی ئاند مانقوئەت 2014، گرەئاڤەس 2015، مججارتهی 2015، 2017). ژۆهن رۆئەمەر، ب مۆدەلکرنا هەمدەم ئا ئابۆریناسیێ، پێناسەکرنێن تەکووز ئێن کەدخواریێ پێشکێش کرنە (1982). ئامارتیا سەن و مارتها نوسسبائوم، تەنێ د دەربارێ فکارێن مناسب ئێن ئابۆریناسیا نۆرماتیڤ دە د چارچۆڤەیا پێکاریان دە ب پێشڤەبرنا شرۆڤەیێن نوو نەمان (سەن 1992، نوسسبائوم ئاند سەن 1993، نوسسبائوم 2000)، کو سەن، ب پێناسەکرنا وەکهەڤیپارێزیێ و ب تەڤدیرێن کراری یێن بێپارهشتنێ ڤە گرێ ددە (1999). د ناڤبەرا ئابۆریناسیا نۆرماتیڤ و فەلسەفەیا ئەخلاقی دە گەلەک هەڤباندۆریێن زندی هەنە. هەر وها ژ ئەنتریێن ل سەر ئازادیپارێزی، پاتەرنالیزم، وەکهەڤیپارێزی و ئابۆریناسی [نۆرماتیڤ] و ئەدالەتا ئابۆریی ژی بنێرن.

7. ئەنجام

سینۆرێن د ناڤبەرا ئابۆریناسی و فەلسەفەیێ دە ب مەتۆدۆلۆژی، ئاقلیتی، سنجناسی و فەلسەفەیا جڤاکی و سیاسی یا نۆرماتیڤ رە ئەلەقەدار ئن، و ب چالاکیان تژی نە. ئەڤ چالاکی تێڤەل ئن و ب پرسێن پر جودا رە ئەلەقەدار ئن. تەڤی کو گەلەک ژ ڤان ب هەڤ ڤە گرێدایی نە، فەلسەفەیا ئابۆریناسیێ نە تەنێ تەشەبوسەکە یەککری یە. ئەو بەرهەڤۆکەکە ڤەپرسینێن جودا یە، کو ب سایا پێوەندیێن د ناڤبەرا پرسان دە، و باندۆرا سەردەست ئا مۆدەل و تەکنیکێن ئابۆریناسیا سەرەکە ب هەڤ ڤە تێن گرێدان.

بیبلیۆگرافی

ببلیۆگرافیا ل ژێر، نە گشگر ئە. بۆ گۆتارێن د بەرهەڤۆکان دە ب گەلەمپەری ژ سەرلێدانێن جودا دوور دسەکنە. گۆتارێن ل سەر مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ ژ هەژمارێن ل سەر فەلسەفە و ئابۆریناسیێ جهێ رێز ناکە. هەژمارەکە مەزن ئا گۆتارێن ل سەر فەلسەفەیا ئابۆریناسیێ دکارن د کۆڤارێن ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، تهە ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی دە رێزەهەژمارێن سالانە یێن رەسەئارجهـ ئن تهە هستۆری ئۆف ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت ئاند مەتهۆدۆلۆگی دە وەرن دیتن.

دبە کو خوەندەڤان بخوازن سەری ل ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، ڤۆل. 8، نۆ. 1، مارجهـ 2001 مللەننوم سیمپۆسوم ئۆن «تهە پاست، پرەسەنت ئاند فوتورە ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی» تهە و بندەر ئەت ئال. 2016 ژی بخن. د دەربارێ مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیی دە بۆ نێرینەکە گەلەمپەر ئا ئانسیکلۆپەدیک ژ هاندبۆئۆک ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی ئا کو ئەدیتۆری ژ ئالیێ داڤس، هاندس، ئاند مäک ڤە هاتیە کرن بنێرن. بۆ بیبلیۆگرافیەکە گشگر ئا خەباتێن ل سەر مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیێ یێن هەتا 1988ان، ژ رەدمان 1989 بنێرن. گۆتارێن د کۆڤارێن ئابۆریناسیێ دە د تهە ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج لتەراتورە دە تێن ئیندەکسکرن، و ئندەخ ئۆف ئەجۆنۆمج ئارتجلەس ئن ژۆئورنال ئاند جۆللەجتڤە ڤۆلومەس ژی بەرهەڤۆکان ئیندەکس دکە. خەباتێن ل سەر مەتۆدۆلۆژیێ ئێن ژ 1991ان ڤر ڤە دکارن د بن هەژمارا ب4 دە بێن دیتن. خەباتێن ل سەر سنجناسی و ئابۆریناسیێ دکارن د بن هەژمارێن ئا13، د6 و ئ3 دە بێن دیتن. نیقاشێن ل سەر ئاقلیتی و تەئۆریا لیستکێ دکارن د بن هەژمارێن ئا1، ج7، د00، د7، د8 و د9 دە بێن دیتن.

مەتۆدۆلۆژیا ئابۆریناسیی

• ئاجکرۆید، س. ئاند س. فلەئەتوۆئۆد، 2004. جرتجال رەئالست ئاپپلجاتۆنس ئن ئۆرگانساتۆن ئاند ماناگەمەنت ستودەس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• ئالجهان، ئا.، 1950. «ئونجەرتائنتی، ئەڤۆلوتۆن ئاند ئەجۆنۆمج تهەئۆری»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 57: 211–21.
• ئالت، ژ.، م. لەڤ، ئاند ئە. ئۆسترۆم (ئەدس.)، 1999. جۆمپەتتۆن ئاند جۆئۆپەراتۆن: جۆنڤەرساتۆنس وتهـ نۆبەلستس ئابۆئوت ئەجۆنۆمجس ئاند پۆلتجال سجەنجە، نەو یۆرک: روسسەلل ساگە فۆئونداتۆن.
• ئامارگلۆ، ژ.، س. جوللەنبەرگ، د. روججۆ (ئەدس.)، 2001. پۆست-مۆدەرنسم، ئەجۆنۆمجس ئاند کنۆولەدگە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• ئانگیرۆئوس، گ.، 1967. «رەفوتاتۆن ئۆر جۆمپارسۆن؟» برتسهـ ژۆئورنال فۆر تهە پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، 17: 279–96.
• ئاردالان، ک.، 2016، پارادگمس ئن پۆلتجال ئەجۆنۆمی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• ئارەلی، د.، 2009، پرەدجتابلی ئرراتۆنال: تهە هددەن فۆرجەس تهات سهاپە ئۆئور دەجسۆنس، نەو یۆرک، هارپەر.
• ئاررۆو، ک.، 1968. «ئەجۆنۆمج ئەقوئلبروم»، پپ. 376–89، ئنتەرناتۆنال ئەنجیجلۆپەدا ئۆف تهە سۆجال سجەنجەس، نەو یۆرک: ماجمللان.
• –––، 1974. تهە لمتس ئۆف ئۆرگانزاتۆن، نەو یۆرک: نۆرتۆن.
• ئاررۆو، ک. ئاند ف. هاهن، 1971. گەنەرال جۆمپەتتڤە ئانالیسس، سان فرانجسجۆ: هۆلدەن-دای.
• ئاروکا، ی.، 2015. ئەڤۆلوتۆناری فۆئونداتۆنس ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە: هۆو جان سجەنتستس ستودی ئەڤۆلڤنگ ئەجۆنۆمج دۆجترنەس فرۆم تهە لاست جەنتورەس؟، نەو یۆرک: سپرنگەر.
• ئائوەرباجهـ، پ.، 2016، سۆجالست ئۆپتمسم: ئان ئالتەرناتڤە پۆلتجال ئەجۆنۆمی فۆر تهە توەنتی-فرست جەنتوری، نەو یۆرک: پالگراڤە ماجمللان.
• ئایەر، ئا.، 1936. لانگوئاگە، تروتهـ ئاند لۆگج، 2ند ئەدتۆن، رەپرنتەد نەو یۆرک: دۆڤەر، 1946.
• باجکهۆئوسە، ر. (ئەد.)، 1994. نەو پەرسپەجتڤەس ئۆن ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 1997. تروتهـ ئاند پرۆگرەسس ئن ئەجۆنۆمج کنۆولەدگە، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• –––، 2009. «تهە رسە ئاند فالل ئۆف پۆپپەر ئاند لاکاتۆس ئن ئەجۆنۆمجس»، پپ. 25-48 ئۆف مäک، ئەت ئال، (2009).
• –––، 2010. تهە پوززلە ئۆف مۆدەرن ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• باجکهۆئوسە، ر.، د. هائوسمان، ئاند و. مäک (ئەدس.)، 1998. ئەجۆنۆمجس ئاند مەتهۆدۆلۆگی: جرۆسسنگ بۆئوندارەس، لۆندۆن: پالگراڤە ماجمللان.
• باجکهۆئوسە، ر. ئاند س. مەدەما، 2009. «تهە دەفنتۆن ئۆف ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 23(1): 221–33.
• باجکهۆئوسە، ر. ئاند پ. فۆنتائنە (ئەدس.)، 2010. تهە ئونسۆجال سۆجال سجەنجە؟ ئەجۆنۆمجس ئاند نەئگهبۆرنگ دسجپلنەس سنجە 1945، دورهام، نج: دوکە ئونڤەرستی پرەسس.
• باجکهۆئوسە، ر.ئە. ئاند ب.و. باتەمان، 2011. جاپتالست رەڤۆلوتۆناری: ژۆهن ماینارد کەینەس، جامبردگە ئاند لۆندۆن: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• بالزەر، و. ئاند ب. هاممنگا (ئەدس.)، 1989. پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، دۆردرەجهت: کلووەر-نژهۆفف.
• باردسلەی، نجهۆلاس ئاند رۆبن جوبتت، 2009. ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس: رەتهنکنگ تهە رولەس، پرنجەتۆن، پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• بارکەر، د. ئاند ئە. کوئپەر (ئەدس.)، 2003. تۆوارد ئا فەمنست پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• باتەمان، ب.، 1990. «کەینەس، ئندوجتۆن ئاند ئەجۆنۆمەترجس»، هستۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 22: 359–79.
• بائومبەرگەر، ژ.، 1977. «نۆ کوهنان رەڤۆلوتۆنس ئن ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج ئسسوئەس، 11: 1–20.
• باڤەتتا، سەباستانۆ، پەترۆ ناڤاررا، ئاند دارۆ مائمۆنە، 2014، فرەئەدۆم ئاند تهە پورسوئت ئۆف هاپپنەسس: ئان ئەجۆنۆمج ئاند پۆلتجال پەرسپەجتڤە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• بەئار، د. ئاند د. ئۆرر، 1967. «لۆگج ئاند ئەخپەدەنجی ئن ئەجۆنۆمج تهەئۆرزنگ»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 75: 188–96.
• بەجکەر، گ.، 1962. «ئرراتۆنال بەهاڤۆر ئاند ئەجۆنۆمج تهەئۆری»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 70: 1–13.
• –––، 1976. تهە ئەجۆنۆمج ئاپپرۆئاجهـ تۆ هومان بەهاڤۆر، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• بەجکەرت، ژ.، 2016، ئماگنەد فوتورەس: فجتۆنال ئەخپەجتاتۆنس ئاند جاپتالست دینامجس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• بەئەد، ج.، 1991. «پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە ئاند جۆنتەمپۆراری ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف پۆست کەینەسان ئەجۆنۆمجس، 13: 459–94.
• بەگگ، د.، 1982. تهە راتۆنال ئەخپەجتاتۆنس رەڤۆلوتۆن ئن ماجرۆئەجۆنۆمجس: تهەئۆرەس ئاند ئەڤدەنجە، بالتمۆرە: ژۆهنس-هۆپکنس ئونڤەرستی پرەسس.
• بەلل، د. ئاند ئ. کرستۆل (ئەدس.)، 1981. تهە جرسس ئن ئەجۆنۆمج تهەئۆری، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.
• بەن-نەر، ئا. ئاند ل. پوتتەرمان (ئەدس.)، 1998. ئەجۆنۆمجس، ڤالوئەس ئاند ئۆرگانزاتۆن، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• بەرگەر، ل.، 1989. «ئەجۆنۆمجس ئاند هەرمەنەئوتجس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 5: 209–34.
• بهاسکار، ر.، م. ئارجهەر، ئا. جۆللەر، ت. لاوسۆن، ئاند ئا. نۆررە (ئەدس.)، 1998. جرتجال رەئالسم، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• بللنگس، د.، 2016، ئنترۆدوجنگ ئەجۆنۆمج ئاجتوئالسم، 2ند ئەدتۆن، بلۆئۆمنگتۆن، ئن: ئائوتهۆر هۆئوسە.
• بندەر، ج.، ج. هەئلمانن، ئاند ژ. ڤرۆمەن، 2016. تهە فوتورە ئۆف تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• برکس، س.، 2015، رەتهنکنگ ئەجۆنۆمجس: فرۆم ئانالۆگەس تۆ تهە رەئال وۆرلد، نەو یۆرک: سپرنگەر.
• برنەر، ژ.، 1990. ستراتەگەس ئاند پرۆگراممەس ئن جاپتال تهەئۆری: ئا جۆنتربوتۆن تۆ تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف تهەئۆری دەڤەلۆپمەنت، پهـ.د. دسسەرتاتۆن، ئونڤەرستی ئۆف ئامستەردام.
• بلائوگ، م.، 1975. تهە جامبردگە رەڤۆلوتۆن. سوججەسس ئۆر فائلورە؟، لۆندۆن: ئنستتوتە ئۆف ئەجۆنۆمج ئاففائرس.
• –––، 1976. «کوهن ڤەرسوس لاکاتۆس ئۆر، پارادگمس ڤەرسوس رەسەئارجهـ پرۆگراممەس ئن تهە هستۆری ئۆف ئەجۆنۆمجس»، ئن لاتسس (ئەد.) 1976، پپ. 149–80.
• –––، 1980ا. تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمجس: ئۆر هۆو ئەجۆنۆمستس ئەخپلائن، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس؛ سەجۆند ئەدتۆن 1992.
• –––، 1980ب. ئا مەتهۆدۆلۆگجال ئاپپرائسال ئۆف مارخان ئەجۆنۆمجس، ئامستەردام: نۆرتهـ-هۆللاند.
• بلندەر، ئا.، 1974. «تهە ئەجۆنۆمجس ئۆف بروسهنگ تەئەتهـ»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 82: 887–91.
• –––، 1990. «لەئارننگ بی ئاسکنگ تهۆسە وهۆ ئارە دۆئنگ»، ئەئاستەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 16: 297–306.
• بۆئەهم، س. ئەت ئال (ئەدس.)، 2002. ئس تهەرە پرۆگرەسس ئن ئەجۆنۆمجس؟ کنۆولەدگە، تروتهـ ئاند تهە هستۆری ئۆف ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• بۆئەتتکە، پ.ژ. (ئەد.)، 2010. هاندبۆئۆک ئۆن جۆنتەمپۆراری ئائوستران ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام، ئوک ئاند نۆرتهامپتۆن، ما: ئەلگار.
• بۆئەتتکە، پ. ئاند، ج. جۆینە، ئەدس. 2015، تهە ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف ئائوستران ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• بۆلاند، ل.، 1979. «ئا جرتقوئە ئۆف فرەدمانئس جرتجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج لتەراتورە، 17: 503–22.
• –––، 1982. تهە فۆئونداتۆنس ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆد، لۆندۆن: گەئۆرگە ئاللەن & ئونون.
• –––، 1989. تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمج مۆدەل بوئلدنگ: مەتهۆدۆلۆگی ئافتەر ساموئەلسۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 1992. تهە پرنجپلەس ئۆف ئەجۆنۆمجس: سۆمە لەس می تەئاجهەرس تۆلد مە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 1997. جرتجال ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی: ئا پەرسۆنال ئۆدیسسەی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 2014. مۆدەل بوئلدنگ ئن ئەجۆنۆمجس: ئتس پورپۆسەس ئاند لمتاتۆنس، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2017. ئەقوئلبروم مۆدەلس ئن ئەجۆنۆمجس: پورپۆسەس ئاند جرتجال لمتاتۆنس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• بۆنار، ژ.، 1893. پهلۆسۆپهی ئاند پۆلتجال ئەجۆنۆمی، رەپرنتەد لۆندۆن: ئاللەن & ئونون، 1967.
• بۆئولدنگ، ک.، 1970. ئەجۆنۆمجس ئاس ئا سجەنجە، نەو یۆرک: مجگراو-هلل.
• بۆئولەر، ب.، 1991. «پسجەس ئەجۆنۆمجوس: تهە فسهـ ئاس ئەجۆنۆمج مان»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 7: 83–86.
• بۆئومانس، م.، 2015، سجەنجە ئۆئوتسدە تهە لابۆراتۆری. مەئاسورەمەنت ئن فەلد سجەنجە ئاند ئەجۆنۆمجس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• بۆئومانس، م. ئاند ژ.ب. داڤس، 2015. ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی: ئوندەرستاندنگ ئەجۆنۆمجس ئاس ئا سجەنجە، 2ند ئەدتۆن، نەو یۆرک: پالگراڤە ماجمللان.
• بۆیلان، ت. ئاند پ. ئۆئگۆرمان، 1995. بەیۆند رهەتۆرج ئاند رەئالسم ئن ئەجۆنۆمجس: تۆواردس ئا رەفۆرمولاتۆن ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• بۆیلان، ت. ئاند پ. ئۆئگۆرمان (ئەدس.)، 2007. پۆپپەر ئاند ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی: جۆنتەمپۆراری جهاللەنگەس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• براناس–گارزا، پ. ئاند ئا. جابرالەس (ئەدس.)، 2015. ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس، 2 ڤۆلومەس، لۆندۆن: ماجمللان.
• برای، ژ.، 1977. «تهە لۆگج ئۆف سجەنتفج مەتهۆد ئن ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج ستودەس، 4: 1–28.
• برەننان ژ. ئاند پ. ژاوۆرسک، 2016. مارکەتس وتهۆئوت لمتس: مۆرال ڤرتوئەس ئاند جۆممەرجال ئنتەرەستس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• برەننان، ت.، 1989. «ئا مەتهۆدۆلۆگجال ئاسسەسسمەنت ئۆف مولتپلە ئوتلتی فرامەوۆرکس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 5: 189–208.
• برۆنفەنبرەننەر، م.، 1971. «تهە ستروجتورە ئۆف رەڤۆلوتۆنس ئن ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت»، هستۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 3: 136–51.
• برۆئۆمە، ژ.، 2012، جلماتە ماتتەرس: ئەتهجس ئن ئا وارمنگ وۆرلد، نەو یۆرک: نۆرتۆن.
• برۆئوسسەئاو، ئە. ئاند ژ. گلاجهانت (ئەدس.)، 2008. نەو ئنستتوتۆنال ئەجۆنۆمجس: ئا گوئدەبۆئۆک، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• برۆون، ئاندرەو ئاند ستەڤە فلەئەتوۆئۆد، 2003. جرتجال رەئالسم ئاند مارخسم، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• برون، ل.، 2012، تهە گەنەسس ئاند ئەتهۆس ئۆف تهە مارکەت، نەو یۆرک: پالگراڤە-ماجمللان.
• بروننەر، ک.، 1969. «‘ئاسسومپتۆنسئ ئاند تهە جۆگنتڤە قوئالتی ئۆف تهەئۆرەس»، سینتهەسە، 20: 501–25.
• برزەزنسک، ژ.، ف. جۆنگلۆنە، ر. کوئپەرس، ئاند ل. نۆواک (ئەدس.)، 1990. ئدەئالزاتۆن ئ: گەنەرال پرۆبلەمس (پۆزنان ستودەس ئن تهە پهلۆسۆپهی ئۆف تهە سجەنجەس ئاند هومانتەس، ڤۆلومەس 16)، ئامستەردام: رۆدۆپ.
• بوجهانان، ژ.، 1958. «جەتەرس پاربوس: سۆمە نۆتەس ئۆن مەتهۆدۆلۆگی»، سۆئوتهەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 24: 259–70.
• –––، 1975. تهە لمتس ئۆف لبەرتی: بەتوەئەن ئانارجهی ئاند تهە لەڤاتهان، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• –––، 1979. وهات سهۆئولد ئەجۆنۆمستس دۆ؟ ئنداناپۆلس: لبەرتی پرەسس.
• –––، 2007. ئەجۆنۆمجس فرۆم تهە ئۆئوتسدە ئن: «بەتتەر تهان پلۆونگ» ئاند بەیۆند، جۆللەگە ستاتۆن: تەخاس ئا&م ئونڤەرستی پرەسس.
• بوجهانان، ژ. ئاند ڤ. ڤانبەرگ، 1979. «تهە مارکەت ئاس ئا جرەئاتڤە پرۆجەسس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 7: 167–86.
• بوئەجهنەر، م.ن.، 2011. ئۆبژەجتڤە ئەجۆنۆمجس: هۆو ئاین راندئس پهلۆسۆپهی جهانگەس ئەڤەریتهنگ ئابۆئوت ئەجۆنۆمجس، لانهام، مد: رۆومان ئاند لتتلەفەلد.
• جائرنەس، ژ.، 1875. تهە جهاراجتەر ئاند لۆگجال مەتهۆد ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 2ند ئەدتۆن، رەپرنتەد نەو یۆرک: ئا. م. کەللەی، 1965.
• جالدوەلل، ب.، 1982. بەیۆند پۆستڤسم: ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی ئن تهە توەنتەتهـ جەنتوری، لۆندۆن: ئاللەن & ئونون.
• –––، 1983. «تهە نەئۆجلاسسجال ماخمزاتۆن هیپۆتهەسس: جۆممەنت»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 75: 824–7.
• –––، 1990. «دۆئەس مەتهۆدۆلۆگی ماتتەر؟ هۆو سهۆئولد ئت بە پراجتجەد؟» فننسهـ ئەجۆنۆمج پاپەرس، 3: 64–71.
• –––، 1991. «جلارفینگ پۆپپەر»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج لتەراتورە، 29: 1–33.
• جالدوەلل، ب. (ئەد.)، 1984. ئاپپرائسال ئاند جرتجسم ئن ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: ئاللەن & ئونون.
• ––– (ئەد.)، 1993. تهە پهلۆسۆپهی ئاند مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• جامەرەر، ج.، 2003. بەهاڤۆرال گامە تهەئۆری: ئەخپەرمەنتس ئن ستراتەگج ئنتەراجتۆن، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2007. «نەئورۆئەجۆنۆمجس: ئوسنگ نەئورۆسجەنجە تۆ ماکە ئەجۆنۆمج پرەدجتۆنس»، ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 117: ج26–42.
• جامەرەر، ج.، گ. لۆئەوەنستەئن، ئاند م. رابن (ئەدس.)، 2003. ئادڤانجەس ئن بەهاڤۆرال ئەجۆنۆمجس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• جامەرەر، ج.، گ. لۆئەوەنستەئن ئاند د. پرەلەج، 2005. «نەئورۆئەجۆنۆمجس: هۆو نەئورۆسجەنجە جان ئنفۆرم ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج لتەراتورە، 43: 9–64.
• جامەرەر، ج.، ژ. جۆهەن، ئە. فەهر، پ. گلمجهەر، د. لائبسۆن، گ. لۆئەوەنستەئن، ئاند ر. مۆنتاگوئە، 2008. «نەئورۆئەجۆنۆمجس»، ئن ژ. کاگەل ئاند ئا. رۆتهـ (ئەدس.)، تهە هاندبۆئۆک ئۆف ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس، 2ند ئەدتۆن.
• جامەرەر، ج. ئاند گ. لۆئەوەنستەئن (ئەدس.)، 2013. ئادڤانجەس ئن بەهاڤۆرال ئەجۆنۆمجس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• جاپلن، ئا. ئاند ئا. سجهۆتتەر (ئەدس.)، 2008. هاندبۆئۆک ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• جارپەنتەر، ژەففرەی، گلەنن هاررسۆن، ئاند ژۆهن لست (ئەدس.)، 2005. رەسەئارجهـ ئن ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس، بنگلەی، ئوک: ئەمەرالد پوبلسهنگ.
• جارتەر، م. ئاند ر. ماددۆجک، 1984. راتۆنال ئەخپەجتاتۆنس: ماجرۆئەجۆنۆمجس فۆر تهە 1980س؟ لۆندۆن: ماجمللان.
• جهپمان، ژ.، 1965. «تهە ناتورە ئاند مەئاننگ ئۆف ئەقوئلبروم ئن ئەجۆنۆمج تهەئۆری»، ئن د. مارتندالە (ئەد.)، فونجتۆنالسم ئن تهە سۆجال سجەنجەس: تهە سترەنگتهـ ئاند لمتس ئۆف فونجتۆنالسم ئن ئانتهرۆپۆلۆگی، ئەجۆنۆمجس، پۆلتجال سجەنجە ئاند سۆجۆلۆگی، پهلادەلپها: ئامەرجان ئاجادەمی ئۆف پۆلتجال ئاند سۆجال سجەنجە، پپ. 35–64.
• جلارک، ئاندرەو ئاند ساراهـ فلèجهە، 2018. تهە ئۆرگنس ئۆف هاپپنەسس: تهە سجەنجە ئۆف وەلل-بەئنگ ئۆڤەر تهە لفە جۆئورسە، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• جلفت، ئە.م. (ئەد.)، 2008. هۆو لانگوئاگە ئس ئوسەد تۆ دۆ بوسنەسس: ئەسسایس ئۆن تهە رهەتۆرج ئۆف ئەجۆنۆمجس، لەوستۆن، نی ئاند قوئەەنستۆن، ئۆنت.: ئەدون مەللەن پرەسس.
• جۆئاسە، ر.، 1960. «تهە پرۆبلەم ئۆف سۆجال جۆست»، ژۆئورنال ئۆف لاو ئاند ئەجۆنۆمجس، 3: 1–30.
• جۆئاتس، ئا.، 1969. «ئس تهەرە ئا ‘ستروجتورە ئۆف سجەنتفج رەڤۆلوتۆنسئ ئن ئەجۆنۆمجس؟» کیکلۆس، 22: 289–94.
• –––، 1982. «تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمجس: سۆمە رەجەنت جۆنتربوتۆنس»، کیلۆس، 35: 310–21.
• جۆددنگتۆن، ئا.، 1972. «پۆستڤە ئەجۆنۆمجس»، جانادان ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 5: 1–15.
• جۆددنگتۆن، ئا.، 1975. «تهە راتۆنالە ئۆف گەنەرال ئەقوئلبروم تهەئۆری»، ئەجۆنۆمج ئنقوئری، 13: 539–58.
• جۆهەن، ئ.، ن. دانەلس، ئاند ن.ئەیال (ئەدس.)، 2015،ئدەنتفەد ڤەرسوس ستاتستجال لڤەس: ئان ئنتەردسجپلناری پەرسپەجتڤە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• جۆلاندەر، د. ئاند ئا. کلامەر، 1987. «تهە ماکنگ ئۆف ئان ئەجۆنۆمست»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 1: 95–112.
• جۆلە، ک.، ژ. جامەرۆن، ئاند ج. ئەدواردس، 1991. وهات ئەجۆنۆمستس دساگرەئە، 2ند ئەد. لۆندۆن: لۆنگمانس.
• جۆلەمان، ژ.، 1984. «ئەجۆنۆمجس ئاند تهە لاو: ئا جرتجال رەڤەو ئۆف تهە فۆئونداتۆنس ئۆف تهە ئەجۆنۆمج ئاپپرۆئاجهـ تۆ لاو»، ئەتهجس، 94: 649–79.
• جۆللنس، هـ.، 1991. «تهە مەئاننگ ئۆف رەپلجاتۆن ئاند تهە سجەنجە ئۆف ئەجۆنۆمجس»، هستۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 23: 123–42.
• جۆئۆک، س.ژ.، 2009. تهە ئنتەللەجتوئال فۆئونداتۆن ئۆف ئالفرەد مارسهاللئس ئەجۆنۆمج سجەنجە: ئا رۆئوندەد گلۆبە ئۆف کنۆولەدگە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• جۆئۆتەر، ر. ئاند پ. راپپۆپۆرت، 1984. «وەرە تهە ئۆردنالستس ورۆنگ ئابۆئوت وەلفارە ئەجۆنۆمجس؟» ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج لتەراتورە، 22: 507–30.
• جۆینە، ج. ئاند ڤ. ستۆرر (ئەدس.)، 2015. نەو تهنکنگ ئن ئائوستران پۆلتجال ئەجۆنۆمی، بنگلەی، ئوک: ئەمەرالد پوبلسهنگ.
• جرەسپۆ، ر.، 2013. پهلۆسۆپهی ئۆف تهە ئەجۆنۆمی: ئان ئارستۆتەلان ئاپپرۆئاجهـ، نەو یۆرک: سپرنگەر.
• جرۆسس، ر.، 1982. «تهە دوهەم-قوئنە تهەسس، لاکاتۆس ئاند تهە ئاپپرائسال ئۆف تهەئۆرەس ئن ماجرۆئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 92: 320–40.
• جوللەنبەرگ، س.، ژ. ئامارگلۆ، ئاند ف. روججۆ (ئەدس.)، 2001. پۆستمۆدەرنسم، ئەجۆنۆمجس، ئاند کنۆولەدگە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• جیەرت، ر.، ئاند ئە. گرونبەرگ، 1963. «ئاسسومپتۆن، پرەدجتۆن ئاند ئەخپلاناتۆن ئن ئەجۆنۆمجس»، ئن جیەرت ئاند مارجهـ 1963، پپ. 298–311.
• جیەرت، ر. ئاند گ. پۆتتنگەر، 1979. «تۆواردس ئا بەتتەر مجرۆ-ئەجۆنۆمج تهەئۆری»، پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، 46: 204–22.
• داننەر، پ.، 2002. تهە ئەجۆنۆمج پەرسۆن، لانهام، مد: رۆومان ئاند لتتلەفەلد.
• دئائوتومە، ئا. ئاند ژ. جارتەلەر (ئەدس.)، 1997. ئس ئەجۆنۆمجس بەجۆمنگ ئا هارد سجەنجە؟، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• داڤەس، وللام، 2015. تهە هاپپنەسس ئندوستری: هۆو تهە گۆڤەرنمەنت ئاند بگ بوسنەسس سۆلد ئوس وەلل-بەئنگ، لۆندۆن: ڤەرسۆ.
• داڤس، ژ.، 2003. تهە تهەئۆری ئۆف تهە ئندڤدوئال ئن ئەجۆنۆمجس: ئدەنتتی ئاند ڤالوئە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 2011. ئندڤدوئالس ئاند ئدەنتتی ئن ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• داڤس، ژ. (ئەد.)، 2006. رەجەنت دەڤەلۆپمەنتس ئن ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەدگار.
• داڤس، ژ. ئاند م. بۆئومانس، 2010. ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی: ئوندەرستاندنگ ئەجۆنۆمجس ئاس ئا سجەنجە، لۆندۆن: پالگراڤە.
• داڤس، ژ. ئاند د. وادە هاندس (ئەدس.)، 2011. تهە ئەلگار جۆمپانۆن تۆ رەجەنت ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• –––، 2015. رەفلەخڤتی ئاند ئەجۆنۆمجس: گەئۆرگە سۆرۆسئس تهەئۆری ئۆف رەفلەخڤتی ئاند تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• داڤس، ژ.، د. وادە هاندس، ئاند ئوسکال مäک (ئەدس.)، 1998. تهە هاندبۆئۆک ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• داڤس، ژ.، ئا. مارجانۆ، ئاند ژ. روندە (ئەدس.)، 2004. تهە ئەلگار جۆمپانۆن تۆ ئەجۆنۆمج ئاند پهلۆسۆپهی، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• دە ئالەسس، ل.، 1971. «رەڤەرسالس ئۆف ئاسسومپتۆنس ئاند ئمپلجاتۆنس»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 79: 867–77.
• دەئاتۆن، ئا.، 2010. «ئنسترومەنتس، راندۆمزاتۆن، ئاند لەئارننگ ئابۆئوت دەڤەلۆپمەنت»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج لتەراتورە، 48: 424–55.
• دەبرەو، گ.، 1959. تهەئۆری ئۆف ڤالوئە، نەو یۆرک: ولەی.
• دەککەر، ئە.، 2016، تهە ڤەننەسە ستودەنتس ئۆف جڤلزاتۆن: تهە مەئاننگ ئاند جۆنتەخت ئۆف ئائوستران ئەجۆنۆمجس رەجۆنسدەرەد، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• دەلۆرمە، ر.، 2010. دەئەپ جۆمپلەختی ئاند تهە سۆجال سجەنجەس: ئەخپەرەنجە، مۆدەللنگ ئاند ئۆپەراتۆنالتی (نەو هۆرزۆنس ئن ئنستتوتۆنال ئاند ئەڤۆلوتۆناری ئەجۆنۆمجس)، نۆرتهامپتۆن، ما ئاند جهەلتەنهام، ئوک: ئەلگار.
• دە مارجهـ، ن.، 1970. «تهە ئەمپرجال جۆنتەنت ئاند لۆنگەڤتی ئۆف رجاردان ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمجا، 37: 257–76.
• دە مارجهـ، ن. (ئەد.)، 1988. تهە پۆپپەران لەگاجی ئن ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ––– (ئەد.)، 1992. پۆست-پۆپپەران مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمجس: رەجۆڤەرنگ پراجتجە، بۆستۆن: کلووەر.
• دە مارجهـ، د. ئاند م. بلائوگ (ئەدس.)، 1991. ئاپپرائسنگ مۆدەرن ئەجۆنۆمجس: ستودەس ئن تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف سجەنتفج رەسەئارجهـ پرۆگرامس، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• دەڤرۆئەی، م.، 1990. «تهە باسە جامپ پارادۆخ: ئا رەفلەجتۆن ئۆن تهە پلاجە ئۆف تâتۆننەمەنت ئن گەنەرال ئەقوئلبروم تهەئۆری»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 6: 235–54.
• دەسنگ، پ.، 1982. سجەنجە ئاند ئدەئۆلۆگی ئن تهە پۆلجی سجەنجەس، نەو یۆرک: ئالدنە.
• دەترجهـ، ف. ئاند ج. لست، 2016. «مەنتالسم ڤەرسوس بەهاڤۆئورسم ئن ئەجۆنۆمجس: ئا پهلۆسۆپهی-ئۆف-سجەنجە پەرسپەجتڤە»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 32: 249–82
• دەتسجهـ، پ.، 2015، جاتجهنگ جاپتال: تهە ئەتهجس ئۆف تاخ جۆمپەتتۆن، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• دللارد، د.، 1978. «رەڤۆلوتۆنس ئن ئەجۆنۆمج تهەئۆری»، سۆئوتهەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 44: 705–24.
• دۆلان، ئە. (ئەد.)، 1976. تهە فۆئونداتۆنس ئۆف مۆدەرن ئائوستران ئەجۆنۆمجس، کانساس جتی: سهەئەد & وارد.
• دۆلان، پائول ئاند دانەل کاهنەمان، 2014. هاپپنەسس بی دەسگن: جهانگە وهات یۆو دۆ، نۆت هۆو یۆو تهنک نەو یۆرک: ئاڤەری پرەسس.
• دۆپفەر، ک. ئاند ژ. پۆتتس، 2008. تهە گەنەرال تهەئۆری ئۆف ئەجۆنۆمج ئەڤۆلوتۆن، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.
• ––– (ئەدس.)، 2014، تهە نەو ئەڤۆلوتۆناری ئەجۆنۆمجس، 3 ڤۆلومەس، جهەلتەنهام، و.ک.: ئەلگار.
• دۆو، س.، 1985. ماجرۆئەجۆنۆمج تهۆئوگهت: ئا مەتهۆدۆلۆگی ئاپپرۆئاجهـ، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.
• –––، 2002. ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی: ئان ئنقوئری، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2012. فۆئونداتۆنس فۆر نەو ئەجۆنۆمج تهنکنگ، لۆندۆن: پالگراڤە ماجمللان.
• دوفلۆ، ئەستهەر ئاند ئابهژت بانەرژەئە، 2011، پۆئۆر ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: پوبلج ئاففائرس.
• دوفلۆ، ئەستهەر ئاند ئابهژت بانەرژەئە، 2017، هاندبۆئۆک ئۆف فەلد ئەخپەرمەنتس،ئامستەردام: نۆرتهـ-هۆللاند.
• دوگگەر، و.، 1979. «مەتهۆدۆلۆگجال دففەرەنجەس بەتوەئەن ئنستتوتۆنال ئاند نەئۆجلاسسجال ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج ئسسوئەس، 13: 899–909.
• دورلائوف، ستەڤەن ئاند لاورەنجە بلومە (ئەدس.)، 2009، بەهاڤۆئورال ئاند ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: ماجمللان.
• دیکە، ج.، 1981. پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، ئەنگلەوۆئۆد جلففس، نژ: پرەنتجە-هالل.
• ئەدواردس، پ.، ژ. ماهۆنەی، ئاند س. ڤنجەنت (ئەدس.)، 2014،ستودینگ ئۆرگانزاتۆنس ئوسنگ جرتجال رەئالسم: ئا پراجتجال گوئدە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ئەئجهنەر، ئا.، 1983. «وهی ئەجۆنۆمجس ئس نۆت یەت ئا سجەنجە»، ئن ئا. ئەئجهنەر (ئەد.)، وهی ئەجۆنۆمجس ئس نۆت یەت ئا سجەنجە، ئارمۆنک، نی: م.ئە. سهارپە، پپ. 205–41.
• ئەلستەر، ژ.، 1985. ماکنگ سەنسە ئۆف مارخ، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ئەلستەر، ژ. ئاند ژ. رۆئەمەر (ئەدس.)، 1991. ئنتەرپەرسۆنال جۆمپارسۆنس ئۆف وەلل-بەئنگ، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ئەنگلە، ر.، د. هەندری، ئاند ژ. رجهارد، 1983. «ئەخۆگەنەئتی»، ئەجۆنۆمەترجا، 51: 277–304.
• ئەنگەلسکرجهەن، هـ.، 2011. جاپتال ئاس ئا سۆجال کند: دەفنتۆنس ئاند ترانسفۆرماتۆنس ئن تهە جرتقوئە ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.
• ئەپستەئن، بران، 2015، تهە ئانت تراپ: رەبوئلدنگ تهە فۆئونداتۆنس ئۆف تهە سۆجال سجەنجەس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ئەتزۆن، ئا.، 1988. تهە مۆرال دمەنسۆن. تۆوارد ئا نەو ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: ماجمللان.
• –––، 2018، هاپپنەسس ئس تهە ورۆنگ مەترج: ئا لبەرال جۆممونتاران رەسپۆنسە تۆ پۆپولسم، نەو یۆرک: سپرنگەر.
• فاما، ئە.، 1980. «ئاگەنجی پرۆبلەمس ئاند تهە تهەئۆری ئۆف تهە فرم»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 88: 288–307.
• فەربەر، م. ئاند ژ. نەلسۆن (ئەدس.)، 2003. فەمنست ئەجۆنۆمجس تۆدای: بەیۆند ئەجۆنۆمج مان، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• فسهەر، ر.، 1986. تهە لۆگج ئۆف ئەجۆنۆمج دسجۆڤەری: نەئۆجلاسسجال ئەجۆنۆمجس ئاند تهە مارگنال رەڤۆلوتۆن، نەو یۆرک: نەو یۆرک ئونڤەرستی پرەسس.
• فلەئەتوۆئۆد، س. (ئەد.)، 1999. جرتجال رەئالسم ئن ئەجۆنۆمجس: دەڤەلۆپمەنت ئاند دەباتە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• فۆلدڤاری، ف. (ئەد.)، 1996. بەیۆند نەئۆجلاسسجال ئەجۆنۆمجس: هەتەرۆدۆخ ئاپپرۆئاجهەس تۆ ئەجۆنۆمج تهەئۆری، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• فۆخ، گ.، 1997. رەئاسۆن ئاند رەئالتی ئن تهە مەتهۆدۆلۆگەس ئۆف ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• فرانک، ر.، 1988. پاسسۆنس وتهن رەئاسۆن: تهە ستراتەگج رۆلە ئۆف تهە ئەمۆتۆنس، نەو یۆرک: و. و. نۆرتۆن.
• فرانکفورتەر، گ. ئاند ئە. مجگۆئون (ئەدس.)، 2002. فرۆم ئندڤدوئالسم تۆ تهە ئندڤدوئال: ئدەئۆلۆگی ئاند ئنقوئری ئن فنانجال ئەجۆنۆمجس، ئالدەرسهۆت: ئاسهگاتە.
• فراسەر، ل.، 1937. ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت ئاند لانگوئاگە. ئا جرتقوئە ئۆف سۆمە فوندامەنتال جۆنجەپتس، لۆندۆن: ئا & ج بلاجک.
• فرەئەدمان، ج.ف.، 2008. جهجاگۆ فوندامەنتالسم: ئدەئۆلۆگی ئاند مەتهۆدۆلۆگی ئن ئەجۆنۆمجس، هاجکەنساجک، نژ: وۆرلد سجەنتفج.
• فرەی، ب.، 1999. ئەجۆنۆمجس ئاس ئا سجەنجە ئۆف هومان بەهاڤۆئور: تۆواردس ئا نەو سۆجال سجەنجە پارادگم، 2ند ئەدتۆن، دۆردرەجهت: کلووەر.
• –––، 2010. هاپپنەسس: ئا رەڤۆلوتۆن ئن ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: ما: مت پرەسس.
• –––، 2018. ئەجۆنۆمجس ئۆف هاپپنەسس، نەو یۆرک: سپرنگەر
• فرێجهەتتە، گوئللائومە ئاند ئاندرەو سجهۆتتەر، 2015. هاندبۆئۆک ئۆف ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• فرەدمان، م.، 1953. «تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف پۆستڤە ئەجۆنۆمجس»، ئەسسایس ئن پۆستڤە ئەجۆنۆمجس، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس، پپ. 3–43.
• –––، 1970. «لەئۆن والراس ئاند هس ئەجۆنۆمج سیستەم»، ئن ئ. رما (ئەد.)، رەئادنگس ئن تهە هستۆری ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری، نەو یۆرک: هۆلت، رنەهارت & ونستۆن، پپ. 145–53.
• فوللبرۆئۆک، ئە.، 2004. ئا گوئدە تۆ وهاتئس ورۆنگ وتهـ ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: ئانتهەم پرەسس.
• فوللبرۆئۆک، ئە. (ئەد.)، 2001. ئنتەرسوبژەجتڤتی ئن ئەجۆنۆمجس: ئاگەنتس ئاند ستروجتورەس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• ––– (ئەد.)، 2003. تهە جرسس ئن ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• ––– (ئەد.)، 2009. ئۆنتۆلۆگی ئاند ئەجۆنۆمجس: تۆنی لاوسۆن ئاند هس جرتجس، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.
• فوروبۆتن، ئە.گ. ئاند ر. رجهتەر (ئەدس.)، 2010. تهە نەو ئنستتوتۆنال ئەجۆنۆمجس ئۆف مارکەتس، جهەلتەنهام، ئوک ئاند نۆرتهامپتۆن، ما: ئەلگار.
• گان، م.، 2003. فۆئونداتۆنس ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە، دهاکا، بانگلادەسهـ ئاند ئۆنتارۆ: سجهۆلارس.
• گائوس، گ.، 2008. ئۆن پهلۆسۆپهی، پۆلتجس، ئاند ئەجۆنۆمجس، بەلمۆنت، جا: وادسوۆرتهـ.
• گای، د.، 2009. رەفلەخڤتی ئاند دەڤەلۆپمەنت ئەجۆنۆمجس: مەتهۆدۆلۆگی، پۆلجی ئاند پراجتجە، نەو یۆرک: ست. مارتنئس پرەسس، پالگراڤە ماجمللان.
• گەئۆرگە، د. (ئەد.)، 2007. ئسسوئەس ئن هەتەرۆدۆخ ئەجۆنۆمجس، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج سورڤەیس، ڤۆلومە 21، نۆ. 3، مالدەن، ما ئاند ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.
• گەررارد، ب.، 1990. «ئۆن ماتتەرس مەتهۆدۆلۆگجال ئن ئەجۆنۆمجس: رەڤەو ئارتجلە»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج سورڤەیس، 4: 197–219.
• –––، 1995. «تهە سجەنتفج باسس ئۆف ئەجۆنۆمجس: ئا رەڤەو ئۆف تهە مەتهۆدۆلۆگجال دەباتەس ئن ئەجۆنۆمجس ئاند ئەجۆنۆمەترجس»، سجۆتتسهـ ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 42: 201–20.
• گەئۆرگەسجو-رۆئەگەن، ن.، 1979. «مەتهۆدس ئن ئەجۆنۆمج سجەنجە»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج ئسسوئەس، 13: 317–28.
• گەوەکە، ژ.، 1982. «جائوسالتی، ئەخۆگەنەئتی ئاند ئنفەرەنجە»، ئن و. هلدەنبراند (ئەد.)، ئادڤانجەس ئن ئەجۆنۆمەترجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• گببارد، ئا. ئاند هـ. ڤاران، 1978. «ئەجۆنۆمج مۆدەلس»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 75: 664–77.
• گۆجۆل، نجۆلا، 2003. مۆدەلنگ راتۆنال ئاگەنتس: فرۆم ئنتەروار ئەجۆنۆمجس تۆ ئەئارلی مۆدەرن گامە تهەئۆری، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• گلمجهەر، پ.، 2010. فۆئونداتۆنس ئۆف نەئورۆئەجۆنۆمج ئانالیسس. نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• گلمجهەر، پ.، ج. جامەرەر، ر. پۆلدراجک، ئاند ئە. فەهر (ئەدس.)، 2009. نەئورۆئەجۆنۆمجس: دەجسۆن ماکنگ ئاند تهە برائن، ئامستەردام: ئەلسەڤەر.
• گلمجهەر، پ. ئاند ئە. فەهر (ئەدس.)، 2013. نەئورۆئەجۆنۆمجس، سەجۆند ئەدتۆن، نەو یۆرک: ئاجادەمج پرەسس.
• گۆنزالەز، و.، 2008. سجەنتفج پرەدجتۆن ئاند ئەجۆنۆمجس: ئا پهلۆسۆپهجال ئانالیسس، پتتسبورگهـ: ئونڤەرستی ئۆف پتتسبورگهـ پرەسس.
• گۆردۆن، د.، 1955. «ئۆپەراتۆنال پرۆپۆستۆنس ئن ئەجۆنۆمج تهەئۆری»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 63: 150–61.
• گرانگەر، ج.، 1969. «ئنڤەستگاتنگ جائوسال رەلاتۆنس بی ئەجۆنۆمەترج مۆدەلس ئاند جرۆسس-سپەجترال مەتهۆدس»، ئەجۆنۆمەترجا، 37: 424–38.
• –––، 1980. «تەستنگ فۆر جائوسالتی: ئا پەرسۆنال ڤەوپۆئنت»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج دینامجس ئاند جۆنترۆل، 2: 329–52.
• گرانۆڤەتتەر، م.، 1985. «ئەجۆنۆمجس ئاند سۆجال ستروجتورە: تهە پرۆبلەم ئۆف ئەمبەددەدنەسس»، ئامەرجان ژۆئورنال ئۆف سۆجۆلۆگی 91: 481–510.
• گراپارد، و. ئاند گ. هەوتسۆن (ئەدس.)، 2011. رۆبنسۆن جروسۆئەئس ئەجۆنۆمج مان: ئا جۆنستروجتۆن ئاند دەجۆنستروجتۆن، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.
• گرەئەن، ئە.، 1981. «ئۆن تهە رۆلە ئۆف فوندامەنتال تهەئۆری ئن پۆستڤە ئەجۆنۆمجس»، ئن پتت 1981، پپ. 5–15.
• گروێنکڤست، و.، 1992. ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی: پاتتەرنس ئۆف رەئاسۆننگ ئاند تهە ستروجتورە ئۆف تهەئۆرەس، لوند: ئونڤەرستی ئۆف لوند.
• گرۆسسبارد-سهەجهتمان، س. ئاند ج. جلاگوئە (ئەدس.)، 2002. تهە ئەخپانسۆن ئۆف ئەجۆنۆمجس: تۆوارد ئا مۆرە ئنجلوسڤە سۆجال سجەنجە، ئارمۆنک، ن.ی.: م. ئە. سهارپە.
• گروندبەرگ، ئە.، 1978. «‘جۆمپلەختیئ ئاند ‘ئۆپەن سیستەمسئ ئن ئەجۆنۆمج دسجۆئورسە»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج ئسسوئەس، 12: 541–60.
• گرۊنە-یانۆفف، ت.، 2009. «لەئارننگ فرۆم منمال ئەجۆنۆمج مۆدەلس»، ئەرکەننتنس، 70: 81–99.
• گوئالا، ف.، 2000ا. «ئارتەفاجتس ئن ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس: پرەفەرەنجە رەڤەرسالس ئاند تهە بەجکەر-دەگرۆئۆت-مارسجهاک مەجهانسم»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 16: 47–75.
• –––، 2000ب. «تهە لۆگج ئۆف نۆرماتڤە فالسفجاتۆن: راتۆنالتی ئاند ئەخپەرمەنتس ئن دەجسۆن تهەئۆری»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 7: 59–93.
• –––، 2005. تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2016. ئوندەرستاندنگ ئنستتوتۆنس: تهە سجەنجە ئاند پهلۆسۆپهی ئۆف لڤنگ تۆگەتهەر، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• گوگەرتی، ماری کای ئاند دەئان کارلان، 2018. تهە گۆلدلۆجکس جهاللەنگە: رگهت-فت ئەڤدەنجە فۆر تهە سۆجال سەجتۆر، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• گول، ف. ئاند و. پەساندۆرفەر، 2008. «تهە جاسە فۆر مندلەسس ئەجۆنۆمجس»، ئن جاپلن ئاند سجهۆتتەر (ئەدس.) 2008، پپ. 3–39.
• گوراک، هـ.، 2018، ئەجۆنۆمج گرۆوتهـ ئاند دەڤەلۆپمەنت 2: جۆمپلەمەنتاری ئارتجلەس ئن تهە پورسوئت ئۆف ئەجۆنۆمج رەئالتەس، فرانکفورت ئام مائن: پەتەر لانگ.
• گوستافسسۆن، ب.، ج. کنودسەن، ئاند و. مäک (ئەدس.)، 1993. راتۆنالتی، ئنستتوتۆنس ئاند ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• هائاڤەلمۆ، ت.، 1944. «تهە پرۆبابلتی ئاپپرۆئاجهـ ئن ئەجۆنۆمەترجس»، ئەجۆنۆمەترجا، 12 (سوپپلەمەنت): 1–118.
• هاهن، ف.، 1973. «تهە ونتەر ئۆف ئۆئور دسجۆنتەنت»، ئەجۆنۆمجا، 40: 322–30.
• هاگەدۆرن، هـ.، 2015، ئا مۆدەل ئۆف ئائوستران ئەجۆنۆمجس، وەسبادەن: سپرنگەر گابلەر.
• هاهن، ف. ئاند م. هۆللس (ئەدس.)، 1979. پهلۆسۆپهی ئاند ئەجۆنۆمج تهەئۆری، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• هالل، ر. ئاند ج. هتجهـ، 1939. «پرجە تهەئۆری ئاند بوسنەسس بەهاڤۆئور»، ئۆخفۆرد ئەجۆنۆمج پاپەرس، 2: 12–45.
• هاممنگا، ب.، 1983. نەئۆجلاسسجال تهەئۆری ستروجتورە ئاند تهەئۆری دەڤەلۆپمەنت: ئان ئەمپرجال-پهلۆسۆپهجال جاسە ستودی جۆنجەرننگ تهە تهەئۆری ئۆف ئنتەرناتۆنال ترادە، بۆستۆن: سپرنگەر.
• هاممنگا، ب. ئاند ن. دەمارجهـ (ئەدس.)، 1994. ئدەئالزاتۆن ئن ئەجۆنۆمجس، ئامستەردام: رۆدۆپ.
• هاممۆند، ژ.د.، 1991. «فرانک کنگهتئس ئانتپۆستڤسم»، هستۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 23: 355–81.
• –––، 1992. «ئان ئنتەرڤەو وتهـ ملتۆن فرەدمان ئۆن مەتهۆدۆلۆگی»، ئن ساموئەلس (ئەد.) 1992، پپ. 91–118.
• هـäندلەر، ئە.، 1980. «تهە لۆگجال ستروجتورە ئۆف مۆدەرن نەئۆجلاسسجال ستاتج مجرۆئەجۆنۆمج ئەقوئلبروم تهەئۆری»، ئەرکەننتنس، 15: 33–53.
• هاندس، د. و.، 1985ا. «کارل پۆپپەر ئاند ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 1: 83–100.
• –––، 1985ب. «سەجۆند تهۆئوگهتس ئۆن لاکاتۆس»، هستۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 17: 1–16.
• –––، 1985ج. «تهە ستروجتورالست ڤەو ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆرەس: تهە جاسە ئۆف گەنەرال ئەقوئلبروم ئن پارتجولار»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 1: 303–36.
• –––، 1988. «ئاد هۆجنەسس ئن ئەجۆنۆمجس ئاند تهە پۆپپەران ترادتۆن»، ئن دە مارجهـ (1988)، پپ. 121–39.
• –––، 1992. تەستنگ، راتۆنالتی ئاند پرۆگرەسس، تۆتۆوا، نژ: رۆومان ئاند لتتلەفەلد.
• –––، 1995. «سۆجال ئەپستەمۆلۆگی مەئەتس تهە ئنڤسبلە هاند: کتجهەر ئۆن تهە ئادڤانجەمەنت ئۆف سجەنجە»، دالۆگوئە، 34: 605–21.
• –––، 2001. رەفلەجتۆن وتهۆئوت رولەس: ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی ئاند جۆنتەمپۆراری سجەنجە تهەئۆری، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• هاندس، د.و. ئاند پ. مرۆوسک، 1998. «هارۆلد هۆتەللنگ ئاند تهە نەئۆجلاسسجال درەئام»، ئن باجکهۆئوسە ئەت ئال. (ئەدس.) 1998، پپ. 322–397.
• هارجۆئورت، گ. ئاند پ. کرەسلەر (ئەدس.)، 2013. تهە ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف پۆست-کەینەسان ئەجۆنۆمجس (ڤۆلومە 2: جرتقوئەس ئاند مەتهۆدۆلۆگی)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• هاردت، ل.، 2017. ئەجۆنۆمجس وتهۆئوت لاوس: تۆوارد ئا نەو پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، جهام، سوتزەرلاند: پالگراڤە ماجمللان.
• هاررۆد، ر.، 1938. «سجۆپە ئاند مەتهۆد ئۆف ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 48: 383–412.
• هائوسمان، د.، 1981. جاپتال، پرۆفتس، ئاند پرجەس: ئان ئەسسای ئن تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: جۆلومبا ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1983. «ئارە تهەرە جائوسال رەلاتۆنس ئامۆنگ دەپەندەنت ڤارابلەس؟» پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، 50: 58–81.
• –––، 1990. «سوپپلی ئاند دەماند ئەخپلاناتۆنس ئاند تهەئر جەتەرس پاربوس، جلائوسەس»، رەڤەو ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 2: 168–86.
• –––، 1992ا. ئەسسایس ئۆن پهلۆسۆپهی ئاند ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1992ب. تهە ئنەخاجت ئاند سەپاراتە سجەنجە ئۆف ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1998. «پرۆبلەمس وتهـ رەئالسم ئن ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 14: 185–213.
• –––، 2008ا. «وهی لۆئۆک ئوندەر تهە هۆئۆد»، پپ. 217–21 ئۆف هائوسمان 2008ب.
• –––، 2011. «مستاکەس ئابۆئوت پرەفەرەنجەس ئن تهە سۆجال سجەنجەس»، پهلۆسۆپهی ئۆف تهە سۆجال سجەنجەس، 41: 3–25.
• –––، 2012. پرەفەرەنجە، ڤالوئە، جهۆئجە، ئاند وەلفارە، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2013. «پارادۆخ پۆستپۆنەد»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 20: 250-54.
• –––، 2015ا. «موجهـ ئادۆ ئابۆئوت مۆدەلس»، رەڤەو ئۆف ماری مۆرگان، تهە وۆرلد ئن تهە مۆدەل: هۆو ئەجۆنۆمستس وۆرک ئاند تهنک. ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی. 22: 241–46.
• –––، 2015ب. ڤالوئنگ هەئالتهـ: وەلل-بەئنگ، فرەئەدۆم، ئاند سوففەرنگ، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• هائوسمان، د. (ئەد.)، 2008ب. تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس: ئان ئانتهۆلۆگی، 3رد. ئەد. جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• هائوسمان، ژ.، 2016، «فسجال پۆلجی ئاند ئەجۆنۆمج رەجۆڤەری: تهە جاسە ئۆف تهە 1936 ڤەتەرانسئ بۆنوس»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 106: 1100—1143.
• هایەک، ف.، 1937. «ئەجۆنۆمجس ئاند کنۆولەدگە»، ئەجۆنۆمجا، 4: 33–54.
• هەئلبرۆنەر، ر.، 1970. «ئۆن تهە لمتەد ‘رەلەڤانجەئ ئۆف ئەجۆنۆمجس»، پوبلج ئنتەرەست، 21: 80–93.
• هەلم، د.، 1984. «پرەدجتۆنس ئاند جائوسەس: ئا جۆمپارسۆن ئۆف فرەدمان ئاند هجکس ئۆن مەتهۆد»، ئۆخفۆرد ئەجۆنۆمج پاپەرس، 36 (سوپپلەمەنت): 118–34.
• هەندەرسۆن، و.، ت. دودلەی-ئەڤانس، ئاند ر. باجکهۆئوسە (ئەدس.)، 1993. ئەجۆنۆمجس ئاند لانگوئاگە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• هەندری، د.، 1993. ئەجۆنۆمەترجس — ئالجهەمی ئۆر سجەنجە؟، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.
• هەررمانن-پللاتهـ، ج.، 2013. فۆئونداتۆنس ئۆف ئەجۆنۆمج ئەڤۆلوتۆن: ئا ترەئاتسە ئۆن تهە ناتورال پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام، و.ک.: ئەلگار.
• هەرزۆگ، ل.، 2013، ئنڤەنتنگ تهە مارکەت: سمتهـ، هەگەل، ئاند پۆلتجال تهەئۆری، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• هەی، ژ.د.، 1991. ئەخپەرمەنتس ئن ئەجۆنۆمجس، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.
• هجکس، ژ.، 1939. «تهە فۆئونداتۆنس ئۆف وەلفارە ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 49: 696–712.
• –––، 1979. جائوسالتی ئن ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.
• هجکس، ژ. ئاند ر. ئاللەن، 1934. «ئا رەجۆنسدەراتۆن ئۆف تهە تهەئۆری ئۆف ڤالوئە»، ئەجۆنۆمجا، ن.س. 1: 52–76 ئاند 196–219.
• هرسجهـ، ئا. ئاند ن. دە مارجهـ، 1990. ملتۆن فرەدمان: ئەجۆنۆمجس ئن تهەئۆری ئاند پراجتجە، ئانن ئاربۆر: ئونڤەرستی ئۆف مجهگان پرەسس.
• هرسجهـ، ف.، 1976. تهە سۆجال لمتس تۆ گرۆوتهـ، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• هرسجهمان، ئا.، 1985. «ئاگائنست پارسمۆنی: تهرەئە ئەئاسی وایس ئۆف جۆمپلجاتنگ سۆمە جاتەگۆرەس ئۆف ئەجۆنۆمج دسجۆئورسە»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 1: 7–22.
• هۆدگسۆن، ب.، 2001. ئەجۆنۆمجس ئاس مۆرال سجەنجە، هەئدەلبەرگ ئاند نەو یۆرک: سپرنگەر.
• هۆدگسۆن، گ.، 2000. «وهات ئس تهە ئەسسەنجە ئۆف ئنستتوتۆنال ئەجۆنۆمجس؟» ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج ئسسوئەس، 34: 317–29.
• –––، 2004. تهە ئەڤۆلوتۆن ئۆف ئنستتوتۆنال ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 2013. فرۆم پلەئاسورە ماجهنەس تۆ مۆرال جۆممونتەس: ئان ئەڤۆلوتۆناری ئەجۆنۆمجس وتهۆئوت هۆمۆ ئەجۆنۆمجوس. لۆندۆن: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• –––، 2016. جۆنجەپتوئالزنگ جاپتالسم: ئنستتوتۆنس، ئەڤۆلوتۆن، فوتورە، لۆندۆن: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• هۆدگسۆن، گ.م. ئاند ت. کنودسەن، 2010. دارونئس جۆنژەجتورە: تهە سەئارجهـ فۆر گەنەرال پرنجپلەس ئۆف سۆجال ئاند ئەجۆنۆمج ئەڤۆلوتۆن، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• هۆلجۆمبە، ر.، 2014. ئادڤانجەد ئنترۆدوجتۆن تۆ تهە ئائوستران سجهۆئۆل ئۆف ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام، و.ک. ئاند نۆرتهامپتۆن، ماسس.: ئەلگار.
• هۆللاند، ژ.، ک. هۆلیۆئاک، ر. نسبەتت، ئاند پ. تهاگارد، 1986. ئندوجتۆن: پرۆجەسسەس ئۆف ئنفەرەنجە، لەئارننگ، ئاند دسجۆڤەری، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• هۆللس، م. ئاند ئە. نەلل، 1975. راتۆنال ئەجۆنۆمج مان: ئا پهلۆسۆپهجال جرتقوئە ئۆف نەئۆ-جلاسسجال ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• هۆئۆڤەر، ک.، 1988. تهە نەو جلاسسجال ماجرۆئەجۆنۆمجس: ئا سجەپتجال ئنقوئری، ئۆخفۆرد: باسل بلاجکوەلل.
• –––، 1994. «ئەجۆنۆمەترجس ئاس ئۆبسەرڤاتۆن: تهە لوجاس جرتقوئە ئاند تهە ناتورە ئۆف ئەجۆنۆمەترج ئنفەرەنجە»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 1: 65–80.
• –––، 2001ا. جائوسالتی ئن ماجرۆئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2001ب. تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەمپرجال ماجرۆئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• هۆرن، ک.ئ.، 2009. رۆئادس تۆ وسدۆم، جۆنڤەرساتۆنس وتهـ تەن نۆبەل لائورەئاتەس ئن ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام، ئوک ئاند نۆرتهامپتۆن، ما: ئەدوارد ئەلگار.
• هۆروتز، س.، 2015، هایەکئس مۆدەرن فاملی: جلاسسجال لبەرالسم ئاند تهە ئەڤۆلوتۆن ئۆف سۆجال ئنستتوتۆنس، نەو یۆرک: ست. مارتنئس پرەسس.
• هولل، د.، 1988. سجەنجە ئاس ئا پرۆجەسس: ئان ئەڤۆلوتۆناری ئاججۆئونت ئۆف تهە سۆجال ئاند جۆنجەپتوئال دەڤەلۆپمەنت ئۆف سجەنجە، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• هومە، د.، 1752. «ئۆف مۆنەی»، «ئۆف تهە بالانجە ئۆف ترادە»، رەپرنتەد ئن ئە. رۆتوەئن (ئەد.)، داڤد هومە ورتنگس ئۆن ئەجۆنۆمجس، مادسۆن: ئونڤەرستی ئۆف وسجۆنسن پرەسس، 1970.
• هومپهرەس، ژ. (ئەد.)، 1995. گەندەر ئاند ئەجۆنۆمجس، ئالدەرسهۆت: ئەدوارد ئەلگار.
• هوتجهسۆن، ت.، 1938. تهە سگنفجانجە ئاند باسج پۆستولاتەس ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری، رەپرنتەد وتهـ ئا نەو پرەفاجە، نەو یۆرک: ئا.م. کەللەی، 1960.
• –––، 1941. «تهە سگنفجانجە ئاند باسج پۆستولاتەس ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری: ئا رەپلی تۆ پرۆفەسسۆر کنگهت»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 49: 732–50.
• –––، 1956. «پرۆفەسسۆر ماجهلوپ ئۆن ڤەرفجاتۆن ئن ئەجۆنۆمجس»، سۆئوتهەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 22: 476–83.
• –––، 1960. «مەتهۆدۆلۆگجال پرەسجرپتۆنس ئن ئەجۆنۆمجس: ئا رەپلی»، ئەجۆنۆمجا، 27: 158–60.
• –––، 1977. کنۆولەدگە ئاند ئگنۆرانجە ئن ئەجۆنۆمجس، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• –––، 1978. ئۆن رەڤۆلوتۆنس ئاند پرۆگرەسس ئن ئەجۆنۆمج کنۆولەدگە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1981. تهە پۆلتجس ئاند پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس: مارخانس، کەینەسانس ئاند ئائوسترانس، ئۆخفۆرد: باسل بلاجکوەلل.
• –––، 2000. ئۆن تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمجس ئاند تهە فۆرمالست رەڤۆلوتۆن، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• ئنفانتە، گ.، گ. لەجۆئوتەئوخ، ئاند ر. سوگدەن، 2016. «پرەفەرەنجە پورفجاتۆن ئاند تهە ئننەر راتۆنال ئاگەنت: ئا جرتقوئە ئۆف تهە جۆنڤەنتۆنال وسدۆم ئۆف بەهاڤۆئورال وەلفارە ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 23: 1–25.
• ژاجقوئەمەت، ن. ئاند ئۆ. لئهاردۆن، 2018. ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس: مەتهۆد ئاند ئاپپلجاتۆنس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ژاجۆبس، م. ئاند م. ماززوجاتۆ (ئەدس.)، 2016. رەتهنکنگ جاپتالسم: ئەجۆنۆمجس ئاند پۆلجی فۆر سوستائنابلە ئاند ئنجلوسڤە گرۆوتهـ، ئۆخفۆرد: ولەی-بلاجکوەلل.
• ژاللادەئاو، ژ.، 1978. «رەسەئارجهـ پرۆگرام ڤەرسوس پارادگم ئن تهە دەڤەلۆپمەنت ئۆف ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج ئسسوئەس، 12: 583–608.
• ژانسسەن، م. ئاند ی. تان، 1992. «فرەدمانئس پەرمانەنت ئنجۆمە هیپۆتهەسس ئاس ئان ئەخامپلە ئۆف داگنۆستج رەئاسۆننگ»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 8: 23–50.
• ژارڤە، ئ. ئاند ژ. زامۆرا-بۆنللا، 2011. تهە ساگە هاندبۆئۆک ئۆف تهە پهلۆسۆپهی ئۆف سۆجال سجەنجەس، نەو یۆرک: ساگە پوبلجاتۆنس.
• ژەنسەن، م. ئاند و. مەجکلنگ، 1976. «تهەئۆری ئۆف تهە فرم: ماناگەرال بەهاڤۆر، ئاگەنجی جۆستس ئاند ئۆونەرسهپ ستروجتورە»، ژۆئورنال ئۆف فنانجال ئەجۆنۆمجس، 3: 305–60.
• ژەسپەرسەن، ژ.، 2009. ماجرۆئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی: ئا پۆست-کەینەسان پەرسپەجتڤە، جهەلتەنهام، ئوک ئاند نۆرتهامپتۆن، ما: ئەدوارد ئەلگار.
• ژەڤۆنس، و.، 1871. تهە تهەئۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، فرست ئەدتۆن، لۆندۆن ئاند نەو یۆرک: ماجمللان ئاند جۆ.
• ژۆهنسۆن، ژ.، ئا. نۆواک، پ. ئۆرمەرۆد، ب. رۆسەوەلل، ئاند ی. زهان (ئەدس.)، 2017. نۆن-ئەقوئلبروم سۆجال سجەنجە ئاند پۆلجی: ئنترۆدوجتۆن ئاند ئەسسایس ئۆن نەو ئاند جهانگنگ پارادگمس ئن سۆجۆ-ئەجۆنۆمج تهنکنگ، نەو یۆرک: سپرنگەر.
• کاگەل، ژ.هـ. ئاند ئا.ئە. رۆتهـ (ئەدس.)، 1995. تهە هاندبۆئۆک ئۆف ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس؛ 2ند ئەدتۆن، 2008.
• –––، 2016، تهە هاندبۆئۆک ئۆف ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس (ڤۆلومە 2)، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• کاهنەمان، د.، ژ. کنەتسجهـ، ئاند ر. تهالەر، 1986. «فائرنەسس ئاس ئا جۆنسترائنت ئۆن پرۆفت سەئەکنگ»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 76: 728–41.
• کالدۆر، ن.، 1939. «وەلفارە پرۆپۆستۆنس ئۆف ئەجۆنۆمجس ئاند ئنتەرپەرسۆنال جۆمپارسۆنس ئۆف ئوتلتی»، ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 49: 549–52.
• کامارجک، ئا.، 1983. ئەجۆنۆمجس ئاند تهە رەئال وۆرلد، پهلادەلپها: ئونڤەرستی ئۆف پەننسیلڤانا پرەسس.
• –––، 2001. ئەجۆنۆمجس فۆر تهە توەنتی-فرست جەنتوری: تهە ئەجۆنۆمجس ئۆف تهە ئەجۆنۆمست-فۆخ، ئالدەرسهۆت: ئاسهگاتە.
• کارلان، دەئان ئاند ژاجۆب ئاپپەل، 2018. مۆرە تهان گۆئۆد ئنتەنتۆنس: ئمپرۆڤنگ تهە وایس تهە وۆرلدئس پۆئۆر بۆررۆو، ساڤە، فارم، لەئارن، ئاند ستای هەئالتهی، نەو یۆرک، دوتتۆن.
• –––، 2016. فائلنگ ئن تهە فەلد: وهات وە جان لەئارن وهەن فەلد رەسەئارجهـ گۆئەس ورۆنگ، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• کاتۆئوزان، هـ.، 1980. ئدەئۆلۆگی ئاند مەتهۆد ئن ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: نەو یۆرک ئونڤەرستی پرەسس.
• کائوفمانن، ف.، 1933. «ئۆن تهە سوبژەجت-ماتتەر ئاند مەتهۆد ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە»، ئەجۆنۆمجا، 13: 381–401.
• –––، 1934. «تهە جۆنجەپت ئۆف لاو ئن ئەجۆنۆمج سجەنجە»، رەڤەو ئۆف ئەجۆنۆمج ستودەس، 1: 102–9.
• –––، 1942. «ئۆن تهە پۆستولاتەس ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری»، سۆجال رەسەئارجهـ، 9: 379–95.
• –––، 1944. مەتهۆدۆلۆگی ئۆف تهە سۆجال سجەنجەس، لۆندۆن: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• کەئەن، س.، 2001. دەبونکنگ ئەجۆنۆمجس: تهە ناکەد ئەمپەرۆر ئۆف تهە سۆجال سجەنجەس، نەو یۆرک: ست. مارتنئس پرەسس.
• کەینەس، ژ. ن.، 1917. تهە سجۆپە ئاند مەتهۆد ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 4تهـ ئەدتۆن، رەپرنتەد نەو یۆرک: ئا. م. کەللەی، 1955؛ 1ست ئەدتۆن، 1891..
• کنجائد، هـ.، 1996. پهلۆسۆپهجال فۆئونداتۆنس ئۆف تهە سۆجال سجەنجەس: ئانالیزنگ جۆنترۆڤەرسەس ئن سۆجال رەسەئارجهـ، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• کنجائد، هـ. ئاند د. رۆسس (ئەدس.)، 2009. ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• کنجائد، هـ. (ئەد.)، 2012. تهە ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف سۆجال سجەنجە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• کرمان، ئا.، 1992. «وهۆ ئۆر وهات دۆئەس تهە رەپرەسەنتاتڤە ئاگەنت رەپرەسەنت؟» ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 6: 117–36.
• کرزنەر، ئ.، 1976. تهە ئەجۆنۆمج پۆئنت ئۆف ڤەو، 2ند ئەدتۆن، کانساس جتی: سهەئەد & وارد.
• کلامەر، ئا.، 1984. جۆنڤەرساتۆنس وتهـ ئەجۆنۆمستس: نەو جلاسسجال ئەجۆنۆمستس ئاند ئۆپپۆنەنتس سپەئاک ئۆئوت ئۆن تهە جوررەنت جۆنترۆڤەرسی ئن ماجرۆئەجۆنۆمجس، تۆتۆوا، نژ: رۆومان ئاند ئاللانهەلد.
• کلامەر، ئا. ئاند د. جۆلاندەر، 1990. تهە ماکنگ ئۆف ئان ئەجۆنۆمست، بۆئولدەر، جۆ: وەستڤەو پرەسس.
• کلامەر، ئا.، د. مججلۆسکەی، ئاند ر. سۆلۆو (ئەدس.)، 1988. تهە جۆنسەقوئەنجەس ئۆف ئەجۆنۆمج رهەتۆرج، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• کلانت، ژ.، 1984. تهە رولەس ئۆف تهە گامە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1994. تهە ناتورە ئۆف ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت: ئەسسایس ئن ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• کلاپپهۆلز، ک.، 1964. «ڤالوئە ژودگمەنتس ئاند ئەجۆنۆمجس»، برتسهـ ژۆئورنال فۆر تهە پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، 15: 97–114.
• کلاپپهۆلز ک. ئاند ژ. ئاگاسس، 1959. «مەتهۆدۆلۆگجال پرەسجرپتۆنس ئن ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمجا، 26: 60–74.
• کنگهت، ف.، 1935. «ئەجۆنۆمجس ئاند هومان ئاجتۆن»، فرۆم کنگهت 1935ب؛ رەپرنتەد ئن هائوسمان، ئەد. 2008ب، پپ. 111–18.
• –––، 1940. «وهات ئس ‘تروتهـئ ئن ئەجۆنۆمجس؟» ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 48: 1–32.
• –––، 1941. «تهە سگنفجانجە ئاند باسج پۆستولاتەس ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری: ئا رەژۆئندەر»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 49: 750–3.
• –––، 1961. «مەتهۆدۆلۆگی ئن ئەجۆنۆمجس»، سۆئوتهەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 27: 185–93، 273–82.
• کۆئۆپمانس، ت.، 1957. تهرەئە ئەسسایس ئۆن تهە ستاتە ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە، نەو یۆرک: مجگراو-هلل.
• –––، 1979. «ئەجۆنۆمجس ئامۆنگ تهە سجەنجەس»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 69: 1–13.
• کۆپپل، رۆگەر (ئەد.)، 2008. ئەخپلۆراتۆنس ئن ئائوستران ئەجۆنۆمجس، بنگلەی، ئوک: ژائ پرەسس.
• کۆرنائ، ژ.، 1971. ئانت-ئەقوئلبروم: ئۆن ئەجۆنۆمج سیستەمس تهەئۆری ئاند تهە تاسکس ئۆف رەسەئارجهـ، ئامستەردام: نۆرتهـ هۆللاند.
• کۆسلۆوسک، پ. (ئەد.)، 1985. ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، تۊبنگەن: ژ.ج.ب. مۆهر.
• کرەگەل، ژ.، 1976. «ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی ئن تهە فاجە ئۆف ئونجەرتائنتی: تهە مۆدەلنگ مەتهۆدس ئۆف کەینەس ئاند تهە پۆست-کەینەسانس»، ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 86: 209-25.
• کرەمەر، مجهائەل ئاند راجهەل گلەننەرستەر، 2011. سمالل جهانگەس، بگ رەسولتس: بەهاڤۆرال ئەجۆنۆمجس ئات وۆرک ئن پۆئۆر جۆئونترەس، بۆستۆن: بۆستۆن رەڤەو پرەسس.
• کروپپ، س. (ئەد.)، 1966. تهە ستروجتورە ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە، ئەنگلەوۆئۆد جلففس: پرەنتجە-هالل.
• کوئپەرس، ت. (ئەد.)، 1987. وهات ئس جلۆسەر-تۆ-تهە تروتهـ؟ ئا پارادە ئۆف ئاپپرۆئاجهەس تۆ تروتهلکەنەسس (پۆزنان ستودەس ئن تهە پهلۆسۆپهی ئۆف تهە سجەنجەس ئاند هومانتەس، ڤۆلومە 10)، ئامستەردام: رۆدۆپ.
• کونن، ل. ئاند ف. وەئاڤەر، 1971. «ئۆن تهە ستروجتورە ئۆف سجەنتفج رەڤۆلوتۆنس ئن ئەجۆنۆمجس»، هستۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 3: 391–7.
• کوئۆرکۆسک، ژا. ئاند ئا. لەهتنەن، 2009. «ئنجرەدبلە وۆرلدس، جرەدبلە رەسولتس»، ئەرکەننتنس، 70: 119–31.
• کیدلاند، ڤ. ئاند ئە. پرەسجۆتت، 1991. «تهە ئەجۆنۆمەترجس ئۆف تهە گەنەرال ئەقوئلبروم ئاپپرۆئاجهـ تۆ بوسنەسس جیجلەس»، سجاندناڤان ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 93: 161–78.
• –––، 1996. «تهە جۆمپوتاتۆنال ئەخپەرمەنت: ئان ئەجۆنۆمەترج تۆئۆل»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 10: 69–85.
• لاجهمانن، ل.، 1950. «ئەجۆنۆمجس ئاس ئا سۆجال سجەنجە»، سۆئوتهـ ئافرجان ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 18: 233–41.
• لانگە، ئۆ.، 1945. «تهە سجۆپە ئاند مەتهۆد ئۆف ئەجۆنۆمجس»، رەڤەو ئۆف ئەجۆنۆمج ستودەس، 13: 19–32.
• لاتسس، س. (ئەد.)، 1976. مەتهۆد ئاند ئاپپرائسال ئن ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• لاڤۆئە، د. (ئەد.)، 1990. ئەجۆنۆمجس ئاند هەرمەنەئوتجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• لاوسۆن، ت.، 1997. ئەجۆنۆمجس ئاند رەئالتی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 2015. ئەسسایس ئۆن تهە ناتورە ئاند ستاتە ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• لاوسۆن، ت. ئاند هـ. پەساران، 1985. کەینەسئ ئەجۆنۆمجس: مەتهۆدۆلۆگجال ئسسوئەس، بەجکەنهام، کەنت: جرۆئۆم هەلم.
• لەئامەر، ئە.، 1983. «لەتئس تاکە تهە جۆن ئۆئوت ئۆف ئەجۆنۆمەترجس»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 73: 31–43.
• –––، 1984. «ڤەجتۆر ئائوتۆرەگرەسسۆنس فۆر جائوسال ئنفەرەنجە؟» دەلڤەرەد ئات 1984 جارنەگە-رۆجهەستەر جۆنفەرەنجە.
• لەبۆوتز، م.، 2015، تهە سۆجالست ئمپەراتڤە: فرۆم گۆتها تۆ نۆو، نەو یۆرک: مۆنتهلی رەڤەو پرەسس.
• لەئە، ف. ئاند ب. جرۆنن (ئەدس.)، 2016، هاندبۆئۆک ئۆف رەسەئارجهـ مەتهۆدس ئاند ئاپپلجاتۆنس ئن هەتەرۆدۆخ ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام، ئوک: ئەلگار.
• لەهتنەن، ژ.ک. ئاند پ. یلکۆسک (ئەدس.)، 2012 ئەجۆنۆمجس فۆر رەئال: ئوسکال مäک ئاند تهە پلاجە ئۆف تروتهـ ئن ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• لەئبەنستەئن، هـ.، 1976. بەیۆند ئەجۆنۆمج مان: ئا نەو فۆئونداتۆن فۆر ئەجۆنۆمجس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• لەئژۆنهوفڤود، ئا.، 1968. ئۆن کەینەسان ئەجۆنۆمجس ئاند تهە ئەجۆنۆمجس ئۆف کەینەس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1973. «لفە ئامۆنگ تهە ئەجۆن»، وەستەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 11: 327–37.
• لەئۆنارد، تهۆماس ج.، 2002 «رەفلەجتۆن ئۆن رولەس ئن سجەنجە: ئان ئنڤسبلە-هاند پەرسپەجتڤە»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 9: 141–168.
• لەئۆنتەف، و.، 1971. «تهەئۆرەتجال ئاسسومپتۆنس ئاند نۆنۆبسەرڤەد فاجتس»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 61: 1–7.
• لەستەر، ر.ئا.، 1946. «سهۆرتجۆمنگس ئۆف مارگنال ئانالیسس فۆر واگە-ئەمپلۆیمەنت پرۆبلەمس»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 36: 62–82.
• –––، 1947. «مارگنال جۆستس، منموم واگەس، ئاند لابۆر مارکەتس»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 37: 135–48.
• لەڤنە، ئا.، ئە. سۆبەر، ئاند ئە. ورگهت، 1987. «مارخسم ئاند مەتهۆدۆلۆگجال ئندڤدوئالسم»، نەو لەفت رەڤەو، 162 (مارجهـ/ئاپرل): 67–84.
• –––، 1992. رەجۆنستروجتنگ مارخسم، لۆندۆن: ڤەرسۆ.
• لەوس، پ. (ئەد.)، 2004. ترانسفۆرمنگ ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• لجهتەنستەئن، س. ئاند پ. سلۆڤج (ئەدس.)، 2006. تهە جۆنستروجتۆن ئۆف پرەفەرەنجە، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• لنسبجهلەر، ئا.، 2017. واس لودوگ ڤۆن مسەس ئا جۆنڤەنتۆنالست؟ ئا نەو ئانالیسس ئۆف تهە ئەپستەمۆلۆگی ئۆف تهە ئائوستران سجهۆئۆل ئۆف ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: سپرنگەر.
• لپسەی، ر. ئاند ک. لانجاستەر، 1956–7. «تهە گەنەرال تهەئۆری ئۆف تهە سەجۆند بەست»، رەڤەو ئۆف ئەجۆنۆمج ستودەس، 24: 11–31.
• لست، ژۆهن ئاند ئانیا سامەک (ئەدس.)، 2018، فەلد ئەخپەرمەنتس ئن ئەجۆنۆمجس، نۆرتهامپتۆن: ئەلگار.
• لتتلە، د. (ئەد.)، 1993. ئۆن تهە رەلابلتی ئۆف ئەجۆنۆمج مۆدەلس: ئەسسایس ئن تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، بۆستۆن: کلووەر.
• لۆئاسبی، ب.، 1976. جهۆئجە، جۆمپلەختی ئاند ئگنۆرانجە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1989. تهە مند ئاند مەتهۆد ئۆف تهە ئەجۆنۆمست: ئا جرتجال ئاپپرائسال ئۆف ماژۆر ئەجۆنۆمستس ئن تهە 20تهـ جەنتوری، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• لۆئەوەنستەئن، گ.، 2007. ئەخۆتج پرەفەرەنجەس: بەهاڤۆرال ئەجۆنۆمجس ئاند هومان مۆتڤاتۆن، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• لۆئەوەنستەئن، گ.، س. رجک، ئاند ژ.د. جۆهەن، 2008. «نەئورۆئەجۆنۆمجس»، ئاننوئال رەڤەو ئۆف پسیجهۆلۆگی، 59: 647–672
• لۆوە، ئا.، 1965. ئۆن ئەجۆنۆمج کنۆولەدگە. تۆوارد ئا سجەنجە ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: هارپەر & رۆو.
• لوجاس، ر.، 1976. «ئەجۆنۆمەترج پۆلجی ئەڤالوئاتۆن: ئا جرتقوئە»، ژۆئورنال ئۆف مۆنەتاری ئەجۆنۆمجس (سوپپلەمەنتال سەرەس) 1: 19–46، 62.
• مججلەللاند، پ.، 1975. جائوسال ئەخپلاناتۆن ئاند مۆدەل بوئلدنگ ئن هستۆری، ئەجۆنۆمجس ئاند تهە نەو ئەجۆنۆمج هستۆری، ئتهاجا: جۆرنەلل ئونڤەرستی پرەسس.
• مججلۆسکەی، د.، 1985. تهە رهەتۆرج ئۆف ئەجۆنۆمجس، مادسۆن: ئونڤەرستی ئۆف وسجۆنسن پرەسس.
• –––، 1992. ئف یۆوئرە سۆ سمارت: تهە نارراتڤە ئۆف ئەجۆنۆمج ئەخپەرتسە، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• –––، 1994. تروتهـ ئاند پەرسوئاسۆن ئن ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2000. هۆو تۆ بە هومان*: *تهۆئوگهـ ئان ئەجۆنۆمست ئونڤەرستی، ئانن ئاربۆر، م: ئونڤەرستی ئۆف مجهگان پرەسس.
• مججلۆسکەی، دەئردرە ن. ئاند ستەپهەن ت. زلاک، 2003. مەئاسورەمەنت ئاند مەئاننگ ئن ئەجۆنۆمجس: تهە ئەسسەنتال دەئردرە مججلۆسکەی، نۆرتهامپتۆن، ما: ئەدوارد ئەلگار.
• ماجهلوپ، ف.، 1955. «تهە پرۆبلەم ئۆف ڤەرفجاتۆن ئن ئەجۆنۆمجس»، سۆئوتهەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 22: 1–21.
• –––، 1960. «ئۆپەراتۆنال جۆنجەپتس ئاند مەنتال جۆنستروجتس ئن مۆدەل ئاند تهەئۆری فۆرماتۆن»، گۆرنالە دەگل ئەجۆنۆمست، 19: 553–82.
• –––، 1963. ئەسسایس ئۆن ئەجۆنۆمج سەمانتجس، ئەد. م. مللەر. ئەنگلەوۆئۆد جلففس: پرەنتجە-هالل.
• –––، 1964. «پرۆفەسسۆر ساموئەلسۆن ئۆن تهەئۆری ئاند رەئالسم»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 54: 733–6.
• –––، 1969ا. «ئف ماتتەر جۆئولد تالک»، رەپر. ئن ماجهلوپ 1978، پپ. 309–32.
• –––، 1969ب. «پۆستڤە ئاند نۆرماتڤە ئەجۆنۆمجس»، رەپر. ئن ماجهلوپ 1978، پپ. 425–50.
• –––، 1978. مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمجس ئاند ئۆتهەر سۆجال سجەنجەس، نەو یۆرک: ئاجادەمج پرەسس.
• ماجنتیرە، ئا.، 1967. «تهە ئدەئا ئۆف ئا سۆجال سجەنجە»، پرۆجەئەدنگس ئۆف تهە ئارستۆتەلان سۆجەتی سوپپلەمەنتاری ڤۆلومە 41: 95–114.
• مجکەنزە، ر.، 1983. تهە لمتس ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە، بۆستۆن: کلووەر.
• مäک، و.، 1988. «هۆو تۆ جۆمبنە رهەتۆرج ئاند رەئالسم ئن تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی 4: 89–109.
• –––، 1990ا. «فرەدمان ئاند رەئالسم»، رەسەئارجهـ ئن تهە هستۆری ئۆف ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت ئاند مەتهۆدۆلۆگی 10:
• –––، 1990ب. «مەنگەران ئەجۆنۆمجس ئن رەئالست پەرسپەجتڤە»، هستۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 22: 289–310.
• –––، 1990ج. «سجەنتفج رەئالسم ئاند ئائوستران ئەخپلاناتۆن»، رەڤەو ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 2: 310–44.
• –––، 1992. «ئۆن تهە مەتهۆد ئۆف ئسۆلاتۆن ئن ئەجۆنۆمجس»، ئن ج. دلوۆرتهـ (ئەد.)، ئنتەللگبلتی ئن سجەنجە (پۆزنان ستودەس ئن تهە پهلۆسۆپهی ئۆف تهە سجەنجەس ئاند تهە هومانتەس)، ئامستەردام: رۆدۆپ، پپ. 317–51.
• –––، 2005. «مۆدەلس ئارە ئەخپەرمەنتس. ئەخپەرمەنتس ئارە مۆدەلس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 12: 303–15.
• –––، 2006. «ئۆن تهە مەتهۆد ئۆف ئسۆلاتۆن ئن ئەجۆنۆمجس»، ئن رەجەنت دەڤەلۆپمەنتس ئن ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، ڤۆل. 3. داڤس، ژ. & ژ.ب. داڤس، ئەدس. جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەدگار پپ. 3–37.
• –––، 2007. رەئالسم ئاند ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 2009ا. «مسسنگ تهە وۆرلد. مۆدەلس ئاس ئسۆلاتۆنس ئاند جرەدبلە سوررۆگاتە سیستەمس» ئەرکەننتنس، 70: 29–43.
• –––، 2009ب. «رەئالستج رەئالسم ئابۆئوت ئونرەئالستج مۆدەلس»، ئن هارۆلد کنجائد ئاند دۆن رۆسس (ئەدس.)، تهە ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، 68–98.
• –––، 2011. «مۆدەلس ئاند تهە لۆجوس ئۆف تهەئر تروتهـ»، سینتهەسە، 180: 47–63.
• مäک، و. (ئەد.)، 1991. فاجت ئاند فجتۆن ئن ئەجۆنۆمجس: مۆدەلس، رەئالسم ئاند سۆجال جۆنستروجتۆن، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ––– (ئەد.)، 2001. تهە ئەجۆنۆمج وۆرلد ڤەو: ستودەس ئن تهە ئۆنتۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ––– (ئەد.)، 2009ج. تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف پۆستڤە ئەجۆنۆمجس: رەفلەجتۆنس ئۆن تهە ملتۆن فرەدمان لەگاجی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ––– (ئەد.)، 2012. هاندبۆئۆک ئۆف تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، ئامستەردام: ئەلسەڤەر.
• مäک، و.، ب. گوستافسسۆن ئاند ج. کنودسەن (ئەدس.)، 1993. راتۆنالتی، ئنستتوتۆنس ئاند ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• مäک، و.، دۆڤ م. گاببای، پائول تهاگارد ئاند ژۆهن وۆئۆدس (ئەدس.)، 2007. تهە رسە ئاند فالل ئۆف پۆپپەر ئاند لاکاتۆس ئن ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• مالنڤائود، ئە.، 1972. لەجتورەس ئۆن مجرۆئەجۆنۆمج تهەئۆری، تر. ئا. سلڤەی. ئامستەردام: نۆرتهـ-هۆللاند.
• مارجەت، ژانە، 2009. جۆنڤەرساتۆنس ئۆن تهە ناتورە ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، رەپرنت ئەدتۆن. نەو برونسوجک، ن.ژ. ئاند لۆندۆن: ترانساجتۆن.
• مارجهۆنن، ج. ئاند ژ. ڤرۆمەن (ئەدس.)، 2014 نەئورۆئەجۆنۆمجس: هیپە ئۆر هۆپە؟، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• مارر، و. ئاند ب. راژ (ئەدس.)، 1983. هۆو ئەجۆنۆمستس ئەخپلائن: ئا رەئادەر ئن مەتهۆدۆلۆگی، لانهام، مد: ئونڤەرستی پرەسس ئۆف ئامەرجا.
• مارسجهاک، ژ.، 1969. «ئۆن ئەجۆنۆمەترج تۆئۆلس»، سینتهەسە، 20: 483–88.
• مائورۆ، جارلۆس، سۆفا مگوئەنس ئاند سوسانا جادلها، 2013. جۆنڤەراتۆنس ئۆن هومان ئاجتۆن ئاند پراجتجال راتۆنالتی، نەوجاستلە: جامبردگە سجهۆلارس.
• مارخ، ک.، 1867. جاپتال (ڤۆلومە 1)، س. مۆئۆرە ئاند ئە. ئاڤەلنگ (ترانس.)، نەو یۆرک: ئنتەرناتۆنال پوبلسهەرس، 1967.
• ماروەلل، گ. ئاند ر. ئامەس، 1981. «ئەجۆنۆمستس فرەئە ردە. دۆئەس ئانیۆنە ئەلسە؟ ئەخپەرمەنتس ئۆن تهە پرۆڤسۆن ئۆف پوبلج گۆئۆدس. ئڤ»، ژۆئورنال ئۆف پوبلج ئەجۆنۆمجس، 15: 295–310.
• مایەر، ت.، 1993. تروتهـ ڤەرسوس پرەجسۆن ئن ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• مەدەما، س. ئاند و. ساموئەلس (ئەدس.)، 1996. فۆئونداتۆنس ئۆف رەسەئارجهـ ئن ئەجۆنۆمجس: هۆو دۆ ئەجۆنۆمستس دۆ ئەجۆنۆمجس؟، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• مەئەک، ر.، 1964. «ڤالوئە-ژودگەمەنتس ئن ئەجۆنۆمجس»، برتسهـ ژۆئورنال فۆر تهە پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، 15: 89–96.
• مەئدنگەر، ج.، 1994. سجەنجە ئێجۆنۆمقوئە: قوئەستۆنس دە مèتهۆدە، پارس: ڤوئبەرت.
• مەلتز، ژ.، 1965. «فرەدمان ئاند ماجهلوپ ئۆن تهە سگنفجانجە ئۆف تەستنگ ئەجۆنۆمج ئاسسومپتۆنس»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 73: 37–60.
• مەنگەر، ج.، 1883. پرۆبلەمس ئۆف ئەجۆنۆمجس ئاند سۆجۆلۆگی، ل. سجهنەئدەر (ئەد.)، ف. نۆجک (ترانس.)، ئوربانا: ئونڤەرستی ئۆف ئللنۆئس پرەسس، 1963.
• مەنگەر، ک.، 2009. ئونەخپلۆرەد دمەنسۆنس: کارل مەنگەر ئۆن ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی (1923–1938)، ئەدتەد بی گاندۆمەنجا بەججهۆ. بنگلەی، ئوک: ئەمەرالد.
• مجۆجج، ئا.، 2016، ئا هستۆرجال پۆلتجال ئەجۆنۆمی ئۆف جاپتالسم: ئافتەر مەتاپهیسجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• ملل، ژ. س.، 1836. «ئۆن تهە دەفنتۆن ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی ئاند تهە مەتهۆد ئۆف ئنڤەستگاتۆن پرۆپەر تۆ ئت»، رەپرنتەد ئن جۆللەجتەد وۆرکس ئۆف ژۆهن ستوئارت ملل (ڤۆلومە 4)، تۆرۆنتۆ: ئونڤەرستی ئۆف تۆرۆنتۆ پرەسس، 1967.
• –––، 1843. ئا سیستەم ئۆف لۆگج، لۆندۆن: لۆنگمانس، گرەئەن & جۆ.، 1949.
• –––، 1871. پرنجپلەس ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 7تهـ ئەدتۆن، 1909، و. ئاسهلەی (ئەد.)، رەپرنتەد نەو یۆرک: ئا. م. کەللەی، 1976.
• منفۆرد، پ. ئاند د. پەئەل، 1983. راتۆنال ئەخپەجتاتۆنس ئاند تهە نەو ماجرۆئەجۆنۆمجس، ئۆخفۆرد: مارتن رۆبەرتسۆن & جۆ.
• مرۆوسک، پ.، 1988. ئاگائنست مەجهانسم: پرۆتەجتنگ ئەجۆنۆمجس فرۆم سجەنجە، تۆتۆوا، نژ: رۆومان ئاند لتتلەفەد.
• –––، 1990. مۆرە هەئات تهان لگهت، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2002. ماجهنە درەئامس: ئەجۆنۆمجس بەجۆمەس ئا جیبۆرگ سجەنجە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2004. تهە ئەففۆرتلەسس ئەجۆنۆمی ئۆف سجەنجە؟، دورهام، نج: دوکە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2013، نەڤەر لەت ئا سەرۆئوس جرسس گۆ تۆ واستە: هۆو نەئۆلبەرالسم سورڤڤەد تهە فنانجال مەلتدۆون، لۆندۆن: ڤەرسۆ.
• مرۆوسک، پ. (ئەد.)، 1986. تهە رەجۆنستروجتۆن ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری، بۆستۆن: کلووەر.
• مرۆوسک، پ. ئاند ئە. سەنت (ئەدس.)، 2002. سجەنجە بۆئوگهت ئاند سۆلد: ئەسسایس ئن تهە ئەجۆنۆمجس ئۆف سجەنجە، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• مسەس، ل. ڤۆن، 1949. هومان ئاجتۆن. ئا ترەئاتسە ئۆن ئەجۆنۆمجس، نەو هاڤەن، یالە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1978. تهە ئولتماتە فۆئونداتۆن ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە: ئان ئەسسای ئۆن مەتهۆد، 2ند ئەدتۆن، کانساس جتی: سهەئەد ئاندرەوس.
• –––، 1981. ئەپستەمۆلۆگجال پرۆبلەمس ئۆف ئەجۆنۆمجس، گ. رەئسمان (ترانس.)، نەو یۆرک: نەو یۆرک ئونڤەرستی پرەسس.
• مسهان، ئە.، 1971. جۆست بەنەفت ئانالیسس: ئان ئنترۆدوجتۆن، نەو یۆرک: پرائەگەر.
• مۆنگن، پ.، 1986. «لا جۆنترۆڤەرسە سور لئەنترەپرسە (1940–1950) ئەت لا فۆرماتۆن دە لئررێئالسمە مێتهۆدۆلۆگقوئە»، ئەجۆنۆمەس ئەت سۆجێتەس (سèرە ئۆئەجۆنۆما) 5: 91–151.
• –––، 1992. «تهە ‘فولل-جۆستئ جۆنترۆڤەرستی ئۆف تهە 1940س ئاند 1950س: ئا مەتهۆدۆلۆگجال ئاسسەسسمەنت»، هستۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 24: 311–56.
• مۆرگان، ژ. (ئەد.)، 2016، وهات ئس نەئۆجلاسسجال ئەجۆنۆمجس؟ دەباتنگ تهە ئۆرگنس، مەئاننگ ئاند سگنفجانجە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• مۆرگان، م.، 2001. «مۆدەلس، ستۆرەس، ئاند تهە ئەجۆنۆمج وۆرلد»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 8: 361–84.
• –––، 2004. «ئماگناتۆن ئاند ئماگنگ ئن مۆدەل بوئلدنگ»، پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، 71: 753–66.
• –––، 2012، تهە وۆرلد ئن تهە مۆدەل: هۆو ئەجۆنۆمستس وۆرک ئاند تهنک، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسسس.
• مۆرگان، م. ئاند م. روتهەرفۆرد (ئەدس.)، 1998. فرۆم ئنتەروار پلورالسم تۆ پۆستوار نەئۆجلاسسجسم، دورهام: دوکە ئونڤەرستی پرەسس.
• موئەللەر، ژ.د.، 2010. رەدەئەمنگ ئەجۆنۆمجس: رەدسجۆڤەرنگ تهە مسسنگ ئەلەمەنت، جولتورە ئۆف ئەنتەرپرسە سەرەس. ولمنگتۆن، دەل.: ئنتەرجۆللەگاتە ستودەس ئنستتوتە.
• موللائناتهان، سەندهل ئاند ئەلدار سهافر، 2013. سجارجتی: وهی هاڤنگ تۆئۆ لتتلە مەئانس سۆ موجهـ، لۆندۆن: تمەس بۆئۆکس.
• موسگراڤە، ئا.، 1981. «‘ئونرەئال ئاسسومپتۆنسئ ئن ئەجۆنۆمج تهەئۆری: تهە ف-توست ئونتوستەد»، کیکلۆس، 34: 377–87.
• موتهـ، ژ.، 1961. «راتۆنال ئەخپەجتاتۆنس ئاند تهە تهەئۆری ئۆف پرجە مۆڤەمەنتس»، ئەجۆنۆمەترجا، 29: 315–35.
• میردال، گ.، 1955. تهە پۆلتجال ئەلەمەنت ئن تهە دەڤەلۆپمەنت ئۆف ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت، پ. سترەئەتەن (ترانس.)، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• ناگەل، ئە.، 1963. «ئاسسومپتۆنس ئن ئەجۆنۆمج تهەئۆری»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو پاپەرس ئاند پرۆجەئەدنگس، 53: 211–19.
• نەلسۆن، ئا.، 1986. «نەو ئندڤدوئالستج فۆئونداتۆنس فۆر ئەجۆنۆمجس»، نۆئووس، 20: 469–90.
• نەلسۆن، ژ.، 1995. «فەمنسم ئاند ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 9: 131–48.
• –––، 1996. فەمنسم، ئۆبژەجتڤتی ئاند ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 2001. «ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی ئاند فەمنست جرتقوئەس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 8: 93–97.
• نەلل، 2017، لبەرتی. تهە درڤنگ فۆرجە ئۆف تهە جۆللەجتڤە: پۆست-ئائوستران تهەئۆری ئن رەسپۆنسە تۆ ئسرائەل کرزنەر، نەو یۆرک: سپرنگەر.
• نەلل، گ. (ئەد.)، 2014ا. ئائوستران ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس ئۆن ئندڤدوئالسم ئاند سۆجەتی: مۆڤنگ بەیۆند مەتهۆدۆلۆگجال ئندڤدوئالسم، نەو یۆرک: ست. مارتنئس پرەسس.
• –––، 2014ب. ئائوستران تهەئۆری ئاند ئەجۆنۆمج ئۆرگانزاتۆن: رەئاجهنگ بەیۆند فرەئە مارکەت بۆئوندارەس، نەو یۆرک: ست. مارتنئس پرەسس.
• نەلسۆن، ر.، 2001. ئەجۆنۆمجس ئاس رەلگۆن: فرۆم ساموئەلسۆن تۆ جهجاگۆ ئاند بەیۆند، ئونڤەرستی پارک، پا: پەننسیلڤانا ستاتە ئونڤەرستی پرەسس.
• نەلسۆن، ر. ئاند س. ونتەر، 1982. ئان ئەڤۆلوتۆناری تهەئۆری ئۆف ئەجۆنۆمج جهانگە، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• نەئوبەرگ، ل.، 1988. جۆنجەپتوئال ئانۆمالەس ئن ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• نۆواک، ل.، 1980. تهە ستروجتورە ئۆف ئدەئالزاتۆن: تۆواردس ئا سیستەماتج ئنتەرپرەتاتۆن ئۆف تهە مارخان ئدەئا ئۆف سجەنجە، دۆردرەجهت: رەئدەل.
• ئۆئاکلەی، ئا.، 2002. رەجۆنستروجتنگ ئەجۆنۆمج تهەئۆری: تهە پرۆبلەم ئۆف هومان ئاگەنجی، جهەلتەنهام، ئەدوارد ئەلگار.
• ئۆئبۆیلە، ئە.، 1998. پەرسۆنالست ئەجۆنۆمجس: مۆرال جۆنڤجتۆنس، ئەجۆنۆمج رەئالتەس، ئاند سۆجال ئاجتۆن، بۆستۆن: کلووەر.
• ئۆجهانگجۆ، ئا.، 1999. راتۆنالتی ئن ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت.: مەتهۆدۆلۆگجال ئدەئاس ئۆن تهە هستۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• ئۆلڤەر، ئا. (ئەد.)، 2013. بەهاڤۆئورال پوبلج پۆلجی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ئۆرمەرۆد، پ.، 1997. تهە دەئاتهـ ئۆف ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: ولەی.
• –––، 2007. هاپپنەسس، ئەجۆنۆمجس ئاند پوبلج پۆلجی، لۆندۆن: ئنستتوتە ئۆف ئەجۆنۆمج ئاففائرس.
• ئۆئسوللڤان، پ.، 1987. ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی ئاند فرەئەدۆم تۆ جهۆئۆسە، لۆندۆن: ئاللەن & ئونون.
• پاپاندرەئۆو، ئا.، 1958. ئەجۆنۆمجس ئاس ئا سجەنجە، جهجاگۆ: لپپنجۆتت.
• پارەتۆ، ڤ.، 1909. مانوئال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، ئا. سجهوەر (ترانس.)، نەو یۆرک: ئا.م. کەللەی، 1971.
• پارسۆنس، ت.، 1934. «سۆمە رەفلەجتۆنس ئۆن ‘تهە ناتورە ئاند سگنفجانجە ئۆف ئەجۆنۆمجسئ»، قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 48: 511–45.
• پەتەرسۆن، م. (ئەد.)، 2015. تهە پرسۆنەرئس دلەمما، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• پهەبی، ژ.، 1988. مەتهۆدۆلۆگی ئاند ئەجۆنۆمجس: ئا جرتجال ئنترۆدوجتۆن، لۆندۆن: ماجمللان.
• پکەتتی، ت.، 2014. جاپتال ئن تهە توەنتی-فرست جەنتوری، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• پتت، ژ. (ئەد.)، 1981. پهلۆسۆپهی ئن ئەجۆنۆمجس، دۆردرەجهت: رەئدەل.
• پلۆتت، ج.ر.، 1991. «ولل ئەجۆنۆمجس بەجۆمە ئان ئەخپەرمەنتال سجەنجە؟» سۆئوتهەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 57: 901–919.
• پۆپپەر، ک.، 1967. «لا راتۆنالتێ ئەت لە ستاتوت دو پرنجپە دە راتۆنالتێ»، ئن ئە. جلاسسەن (ئەد.)، لەس فۆندەمەنتس پهلۆسۆپهقوئەس دەس سیستèمەس ئێجۆنۆمقوئەس، پارس: پایپۆت، پپ. 142–50.
• –––، 1976. «تهە لۆگج ئۆف تهە سۆجال سجەنجەس»، ئن ت. ئادۆرنۆ ئەت ئال. (ئەدس.)، تهە پۆستڤست دسپوتە ئن گەرمان سۆجۆلۆگی، گ. ئادەی ئاند د. فرسبی (ترانس.)، نەو یۆرک: هارپەر، پپ. 87–104.
• پۆسنەر، ر.، 1972. ئەجۆنۆمج ئانالیسس ئۆف لاو، بۆستۆن: لتتلە، برۆون & جۆ.
• پراتتەن، س. (ئەد.)، 2015. سۆجال ئۆنتۆلۆگی ئاند مۆدەرن ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• رابن، م.، 1998. «پسیجهۆلۆگی ئاند ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج لتەراتورە، 36: 11–46.
• رادجلفف، بەنژامن، 2013. تهە پۆلتجال ئەجۆنۆمی ئۆف هومان هاپپنەسس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• راپپاپۆرت، س.، 1998. مۆدەلس ئاند رەئالتی ئن ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• رەدەر، م.، 1999. ئەجۆنۆمجس: تهە جولتورە ئۆف ئا جۆنترۆڤەرسال سجەنجە، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• رەدمان، د.، 1989. ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی: ئا ببلۆگراپهی وتهـ رەفەرەنجەس تۆ وۆرکس ئن تهە پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، 1860–1988، نەو یۆرک: گرەئەنوۆئۆد پرەسس.
• –––، 1990. ئەجۆنۆمجس ئاند تهە پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1997. تهە رسە ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی ئاس ئا سجەنجە: مەتهۆدۆلۆگی ئاند تهە جلاسسجال ئەجۆنۆمستس، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• رەئسس، ژ.، 2007. ئەررۆر ئن ئەجۆنۆمجس: تۆواردس ئا مۆرە ئەڤدەنجە-باسەد مەتهۆدۆلۆگی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 2012. «تهە ئەخپلاناتۆن پارادۆخ»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 19: 43–62.
• –––، 2013. تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس: ئا جۆنتەمپۆراری ئنترۆدوجتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• رەئوتەر، م. ئاند ج. مۆنتاگ (ئەدس.)، 2016. ستودەس ئن نەئورۆسجەنجە، پسیجهۆلۆگی ئاند بەهاڤۆرال ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: سپرنگەر.
• رجاردۆ، د.، 1817. ئۆن تهە پرنجپلەس ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی ئاند تاخاتۆن (ڤۆلومە 1: تهە جۆللەجتەد وۆرکس ئۆف داڤد رجاردۆ)، پ. سراففا ئاند م. دۆبب (ئەدس.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 1951.
• رجهتەر، ر. (ئەد.)، 2015، ئەسسایس ئۆن نەو ئنستتوتۆنال ئەجۆنۆمجس. نەو یۆرک: سپرنگەر.
• رۆببنس، ل.، 1932. ئان ئەسسای ئۆن تهە ناتورە ئاند سگنفجانجە ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە، لۆندۆن: ماجمللان؛ 2ند ئەدتۆن، 1935؛ 3رد ئەدتۆن، 1983.
• رۆبنسۆن، ژ.، 1962. ئەجۆنۆمج پهلۆسۆپهی، جهجاگۆ: ئالدنە.
• رۆجهۆن، ل. ئاند س. رۆسس (ئەدس.)، 2017. ئا مۆدەرن گوئدە تۆ رەتهنکنگ ئەجۆنۆمجس. نەو درەجتۆنس ئن پۆست-کەینەسان ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام، ئوک: ئەلگار.
• رۆدرک، دان، 2015. ئەجۆنۆمجس رولەس: تهە رگهتس ئاند ورۆنگس ئۆف تهە دسمال سجەنجە، نەو یۆرک: و.و. نۆرتۆن.
• رۆسجهەر، و.، 1874. گەسجهجهتە دەر ناتۆنال-ئۆئەکۆنۆمک ئن دەئوتسجهلاند، مونجهـ: ر. ئۆلدەنبۆئورگ.
• رۆسەنبەرگ، ئا.، 1976. مجرۆئەجۆنۆمج لاوس: ئا پهلۆسۆپهجال ئانالیسس، پتتسبورگهـ: ئونڤەرستی ئۆف پتتسبورگهـ پرەسس.
• –––، 1980. سۆجۆبۆلۆگی ئاند تهە پرەئەمپتۆن ئۆف سۆجال سجەنجە، بالتمۆرە: ژۆهنس-هۆپکنس ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1988. «ئەجۆنۆمجس ئس تۆئۆ ئمپۆرتانت تۆ بە لەفت تۆ تهە رهەتۆرجانس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 4: 129–49.
• –––، 1992. ئەجۆنۆمجس — ماتهەماتجال پۆلتجس ئۆر سجەنجە ئۆف دمنسهنگ رەتورنس، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• رۆسس، د.، 2005. ئەجۆنۆمج تهەئۆری ئاند جۆگنتڤە سجەنجە: مجرۆئەخپلاناتۆن، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• –––، 2014. پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: ست. مارتنئس پرەسس، .
• رۆتهـ، ئا.، 1988. «لابۆراتۆری ئەخپەرمەنتاتۆن ئن ئەجۆنۆمجس: ئا مەتهۆدۆلۆگجال ئۆڤەرڤەو»، ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 98: 974–1031.
• –––، 2015. وهۆ گەتس وهات—ئاند وهی: تهە نەو ئەجۆنۆمجس ئۆف ماتجهماکنگ ئاند مارکەت دەسگن، نەو یۆرک: هۆئوگهتۆن مففلن هارجۆئورت.
• رۆتهبارد، م.، 1957. «ئن دەفەنسە ئۆف ‘ئەخترەمە ئاپرۆرسمئ»، سۆئوتهەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 23: 314–20.
• رۆتهسجهلد، ک.، 1993. ئەتهجس ئاند ئەجۆنۆمج تهەئۆری، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• رۆتوەئن، ئە.، 1959. «ئۆن ‘تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف پۆستڤە ئەجۆنۆمجسئ»، قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 73: 554–75.
• رۆی، س.، 1991. پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس: ئۆن تهە سجۆپە ئۆف رەئاسۆن ئن ئەجۆنۆمج ئنقوئری، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• روججۆ، د. ئاند ژ. ئامارگلۆ، 2003. پۆستمۆدەرن مۆمەنتس ئن مۆدەرن ئەجۆنۆمجس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• روندە، ژ.، 1998. «ئاسسەسسنگ جائوسال ئەجۆنۆمج ئەخپلاناتۆنس»، ئۆخفۆرد ئەجۆنۆمج پاپەرس، 50: 151–72.
• روندە، ژ. ئاند س. مزوهارا (ئەدس.)، 2003. تهە پهلۆسۆپهی ئۆف کەینەسئ ئەجۆنۆمجس: پرۆبابلتی، ئونجەرتائنتی ئاند جۆنڤەنتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• روسسۆ، ف.، 2009. جائوسالتی ئاند جائوسال مۆدەللنگ ئن تهە سۆجال سجەنجەس: مەئاسورنگ ڤاراتۆنس، نەو یۆرک: سپرنگەر.
• روستجهن، ئا.، 2005. «نەئورۆئەجۆنۆمجس: پرەسەنت ئاند فوتورە»، گامەس ئاند ئەجۆنۆمج بەهاڤۆر، 52: 201–12.
• –––، 2009. «نەئورۆئەجۆنۆمجس: وهات هاڤە وە فۆئوند، ئاند وهات سهۆئولد وە سەئارجهـ فۆر؟» جوررەنت ئۆپنۆن ئن نەئورۆبۆلۆگی، 19: 672–677.
• روتهەرفۆرد، م.، 1994. ئنستتوتۆنس ئن ئەجۆنۆمجس: تهە ئۆلد ئاند نەو ئنستتوتۆنالسم، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سالانت، ئا. ئاند ئە. سجرەپانت (ئەدس.)، 1997. پلورالسم ئن ئەجۆنۆمجس: نەو پەرسپەجتڤەس ئن هستۆری ئاند مەتهۆدۆلۆگی، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• ساموئەلس، و.، 2011. ئەراسنگ تهە ئنڤسبلە هاند: ئەسسایس ئۆن ئان ئەلوسڤە ئاند مسوسەد جۆنجەپت ئن ئەجۆنۆمجس (وتهـ تهە ئاسسستانجە ئۆف ماراننە ف. ژۆهنسۆن ئاند وللام هـ. پەرری)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ساموئەلس، و. (ئەد.)، 1980. تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت: جرتجال پاپەرس فرۆم تهە ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت [ئسسوئەس، نەو برونسوجک: ترانساجتۆن بۆئۆکس.
• ––– (ئەد.)، 1987. هستۆری ئاند مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئەجۆنۆمجس، گرەئەنوجهـ، جن، ژائ پرەسس.
• ––– (ئەد.)، 1990. ئەجۆنۆمجس ئاس دسجۆئورسە، دۆردرەجهت: کلووەر.
• ساموئەلسۆن، پ.، 1947. فۆئونداتۆنس ئۆف ئەجۆنۆمج ئانالیسس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1963. «پرۆبلەمس ئۆف مەتهۆدۆلۆگی — دسجوسسۆن»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو پاپەرس ئاند پرۆجەئەدنگس، 53: 232–36.
• –––، 1964. «تهەئۆری ئاند رەئالسم: ئا رەپلی»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 54: 736–40.
• –––، 1965. «پرۆفەسسۆر ساموئەلسۆن ئۆن تهەئۆری ئاند رەئالسم: رەپلی»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 55: 1162–72.
• ساسسۆوەر، ر.، 1985. پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، ئا جرتقوئە ئۆف دەمارجاتۆن، لانهام، مد: ئونڤەرستی پرەسس ئۆف ئامەرجا.
• سجاززەر، ر.، ئا. سەن، ئاند س. زاماگن (ئەدس.)، 2008. مارکەتس، مۆنەی ئاند جاپتال: هجکسان ئەجۆنۆمجس فۆر تهە توەنتی-فرست جەنتوری، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سجهلەفەر، ژ.، 2012. تهە ئاسسومپتۆنس ئەجۆنۆمستس ماکە، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• سجهمۆللەر، گ.، 1888. زور لتەراتور-گەسجهجهتە دەر ستائاتس- ئوند سۆزالوسسەنسجهافتەن، لەئپزگ: دونجکەر & هومبلۆت.
• –––، 1898. ۊبەر ئەئنگە گروندفراگەن دەر سۆزالپۆلتک ئوند دەر ڤۆلکسورتسهافتسلەهرە، لەئپزگ: دونجکەر & هومبلۆت.
• سجهۆئەففلەر، س.، 1955. تهە فائلورەس ئۆف ئەجۆنۆمجس: ئا داگنۆستج ستودی، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• سجهرادەر، د.، 1992. تهە جۆرپۆراتۆن ئاس ئانۆمالی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سجهومپەتەر، ژ.، 1954. هستۆری ئۆف ئەجۆنۆمج ئانالیسس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• سجۆتت، س.، 2013، ئارجهتەجتورەس ئۆف ئەجۆنۆمج سوبژەجتڤتی: تهە پهلۆسۆپهجال فۆئونداتۆنس ئۆف تهە سوبژەجت ئن تهە هستۆری ئۆف ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.
• سەلگمان، ب.، 1967. «ئۆن تهە قوئەستۆن ئۆف ئۆپەراتۆنالسم: ئا رەڤەو ئارتجلە»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 57: 146–61.
• –––، 1969. «تهە ئمپاجت ئۆف پۆستڤسم ئۆن ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت»، هستۆری ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 1: 256–78.
• سەن، ئا. ئاند ب. وللامس (ئەدس.)، 1982. ئوتلتارانسم ئاند بەیۆند، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سەنۆر، ن.، 1836. ئۆئوتلنە ئۆف تهە سجەنجە ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، رەپرنتەد، نەو یۆرک: ئا. م. کەللەی، 1965.
• سەنسات، ژ.، 1988. «مەتهۆدۆلۆگجال ئندڤدوئالسم ئاند مارخسم»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 4: 189–220.
• سەنت، ئە.، 1998. تهە ئەڤۆلڤنگ راتۆنالتی ئۆف راتۆنال ئەخپەجتاتۆنس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سهاجکلە، گ.، 1972. ئەپستەمجس ئاند ئەجۆنۆمجس: ئا جرتقوئە ئۆف ئەجۆنۆمج دۆجترنەس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سهارپەس، د.ک.، 2009. تهە ئەڤۆلوتۆن ئۆف تهە سۆجال سجەنجەس، لانهام، مد: رۆومان ئاند لتتلەفەلد، لەخنگتۆن بۆئۆکس.
• سهرادەر-فرەجهەتتە، ک.، 1984. سجەنجە پۆلجی، ئەتهجس، ئاند ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی: سۆمە پرۆبلەمس ئۆف تەجهنۆلۆگی ئاسسەسسمەنت ئاند ئەنڤرۆنمەنتال-ئمپاجت ئانالیسس، دۆردرەجت: د. رەئدەل.
• سدگوجک، هـ.، 1885. تهە سجۆپە ئاند مەتهۆد ئۆف ئەجۆنۆمج سجەنجە، رەپرنتەد، نەو یۆرک: ئا. م. کەللەی، 1968.
• سمۆن، هـ.، 1959. «تهەئۆرەس ئۆف دەجسۆن-ماکنگ ئن ئەجۆنۆمجس ئاند بەهاڤۆرال سجەنجە»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 49: 253–83.
• –––، 1963. «پرۆبلەمس ئۆف مەتهۆدۆلۆگی — دسجوسسۆن»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو پاپەرس ئاند پرۆجەئەدنگس، 53: 229–31.
• –––، 1997. ئان ئەمپرجاللی باسەد مجرۆئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سمس، ج.، 1977. «ئەخۆگەنەئتی ئاند جائوسال ئۆردەرنگس ئن ماجرۆئەجۆنۆمج مۆدەلس»، ئن ج. سمس (ئەد.)، نەو مەتهۆدس ئن بوسنەسس جیجلە رەسەئارجهـ، مننەئاپۆلس: فەدەرال رەسەرڤە بانک، پپ. 23–43.
• سمتهـ، ئا.، 1776. ئان ئنقوئری ئنتۆ تهە ناتورە ئاند جائوسەس ئۆف تهە وەئالتهـ ئۆف ناتۆنس، رەپرنتەد، نەو یۆرک: راندۆم هۆئوسە، 1937.
• سمیتهـ، ر. (ئەد.)، 1962. ئەسسایس ئن ئەجۆنۆمج مەتهۆد، لۆندۆن: دوجکوۆرتهـ.
• سۆوەلل، ت.، 1980. کنۆولەدگە ئاند دەجسۆنس، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.
• ستانفەلد، ر.، 1974. «کوهنان رەڤۆلوتۆنس ئاند تهە کەینەسان رەڤۆلوتۆن»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج ئسسوئەس، 8: 97–109.
• ستارمەر، ج.، 1999. «ئەخپەرمەنتس ئن ئەجۆنۆمجس: سهۆئولد وە تروست تهە دسمال سجەنتستس ئن وهتە جۆئاتس؟»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 6، 1–30.
• ستەوارت، ئ.، 1979. رەئاسۆننگ ئاند مەتهۆد ئن ئەجۆنۆمجس. ئان ئنترۆدوجتۆن تۆ ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، لۆندۆن: مجگراو-هلل.
• ستگلەر، گ. ژ.، 1947. «پرۆفەسسۆر لەستەر ئاند تهە مارگنالستس»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 37: 154–7.
• ستگوم، ب.، 2003. ئەجۆنۆمەترجس ئاند تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس: تهەئۆری«»داتا جۆنفرۆنتاتۆنس ئن ئەجۆنۆمجس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• سوگدەن، ر.، 2000. «جرەدبلە وۆرلدس: تهە ستاتوس ئۆف تهەئۆرەتجال مۆدەلس ئن ئەجۆنۆمجس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج مەتهۆدۆلۆگی، 7: 1–31.
• –––، 2009. «جرەدبلە وۆرلدس، جاپاجتەس ئاند مەجهانسمس»، ئەرکەننتنس، 70: 3–27.
• سوممەرس، ل.، 1991. «تهە سجەنتفج ئللوسۆن ئن ئەمپرجال ماجرۆئەجۆنۆمجس»، سجاندناڤان ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 93: 129–48.
• سوەدبەرگ، ر.، 1990. ئەجۆنۆمجس ئاند سۆجۆلۆگی--رەدەفننگ تهەئر بۆئوندارەس: جۆنڤەرساتۆنس وتهـ ئەجۆنۆمستس ئاند سۆجۆلۆگستس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2007. پرنجپلەس ئۆف ئەجۆنۆمج سۆجۆلۆگی، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• تهۆماس، رۆد، 2017. «کارل پۆپپەر ئاند تهە مەتهۆدۆلۆگستس ئۆف ئەجۆنۆمجس»، جامبردگە ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 41: 1143–1160.
• تتموسس، ر.، 1971. تهە گفت رەلاتۆنسهپ: فرۆم هومان بلۆئۆد تۆ سۆجال پۆلجی، نەو یۆرک: راندۆم هۆئوسە.
• ڤەبلەن، ت.، 1898. «وهی ئس ئەجۆنۆمجس نۆت ئان ئەڤۆلوتۆناری سجەنجە؟» قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 12: 373–97.
• ڤەرجەلل، ئا.، 1991. مەتهۆدۆلۆگجال فۆئونداتۆنس ئۆف ماجرۆئەجۆنۆمجس: کەینەس ئاند لوجاس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ڤەردۆن، م.، 1996. کەینەس ئاند تهە «جلاسسجس»: ئا ستودی ئن لانگوئاگە، ئەپستەمۆلۆگی ئاند مستاکەن ئدەنتتەس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• ڤجکەرس، د.، 1995. تهە تیراننی ئۆف تهە مارکەت: ئا جرتقوئە ئۆف تهەئۆرەتجال فۆئونداتۆنس، ئانن ئاربۆر: ئونڤەرستی ئۆف مجهگان پرەسس.
• ڤرۆمەن، ژ.، 1995. ئەجۆنۆمج ئەڤۆلوتۆن: ئان ئنقوئری ئنتۆ تهە فۆئونداتۆنس ئۆف ئنستتوتۆنال ئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 2009. «ئادڤانجنگ ئەڤۆلوتۆناری ئەخپلاناتۆنس ئن ئەجۆنۆمجس: تهە لمتەد ئوسەفولنەسس ئۆف تنبەرگەنئس فۆئور قوئەستۆنس جلاسسفجاتۆن»، ئن هارۆلد کنجائد ئاند دۆن رۆسس (ئەدس.)، ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، 337–368.
• ڤرۆمەن، ژ. ئاند ج. مارجهۆنن (ئەدس.)، 2018 نەئورۆئەجۆنۆمجس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• وارد، ب.، 1972. وهاتئس ورۆنگ وتهـ ئەجۆنۆمجس؟ نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.
• وەبەر، م.، 1904. «‘ئۆبژەجتڤتیئ ئن سۆجال سجەنجە ئاند سۆجال پۆلجی»، ئن ئە. سهلس ئاند هـ. فنجهـ، ئەدس. تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف تهە سۆجال سجەنجەس، نەو یۆرک، فرەئە پرەسس، 1949، پپ. 49–112.
• وەئمانن، ژۆئاجهم ئاند ئاندرەئاس کنابە، 2015. مەئاسورنگ هاپپنەسس: تهە ئەجۆنۆمجس ئۆف وەلل-بەئنگ، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• وەئنترائوب، ئە.ر.، 1985. گەنەرال ئەقوئلبروم ئانالیسس: ستودەس ئن ئاپپرائسال، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1991. ستابلزنگ دینامجس: جۆنستروجتنگ ئەجۆنۆمج کنۆولەدگە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2002. هۆو ئەجۆنۆمجس بەجامە ئا ماتهەماتجال سجەنجە، دورهام، نج: دوکە ئونڤەرستی پرەسس.
• وبلە، ژ.، 1998. تهە ئەجۆنۆمجس ئۆف سجەنجە: مەتهۆدۆلۆگی ئاند ئەپستەمۆلۆگی ئاس ئف ئەجۆنۆمجس رەئاللی ماتتەرەد، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• ولبەر، ج. ئاند ر. هاررسۆن، 1978. «تهە مەتهۆدۆلۆگجال باسس ئۆف ئنستتوتۆنال ئەجۆنۆمجس: پاتتەرن مۆدەل، ستۆریتەللنگ ئاند هۆلسم»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج ئسسوئەس، 12: 61–89.
• ولەس، پ. ئاند گ. ئاند رۆئوتهـ (ئەدس.)، 1984. وهات ئس پۆلتجال ئەجۆنۆمی؟ ئەئگهت پەرسپەجتڤەس، ئۆخفۆرد: باسل بلاجکوەلل.
• ولسۆن، د. ئاند ئا. کرمان (ئەدس.)، 2016، جۆمپلەختی ئاند ئەڤۆلوتۆن: تۆوارد ئا نەو سینتهەسس فۆر ئەجۆنۆمجس، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• ونستۆن، گ. ئاند ر. تەئجهگرائەبەر (ئەدس.)، 1988. تهە بۆئوندارەس ئۆف ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ونتەر، س.، 1962. «ئەجۆنۆمج ‘ناتورال سەلەجتۆنئ ئاند تهە تهەئۆری ئۆف تهە فرم»، یالە ئەجۆنۆمج ئەسسایس، 4: 255–72.
• وسەمان، ژ. (ئەد.)، 1983. بەیۆند پۆستڤە ئەجۆنۆمجس؟، لۆندۆن: برتسهـ ئاسسۆجاتۆن فۆر تهە ئادڤانجەمەنت ئۆف سجەنجە.
• وسمان، ژ. ئاند ژ. رۆزانسکی، 1991. «تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف ئنستتوتۆنالسم رەڤستەد»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج ئسسوئەس، 25: 709–37.
• وتت، و. (ئەد.)، 2008. رەجەنت دەڤەلۆپمەنتس ئن ئەڤۆلوتۆناری ئەجۆنۆمجس، جهەلتەنهام، ئوک: ئەدوارد ئەلگار.
• وۆلد، هـ.، 1954. «جائوسالتی ئاند ئەجۆنۆمەترجس»، ئەجۆنۆمەترجا، 22: 162–77.
• وۆلپن، ک.، 2013، تهە لمتس ئۆف ئنفەرەنجە وتهۆئوت تهەئۆری. تژاللنگ ج. کۆئۆپمانس مەمۆرال لەجتورەس، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• وۆنگ، س.، 1978. تهە فۆئونداتۆنس ئۆف پائول ساموئەلسۆنئس رەڤەئالەد پرەفەرەنجە تهەئۆری، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• وۆرلاند، س.، 1972. «رادجال پۆلتجال ئەجۆنۆمی ئاس ئا ‘سجەنتفج رەڤۆلوتۆن.ئ» سۆئوتهەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 39: 274–84.
• یەئاگەر، ل.، 1969. «مەتهۆدەنسترەئت، ئۆڤەر دەماند جورڤەس»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 68: 53–64.
• یوئەنگەرت، ئا.، 2004. تهە بۆئوندارەس ئۆف تەجهنقوئە: ئۆردەرنگ پۆستڤە ئاند نۆرماتڤە جۆنجەرنس ئن ئەجۆنۆمج رەسەئارجهـ، لانهام، مد: لەخنگتۆن بۆئۆکس.
• زانن، ئا.، 2008. ئەجۆنۆمج پهلۆسۆپهی: ئەجۆنۆمج فۆئونداتۆنس ئاند پۆلتجال جاتەگۆرەس، جۆسما ئە. ئۆرس (ترانس.)، نەو یۆرک: لانگ.
• زەللنەر، ئا. ئاند د. ئائگنەر (ئەدس.)، 1988. جائوسالتی، سپەجال ئسسوئە، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمەترجس، 39(1).
• زلاک، ستەپهەن ئاند دەئردرە مججلۆسکەی، 2008. تهە جولت ئۆف ستاتستجال سگنفجانجە: هۆو تهە ستاندارد ئەررۆر جۆستس ئوس ژۆبس، ژوستجە، ئاند لڤەس، ئانن ئاربۆر، م: ئونڤەرستی ئۆف مجهگان پرەسس.

سنجناسی و ئابۆریناسی

• ئادلەر، م.، 2012. وەلل-بەئنگ ئاند فائر دستربوتۆن: بەیۆند جۆست-بەنەفت ئانالیسس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ئادلەر، م.، ئاند م. فلەئوربائەی (ئەدس.)، 2016. تهە ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف وەلل-بەئنگ ئاند پوبلج پۆلجی، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ئادلەر، م. ئاند ئە. پۆسنەر، 2006. نەو فۆئونداتۆنس ئۆف جۆست-بەنەفت ئانالیسس، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• ––– (ئەدس.)، 2000. جۆست-بەنەفت ئانالیسس: لەگال، ئەجۆنۆمج ئاند پهلۆسۆپهجال پەرسپەجتڤەس، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• ئاللائس، م.، 1952. «تهە فۆئونداتۆنس ئۆف ئا پۆستڤە تهەئۆری ئۆف جهۆئجە ئنڤۆلڤنگ رسک ئاند ئا جرتجسم ئۆف تهە پۆستولاتەس ئاند ئاخۆمس ئۆف تهە ئامەرجان سجهۆئۆل»، ئن م. ئاللائس ئاند ئۆ. هاگەن (ئەدس.)، ئەخپەجتەد ئوتلتی هیپۆتهەسەس ئاند تهە ئاللائس پارادۆخ، دۆردرەجهت: رەئدەل، 1979، پپ. 27–145.
• ئاندەرسۆن، ئە.، 1990. «تهە ئەتهجال لمتاتۆنس ئۆف تهە مارکەت»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 6: 179–206.
• ئارنەسۆن، ر.، 1989. «ئەقوئالتی ئاند ئەقوئال ئۆپپۆرتونتی فۆر وەلفارە»، پهلۆسۆپهجال ستودەس، 56: 77–93.
• ئارپالی، ن. ئاند ت. سجهرۆئەدەر، 2014. ئن پرائسە ئۆف دەسرە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ئاررۆو، ک.، 1990. «لبەرالسم، دستربوتڤە سوبژەجتڤسم، ئاند ئەقوئال ئۆپپۆرتونتی فۆر وەلفارە»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 19: 158–94.
• –––، 1951. سۆجال جهۆئجە ئاند ئندڤدوئال ڤالوئەس، نەو یۆرک: ولەی؛ 2ند ئەدتۆن، 1963.
• –––، 1967. «ڤالوئەس ئاند جۆللەجتڤە دەجسۆن ماکنگ»، رەپرنتەد ئن هاهن & هۆللس 1979، پپ. 110–26.
• –––، 1972. «گفتس ئاند ئەخجهانگەس»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 1: 343–62.
• –––، 1973. «سۆمە ئۆردنالست-ئوتلتاران نۆتەس ئۆن راولسئ تهەئۆری ئۆف ژوستجە»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 70: 245–63.
• –––، 1978. «ئەختەندەد سیمپاتهی ئاند تهە پۆسسبلتی ئۆف سۆجال جهۆئجە»، پهلۆسۆپها، 7: 223–37.
• ئاتکنسۆن، ئا.، 2015. ئنەقوئالتی: وهات جان بە دۆنە؟، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• ئاخەلرۆد، ر.، 1984. تهە ئەڤۆلوتۆن ئۆف جۆئۆپەراتۆن، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.
• باکەر، ج.، 1975. «تهە ئدەئۆلۆگی ئۆف تهە ئەجۆنۆمج ئانالیسس ئۆف لاو»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 5: 3–48.
• باللەت، ژ.، د. بازن، ژ. دوبۆئس ئاند ف. ماهەو، 2014. فرەئەدۆم، رەسپۆنسبلتی ئاند ئەجۆنۆمجس ئۆف تهە پەرسۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• بائومۆل، و.، 1986. سوپەرفائرنەسس: ئاپپلجاتۆنس ئاند تهەئۆری، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• بەنتهام، ژ.، 1789. ئان ئنترۆدوجتۆن تۆ تهە پرنجپلەس ئۆف مۆرالس ئاند لەگسلاتۆن، و. هاررسۆن (ئەد.)، ئۆخفۆرد: باسل بلاجکوەلل، 1967.
• بەرگسۆن، ئا.، 1938. «ئا رەفۆرمولاتۆن ئۆف جەرتائن ئاسپەجتس ئۆف وەلفارە ئەجۆنۆمجس»، قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 52: 30–34.
• بنمۆرە، ک.، 1994. پلاینگ فائر: گامە تهەئۆری ئاند تهە سۆجال جۆنتراجت، جامبردگە ما: مت پرەسس.
• بۆئادوای، ر.، 2016. «جۆست-بەنەفت ئانالیسس»، ئن ئادلەر ئاند فلەئوربائەی (ئەدس.) 2016، پپ. 47–81.
• بۆئاردمان، ئا.، د. گرەئەنبەرگ، ئا. ڤننگ، ئاند د. وەئمەر، 2010. جۆست-بەنەفت ئانالیسس، 4تهـ ئەدتۆن، ئەنگلەوۆئۆد جلففس، نژ: پرەنتجە-هالل.
• بۆئولدنگ، ک.، 1969. «ئەجۆنۆمجس ئاس ئا مۆرال سجەنجە»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 59: 1–12.
• بۆولەس، س.، 2012. تهە نەو ئەجۆنۆمجس ئۆف ئنەقوئالتی ئاند رەدستربوتۆن، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• بۆولەس، س. ئاند هـ. گنتس، 1993. «ئا پۆلتجال ئاند ئەجۆنۆمج جاسە فۆر تهە دەمۆجراتج ئەنتەرپرسە»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 9: 75–100.
• –––، 2011. ئا جۆئۆپەراتڤە سپەجەس: هومان رەجپرۆجتی ئاند ئتس ئەڤۆلوتۆن، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• برەننان، گ. ئاند ژ. بوجهانان، 1985. تهە رەئاسۆن ئۆف رولەس: جۆنستتوتۆنال پۆلتجال ئەجۆنۆمی، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• برۆئۆمە، ژ.، 1989. «سهۆئولد سۆجال پرەفەرەنجەس بە جۆنسستەنت؟» ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 5: 7–18.
• –––، 1991. وەئگهنگ گۆئۆدس، ئۆخفۆرد: باسل بلاجکوەلل.
• –––، 1999. ئەتهجس ئۆئوت ئۆف ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2006. وەئگهنگ لڤەس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2012. جلماتە ماتتەرس: ئەتهجس ئن ئا وارمنگ وۆرلد، نەو یۆرک: نۆرتۆن.
• بوجهانان، ئا.، 1985. ئەتهجس، ئەففجەنجی، ئاند تهە مارکەت، تۆتۆوا، نژ: رۆومان & ئاللانهەلد.
• بوجهانان، ژ.، 1975. تهە لمتس ئۆف لبەرتی: بەتوەئەن ئانارجهی ئاند لەڤاتهان، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• جارتەر، ئ.، 1999. ئا مەئاسورە ئۆف فرەئەدۆم، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• جۆئاسە، ر.، 1960. «تهە پرۆبلەم ئۆف سۆجال جۆست»، ژۆئورنال ئۆف لاو ئاند ئەجۆنۆمجس، 3: 1–30.
• جۆهەن، گ.ئا.، 1989. «ئۆن تهە جوررەنجی ئۆف ئەگالتاران ژوستجە»، ئەتهجس، 99: 906–44.
• جۆلەمان، ژ.، 1984. «ئەجۆنۆمجس ئاند تهە لاو: ئا جرتجال رەڤەو ئۆف تهە فۆئونداتۆنس ئۆف تهە ئەجۆنۆمج ئاپپرۆئاجهـ تۆ لاو»، ئەتهجس، 94: 649–79.
• جۆللارد، د.، 1978. ئالتروئسم ئاند ئەجۆنۆمی: ئا ستودی ئن نۆن-سەلفسهـ ئەجۆنۆمجس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• دئاسپرەمۆنت، ج. ئاند ل. گەڤەرس، 1977. «ئەقوئتی ئاند تهە ئنفۆرماتۆنال باسس ئۆف جۆللەجتڤە جهۆئجە»، رەڤەو ئۆف ئەجۆنۆمج ستودەس، 44: 199–209.
• دەئاتۆن، ئانگوس، 2013. تهە گرەئات ئەسجاپە: هەئالتهـ، وەئالتهـ ئاند تهە ئۆرگن ئۆف ئنەقوئالتی، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• دەبرەو، گ.، 1959. تهەئۆری ئۆف ڤالوئە، نەو یۆرک: ولەی.
• دراکۆپۆئولۆس، س.، 1991. ڤالوئەس ئن ئەجۆنۆمج تهەئۆری، ئالدەرسهۆت: ئاڤەبوری.
• دوۆرکن، گ.، گ. بەرمانت ئاند پ. برۆون (ئەدس.)، 1977. مارکەتس ئاند مۆرالس، واسهنگتۆن: هەمپسپهەرە پوبلسهنگ.
• دوۆرکن، ر.، 1981. «وهات ئس ئەقوئالتی؟ پارت 2: ئەقوئالتی ئۆف رەسۆئورجەس»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 10: 283–345.
• ئەئاستەرلی، وللام، 2013. تهە تیراننی ئۆف ئەخپەرتس: ئەجۆنۆمستس، دجتاتۆرس، ئاند تهە فۆرگۆتتەن رگهتس ئۆف تهە پۆئۆر، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.
• ئەگە، ر. ئاند هـ. ئگەرسهەئم (ئەدس.)، 2011. فرەئەدۆم ئاند هاپپنەسس ئن ئەجۆنۆمج تهۆئوگهت ئاند پهلۆسۆپهی: فرۆم جلاسهـ تۆ رەجۆنجلاتۆن، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.
• ئەلستەر، ژ. ئاند ئا. هیللاند (ئەدس.)، 1986. فۆئونداتۆنس ئۆف سۆجال جهۆئجە تهەئۆری، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ئەلستەر، ژ. ئاند ژ. رۆئەمەر (ئەدس.)، 1991. ئنتەرپەرسۆنال جۆمپارسۆنس ئۆف وەلل-بەئنگ، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ئەیال، ن.، س. هورست، ئۆ. نۆرهەئم، ئاند د. وکلەر (ئەدس.)، 2013. ئنەقوئالتەس ئن هەئالتهـ: جۆنجەپتس، مەئاسورەس ئاند ئەتهجس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• فلەئوربائەی، م.، 1995. «ئەقوئال ئۆپپۆرتونتی ئۆر ئەقوئال سۆجال ئۆئوتجۆمە»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 11: 25–56.
• –––، 2002. «ئەقوئالتی ئۆف رەسۆئورجەس رەڤستەد»، ئەتهجس، 113: 82–105.
• –––، 2005. «تهە پازنەر-سجهمەئدلەر سۆجال ئۆردەرنگ: ئا دەفەنسە»، رەڤەو ئۆف ئەجۆنۆمج دەسگن، 9: 145–66.
• –––، 2007. «سۆجال جهۆئجە ئاند ژوست ئنستتوتۆنس: نەو پەرسپەجتڤەس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 23: 15–43.
• –––، 2008. فائرنەسس، رەسپۆنسبلتی، ئاند وەلفارە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• فلەئوربائەی، م. ئاند د. بلانجهەت، 2013. بەیۆند گدپ: مەئاسورنگ وەلفارە ئاند ئاسسەسسنگ سوستائنابلتی، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• فلەئوربائەی، م. ئاند ف. مانقوئەت، 2014. ئا تهەئۆری ئۆف فائرنەسس ئاند سۆجال وەلفارە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• فرانک، ر.، 1988. پاسسۆنس وتهن رەئاسۆن: تهە ستراتەگج رۆلە ئۆف تهە ئەمۆتۆنس، نەو یۆرک: و. و. نۆرتۆن.
• –––، ر.، 2007. فاللنگ بەهند: هۆو رسنگ ئنەقوئالتی هارمس تهە مددلە جلاسس، بەرکەلەی، جا: ئونڤەرستی ئۆف جالفۆرنا پرەسس.
• فرانک، ر.، ت. گلۆڤجهـ، ئاند د. رەگان، 1993. «دۆئەس ستودینگ ئەجۆنۆمجس ئنهبت جۆئۆپەراتۆن؟» ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 7: 159–72.
• فانکهائوسەر، س.، ر. تۆل، ئاند د. پەئارجە، 1997. «تهە ئاگگرەگاتۆن ئۆف جلماتە جهانگە داماگەس: ئا وەلفارە تهەئۆرەتج ئاپپرۆئاجهـ»، ئەنڤرۆنمەنتال ئاند رەسۆئورجە ئەجۆنۆمجس، 10: 249–66.
• فرەی، ب.، 2010. هاپپنەسس: ئا رەڤۆلوتۆن ئن ئەجۆنۆمجس، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• فرەی، ب. ئاند ئا. ستوتزەر، 2001. هاپپنەسس ئاند ئەجۆنۆمجس: هۆو تهە ئەجۆنۆمی ئاند ئنستتوتۆنس ئاففەجت هومان وەلل-بەئنگ، پرنجەتۆن، نژ: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• فرەدمان، م.، 1962. جاپتالسم ئاند فرەئەدۆم، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• فرەدمان، م. ئاند ر. فرەدمان، 1980. فرەئە تۆ جهۆئۆسە، نەو یۆرک: هارجۆئورت براجە ژاڤانۆڤجهـ.
• گائەرتنەر، و. ئاند ئە. سجهۆککائەرت، 2012. ئەمپرجال سۆجال جهۆئجە: قوئەستۆننائرە-ئەخپەرمەنتال ستودەس ئۆن دستربوتڤە ژوستجە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• گائەرتنەر، و.، پ. پاتتانائک، ئاند ک. سوزومورا، 1992. «ئندڤدوئال رگهتس رەڤستەد»، ئەجۆنۆمجا، 59: 161–77.
• گامبەتتا، د. (ئەد.)، 1988. تروست: ماکنگ ئاند برەئاکنگ جۆئۆپەراتڤە رەلاتۆنس، ئۆخفۆرد: باسل بلاجکوەلل.
• گاردەنفۆرس، پ.، 1981. «رگهتس، گامەس ئاند سۆجال جهۆئجە»، نۆئووس، 15: 341–356.
• گائوس، گەرالد، 2011. تهە ئۆردەر ئۆف پوبلج رەئاسۆن: ئا تهەئۆری ئۆف فرەئەدۆم ئاند مۆرالتی ئن ئا دڤەرسە ئاند بۆئوندەد وۆرلد، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• گائوتهەر، د.، 1986. مۆرالس بی ئاگرەئەمەنت، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• گەئۆرگە، د.، 2001. پرەفەرەنجە پۆللوتۆن: هۆو مارکەتس جرەئاتەس دەسرەس وە دسلکە، ئانن ئاربۆر: ئونڤەرستی ئۆف مجهگان پرەسس.
• گببارد، ئا.، 1974. «ئا پارەتۆ-جۆنسستەنت لبەرتاران جلائم»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری، 7: 388–410.
• گلبەرت، م.، 1990. «والکنگ تۆگەتهەر: ئا پارادگماتج سۆجال پهەنۆمەنۆن»، ئن پ. فرەنجهـ، ت. وئەهلنگ ئاند هـ. وەتتستەئن (ئەدس.)، مدوەست ستودەس ئن پهلۆسۆپهی (ڤۆلومە 15: تهە پهلۆسۆپهی ئۆف تهە هومان سجەنجەس)، نۆترە دامە، ئن: ئونڤەرستی ئۆف نۆترە دامە پرەسس، پپ. 1–14.
• گۆتۆهـ، ر. ئاند پ. دومۆئوجهەل (ئەدس.)، 2009 ئاگائنست ئنژوستجە: تهە نەو ئەجۆنۆمجس ئۆف ئامارتیا سەن، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• گرانت، ر.، 2012. سترنگس ئاتتاجهەد: ئونتانگلنگ تهە ئەتهجس ئۆف ئنجەنتڤەس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• گرەئاڤەس، هـ.، 2015. «‘ئانتپرۆرتارانسمئ»، ئوتلتاس، 27: 1–42.
• گرەتهەر، د. ئاند ج. پلۆتت، 1979. «ئەجۆنۆمج تهەئۆری ئۆف جهۆئجە ئاند تهە پرەفەرەنجە رەڤەرسال پهەنۆمەنۆن»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 69: 623–38.
• هاملن، ئا.، 1986. ئەتهجس، ئەجۆنۆمجس، ئاند تهە ستاتە، نەو یۆرک: ست. مارتنئس پرەسس.
• هاممۆند، پ.، 1983. «ئەخ-پۆست ئۆپتمالتی ئاس ئا دینامجاللی جۆنسستەنت ئۆبژەجتڤە فۆر جۆللەجتڤە جهۆئجە ئوندەر ئونجەرتائنتی»، ئن پراسانتا پاتتانائک ئاند مائورجە ساللەس (ئەدس.)، سۆجال جهۆئجە ئاند وەلفارە، ئامستەردام: نۆرتهـ-هۆللاند.
• هاربورگەر، ئا.، 1978. «ئۆن تهە ئوسە ئۆف دستربوتۆنال وەئگهتس ئن سۆجال جۆست-بەنەفت ئانالیسس»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 86: س87-س120.
• هاردن، ر.، 1982. جۆللەجتڤە ئاجتۆن، بالتمۆرە: ژۆهنس هۆپکنس ئونڤەرستی پرەسس.
• هاررس، ر. ئاند ن. ئۆلەولەر، 1979. «تهە وەلفارە ئەجۆنۆمجس ئۆف ئەخ پۆست، ئۆپتمالتی». ئەجۆنۆمجا، 46: 137–147.
• هارسانی، ژ.، 1955. «جاردنال وەلفارە، ئندڤدوئالستج ئەتهجس ئاند ئنتەرپەرسۆنال جۆمپارسۆنس ئۆف ئوتلتی»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 63: 309–321.
• –––، 1977ا. «مۆرالتی ئاند تهە تهەئۆری ئۆف راتۆنال بەهاڤۆر»، سۆجال رەسەئارجهـ، 44؛ رەپرنتەد ئن سەن ئاند وللامس (ئەدس.) 1982، پپ. 39–62.
• هائوسمان، د.، 2010. «هەدۆنسم ئاند وەلفارە ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 26: 321–44.
• هائوسمان، د. ئاند م. مجپهەرسۆن، 2006. ئەجۆنۆمج ئانالیسس، مۆرال پهلۆسۆپهی، ئاند پوبلج پۆلجی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 2007. «تهە پهلۆسۆپهجال فۆئونداتۆنس ئۆف مائنسترەئام نۆرماتڤە ئەجۆنۆمجس»، ئن تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس: ئان ئانتهۆلۆگی، 3رد ئەدتۆن، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، پپ. 226–50.
• –––، 2009. «پرەفەرەنجە ساتسفاجتۆن ئاند وەلفارە ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 25: 1–25.
• هائوسمان، د. ئاند م.س. والدرەن، 2011. «ئەگالتارانسم رەجۆنسدەرەد»، ژۆئورنال ئۆف مۆرال پهلۆسۆپهی، 8: 567–86.
• هائوسمان، د. ئاند ب. وەلجهـ، 2010. «تۆ نودگە ئۆر نۆت تۆ نودگە»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال پهلۆسۆپهی، 18: 123–36.
• هائوسمان، د، م. مجپهەرسۆن، ئاند د. ساتز، 2017. ئەجۆنۆمج ئانالیسس، مۆرال پهلۆسۆپهی، ئاند پوبلج پۆلجی، 3رد ئەدتۆن، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• هایەک، ف. ڤۆن، 1967. «تهە مۆرال ئەلەمەنت ئن فرەئە ئەنتەرپرسە»، ستودەس ئن پهلۆسۆپهی، پۆلتجس ئاند پجۆنۆمجس، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس، پپ. 229–36.
• –––، 1976. تهە مراگە ئۆف سۆجال ژوستجە، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• هەننپمان، پ.، 1992. «هجکس، رۆببنس، ئاند تهە دەمسە ئۆف پگۆڤان وەلفارە ئەجۆنۆمجس: ئا رەجتفجاتۆن ئاند ئامپلفجاتۆن»، سۆئوتهەرن ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 59: 88–97.
• هجکس، ژ.، 1939. «تهە فۆئونداتۆنس ئۆف وەلفارە ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 49: 696–712.
• هرۆسە، ئ.، 2015. مۆرال ئاگگرەگاتۆن، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• هرۆسە، ئ. ئاند ژ. ئۆلسۆن (ئەدس.)، 2015. تهە ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف ڤالوئە تهەئۆری، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• هرسجهـ، ف.، 1976. تهە سۆجال لمتس تۆ گرۆوتهـ، جامبردگە: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• هۆئۆک، س. (ئەد.)، 1967. هومان ڤالوئەس ئاند ئەجۆنۆمج پۆلجی، نەو یۆرک: نەو یۆرک ئونڤەرستی پرەسس.
• کاهنەمان، د.، 1999. «ئۆبژەجتڤە هاپپنەسس»، ئن د. کاهنەمان، ئە. دەنەر ئاند ن. سجهوارز (ئەدس.)، وەلل-بەئنگ: فۆئونداتۆنس ئۆف هەدۆنج پسیجهۆلۆگی، نەو یۆرک: روسسەلل ساگە فۆئونداتۆن پرەسس، پپ. 3–27.
• –––، 2000ا. «ئەڤالوئاتۆن بی مۆمەنتس: پاست ئاند فوتورە»، ئن کاهنەمان ئاند تڤەرسکی (ئەدس.) 2000، پپ. 693–708.
• –––، 2000ب. «ئەخپەرەنجەد ئوتلتی ئاند ئۆبژەجتڤە هاپپنەسس: ئا مۆمەنت-باسەد ئاپپرۆئاجهـ»، ئن کاهنەمان ئاند تڤەرسکی (ئەدس.) 2000، پپ. 673–92.
• –––، 2011. تهنکنگ فاست ئاند سلۆو، نەو یۆرک: فاررار، سترائوس ئاند گرۆئوخ.
• کاهنەمان، د. ئاند ئا. کروئەگەر، 2006. «دەڤەلۆپمەنتس ئن تهە مەئاسورەمەنت ئۆف سوبژەجتڤە وەلل بەئنگ»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 20: 3–24.
• کاهنەمان، د. ئاند ر. سوگدەن، 2005. «ئەخپەرەنجەد ئوتلتی ئاس ئا ستاندارد ئۆف پۆلجی ئەڤالوئاتۆن»، ئەنڤرۆنمەنتال & رەسۆئورجە ئەجۆنۆمجس، 32: 161–181.
• کاهنەمان، د. ئاند ر. تهالەر، 2006. «ئوتلتی ماخمزاتۆن ئاند ئەخپەرەنجەد ئوتلتی»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 20: 221–34.
• کاهنەمان، د. ئاند ئا. تڤەرسکی (ئەدس.)، 2000. جهۆئجەس، ڤالوئەس ئاند فرامەس، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس ئاند تهە روسسەلل ساگە فۆئونداتۆن.
• کالائ، ئە. ئاند م. سمۆرۆدنسکی، 1975. «ئۆتهەر سۆلوتۆنس تۆ ناسهـئس بارگائننگ پرۆبلەم»، ئەجۆنۆمەترجا، 43: 513–18.
• کالدۆر، ن.، 1939. «وەلفارە پرۆپۆستۆنس ئۆف ئەجۆنۆمجس ئاند ئنتەرپەرسۆنال جۆمپارسۆنس ئۆف ئوتلتی»، ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 49: 549–52.
• کەلمان، س.، 1981. وهات پرجە ئنجەنتڤەس؟، بۆستۆن، ما: ئائوبورن هۆئوسە.
• کنگهت، ف.، 1935. «ئەجۆنۆمجس ئاند هومان ئاجتۆن»، ئن تهە ئەتهجس ئۆف جۆمپەتتۆن، ئاند ئۆتهەر ئەسسایس، نەو یۆرک ئاند لۆندۆن: هارپەر & برۆتهەرس.
• کۆلم، س.-ج.، 1972. ژوستجە ئەت ئێقوئتێ، پارس: ئەدتۆنس دو جەنترە ناتۆنال دە لا رەجهەرجهە سجەنتفقوئە.
• کرائوس، ژ. ئاند ژ. جۆلەمان، 1987. «مۆرالتی ئاند تهە تهەئۆری ئۆف راتۆنال جهۆئجە»، ئەتهجس، 97: 715–49.
• لایارد، ر.، 2006. هاپپنەسس: لەسسۆنس فرۆم ئا نەو سجەنجە، نەو یۆرک: پەنگوئن.
• لە گراند، ژ.، 1991. ئەقوئتی ئاند جهۆئجە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• –––، 2003. مۆتڤاتۆن، ئاگەنجی، ئاند پوبلج پۆلجی: ئۆف کنگهتس ئاند کناڤەس، پاونس ئاند قوئەەنس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• لە گراند، ژ.، ئاند ب. نەو، 2015. گۆڤەرنمەنت پاتەرنالسم: ناننی ستاتە ئۆر هەلپفول فرەند؟، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• لپپەرت-راسموسسەن، ک.، 2014. بۆرن فرەئە ئاند ئەقوئال؟: ئا پهلۆسۆپهجال ئنقوئری ئنتۆ تهە ناتورە ئۆف دسجرمناتۆن، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• لتتلە، ئ.، 1957. ئا جرتقوئە ئۆف وەلفارە ئەجۆنۆمجس، 2ند ئەدتۆن، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• لۆماسکی، ل.، 1987. پەرسۆنس، رگهتس ئاند تهە مۆرال جۆممونتی، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ماججاللوم، گ.، 1967. «نەگاتڤە ئاند پۆستڤە فرەئەدۆم»، پهلۆسۆپهجال رەڤەو، 76: 312–34.
• مججارتهی، د.، 2015. «دستربوتڤە ئەقوئالتی»،، مند، 124: 1045–1109.
• –––، 2017، «تهە پرۆرتی ڤەو»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 33: 215–57.
• ماجکای، ئا.، 1980. ئاررۆوئس تهەئۆرەم: تهە پارادۆخ ئۆف سۆجال جهۆئجە. ئا جاسە ستودی ئن تهە پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس، نەو هاڤەن: یالە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1986. «ئەختەندەد سیمپاتهی ئاند ئنتەرپەرسۆنال ئوتلتی جۆمپارسۆنس»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 83: 305–22.
• مجکەئان، ر.، 1975. «ئەجۆنۆمجس ئۆف تروست، ئالتروئسم، ئاند جۆرپۆراتە رەسپۆنسبلتی»، ئن ئەدموند پهەلپس (ئەد.)، ئالتروئسم، مۆرالتی ئاند ئەجۆنۆمج تهەئۆری، نەو یۆرک: روسسەلل ساگە فۆئونداتۆن، پپ. 29–44.
• مانسبردگە، ژ. (ئەد.)، 1990. بەیۆند سەلف-ئنتەرەست، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس، پپ. 254–263.
• مارگۆلس، هـ.، 1982. سەلفسهنەسس، ئالتروئسم ئاند راتۆنالتی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ماروەلل، گ. ئاند ر. ئامەس، 1981. «ئەجۆنۆمستس فرەئە ردە. دۆئەس ئانیۆنە ئەلسە؟ ئەخپەرمەنتس ئۆن تهە پرۆڤسۆن ئۆف پوبلج گۆئۆدس. ئڤ»، ژۆئورنال ئۆف پوبلج ئەجۆنۆمجس، 15: 295–310.
• مەئادە، ژ.، 1964. ئەففجەنجی، ئەقوئالتی ئاند تهە ئۆونەرسهپ ئۆف پرۆپەرتی، لۆندۆن: گەئۆرگە ئاللەن & ئونون.
• ملل، ژ.س.، 1859. ئۆن لبەرتی، رەپرنتەد ئنداناپۆلس، هاجکەتت، 1978.
• مللەر، د.، 2012، ژوستجە فۆر ئەئارتهلنگس: ئەسسایس ئن پۆلتجال پهلۆسۆپهی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• مرۆوسک، پ. ئاند د. پلەهوە (ئەدس.)، 2009. تهە رۆئاد فرۆم مۆنت پèلەرن: تهە ماکنگ ئۆف تهە نەئۆلبەرال تهۆئوگهت جۆللەجتڤە، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• مسهان، ئە.، 1971. جۆست بەنەفت ئانالیسس: ئان ئنترۆدوجتۆن، نەو یۆرک: پرائەگەر.
• مۆنگن، پ.، 1995. «جۆنسستەنت بایەسان ئاگگرەگاتۆن»، ئەجۆنۆمەترجا، 66: 313–51.
• –––، 2006. «ڤالوئە ژودگمەنتس ئاند ڤالوئە نەئوترالتی ئن ئەجۆنۆمجس»، ئەجۆنۆمجا، 73: 257–86.
• مۆررس، ج.و. (ئەد.)، 2010 ئامارتیا سەن. جۆنتەمپۆراری پهلۆسۆپهی ئن فۆجوس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ناسهـ، ژ.، 1950، «تهە بارگائننگ پرۆبلەم»، ئەجۆنۆمەترجا، 18: 155–62.
• نەلسۆن، ئا.، 1988. «ئەجۆنۆمج راتۆنالتی ئاند مۆرالتی»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 17: 149–66.
• نگ، ی.، 1983. وەلفارە ئەجۆنۆمجس: ئنترۆدوجتۆن ئاند دەڤەلۆپمەنت ئۆف باسج جۆنجەپتس، رەڤسەد ئەدتۆن، لۆندۆن: ماجمللان.
• نوسسبائوم، م. ئاند ئا. سەن (ئەدس.)، 1993، تهە قوئالتی ئۆف لفە، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.
• ئۆکاسها، س. ئاند ک. بنمۆرە، 2012. ئەڤۆلوتۆن ئاند راتۆنالتی: دەجسۆنس، جۆئۆپەراتۆن، ئاند ستراتەگج بەهاڤۆئور، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ئۆکون، ئا.، 1975. ئەقوئالتی ئاند ئەففجەنجی: تهە بگ ترادەئۆفف، واسهنگتۆن، دج: برۆئۆکنگس ئنستتوتۆن.
• پاتتنائک، پ. ئاند ی. خو، 1990. «ئۆن رانکنگ ئۆپپۆرتونتی سەتس ئن تەرمس ئۆف فرەئەدۆم ئۆف جهۆئجە»، رەسجهەرجهەس ئەجۆنۆمقوئەس دە لۆئوڤائن، 56: 383–90.
• پازنەر، ئە. ئاند د. سجهمەئدلەر، 1974. «ئا دففجولتی ئن تهە جۆنجەپت ئۆف فائرنەسس»، رەڤەو ئۆف ئەجۆنۆمج ستودەس، 41: 441–43.
• پەتەر، ف. ئاند هـ.ب. سجهمد (ئەدس.)، 2007. راتۆنالتی ئاند جۆممتمەنت، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• پەتتت، پ.، 1990. «ڤرتوس نۆرماتڤا: راتۆنال جهۆئجە پەرسپەجتڤەس»، ئەتهجس، 100: 725–55.
• پەتتت، پ. ئاند ر. سوگدەن، 1989. «تهە باجکوارد ئندوجتۆن پارادۆخ»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 86: 169–82.
• پۆسنەر، ر.، 1972. ئەجۆنۆمج ئانالیسس ئۆف لاو، بۆستۆن: لتتلە، برۆون & جۆ.
• رەدەر، م.، 1979، «تهە پلاجە ئۆف ئەتهجس ئن تهە تهەئۆری ئۆف پرۆدوجتۆن»، ئن م. بۆسکن (ئەد.)، ئەجۆنۆمجس ئاند هومان وەلفارە: ئەسسایس ئن هۆنۆر ئۆف تبۆر سجتۆڤسکی، نەو یۆرک: ئاجادەمج پرەسس، پپ. 133–146.
• رۆبەرتسۆن، د.، 1956. «وهات دۆئەس تهە ئەجۆنۆمست ئەجۆنۆمزە؟» ئن ئەجۆنۆمج جۆممەنتارەس، لۆندۆن: ستاپلەس پرەسس، پپ. 147–55.
• رۆئەمەر، ژ.، 1985. «ئەقوئالتی ئۆف تالەنت»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 1: 151–88.
• –––، 1986ا. «تهە مسمارراگە ئۆف بارگائننگ تهەئۆری ئاند دستربوتڤە ژوستجە»، ئەتهجس، 97: 88–110.
• –––، 1986ب. «ئەقوئالتی ئۆف رەسۆئورجەس ئمپلەس ئەقوئالتی ئۆف وەلفارە»، قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 101: 751–784.
• –––، 1987. «ئەگالتارانسم، رەسپۆنسبلتی، ئاند ئنفۆرماتۆن»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 3: 215–44.
• رۆتهسجهلد، ک.، 1993. ئەتهجس ئاند ئەجۆنۆمج تهەئۆری، جهەلتەنهام: ئەدوارد ئەلگار.
• سائنت-پائول، گ.، 2011. تهە تیراننی ئۆف ئوتلتی: بەهاڤۆرال سۆجال سجەنجە ئاند تهە رسە ئۆف پاتەرنالسم، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• ساموئەلسۆن، پ.، 1947. فۆئونداتۆنس ئۆف ئەجۆنۆمج ئانالیسس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1950. «ئەڤالوئاتۆن ئۆف رەئال ناتۆنال ئنجۆمە»، ئۆخفۆرد ئەجۆنۆمج پاپەرس (نەو سەرەس)، 2(1): 1–29.
• ساندەل، م.، 2012. وهات مۆنەی جانئت بوی: تهە مۆرال لمتس ئۆف مارکەتس، لۆندۆن: ئاللەن لانە.
• ساتز، د.، 2011. وهی سۆمە تهنگس سهۆئولد نۆت بە فۆر سالە: تهە مۆرال لمتس ئۆف مارکەتس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• سجانلۆن، ت.، 1975. «پرەفەرەنجە ئاند ئورگەنجی»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 72: 655–670.
• –––، 1986. «ئەقوئالتی ئۆف رەسۆئورجەس ئاند ئەقوئالتی ئۆف وەلفارە: ئا فۆرجەد مارراگە؟» ئەتهجس، 97: 111–18.
• سجهۆتتەر، ئا.، 1981. تهە ئەجۆنۆمج تهەئۆری ئۆف سۆجال ئنستتوتۆنس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سجتۆڤسکی، ت.، 1941. «ئا نۆتە ئۆن وەلفارە پرۆپۆستۆنس ئن ئەجۆنۆمجس»، رەڤەو ئۆف ئەجۆنۆمج ستودەس، 9: 77–88.
• سەئدەنفەلد ت.، ژ. کادانە ئاند م. سجهەرڤسهـ، 1989. «ئۆن تهە سهارەد پرەفەرەنجەس ئۆف توۆ بایەسان دەجسۆن ماکەرس»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 86: 225–44.
• سەن، ئا.، 1970ا. جۆللەجتڤە وەلفارە ئاند سۆجال جهۆئجە، سان فرانجسجۆ: هۆلدەن-دای.
• –––، 1970ب. «تهە ئمپۆسسبلتی ئۆف ئا پارەتان لبەرال»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 78: 152–57.
• –––، 1976. «لبەرتی، ئونانمتی ئاند رگهتس»، ئەجۆنۆمجا، 43: 217–45.
• –––، 1987ا. ئۆن ئەتهجس ئاند ئەجۆنۆمجس، ئۆخفۆرد: بلاجکوەللس.
• –––، 1987ب. «تهە ستاندارد ئۆف لڤنگ: لەجتورە ئ، جۆنجەپتس ئاند جرتقوئەس»،، پپ. 1–19 ئۆف سەن، ئەت ئال. 1987.
• –––، 1987ج. «تهە ستاندارد ئۆف لڤنگ: لەجتورە ئ، لڤەس ئاند جاپابلتەس»،، پپ. 20–38 ئۆف سەن، ئەت ئال. 1987.
• –––، 1988. «فرەئەدۆم ئۆف جهۆئجە: جۆنجەپت ئاند جۆنتەنت»، ئەئورۆپەئان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 32: 269–94.
• –––، 1990. «وەلفارە، فرەئەدۆم ئاند سۆجال جهۆئجە: ئا رەپلی» رەسجهەرجهەس ئەجۆنۆمقوئەس دە لۆئوڤائن، 56: 451–86.
• –––، 1991. «وەلفارە، پرەفەرەنجە، ئاند فرەئەدۆم»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمەترجس، 50: 15–29.
• –––، 1992. ئنەقوئالتی رەئەخامنەد، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1999. دەڤەلۆپمەنت ئاس فرەئەدۆم، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• سەن، ئا. ئاند ب. وللامس (ئەدس.)، 1982. ئوتلتارانسم ئاند بەیۆند، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سهففرن، سەئانا، 2000، «پاتەرنالسم، ئونجۆنسجۆنابلتی دۆجترنە، ئاند ئاججۆممۆداتۆن»، پهلۆسۆپهی & پوبلج ئاففائرس، 29: 205–50.
• سدگوجک، هـ.، 1901. تهە مەتهۆدس ئۆف ئەتهجس، 6تهـ ئەدتۆن، لۆندۆن: ماجمللان.
• ستەئەل، د.، 2015. پهلۆسۆپهی ئۆف تهە پرەجائوتۆناری پرنجپلە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سترەئەتەن، پ.، 1953. «ئاپپەندخ: رەجەنت جۆنترۆڤەرسەس»، ئن گوننار میردال، تهە پۆلتجال ئەلەمەنت ئن تهە دەڤەلۆپمەنت ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری، پ. سترەئەتەن (ترانس.)، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە ئاند کەگان پائول، پپ. 208–17.
• سوگدەن، ر.، 1985. «لبەرتی، پرەفەرەنجە ئاند جهۆئجە»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 2: 213–31.
• –––، 1986. تهە ئەجۆنۆمجس ئۆف رگهتس، جۆ-ئۆپەراتۆن ئاند وەلفارە، نەو یۆرک: بلاجکوەلل.
• –––، 1989. «سپۆنتانەئۆوس ئۆردەر»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 3: 85–97.
• –––، 1990. «جۆنتراجتارانسم ئاند نۆرمس»، ئەتهجس، 100: 768–86.
• –––، 2018، تهە جۆممونتی ئۆف ئادڤانتاگە: ئا بەهاڤۆئورال ئەجۆنۆمستئس دەفەنجە ئۆف تهە مارکەت، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• سوگدەن، ر. ئاند ئا. وللامس، 1978. تهە پرنجپلەس ئۆف پراجتجال جۆست-بەنەفت ئانالیسس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• تایلۆر، م.، 1987. تهە پۆسسبلتی ئۆف جۆئۆپەراتۆن، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• تهالەر، ر. ئاند ج. سونستەئن، 2008. نودگە: ئمپرۆڤنگ دەجسۆنس ئابۆئوت هەئالتهـ، وەئالتهـ، ئاند هاپپنەسس، نەو هاڤەن، جت: یالە ئونڤەرستی پرەسس.
• تتموسس، ر.، 1971. تهە گفت رەلاتۆنسهپ: فرۆم هومان بلۆئۆد تۆ سۆجال پۆلجی، نەو یۆرک: راندۆم هۆئوسە.
• تڤەرسکی، ئا. ئاند ر. تهالەر، 1990. «پرەفەرەنجە رەڤەرسالس»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 4: 201–11.
• ڤان پارژس، پ.، 1990. «تهە سەجۆند مارراگە ئۆف ژوستجە ئاند ئەففجەنجی»، ژۆئورنال ئۆف سۆجال پۆلجی، 19: 1–25.
• ڤاران، هـ.، 1974. «ئەقوئتی، ئەنڤی ئاند ئەففجەنجی»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری، 9: 63–91.
• –––، 1975. «دستربوتڤە ژوستجە، وەلفارە ئەجۆنۆمجس ئاند تهە تهەئۆری ئۆف فائرنەسس»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 4: 223–47.
• –––، 1985. «دوۆرکن ئۆن ئەقوئالتی ئۆف رەسۆئورجەس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 1: 110–27.
• ڤجکەرس، د.، 1997. ئەجۆنۆمجس ئاند ئەتهجس: ئان ئنترۆدوجتۆن تۆ تهەئۆری، ئنستتوتۆنس، ئاند پۆلجی، لۆندۆن: گرەئەنوۆئۆد، پرائەگەر.
• ڤجکرەی، و.، 1960. «ئوتلتی، ستراتەگی، ئاند سۆجال دەجسۆن رولەس»، قوئارتەرلی ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمجس، 74: 507–35.
• وەنار، ل.، 2016. بلۆئۆد ئۆئل: تیرانتس، ڤۆلەنجە ئاند تهە رولەس تهات رون تهە وۆرلد، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• وەیمارک، ژ.، 1991، «ئا رەجۆنسدەراتۆن ئۆف تهە هارسانی-سەن دەباتە ئۆن ئوتلتارانسم»، ئن ئەلستەر ئاند رۆئەمەر 1991، پپ. 255–320.
• یائار، م. ئاند م. بار-هللەل، 1984. «ئۆن دڤدنگ ژوستلی»، سۆجال جهۆئجە ئاند وەلفارە، 1: 1–24.

ئاقلیتی

• ئاللائس، م. ئاند ئۆ. هاگەن (ئەدس.)، 1979. ئەخپەجتەد ئوتلتی هیپۆتهەسەس ئاند تهە ئاللائس پارادۆخ، دۆردرەجهت: رەئدەل.
• باربەرà، س.، پ. هاممۆند ئاند ج. سەئدل، 1999. هاندبۆئۆک ئۆف ئوتلتی تهەئۆری: ڤۆلومە 1 پرنجپلەس، دۆردرەجهت: کلووەر.
• بججهەر، ج.، 1993. راتۆنال ئاند جۆئۆردناتۆن، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• بنمۆرە، ک.، 1987/1988. «مۆدەلنگ راتۆنال پلایەرس»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 3: 179–214 ئاند 4: 9–56.
• –––، 1992. فون ئاند گامەس، نەو یۆرک: د.ج هەئاتهـ.
• بۆننانۆ، گ.، 1991. «تهە لۆگج ئۆف راتۆنال پلای ئن گامەس ئۆف پەرفەجت ئنفۆرماتۆن»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 7: 37–65.
• برۆئۆمە، ژ.، 1991. «ئوتلتی»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 7: 1–12.
• بوجهاک، ل.، 2013، رسک ئاند راتۆنالتی، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• دەننس، ک. (ئەد.)، 1998. راتۆنالتی ئن ئەجۆنۆمجس: ئالتەرناتڤە پەرسپەجتڤەس، بۆستۆن: کلووەر.
• ئەئەللس، ئە.، 1982. راتۆنال دەجسۆن ئاند جائوسالتی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ئەللسبەرگ، د.، 1954. «جلاسسج ئاند جوررەنت نۆتۆنس ئۆف ‘مەئاسورابلە ئوتلتی.ئ» ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 64: 528–56؛ رەپرنتەد ئن ئا. پاگە (ئەد.)، ئوتلتی تهەئۆری: ئا بۆئۆک ئۆف رەئادنگس، نەو یۆرک: ولەی، 1968، پپ. 269–96.
• ئەلستەر، ژ.، 1979، ئولیسسەس ئاند تهە سرەنس: ستودەس ئن راتۆنالتی ئاند ئرراتۆنالتی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1983. سۆئور گراپەس: ستودەس ئن تهە سوبڤەرسۆن ئۆف راتۆنالتی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• فرەدمان، م. ئاند ل. ساڤاگە، 1948. «تهە ئوتلتی ئانالیسس ئۆف جهۆئجەس ئنڤۆلڤنگ رسک»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 56: 279–304.
• فرەدمان، م. ئاند ل. ساڤاگە، 1952. «تهە ئەخپەجتەد-ئوتلتی هیپۆتهەسس ئاند تهە مەئاسورابلتی ئۆف ئوتلتی»، ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال ئەجۆنۆمی، 60: 463–74.
• گەررارد، ب.، 1993. تهە ئەجۆنۆمجس ئۆف راتۆنالتی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• گلبۆئا، ئ.، 2010. راتۆنال جهۆئجە، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• گلبۆئا، ئ.، ل. ساموئەلسۆن، ئاند د. سجهمەئدلەر، 2015. ئانالۆگەس ئاند تهەئۆرەس: فۆرمال مۆدەلس ئۆف رەئاسۆننگ، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• گلبۆئا، ئ.، ئاند د. سجهمەئدلەر، 2001. ئا تهەئۆری ئۆف جاسە-باسەد دەجسۆنس، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس پرەسس.
• گرەتهەر، د. ئاند ج. پلۆتت، 1979. «ئەجۆنۆمج تهەئۆری ئۆف جهۆئجە ئاند تهە پرەفەرەنجە رەڤەرسال پهەنۆمەنۆن»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 69: 623–38.
• هارگرەئاڤەس-هەئاپ، س.، 1989. راتۆنالتی ئن ئەجۆنۆمجس، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.
• هارسانی، ژ.، 1977ب. راتۆنال بەهاڤۆر ئاند بارگائننگ ئەقوئلبروم ئن گامەس ئاند سۆجال ستوئاتۆنس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• هائوسمان، د.، 2012. پرەفەرەنجە، ڤالوئە، جهۆئجە ئاند وەلفارە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• هەرنستەئن، ئ. ئاند ژ. ملنۆر، 1953. «ئان ئاخۆماتج ئاپپرۆئاجهـ تۆ مەئاسورابلە ئوتلتی»، ئەجۆنۆمەترجا، 21: 291–7.
• هۆئوتتهاکەر، هـ.، 1950. «رەڤەئالەد پرەفەرەنجە ئاند تهە ئوتلتی فونجتۆن»، ئەجۆنۆمجا، 17: 159–74.
• هۆوسۆن، ج. ئاند پ. ئورباجهـ، 1989. سجەنتفج رەئاسۆننگ: تهە بایەسان ئاپپرۆئاجهـ، لاساللە، ئل: ئۆپەن جۆئورت.
• ژەففرەی، ر.، 1983. تهە لۆگج ئۆف دەجسۆن، 2ند ئەدتۆن، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• کاهنەمان، د. ئاند ئا. تڤەرسکی، 1979. «پرۆسپەجت تهەئۆری: ئان ئانالیسس ئۆف دەجسۆن ماکنگ ئوندەر رسک»، ئەجۆنۆمەترجا 47: 263–91.
• کرەپس، د.، پ. ملگرۆم، ژ. رۆبەرتس، ئاند ر. ولسۆن، 1982. «راتۆنال جۆئۆپەراتۆن ئن تهە فنتەلی رەپەئاتەد پرسۆنەرسئ دلەمما»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری، 27: 245–52.
• لەڤ، ئ.، 1980. تهە ئەنتەرپرسە ئۆف کنۆولەدگە، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• –––، 1986. «تهە پارادۆخەس ئۆف ئاللائس ئاند ئەللسبەرگ»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 2: 23–53.
• –––، 1990. «پارەتۆ ئونانمتی ئاند جۆنسەنسوس»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 89: 481–92.
• لجهتەنستەئن، س. ئاند پ. سلۆڤج، 1971. «رەڤەرسالس ئۆف پرەفەرەنجە بەتوەئەن بدس ئاند جهۆئجەس ئن گامبلنگ دەجسۆنس»، ژۆئورنال ئۆف ئەخپەرمەنتال پسیجهۆلۆگی، 89: 46–55.
• لست، ج. ئاند پ. پەتتت، 2002. «ئاگگرەگاتنگ سەتس ئۆف ژودگمەنتس: ئان ئمپۆسسبلتی رەسولت»، ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی، 18: 89–110.
• لۆئۆمەس، گ. ئاند ر. سوگدەن، 1982. «رەگرەت تهەئۆری: ئان ئالتەرناتڤە تهەئۆری ئۆف راتۆنال جهۆئجە ئوندەر ئونجەرتائنتی»، ئەجۆنۆمج ژۆئورنال، 92: 805–24.
• لوجە، ر. ئاند هـ. رائففا، 1957. گامەس ئاند دەجسۆنس، نەو یۆرک: ولەی.
• مججلەننەن، ئە.، 1983. «سورە تهنگ دۆئوبتس»، ئن ب. ستگوم ئاند ف. وەنستۆپ (ئەدس.)، فۆئونداتۆنس ئۆف ئوتلتی ئاند رسک تهەئۆری وتهـ ئاپپلجاتۆنس، دۆردرەجهت: رەئدەل.
• –––، 1990. راتۆنالتی ئاند دینامج جهۆئجە: فۆئونداتۆنال ئەخپلۆراتۆنس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ماجهنا، م.، 1987. «جهۆئجە ئوندەر ئونجەرتائنتی: پرۆبلەمس سۆلڤەد ئاند ئونسۆلڤەد»، ژۆئورنال ئۆف ئەجۆنۆمج پەرسپەجتڤەس، 1: 121–54.
• پائول، ل.ئا.، 2014، ئەپستەمج ترانسفۆرماتۆن ئاند راتۆنال جهۆئجە: ترانسفۆرماتڤە ئەخپەرەنجە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• پەتتت، پ. ئاند ر. سوگدەن، 1989. «تهە باجکوارد ئندوجتۆن پارادۆخ»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 86: 169–82.
• رامسەی، ف.، 1926. «تروتهـ ئاند پرۆبابلتی»، ئن ر. برائتهوائتە (ئەد.)، تهە فۆئونداتۆنس ئۆف ماتهەماتجس ئاند ئۆتهەر لۆگجال ئەسسایس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە & کەگان پائول، پپ. 156–98.
• رەسنک، م.، 1987. جهۆئجەس: ئان ئنترۆدوجتۆن تۆ دەجسۆن تهەئۆری، مننەئاپۆلس: ئونڤەرستی ئۆف مننەسۆتا پرەسس.
• رۆتهـ، ئا. ئاند م. مالۆئوف، 1979. «گامە تهەئۆرەتجال مۆدەلس ئاند تهە رۆلە ئۆف ئنفۆرماتۆن ئن بارگائننگ»، پسیجهۆلۆگجال رەڤەو، 86: 574–94.
• ساڤاگە، ل.، 1972. تهە فۆئونداتۆنس ئۆف ستاتستجس، نەو یۆرک: دۆڤەر.
• سجهجک، ف.، 1986. «مۆنەی پومپس ئاند دوتجهـ بۆئۆکەس»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 83: 112–19.
• سەن، ئا.، 1970. جۆللەجتڤە وەلفارە ئاند سۆجال جهۆئجە، سان فرانجسجۆ: هۆلدەن-دای.
• –––، 1971. «جهۆئجە فونجتۆنس ئاند رەڤەئالەد پرەفەرەنجە»، رەڤەو ئۆف ئەجۆنۆمج ستودەس، 38: 307–17.
• –––، 1973. «بەهاڤۆئور ئاند تهە جۆنجەپت ئۆف پرەفەرەنجە»، ئەجۆنۆمجا، 40: 241–59.
• –––، 1977. «راتۆنال فۆئۆلس»، ئن هاهن ئاند هۆللس 1981، پپ. 87–109.
• سمۆن، هـ. 1976. «فرۆم سوبستانتڤە تۆ پرۆجەدورال راتۆنالتی»، ئن لاتسس (ئەد.) 1976، پپ. 129–48.
• ستۆنە، پ.، 2011. تهە لوجک ئۆف تهە دراو: تهە رۆلە ئۆف لۆتتەرەس ئن دەجسۆن ماکنگ، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• سوگدەن، ر.، 1986. «نەو دەڤەلۆپمەنتس ئن تهە تهەئۆری ئۆف جهۆئجە ئوندەر ئونجەرتائنتی»، بوللەتن ئۆف ئەجۆنۆمج رەسەئارجهـ، 38: 1–24
• ڤجکرەی، و.، 1945. «مەئاسورنگ مارگنال ئوتلتی بی رەئاجتۆنس تۆ رسک»، ئەجۆنۆمەترجا، 13: 319–33.
• ڤۆن نەئومانن، ژ. ئاند ئۆ. مۆرگەنستەرن، 1947. تهەئۆری ئۆف گامەس ئاند ئەجۆنۆمج بەهاڤۆر، 2ند ئەدتۆن، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• یۆئونگ، پەیتۆن، 1998. ئندڤدوئال ستراتەگی ئاند سۆجال ستروجتورە، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

خەباتێن دن ئێن کو هاتنە ژێگرتن

• باجکهۆئوسە، ر.، 2002. تهە ئۆردناری بوسنەسس ئۆف لفە، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• بەجکەر، گ.، 1981. ئا ترەئاتسە ئۆن تهە فاملی، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• بەنتهام، ژ.، 1789. ئان ئنترۆدوجتۆن تۆ تهە پرنجپلەس ئۆف مۆرالس ئاند لەگسلاتۆن، و. هاررسۆن (ئەد.)، ئۆخفۆرد: باسل بلاجکوەلل، 1967.
• بهاسکار، ر.، 1975. ئا رەئالست تهەئۆری ئۆف سجەنجە، لەئەدس: لەئەدس پرەسس.
• بۆید، ر.، 1984. «تهە جوررەنت ستاتوس ئۆف سجەنتفج رەئالسم»، ئن ژ. لەپلن (ئەد.)، سجەنتفج رەئالسم، بەرکەلەی: ئونڤەرستی ئۆف جالفۆرنا پرەسس، پپ. 41–82.
• جانتللۆن، ر.، 1952. «ئەسسائ سور لا ناتورە دو جۆممەرجە ئەن گێنێرال»، پارس: ئنستتوت ناتۆنال دئێتودەس دێمۆگراپهقوئەس. ترانسلاتەد ڤەرسۆن ئاڤائلابلە ئۆن-لنە.
• جارتورگهت، ن.، 1983. هۆو تهە لاوس ئۆف پهیسجس لە، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.
• –––، 1989. ناتورەئس جاپاجتەس ئاند تهەئر مەئاسورەمەنت، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.
• –––، 2007. هونتنگ جائوسەس ئاند ئوسنگ تهەم: ئاپپرۆئاجهەس ئن پهلۆسۆپهی ئاند ئەجۆنۆمجس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• جارتورگهت، نانجی ئاند ژەرەمی هاردە، 2013. ئەڤدەنجە-باسەد پۆلجی: ئا پراجتجال گوئدە تۆ دۆئنگ ئت بەتتەر، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• جهاکراڤارتتی، ئانژان، 2010. ئا مەتاپهیسجس فۆر سجەنتفج رەئالسم: کنۆونگ تهە ئونۆبسەرڤابلە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• جۆئاسە، ر.، 1937. «تهە ناتورە ئۆف تهە فرم»، ئەجۆنۆمجا 4: 386–405
• داڤدسۆن، د.، 1963. «ئاجتۆنس، رەئاسۆنس ئاند جائوسەس»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 60: 685–700.
• دجکەن، پائول، 2016. ئا جرتجال ئنترۆدوجتۆن تۆ سجەنتفج رەئالسم، لۆندۆن: بلۆئۆمسبوری ئاجادەمج پرەسس.
• دوهەم، پ.، 1906. تهە ئائم ئاند ستروجتورە ئۆف سجەنتفج تهەئۆرەس، پ. وەنەر (ترانس.)، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس، 1954.
• فسهـ، س.، 1980. ئس تهەرە ئا تەخت ئن تهس جلاسس؟ تهە ئائوتهۆرتی ئۆف ئنتەرپرەتڤە جۆممونتەس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• فرگگ، ر.، 2010. «فجتۆن ئاند سجەنتفج رەپرەسەنتاتۆن»، ئن ر. فرگگ ئاند م.ج. هونتەر (ئەدس.)، بەیۆند ممەسس ئاند جۆنڤەنتۆن، نەو یۆرک: سپرنگەر.
• گۆدفرەی-سمتهـ، پ.، 2006. «تهە ستراتەگی ئۆف مۆدەل-باسەد سجەنجە»، بۆلۆگی ئاند پهلۆسۆپهی، 21: 725–40.
• کوهن، ت.، 1970. تهە ستروجتورە ئۆف سجەنتفج رەڤۆلوتۆنس، 2ند ئەدتۆن، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.
• لاکاتۆس، ئ.، 1970. «فالسفجاتۆن ئاند تهە مەتهۆدۆلۆگی ئۆف سجەنتفج رەسەئارجهـ پرۆگراممەس»، ئن لاکاتۆس ئاند موسگراڤە 1970، پپ. 91–196؛ ئالسۆ ئن لاکاتۆس 1978ب، ڤۆلومە 1، پپ. 8–101.
• –––، 1974. «پۆپپەر ئۆن دەمارجاتۆن ئاند ئندوجتۆن»، ئن پ. سجهلپپ (ئەد.)، تهە پهلۆسۆپهی ئۆف کارل پۆپپەر، لاساللە، ئل، ئۆپەن جۆئورت، پپ. 241–73؛ رەپرنتەد ئن لاکاتۆس 1978ب، ڤۆلومە 1، 139–67.
• لاکاتۆس، ئ. ئاند ئا. موسگراڤە (ئەدس.)، 1970. جرتجسم ئاند تهە گرۆوتهـ ئۆف کنۆولەدگە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• مۆرگان، م. ئاند م. مۆررسۆن (ئەدس.)، 1999. مۆدەلس ئاس مەداتۆرس: پەرسپەجتڤەس ئۆن ناتورال ئاند سۆجال سجەنجە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• مۆرگەنبەسسەر، س.، 1956. «تهەئۆرەس ئاند سجهەماتا ئن تهە سۆجال سجەنجەس»، پهـ.د. دسسەرتاتۆن، ئونڤەرستی ئۆف پەننسیلڤانا.
• مۆرسهما، م.، 1973. مارخئس ئەجۆنۆمجس: ئا دوئال تهەئۆری ئۆف ڤالوئە ئاند گرۆوتهـ، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ننلوئۆتۆ، ئلککا، 2002. جرتجال سجەنتفج رەئالسم، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• نۆرتهـ، د.، 1990. ئنستتوتۆنس، ئنستتوتۆنال جهانگە ئاند ئەجۆنۆمج پەرفۆرمانجە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• نۆزجک، ر.، 1974. ئانارجهی، ستاتە ئاند ئوتۆپا، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.
• نوسسبائوم، م.، 2000. وۆمەن ئاند ئەجۆنۆمج دەڤەلۆپمەنت: تهە جاپابلتەس ئاپپرۆئاجهـ، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ئۆجهس، ژ. ئاند ئا. رۆتهـ، 1989. «ئان ئەخپەرمەنتال ستودی ئۆف سەقوئەنتال بارگائننگ»، ئامەرجان ئەجۆنۆمج رەڤەو، 79: 355–84.
• پاسنەتت، ل.، 1981. ستروجتورال جهانگە ئاند ئەجۆنۆمج گرۆوتهـ: ئا تهەئۆرەتجال ئەسسای ئۆن تهە دینامجس ئۆف تهە وەئالتهـ ئۆف ناتۆنس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• پەئارل، ژ.، 2000. جائوسالتی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• پۆپپەر، ک.، 1968. تهە لۆگج ئۆف سجەنتفج دسجۆڤەری، رەڤسەد ئەدتۆن، لۆندۆن: هوتجهنسۆن & جۆ.
• –––، 1969. جۆنژەجتورەس ئاند رەفوتاتۆنس؛ تهە گرۆوتهـ ئۆف سجەنتفج کنۆولەدگە، 3رد ئەدتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە & کەگان-پائول.
• پسللۆس، ستاتهس، 1999. سجەنتفج رەئالسم: هۆو سجەنجە تراجکس تروتهـ، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• پوتنام، هـ.، 1962. «تهە ئانالیتج ئاند تهە سینتهەتج»، ئن فەئگل ئاند ماخوەلل 1962، پپ. 350–97.
• قوئنە، و.ڤ.ئۆ.، 1953. «توۆ دۆگماس ئۆف ئەمپرجسم»، ئن فرۆم ئا لۆگجال پۆئنت ئۆف ڤەو، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس، پپ. 20–46.
• رۆئەمەر، ژ.، 1981. ئانالیتجال فۆئونداتۆنس ئۆف مارخان ئەجۆنۆمج تهەئۆری، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• –––، 1982. ئا گەنەرال تهەئۆری ئۆف ئەخپلۆئتاتۆن ئاند جلاسس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.
• رۆنجاگلا، ئا.، 1978. سراففا ئاند تهە تهەئۆری ئۆف پرجەس، جهجەستەر: ژۆهن ولەی.
• سمتهـ، ڤ.ل.، 1991. پاپەرس ئن ئەخپەرمەنتال ئەجۆنۆمجس، جامبردگە، جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• سنەئەد، ژ.، 1971. تهە لۆگجال ستروجتورە ئۆف ماتهەماتجال پهیسجس، دۆردرەجهت: رەئدەل.
• سپرتەس، پ.، ج. گلیمۆئور، ئاند ر. سجهەئنەس، 2001. جائوساتۆن، پرەدجتۆن ئاند سەئارجهـ، 2ند ئەدتۆن، جامبردگە، ما: مت پرەسس.
• سراففا، پ.، 1960. پرۆدوجتۆن ئۆف جۆممۆدتەس بی مەئانس ئۆف جۆممۆدتەس: پرەلودە تۆ ئا جرتقوئە ئۆف ئەجۆنۆمج تهەئۆری، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.
• ستەگموئەللەر، و.، 1976. تهە ستروجتورە ئاند دینامجس ئۆف تهەئۆرەس، وللام وۆهلهوئەتەر (ترانس.)، نەو یۆرک: سپرنگەر-ڤەرلاگ.
• –––، 1979. تهە ستروجتورالست ڤەو ئۆف تهەئۆرەس، نەو یۆرک: سپرنگەر-ڤەرلاگ.
• ستەگموئەللەر، و.، و. بالزەر، ئاند و. سپۆهن (ئەدس.)، 1982. پهلۆسۆپهی ئۆف ئەجۆنۆمجس (پرۆجەئەدنگس، مونجهـ، ژولی 1981)، نەو یۆرک: سپرنگەر-ڤەرلاگ.
• سوەدبەرگ، ر.، 2014. تهە ئارت ئۆف سۆجال تهەئۆری، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• توئۆمەلا، ر.، 2016. سۆجال ئۆنتۆلۆگی: جۆللەجتڤە ئنتەنتۆنالتی ئاند گرۆئوپ ئاگەنتس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ڤان فرائاسسەن، ب.، 1980. تهە سجەنتفج ئماگە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• ڤۆن ورگهت، گ.هـ.، 1971. ئەخپلاناتۆن ئاند ئوندەرستاندنگ، ئتهاجا: جۆرنەلل ئونڤەرستی پرەسس.
• واتکنس، ژ.، 1984. سجەنجە ئاند سجەپتجسم، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.
• وەئسبەرگ، مجهائەل، 2007. «وهۆ ئس ئا مۆدەلەر؟» برتسهـ ژۆئورنال فۆر تهە پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، 58: 207–233.
• وللامس، ب.، 1981. «ئنتەرنال ئاند ئەختەرنال رەئاسۆنس» ئن مۆرال لوجک، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، پپ. 101–113.
• وللامسۆن، ئۆ.، 1985. تهە ئەجۆنۆمج ئنستتوتۆنس ئۆف جاپتالسم: فرمس، مارکەتس، رەلاتۆنال جۆنتراجتنگ، نەو یۆرک: فرەئە پرەسس.
• ونجهـ، پ.، 1958. تهە ئدەئا ئۆف ئا سۆجال سجەنجە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.
• وۆئۆدوارد، ژامەس، 2003. ماکنگ تهنگس هاپپەن، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.
• وۆررالل، ژ.، 2007. «وهی تهەرەئس نۆ جائوسە تۆ راندۆمزە»، تهە برتسهـ ژۆئورنال فۆر تهە پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، 58(3): 451–488.

چاڤکانیێن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ

سیتەیێن ئینتەرنەتێ

• ئەجۆنۆمجس ئاند پهلۆسۆپهی
• هستۆری ئۆف ئەجۆنۆمجس سۆجەتی
• هۆئۆڤەر جهائر ئن ئەجۆنۆمج ئاند سۆجال ئەتهجس

بلۆگ

ئێدی گەلەک بلۆگێن ئائیدێ ئابۆریناسێن ناڤدار هەنە. هەر چ قاس ب گرانی ب مەتۆدۆلۆژیێ رە، و ب ئادەتی نەمازە ب ئابۆریناسیێ رە ئەلەقەدار نەبن ژی، ئەڤ بلۆگان نیشان ددن کو ئابۆریناس ب هەڤ رە دکەڤن نیقاشان، بەرسڤان ددن بوویەرێن ئاکتووئەل، و نێرینێن خوە فۆرمولە دکن و ژ نوو ڤە فۆرمولە دکن. ئێن ل ژێر ب تایبەتی بالکێش ئن، لێ گەلەکێن دن ژی هەنە: 

• براد دەلۆنگ گراسپنگ رەئالتی وتهـ بۆتهـ ئنڤسبلە هاندس: فائر، بالانجەد، ئاند رەئالتی-باسەد: ئا سەم-دائلی ژۆئورنال
• پائول کروگمان، تهە جۆنسجەنجە ئۆف ئا لبەرال
• مارگنال رەڤۆلوتۆن: سمالل ستەپس تۆوارد ئا موجهـ بەتتەر وۆرلد (تیلەر جۆوەن ئاند ئالەخ تاببارۆک)
• مائنلی ماجرۆ: جۆممەنت ئۆن ماجرۆئەجۆنۆمج ئسسوئەس (سمۆن ورەن-لەوس)
• تهە گرومپی ئەجۆنۆمست (ژۆهن جۆجهرانەئس بلۆگ)
• دان رۆدرکئس وەبلۆگ: ئونجۆنڤەنتۆنال تهۆئوگهتس ئۆن ئەجۆنۆمج دەڤەلۆپمەنت ئاند گلۆبالزاتۆن
• بەئات تهە پرەسس (دەئان باکەر)