Mafe serzemînîyekan û dadperwerîy serzemînî

Mafe serzemînîyekan û dadperwerîy serzemînî

Yekem weşanî witare makeke le 24y azarî 2020da biław kirawetewe.

Lem dwayyaneda, le felsefey syasîda giringîyekî zortir dirawe be mafe serzemînîyekan –ewey ke ew mafane çîn, kê hełgiryane û çî pasawyan dedat. Herweha giringîyekî zortir be bîrdozêkî berbiławtir le dadperwerîy serzemînî dirawe ke ew mafe serzemînîyane dexate naw çwarçêwey bas û lêkdanewey dadperwerîy dabeşkarî, û bemeş basî dyarîkirdinî bazne û sinûrî ew mafane dênête arawe. Em xulya û giringîdaneş be hîç şêweyek cêy sersûřman nîye. Dewłet tenya řêkxiraweyekî endamêtî nîye: bełkû desełat beser nawçeyekî cugrafîda wegeř dexat û mumarese dekat û eme xoy be şêweyekî siruştî ew pirsyarane dewrûjênêt ke çilon dekirê desełatî dewłet beser şwênda pasawhełgir bêt, û çilon dekirê îd’a cyawazekan bo em desełate be şêweyekî dadperwerane û lanegrane hełsengêndirêt. Cige leme, zorêk le pirsyare here giring û zeqekan ke berewřûy nezmî hawçerxî nêwdewłetî debnewe peywestin be xakewe –pirsyargelêk wek çonêtîy çareserkirdinî nakokîyekan lew şwênaney ke zortir le dewłetêk îd’ay xakêk dekat, û çonêtîy dyarîkirdinî sinûrekan le ḧałetî cyabûneweda yan katêk sinûrekan cêy nakokî û munaqşen. Le řastîda zorbey pirisgirêke serekîyekanî emřo –wek koç, serçawekan û bergirî le xo– řehendigelî giringî serzemînîyan heye, be corêk ke têgeyştinêkî tewaw normatîv lem pirisgirêkane pêwîstî be bîrdozêkî normatîvî xak heye.

Ew babetey ke lewaneye sersûřhênertir bêt eweye ke xak ta řadeyek piştigwê xirawe. Ta em dwayyane, cextî zorbey miştumřekan le felsefey syasîda leser mafekan û erkekanî hawwiłatîyan beramber be dewłet û dewłet beramber be hawwiłatîyan çiř bibuwewe, bełam ta řadeyekî kem leser çonêtîy pasawdan yaxud têgesazîy xakî dewłet nûsrabû. Em gwêpênedane tenya le felsefey syasîda qetîs nebû: bełkû taybetmendîyekî her sê nerîteke bû ke karîgerîyan leser bîrkirdinewe lemeř dewłet hebû. Le yasay nêwdewłetîda, řehendî serzemînîy dewłet be şitêkî řûn û bełgenewîst wergîrabû. Peymannamey montîvîdyoy sałî 1933y taybet be mafekan û erkekanî dewłet, dewłet be yekeyekî serzemînî pênase dekat, ke pêşnyar dekat ke yekem hengaw û erkî dahatû řûnkirdinewe, tyorîzekirdin û pasawdanî dewłet û ew babete bêt ke xakî dewłet bikirê besanayî girîmane bikirêt. Em girîmaneye le layen zanayanî zanistî syasîyşewe ke hem le bwarî syasetî berawridkarî û hem bwarî nerîtekanî peywendîye nêwneteweyyekan kar û nûsînyan hebuwe xirawete řû. Ewan bîrdozgelî řaveyî û tewsîfîyan leser dewłet řa na bełam bepêy pêwîst awřyan le tuxmî şwên nedayewe, bełkû ta řadeyekî zor wayan dezanî ke xakî dewłet berhemî mêjû û zoremlêy řabirdûye ke dekirêt wek taybetmendîyekî seretayî dewłet be şitêkî asayî û bełgenewîst werbigîrêt. Lewaneye wa bîr bikirêtewe ke feylesûfe syasîye normatîvekan zortir bayex bew pirsyare deden ke çilon dekirêt desełatî syasî netenê beser takekanda, bełkû beser xakîşda řapeřêndirêt. Bełam feylesûfe syasîyekanîş em xałe kwêreyan nebînî û awřyan lê nedayewe, ke řenge beşêkî behoy bandorî zorî con řołz le felsefey syasîy hawçerxda bûbêt. Erkî řołz le kitêbî bîrdozî dadperwerîda tyorîzekirdinî dadperwerîy nawxoyî pêkhatey bineřetîy dewłet bû, leber hendêş le bełgandinekeyda girîmaney ewe dekat ke «komełgey syasî daxrawe» (Rawls 1971: 4), ke mebestî ewe bû ke ême pêwîste her le qonaẍî yekemewe wek yekeyekî xobjîw bîrî lê bikeynewe ke beřêkewt têydayn û natwanîn lêy derbiçîn. Paşan le qonaẍî dwatrî şîkarîyekeyda deperjête ser pirsî řewayî dewłet le hember nezmî nêwneteweyîda (Rawls 1999). Girîmaney komełgey daxraw zor babet û pirsî giringî leberçaw lêł kird û şardewe, û eme bew manayeye ke feylesûfe syasîyekan ke em sitratîje mîtodolojîye degirne ber le komełêk ḧałetî giring bo çareserkirdinî ew pirsyaraney piřbayexin bo aştî û seqamgîrîy nêwdewłetî hîçyan bo gutin pê nîye, herwek le serewe bas kirawe.

1. Pirisgirêke têgeyyekan

1.1. Xak çîye?

2.1. Mafe serzemînîyekan

3.1. Bîrdozî dadperwerîy serzemînî çîye?

2. Bîrdozekanî lemeř xak le řwangey mêjûyyewe 

1.2. Bîrdozekanî yasay siruştî: hugo girotîwis (1645-1583) û samwêl pufêndorf (1694-1632)

2.2. Bîrdozekanî řezamendî û xawendarêtî: con lok (1704-1632)

3.2. Bîrdozekanî dadperwerî: îmanwêl kanit (1804-1724)

3. Bîrdoze hawçerxekanî xak

1.3. Weşanî nwêkirawey bîrdozekanî yasay siruştî

2.3. Bîrdozekanî řezamendî û xawendarêtîy siruştî

3.3. Lêkdanewekanî dadperwerî

4.3. Bîrdoze nasyonalîstîyekan

5.3. Bîrdozî xakî girupî etnocyografî

6.3. Bîrdozekanî çareyxonûsîn

4. Arastekanî dahatû

Jêderekan

Jêdere destebjêrkirawekan

Serçawekanî tirî ser tořî înternêt

Têge peywendîdarekan

1. Pirisgirêke têgeyyekan

1.1. Xak çîye?

Cyawazîyekî seretayî baw cyawazîy nêwan xak û zewîye. Zewî ew beşe le řûy goy zewîye ke be aw danepoşrawe. Xak têgeyekî syasî û cugrafîye ke amajeye be pantayî şwênî desełatî dadwerî. Dewłetan xakyan heye: ke pantayî û bwarî cugrafîy desełatî dadwerîyane. Xak le zorbey katda ew zewîye degrêtewe ke dekewête naw sinûrekanî dewłet, bełam dekirêt le cîhanî modêrinda le kenarawekanewe ta naw derya, jêr řûkeşî zewî (bo kontrołkirdnî serçawekan) û serûy řûkeşî zewî dirêj bibêtewe, herwek zorbey dewłetan îd’ay desełatî dadwerîyan beser boşayî asmanî xoyanîşda heye. Kewate xak haw’aqar û hawpantayî nîye legeł zewî, herçende hemû (yan nizîkey hemû) zewîy ser em hesareye beser yeke cyawazekanî desełatî dadwerîda, wate beser xakda, dabeş kirawe. Edebyatî cugrafyay řexnegrane leser «xak» zortir be lay ew têgeyştine le «xak» deşkêtewe ke wek nawçeyekî cugrafî wênay bikat ke lejêr kontirołdaye yaxud desełat beserîda řayî dekirêt (Elden 2013); le katêkda edebyatî felsefey syasî zortir dexwazêt wek bestên û mełbendî jêr kontirołî desełatî dadwerîy řewa û mafe peywendîdarekanî lêy biřwanêt (Miller 2012; Nine 2012; Banai 2014; Moore 2015; Angeli 2015; Stilz 2019). Herwek le xwarewe řûn dekirêtewe, xak le xawendarêtîyş cyawaze.

2.1. Mafe serzemînîyekan

Edebyatî felsefey syasî leser xak kełk le aydyay mafe serzemînîyekan werdegrêt. Zorbey car eme be şêwazêk encam degîrêt ke hawşêwey çonêtîy bîrkirdineweman le mafî xawendarêtîye –be watayekî dîke, wek komełêk azadî, desełat, parêzbendî û îd’ay cyawaz ke katêk le peywendî legeł şitêkî maddî be yekewe ko dekirênewe her ewe pêk dehênin ke mebestî ême le mafî xawendarêtîye. Le peywendî legeł xawendarêtîda, toxtirîn û kamłitirîn formî kontirołî normatîv beser ew şiteda ewe bû ke honorê (1961) be «xawendarêtîy lîbrałîy kamił» nawdêrî kirdibû, bełam ew danî bemeyşda dena ke mafî xawendarêtî detwanrêt le layen birîkargelî cyawazewe dabeş bikirêt û hełbigîrêt û her mafêk lem desteyeda lewaneye pasawî cyawaz û taybet be xoy hebêt.

Le peywendî legeł mafe serzemînîyekanda, mafî nawendî û bineřetî mafî desełatî dadwerîye, ke birîtîye le mafî yasadanan û řapeřandin û cêbecêkirdinî yasakan le pantayî ew mełbendey basî lêwe dekirêt. Sereřay eme, hendê mafî peywendîdarî tir (desełatekan û parêzbendîyekan) hen ke girêdrawin be desełatî dadwerîyewe, ke ewanîş pêkewe wek beşêk le «mafe serzemînîyekan» dênîne hejmar. Eme desełatî gořînî řewşî xak le xo degrêt, bo nimûne be yekxistinî xak le çwarçêwey hendêk yekey meznitir wek yekêtîy ewrûpa, yan desełatî çêkirdinî yekegelî jêr desełatî dadwerîy sîstemêkî fîdrałî. Eme herweha mafî řapeřandinî karubarekan û hełsukewtikirdin le cîhanda wek qewareyekî yasayî, bo nimûne řageyandinî şeř û aştî, bestinî peymannamekan û çûne naw hawpeymanîyekan, degrêtewe. We eme mafekanî le hember yeke hawşêwekanî tirîş le xo degrêt ke le mumaresey em desełateda destitêwerdan le karubarîda nekirêt.

Herweha mafe serzemînîyekan be şêweyekî asayî wa fam dekirên ke mafekanî tirî serûy desełatî dadwerî û îd’akan, desełatekan û parêzbendîyekanî peywest bewewe degrêtewe: bo nimûne mafî kontrołkirdnî serçawekan le nawewey nawçeyekî cugrafî, mafî kontrołkirdnî sinûrekan û řêkxistinî hatuçoy xełk û řagwastinî şitumek lew sinûranewe û mafî bergirîkirdin le xak le beramber destidrêjîy derekî (Simmons 2001; Miller 2012). Egerçî zor car wa girîmane dekirêt ke emane wek taybetmendîyekî siruştî û xomakî her le aydyay dewłetêkî serwerda bûnyan heye, bełam dekirêt qewaregelêk hebin ke beşêk le mafekanî desełatî dadwerîyan hebêt welê le tuxmekanî tirî komełe mafekanî serzemînî bêberî û bêbeş bin. Endamanî yekêtîy ewrûpa leberçaw bigirin ke desełatî dadwerîy berçawyan leser astî wiłatanî endam heye, bełam hîç pişkinînêkî sinûrî le nêwan wiłatanî endam le nawçey şingin nîye. Pêkhatey zorbey fîdrasyonekan bem şêwazeye. Le keneda parêzgakan desełatêkî dadwerîy berfirawan mumarese deken (beser beşekanî wek perwerde, tendirustî, řêgawban û serçawe siruştîyekan) bełam kontrołkirdnî sinûr le nêwan parêzgakanda bûnî nîye. Bem pêye, eger bimanhewêt bîrdozêkî normatîvî tewawman lemeř mafe serzemînîyekan yaxud dadperwerîy serzemînî hebêt, her tuxmêk lem komełeda ke pêkhênerî ew şiteye ke kem ta kurtêk deşêt pêy biłêyn «mafe serzemînîyekan», pêwîste bixrête ber lêkołînewe û tawtiwê, peywendîy be tuxmekanî dîkewe hebêt û pasawhełgirîş bêt.

Lêkçûne pêkhateyyekanî nêwan mafî xawendarêtî û mafe serzemînîyekan nabêt çawman le hember cyawazîyekanî nêwanyan dabxat. Xak heman xawendarêtî nîye, çunke xak wek tuxmî serekîy xoy, mafî desełatî dadwerîy legełe. Hendêk lew mafaney ke le çwarçêwey mafekanî peywendîdar be xakewe cê degirin wa derdekewn ke biłêy peywendîyan be îd’akan bo řêkxistin û kontrołkirdnî xakêkî dyarîkirawewe heye, ke be piley yekem wek mafekanî desełatî dadwerî lêyan deřwanîn. We mafekanî tir zortir le şêwey xawendarêtîn, çunke îd’agelêkî pawanxiwazane beser herêmêkda, û ew îd’ayaney sebaret be çonêtîy bekarhênanî serçawekan û zewîy hełkewtû le çwarçêwe sinûrekanî dewłetda le xo degirin. Legeł emeşda, em mafane le hember desełatî dadwerî û desełatekanî ewpeř û serûy desełatî dadwerî, lewane desełatî cyabûnewe le dewłetêk yan çûne pał dewłetêkî tir, zortir wek layenêkî lawekî bîryan lê dekirêtewe.

Yek le dabeşkarîye bineřetîyekan le bîrdozekanî dadperwerîy serzemînîda degeřêtewe bo pirsî peywendîy nêwan xak û mułk. Komełêk lew tyorîstaney ke zortir lagîrîyekî con lokî yan lîbertaryenîyan heye dełên hendêk mafî siruştî bo xawendarêtî beser mułk û zewîwzarda heye ke dekirêt mafgelêk beser xak be dway xoyda bênêt. Bepêy ew řwangeye, xawen mułkekan řezamendî leser dirustkirdnî dewłetêk deden û mułk û zewîwzarekeyan legeł xoyanda dênin. Tyorîstekanî tir, lewane tyorîstekanî dadperwerî, tyorîstekanî çareyxonûsîn û nasyonalîste lîbrałekan, mafî desełatî dadwerî hem be lepêştir û giringitir û hem be binçîneyî dezanin, çunke le řêgey mumaresekirdinî desełatî dadwerîyeweye ke ew řêsayane dyarî dekirên ke be gwêreyan mirovekan detwanin mułk û zewîwzar be dest bihênin û bigwaznewe.

3.1. Bîrdozî dadperewrîy serzemînî çîye?

Bîrdozêkî dadperwerîy serzemînî pêwîste mafekan beser xakda řûn bikatewe û pasawyan bidat. Debêt řûnî bikatewe ke çi mafêk heye, sinûrî ew mafane çîye û kê hełgirî ew mafaneye. Bo em mebeste debêt peywendîy nêwan sê tuxmî cyawaz şenukew bikat û pasawî bidat: xełk (yan takekesekan); zewî; û řijêm yan ḧikûmet yan dewłet. Em tuxmane be çend řêgey cyawazewe peywendîyan legeł yek heye û řenge behagelî pasawderaney cyawazîş binaẍey em dařiştine cyawazane bin, bełam hemû ew bîrdozaney êsta hen argîwmêntêk deden be destewe ke em tuxme cyawazane beyekewe debestêtewe û dařiştine taybetekanyan pasaw dedat.

 cyawazîye serekîyekanî nêwan em bîrdozane em řehendaney xwarewe deşopênin: (1) ewey be hełgirî mafî serzemînî be hejmar dêt; (2) ew behayey ke mafekan beser xakda řûn dekatewe û pasaw dedat û bazne û mewday herkam lew mafane dyarî dekat; û (3) argîwmêntêk bo girêdanî herdûy behay pasawder û mafekan be nawçeyekî cugrafîy taybetewe. Ba yek be yek çawêk bem řehende cyawazaneda bixşênîn. Yekem cyawazîy serekî le nêwan bîrdoze řikaberekanda bo têgeyştinyan le hełgirî mafî serzemînîy guncaw (yan pasawdiraw) degeřêtewe: gelo neteweye? Xełke? Yan dewłete? Herweha lêkdanewey cyawaz lew beha binçîneyye dexene řû ke em mafane pasaw dedat: pałêwraw û berbijêre serekîyekan bo em behaye aştî û seqamgîrî; dadperwerî; û çareyxonûsînin. Herweha em beha binçîneyye karîgerîy leser bazne û mewday ew mafane heye ke dawa dekirên û le řastîda ewey ke kam komełe maf le koy mafekanda dekirêt pasaw bidrên. Bîrdozêkî serzemînî debêt řûnî bikatewe çilon detwanîn çwarçêwe û sinûrî ew mełbende cugrafîye dyarî bikeyn ke ew mafane têyda taw deden. Tenê eme bes nîye ke begşitî řûn bikirêtewe ke dewłetan pêwîste serzemînî bîn ta ewey her behayek ke biřyare pasawderyan bêt bedî bêt. Bełkû bîrdozeke debêt şîy bikatewe ke kam beşe taybet û dyarîkirawaney xak be kam dewłetewe bestirawetewe. Eme le edebyatî em mijareda pêy degutrêt «pirsî wirdibûnewe û taybetkirdinewe». Bo wełamdanewe bem pirse, bîrdozeke pêwîstî be argîwmêntêk heye ke xełk û zewî be şêwazêk be dewłetewe girê bidatewe ke mafekan beser parçe taybetekanî xakda pasaw bidat, û emeyş bo yek le bîrdoze here dyar û benawbangekanî xak wate bîrdozî dadperwerî kêşeyekî qurse.

2. Bîrdozekanî lemeř xak le řwangey mêjûyyewe

Komełêk bîrdozî mêjûyî hen ke hendêk argîwmêntyan sebaret be xak xistuwete řû ke ta řadeyek le twêjînewey ekadîmîy leser em bîrdozane piştigwê xirawin û giringîyan pê nedrawe û lem twêjînewaneda zortir hewł dirawe ke serinc bixrête ser layenekanî tirî argîwmêntekanyan. Sê nerîtî serekî birîtîn le nerîtî yasay siruştî, betaybetî girotîwis û pufêndorf; nerîtî girêbestî komełayetî, û betaybetî con lok ke bîrdozêkî derwestîy syasî û pasawêkî bo ḧikûmetî destûrîy sinûrdar xiste řû; û nerîtî dadperwerî, ke be kantewe girê dirawe, ke dewłet be bedîhatnî dadperwerî pênase dekat. Hîçkam lem nerîtane bîrdozêkî tewawyan lemeř xakewe neda be destewe, bełam le řewtî tyorîzekirdinî dewłet û nezmî nêwneteweyîda xakyan be şêwazgelêkî giring û yeklayîkerewe be argîwmêntî giştîy xoyan bestewe, be corêk ke êcgar besûde ke serinc bixrête ser ewey ke çilon xakyan têgesazî kirduwe, çilon tawtiwêyan kirduwe û bełgandûyane, û çilon be tuxme serekîyekanî tirî bîrdozî syasîyan girê dirawetewe. Bîrdoze hawçerxekan, ke le beşî sêyemda tawtiwê dekirên, zortir leser binemay em bîrdozaney pêşûtir binyat denrên.

1.2. Bîrdozekanî yasay siruştî: hugo girotîwis (1645-1583) û samwêl pufêndorf (1694-1632)

Herdûy girotîwis û pofêndorf le bestênî nerîtî yasay siruştîda bîryan dekirdewe û karyan dekird. Herdûkyan leser ew baweře bûn ke yasakanî siruştî ke dekirêt be şêweyekî eqłanî fam bikirdirên û bo hemû mirovekan deguncên, le bestênî kat û şwênda negořn û peywendîye bineřetîyekanî komełgey mirovayetî pêk dehênin. Herdûy em tyorîstane cêgeyan bo yasay dabunerîtî û baw hêştewe bełam amajeyan bewe da ke emane le layen řêsakanî ewey herdûkyan be «awezî řast» nawyan debird sinûrdar kirawin.

Girotîwis ke le serdemî firawanbûnewe û geřan û dozînewey seretayî împiryalîda deynûsî, le kitêbî Mare Liberumda (1609) dakokîy le aydyay xawendarêtîy hawbeşî serçawekan kird. Mebestî girotîwis le destewajey «xawendarêtîy hawbeş» ewe bû ke xuda mafêkî be hemû mirovekan dawe (mafî azadî) ke şitekan û serçawekanî cîhan bo dabînkirdin û çareserkirdinî pêdawîstîye seretayyekan bekar bihênin. Boçûnî girotîwis le peywendî legeł oqyanûsekanda ewe bû ke hîç dewłet yan desełatêkî hawbeş boy nîye îd’ay załbûn û desełatgêřîy pawanxiwazane beseryanda bikat çunke deryakan le çwarçêwey sinûre cêgîrkiraw û çespîwekanda qetîs nîn û herweha le řêgey karî mirovewe nakirêt gořankarîyan têda bedî bêt û bem pêyeş babet û objeyekî guncaw bo mafî xawendarêtî nîn. Leber hendê, pêwîste oqyanûsekan wek mułk û serçaweyekî giştîy ta řadeyek destilênedraw bimênnewe; û mirovekan bo geştikirdin beseryanda, xerîkbûn be ałuwêrî dûlayene û masîgirtin têyanda azadin (le songey ewewe, serçawekanî derya le bin nayen). Herçend her le serdemî girotîwisda, con sêldin le kitêbî Mare Clausumda (1635) berengarî em řwangeye buwewe û amajey bewe da ke potane cugrafîyekan detwanin dewrey deryakan bidenewe. We le serdemî xomanîşda be danpêdanan bew babete ke serçawekanî oqyanûsekan û binî derya bêsnûr û bêbřanewe nîn, aydyay mafe nêwneteweyyekanî taybet be mułk û serçawe giştîye gerdûnîyekan le dirustkirdnî yasay nêwneteweyî modêrinda zor karîger bû, û herweha dway maweyekî kem bayexêkî zorî le geşey împiratoryetekanî deryada hebû (biřwane Armitage 2012: 54–56). Em aydyaye lemřoda wek beşêk le aydyay «mîratî hawbeşî mirovayetî» le zor bwarda bekar dehênrêt.

Řwangey girotîwis le peywendî legeł zewîda ewe bû ke hemû takekan mafêkî siruştîyan bo kełkiwergirtin lew şitane heye ke giştîn, bełam em mafe ew beşe lew babetane nagrêtewe ke deyanbestînewe be xawendarêtîy taybetewe. Mirov katêk ke çîtir xawenî şitêk nemawe mafî qorxkirdin yan řagirtinî ew şitey nîye. Paşan argîwmêntêkî řeçełeknasane dênête naw kayewe ke bepêy em argîwmênte le qonaẍî seretayî bûnî mirovda, le doxêkî sakartirda dejyayn ke têyda «řûberî meznî zewî bes bû bo ewey ke hemû danîştuwanî zewî ta ewkatey hejmaryan kem bû kełkî lê wergirin, bebê kêşe û girift û bê ewey azar be yektir bigeyenin» (Grotius RWP: II, 2, ii). Bełam legeł zyatirbûnî řadey berzexwazî û wedestixerî û berzefřîy mirov le dabînkirdinî pêdawîstîyekanîda, destyan kird be destibirdin û behremendibûnî berfiretir le serçawekan, û bem şêweyeş bûne xawen samanî zîndemał û hawkat serçawe û samanî mirdemał wekû zewîyan destibeserda girt û kêła. Be zyadbûnî jimarey danîştuwan û biławbûneweyan be seranserî cîhanda, bêmana û na’eqłanî bû ke mafêkî hawbeş bo ew şitane hebêt ke mewdayekî zor le şwênî jyanî xełkewe dûr bûn (Grotius RWP: II, 2, ii). Girotîwis penay birde ber aydyay řezamendî, û be başî têgeyştibû ke çespandin û damezrandinî hêdî hêdîy yasakanî destixistin, bekarhênan û řagwastin degrêtewe. Herweha basî lewe kird ke xawendarî le řêgey kirdeyekî giştîyewe degořdirêt bo desełatî dadwerî ke řêxoşkere bo ewey ke lay hemuwan řûn û dyarîkiraw bêt ke kê xawenî çîye, emeyş xoy bo diłnyabûnewe le xawendarêtîy bê şeř û kêşe û pêkhênanewe û aştkirdnewey dabeşkarîyekanî cîhan legeł komełayetîbûnî mirov piř giringe.

Girotîwis çunke mafe siruştîyekan (lewane mafekanî ême wek xawenî hawbeşî şitekan) wa demexłênêt ke dekirêt řagwêzrên, detwanêt core cyawazekanî sîstemî ḧikûmet, lewane dîmukirasîyekan, olîgarşîyekan û tenanet paşayetîye řehakan, řûn bikatewe û dakokîyan lê bikat. Bew pêye girotîwis pêy waye ke ew mafe siruştîyaney ke kesêk beser xoyda henî detwanrên bigwazrênewe. Dekirêt biłêt ke serçawey desełatî dewłet bo leřagwastinhatûyî em mafe bo desełatêkî serwer le řêgey řezamendîyewe degeřêtewe, lewaneş ew peymannamaney ke le maweyekî dirêjxayenda dařêjrawin û bestirawin, ke nwênerayetîy aługořêkî nařastewxo berew komełgeyekî aram û seqamgîr dekat. Herweha lew baweředaye ke dekirêt desełatî medenî le řêgey dagîrkarî û destbeserdagirtnîşewe desteber bikirêt (Grotius RWP: II.3.viii), herçend em layeney bîrdozekey le layen twêjeranî hawçerxewe cextî leser nakirêtewe.

Zorbey řexnekan le bîrdozî girotîwis le peywendî legeł dakokîy ew le desełatî řehaye, bełam lêreda serinc dexrête ser lêkdanewey ew le xawendarêtîy girûptewer ke be nařastewxo le pasawdanî bo xak derdekewêt. Giriftî serekî eweye ke lêkdanewey girotîwis le xawendarêtî sinûrêkî bo pantayî û bazney xawendarêtî nîye. Řûn nîye ke ew serçawe têgeyyaney leberdeste ke sinûr bo ew pantayî û nawçeye danêt ke girûpêk detwanêt îd’ay bikat (yaxud xawenî bêt). Bełam dan be mafî pêwîstî û mafe exlaqîyekanî tirda (bo têpeřbûn, nîştecêbûn, bazirganîkirdin, kełkiwergirtin le aw, mafî penaberî) denêt û befermîyan denasêt, ke bew manayeye ke řadeyek le parve û hawbeşkirdin le layen xawen û destibeserdagrewe pêwîste hebêt. Herweha ewaney dêne jûreweş be norey xoyan pêwîste milkeç û gwêrayełî desełatî serwer bin (Grotius DJB II,2, xvii). Eme derxerî eweye ke girotîwis desełatî dadwerîy dewłet le komełe nawçeyekî lexogrî berfire wêna dekat ke be wata asayyekey xawenyan nîye û dagîr nekirawin. Lewaneye kesanêk biłên ke eme namaquł û dije şihûdîye ke take girûpêk bitwanêt îd’ay serwerî beser parçeyekî berfirawan û gewrey zewîda bikat –herwek împiratoryetekanî ewrûpa le «çaxî dozînewe»da weha îd’ayekyan hebû– û hemû gelan û koçberan naçar bikat ke zor besanayî gwêrayeł û milkeçî yasakanî bin.

Sinûrdarkirdinî pantayî û bazney řaye û ḧukmî serwerî zor be řûntir le bîrdozî yasay siruştîy pufêndorifda şî kirawetewe. Pufêndorf herwek girotîwis –ke pufêndorf hewłî deda bergirî le felsefe syasîyekey bikat– baweřî be yasay siruştî û herweha ew yasayane hebû ke be şêwazî dabunerîtîtir dataşrawin û wergîrawin, lewane yasa medenîyekan û yasakanî nêwan netewekan. Ew be dû şêwe basî xoy leser lêkdanewe û şirovey girotîwis damezrand û hełçinî. Yekem, pufêndorf bedrustî amajey bewe da ke oqyanûs dekirêt bixrête jêr ḧukmî mumaresey desełatî dadwerîyewe. Xałî duwem, ke lewey yekem giringitrîşe, lêkdanewey pufêndorf ew serçawe têgeyyane dabîn dekat ke netenê dan be mafî xawendarîy bekomeł binrêt, bełkû aydyay řêsay dadperwerane û mercî dadperwerane le bas û lêkdanewekey sebaret be damezrandinî sîstemî xawendarêtî cêgîr û yekangîr dekat. Le lay pufêndorf, doxî siruştî doxî jyanî komełayetî bû û îd’ay xawendarêtîy ême beser serçawe hawbeş û giştîyekanda mafgelêk bûn ke le komełgeyekî nerênîda çespan û birewyan girt. Eme bew manaye bû ke cîhanî siruştî be yeksanî be řûy hemû kesêkda kiraweye, bełam bew pêye, kesêk bo ewey dest beser zewî yan mułkumałêkda bigrêt pêwîstî be řezamendîy xawenekanî tirîş hebû. Pufêndorf dyarîy nekird çi core řezamendîyek debê be hejmar bêt û piştî pê bibestirêt. Bełam pêşnyar dekat ke le şêwey xawendarêtîy bekomeł yan xawendarêtîy hełgîraw le layen komełekanewe bêt û lemewe detwanrêt îd’ay xawendarêtîy takekesî werbigîrêt. Kara nayn (2019) amajey bewe dawe ke lêkdanewey pufêndorf ew serçawe têgeyyaney heye ke sinûrekanî mełbendî xakî dewłet be şêweyekî nazoremlê û dûr le milhuřî řûn bikatewe, çunke be geřanewe bo binema exlaqîyekanî wek pêwîstî, û dûreperêzî le załêtî û serdestî, hem mafî xawendarîy takekesî û hem mafî xawendarîy bekomeł sinûrdar dekatewe.

2.2. Bîrdozekanî řezamendî û xawendarêtî: con lok (1704-1632)

Kełkełey serekîy con lok pasawdanî ḧikûmetêkî destûrîy sinûrdar (řêzgir le mafekan) bû, û herwek girotîwis û pufêndorf pena debate ber řezamendî. Argîwmêntî lok sereta be bergirîkirdin le aydyay mafe siruştîyekan bo xawendarêtî destî pêkird, ke leser binemay giringîy bineřetîy xawendarêtîy taybet û takekesî bo mumaresey azadî –wate bo twanayî kesekan bo beşdarbûn le pirojegelî takekesî yan bekomełda– bunyatî na. Deygut takekan detwanin mułkumał û saman le zewî û şite maddîye derekîyekanî tirda be «awêtekirdinî řenc û îşyan» legełîda û bem pêye be pêşxistin û perepêsendinî, ko bikenewe û dest bixen (Locke ST: V,27). Paşan amaje bewe dedat ke ew sextî û giriftaney weha řêkxistinêk be şwên xoyda dênêt tenya dekirêt be sazdanî desełatêkî dadwerî bo beřêwebirdinî ew xełkane û parêzgarî le mafekanyan çareser bikirên. Lok dełê takekan le doxî siruştîda, yan ew kesaney ke peywendîyekî tundutołyan legeł yek nîye (wek binemałekan), ke zorbeyan mułkumał û zewîyan heye, le dewrî yek ko debnewe ta dewłetêk bo parêzgarî le mafekanyan pêk bihênin. Ewan řezamendîyan leser ḧukmiřanîy zorîne, gwêřayelî û mildan be yasa û piştigîrî le yasa (le çwarçêwey sinûrekanî yasay siruştîda) debêt û giringitir lemaneş, řezamendîyan leser cêkirdinewe û tomarkirdinî xawendarêtîy berheq û řeway zewîyan lenaw ew xakeda debêt ke ḧikûmet desełatî dadwerîy beserda heye. Lok berpakirdinî desełat beser takekanda û desełat beser xakda bem şêweye pêkewe girê dedatewe:

Boye be boney heman yasawe, ke her kesêk ke ber leme kesêkî azad buwe, xoy legeł sîstemêkî berjewendîy hawbeşda yek dexat; û bepêy heman yasa, mułkumałekeyşî ke pêştir azad buwe dexate ser heman sîstem; û bem şêweye ewan, herdûkyan, wate kes û mułkumał debin be paşkoy ḧikûmet û desełatgêřîy ew sîstemey berjewendîy hawbeş, ta katêk ke ew sîsteme hebêt. (Locke ST: VIII, 120)

Dû çeşin pasawdan bo dewłet heye: yekemyan karkirdigerayaneye, bem şêweye ke çêkirdinî desełatî syasî bo çareserkirdinî kemukuřîyekanî doxî siruştî lanîkem le peywendî legeł parêzgarî le mafe siruştîyekanî xełkida pêwîste; û ewey tiryan řezamendîye, bem şêweye ke wa dexemłêndirêt ke xełk le doxî siruştîda qena’et be damezrandinî nezmêkî syasî dênin, wate deqêkî yasayî ke azadîy siruştîy mirov legeł mildan be desełatî hawbeş yekangîr dekat. Be gwêrey em argîwmênte, mafî siruştî bo xawendarêtî wek lepêştir û fakterêkî ber le dewłet bîrî lê dekirêtewe, û kołeke û tuxmêkî pêkhênerî bineřetî bo pasawdanî pantayî desełatî dadwerîy dewłete. Bîrdozî lok be bestinewey mirov û zewî beyekewe ber le dirustkirdnî desełatî syasî, detwanêt pantayî û çwarçêwey desełatî dadwerî řûn bikatewe. Sinûrekanî dewłet legeł sinûrî ew mułk û zewîwzarane yekangîre ke xawen mułke takekesîyekan le katî dirustibûnî komełgey syasîda beyekyanewe likandûn û yekparçeyan kirdûn.

Egerçî em bîrdoze twanay şîkirdinewey ewey heye ke çilon dekirêt desełatî dadwerîy řewa beser parçe zewîye cyawazekanda biçespêndirêt, bełam pêdeçêt emane behoy ew zewîyaney nařazîyekan û dijberekan xawenyanin yan lanîkem behoy sinûre lêk cya û naberdewamekan xelelyan têkewêt. Emeş bew watayeye ke bîrdozeke le pasawdanî desełatî dadwerîy yekgirtû û yekparçey dewłetanî serzemînî tenya ta astêk detwanêt kełkî hebêt, çunke ḧukmî yasake beser hemû ewaney lenaw sinûre derekîyekandan cêbecê dekirêt le katêkda ke hîç zewîyek lenaw ew sinûraneda nîye ke bêxawen yan bêřezamendî bêt. Be watayekî tir, em argîwmênte mafî serzemînî bew şêweyey ême deyzanîn pasaw nadat, yanî be corêk ke mafe serzemînîyekan û betaybetî desełatî dadwerî beberdewamî û be şêweyekî yeksan le seranserî xakda cêbecê bikirên û biçespêndirên. Eme xoy le xoyda xewş û kemayesî nîye. Nabêt bîrdozî normatîv wek nawerok û mebestêk bo pasawdanî mumaresekanî hawçerx bizanîn. Bełam eme ta ew şwêney ke pênaçêt legeł becêhênan û řapeřandinî erkekanî peywest be bekarhênanî desełatî dadwerî biguncêt kêşe û giriftêke û karîgerbûn û karameyîş tuxmêkî giringî argîwmêntî lok bû bo wełamdanewe bem pirsyare ke boçî takekan hewł deden nezmêkî syasî çê biken ke le piley yekemda desełatî beseryanda hebêt û herweha bitwanêt be şêweyekî pêwîst parêzgarî le mafe siruştîyekanyan bikat.

3.2. Bîrdozekanî dadperwerî: îmanwêl kanit (1804-1724)

Le hendêk řuwewe, argîwmênte kantîyekan bo mafe serzemînîyekan řêk pêçewaney argîwmêntekanî lokin. Kanit pasawêkî giştî le dewłet dexate řû ke têyda dewłet bo bedwadaçûnî dadperwerî pêwîste, bełam paş ewey pîşanî da ke dewłet bo dadperwerî pêwîste, em argîwmênte le řûnkirdinewey ew babete ke kam parçe le xak debêt ser be kam dewłet bêt tûşî girift dêt.

Kanit sereta bew wataye dakokî le mafî destibeserdagirtin û zewtkirdnî şitekan dekat ke bêjî ew mafe xoy le mumarese û cêbecêkirdinî azadîy takekesîda derdexat û her eme pasawîşî dedat. Paşan amaje bewe dadat ke siřînewey îmkanî bekarhênanî giştî û behawbeşîy şitekan řê le xełkanî tir degrêt ke lew şitaney pawan kirawin berhemend bibin, û leber hendê em mumarese taklayeney azadîy takêk legeł mumaresey azadîy kesanî tirda naguncêt û dijyeke. Boye take řêgay derbazbûn lem girift û astenge le řêgay danpêdanan û befermînasînî firelayeney «mafekanî xawendarêtî» (ke mebestî řêkkewtine leser pabendibûn be řêzgirtin le desteberkirdin, řagwastin û bekarhênanî şitekan le cîhanî dereweda) û damezrawekanî dadperwerî bo çespandin û cêgîrkirdin û cêbecêkirdinî em mafe firelayenaneye. Eme argîwmêntêk dexate řû ke çima ew kesaney le nizîk yektirewe dejîn û bem hoyewe natwanin xoyan le karlêkkirdin bedûr bigirin, le řûy exlaqîyewe pabendin ke biçne naw doxî medenî û dan be desełatêkî syasî binên ke yasa zoremlêyekey detwanêt mafekanî xawendarêtîyan misoger bikat. Be gwêrey lêkdanewey kanit, hemû kesêk le doxî siruştîda erkî lesere ke «doxî bêberîbûn le dadperwerî» becê bihêłêt û be «doxî dadperwerane û berheq» şwênî bigrêtewe. 

Em bîrdoze serkewtuwane mumaresey desełatî dadwerî pasaw dedat –le řastîda, em argîwmênte ke ême milkeç û gwêrayełî desełatîn çunke bo dadperwerî pêwîste deşêt bebiřiştitrîn û qaylkertrîn pasawî desełatî dewłet bêt ke xirawete řû. Bełam hawkat hendê kêşe û girift leberdemî em bîrdoze hen ta bitwanêt řûnî bikatewe û pasawî bidat ke boçî ew desełate beser hendêk nawçey taybetî zewîda dadesepêndirêt. Hengawêkî sakar û asayî bo em core argîwmênte eweye ke pena bibate ber binemayekî nizîkayetî ta mełbendêk dyarî bikat ke têyda xełk benaçarî karîgerîy dûlayene û karlêkyan legeł yektir heye û paşan řûnî bikatewe ke çima ew xełkey le nizîk yek dejîn debêt lejêr heman desełatda bin, çunke egerî zore tûşî nakokî bibin (Waldron 2009). Sereřay eme, bew pêyey gelêk mełbendî řêtêçû be karlêkî řêtêçû heye, em argîwmênte lew ḧałetaney ke le nêwan girûpêk le kesanî nizîk leyek ke le pirosey dirustkirdnî dewłetî Adan û girûpêkî duwem ke xerîkin dewłetî B dirust deken řawestawîn û hawkat hendêk le endamanî girûpî êmeş be şwên dirustkirdnî dewłetî Cdan, pêman nałêt debêt peywest be kam yekey serzemînîyewe bibîn (Miller 2011). Řûne ke pêwîste biçîne naw komełêkî syasîyewe bo ewey le doxêkî bêyasayîda nebîn. We le řastîda wa dyare ke hemû řikaberkan deşê řewayî eweyan hebêt ke pał be êmewe binên ta biçîne naw komełî syasîy ewan, bełam ewe nadyare ke kam komełî syasî debêt desełatî berheqî beser êmeda mumarese bikat. Argîwmêntî kanit tenya be hanabirdine ber hendêk serinc û têřaman ke dekewne derewey bazney xudî bîrdozî kantî, xoy le bas û tawtiwêy em kêşe û astenge debwêrêt: amaje bewe dekat ke xełk wek řastîyekî ezmûnî dexwazin ke be şêweyekî siruştî be gwêrey hêłe zimanî û ayînîyekan dabeş bikirên û girûp pêk bênin û endamêtî lem girûpe kultûrîyaneda bo pênasekirdinî mełbende taybetekanî desełatî dadwerî yarmetîdere (Kant PP: I, first supp., para. 2). Em girîmane ezmûnîye yarmetîy kanit dedat ta lewey řenge wek lojîkî cîhan-nîştimanîy lêkdanewe û şirovekey bête berçaw řizgarî bibêt û řa bikat: bebê penabirdine ber ew řastîye tewaw nadyar û şîmaneyye ke řa û ḧezî xełk leser eweye ke le řûy syasîyewe hawbeş û yekgirtû û girêdrawî kesanêk bin ke le řûy ayînî û kultûrîyewe legełyan hawşêwen, wa pêdeçêt ke lojîkî bas û şirovekey giştigîr û gerdûnî bêt. Gerçî kanit xoy hokargelêkî corawcor bo dijayetîkirdinî dewłetêkî cîhanî dexate řû (Kant MM: II; 53–61), bełam řûn nîye ke em hokarane legeł lojîkî bîrdozî ew yek bigirnewe û biguncên.

Bê guman dekirêt şirove û lêkdanewey gerdûnîy kantîyane sebaret be desełatî dewłet qibûł bikirêt, bełam pêwîste hendêk binemay tewawker û paşko ke bo dyarîkirdinî sinûrekanî desełate taybetekan yarîdederin bew lêkdaneweye zyad bikirêt. Bełam eger ew binema tewawker û lawekîyane zortir le binemakanî asûdeyî û ḧesaweyî yan pesindkirdnî doxî henûkeyî bin, ke herdûy emane kêşenerewe û ałozin, ewa bew manayeye ke bîrdozî kanit natwanêt şiroveyekî serkewtûy serbexo bêt, bełkû debêt legeł bas û şirovey tirda awête bikirêt. Emeş leber eweye ke bîrdozî kanit pasawêkî serkewtû bo desełatî dewłet dedat be destewe bełam pêwîstî be şîkarîyekî tire ta bitwanêt xakî taybet û dyarîkirawî her dewłetêk pasaw bidat.

3. Bîrdoze hawçerxekanî xak

Zorbey tyorîste hawçerxekanî xak bîrdozekanyan leser argîwmênte mêjûyyekanî girotîwis û pufêndorf, can lok û kanit bunyat denên yaxud têkełeyek lem lêkdanewe mêjûyyanen. Hendêkyan –wek řîse le peywendî legeł girotîwis, sitîlz le peywendî legeł girotîwis û kanit, nîne le peywendî legeł pufêndorf û lok, sîmonz le peywendî legeł lok, û waldiron û yipî le peywendî legeł kanit– bîrdozî xoyan beřûnî leser binemay tyorîstekanî pêşûtir damezranduwe û řêçareyan bo řewandinewey komełêk lew gîrugiriftane pêşnyar kirduwe ke bibûne teḧedayek bo ew lêkdanewe makey ke binemay karekanî wan buwe. Hendêkî dîkeyan –wek mîler le peywendî legeł bîrdozî nasyonalîstîda– weşanêkî felsefî le bîrubaweřêkî nasyonalîstîy baw le peywendî legeł nîştimanda pêşkeş deken ke řeguřîşey mêjûyî le sedey nozdeyemda heye bełam bêbeş le dakokîyekî řûnî felsefî bû. Lêkdanewe hawçerxekan ke mafe serzemînîyekan leser binçîney çareyxonûsîn û gelayetî bunyat denên be gwêrey lêkdanewekanî take tyorîstêkî dyarîkiraw nîn, herçende em witare hewł dedat ke hełgirî mafî serzemînî û behay pasawderane be şêweyek pênase bikat ke xoy le biřêk le kêşekanî tyorîstekanî pêşû bedûr bigrêt.

1.3. Weşanî nwêkirawey bîrdozekanî yasay siruştî

Herwek le serewe amajeman pê da, yek le kêşe serekîyekanî lêkdanewey girotîwis le xak eweye ke neytiwanîwe pantayî dewłet řûn bikatewe. Desełatî dadwerî leser binemay xawendarêtî bû bełam xawendarêtî be şêweyekî tewsîfî pênase dekira: girûpêk deytiwanî le řêgey hêzewe yaxud le řêgey îd’ay giştîyewe bibête xawenî zewî, bełam řûn nebû çilon pantayî ya bwar û řûberî ew xawendarêtîye be şêweyekî normatîv dyarî dekira yaxud çilon detwanra sinûrdar bikirêt. Matyas řîse, yek le layengire serekîye hawçerxekanî girotîwis, hewł dedat lêkdanewey girotîwis be perepêdanî binemayek yan komełêk binema ke bo çareserkirdinî em kêşeye dařêjrawin nwê bikatewe.

Řîse le zincîre witarêkda ke legeł maykił bileykida nûsîwnî û le kitêbêkda be nawnîşanî dadperwerîy cîhanî û xawendarêtîy hawbeşî zewî, dełêt ke têgeyştin û têřwanînî serekîy girotîwis eweye ke mumarese damezraweyyekanman debê řengidanewey «aydyay serekîy» xawendarêtîy hawbeş bêt, «wate hemû xawene hawbeşekan pêwîste derfetî yeksanyan bo dabînkirdinî pêdawîstîye seretayyekanyan ta ew řadeye hebêt ke degate ew serçawaney ke xawenî bekomełyan heye.» (Risse 2012; 2014: 112)

Paşan bas le kemayesîy serekîy bîrdozî xakî girotîwis dekat: pêşnyarî sinûrdarkirdinî pantayî xawendarêtî dekat, be şêweyek ke ew mewdayey destî beserda degîrdirêt bew merce sinûrdar dekatewe ke le goşenîgayekî cîhanîyewe pasawdiraw bêt. Pêşnyarî dyarîkirawî řîse binemayekî hawřêjeyye bo ewey řûnî bikatewe ke her girûpêk ta çende şayene û leser heqe ke behremend bêt. Girotîwis xoy piştigîrîy hawřêjeyî nedekird bełam baweřî be xawendarêtîy hawbeş ke mafêkî pêwîstî û naçarîy legeł bêt hebû, ke řîse debêjêt ke ewe em mafe cyakerewe û dyarîkere degeyenêt ke her takêk mafî heye ke «yan (le têgeyştine berteskekeyda) le serçawekan û şwênekan bo dabînkirdinî pêdawîstîye seretayyekanî kełk wergirêt yaxud le komełgeyekda bijît ke lew derfete bêbeş nekirêt ke pêdawîstîye seretayyekanî be şêweyek dabîn bikat ke le ḧałetî beder lemeda dekira le řêgey serçawe û şwêne makekanî pêş ew gořankarîye dabînyan bikat.» (Risse 2014: 112)

Binemay hawřêjeyî çilon kar dekat? Aydyakey emeye ke dekirêt koçberan lew dewłetane yaxud ew nawçane le cîhan ke têyanda xełk leřadebeder (yaxud le astêkî mamnawend) kełk le serçawekan werdegirin dûr bixrênewe, bełam natwanrêt lew nawçane dûr bixrênewe ke têyanda serçawekan le astêkî kemda bekar hênrawin. Emeş bas û demeteqeyekî ta řadeyek teknîkî dênête arawe ke çi şitêk pêwerekanî «zyad bekarhênan» û «kem bekarhênan» pêk dênêt, bo em mebeste tokmetrîn û guncawtirîn formulekirdin eweye ke katêk ke řêjey danîştuwanî dewłetêk be nîsbet behay serçawe siruştîyekanî be berawird legeł dewłetanî tir nizim bêt dekirêt be «kem bekarhêndiraw» dabnidirêt, û katêk em řêjeye berz bêt be «zor bekahênraw» dadenrêt (biřwane Blake & Risse 2008; Risse 2012: 158–166).

Řexnegranî em řwangeye dełên ke kêşeyekî zor bineřetî lemeř binemay hawřêjeyî heye, ewîş eweye ke xełk be gelêk řêge û şêwaz karlêkyan legeł şwên heye ke debê le bîrdozêkî dadperwerîy serzemînîda řeçaw bikirên, bełam em binemaye le hember em şêwazaney karlêk kemterxeme û piştigwêyan dexat. Binemay hawřêjeyî pişt be têřwanînêkî yekdest û yekparçe û lêkdanebřaw bo serçawekan wek ewey le cîhanda hen debestêt, û bem pêye pirsyarekanî xawendarêtî û dadperwerîy dabeşkarî dewrûjênêt. Eme «serçawekan» be hawta û hawsengî şitanî siruştî ke dekirêt bixrêne jêr peywendîyekî xawendarêtî dadenêt. Herdûy kolerz (2009) û mor (2012, 2015) amajeyan bewe kirduwe ke têgey «serçawe» bo corêkî siruştî û xomakî nageřêtewe, bełkû tuxmêkî giringî peywendîyane lexo degrêt. Be corêk ke şitêk bewey be şêweyekî amrazî seyr bikirdirêt le ḧałetî bûn wek beşêk le cîhanî siruştî bo ḧałetî bûn be serçaweyek degořdirêt, û em taybetmendîye peywendîyaneye beşêke lewey ke çilon serçawekan lew şitaney le cîhanî fîzîkîda hen û be serçawe be hejmar nayen cya dekeynewe û dyarî dekeyn. Eme wate ewey be serçawe dête hejmar le řûy mêjûyî, kultûrî û takayetîyewe gořawe. Şitêk deşê bo kesêk yan girûpêk serçawe bêt çunke amrazêke bo dabînkirdinî amancekan û pêdawîstîyekanî, bełam hawkat bo kesêkî tir serçawe nebêt çunke ew kese wek amraz lew şite nařwanêt. Bo nimûne, hozî sûy lakota [hozêkî sûrpêstekan] baweřyan waye ke bilek hîłz [girde řeşekan] pîrozin, wate wek amrazêk seyryan naken. Katêk le sałî 1980da biřyarî dadgay bałay wîlayete yekgirtuwekan be lay wanda şikayewe bewey ke debêt behoy zewtikirdin û destbeserdagirtnî nayasayî zewîyekanîyan qerebû bikirênewe, ewan ew biřyareyan řet kirdewe: çunke qerebûkirdineweyan gerek nebû, bełkû deyanhewîst pirojey derhênanî kangakan bwestêt. Eme kêşey binemay hawřêjeyî û xawendarêtîy hawbeş pîşan dedat: emey ke lagîrî û ḧeze berew bekarhênanî çiřupiř û leřadebeder be berawird legeł řêjey danîştuwan. Eme be hełe way dadenêt ke le heman řwangey amrazîyewe le hemû şitekanî cîhanî siruştî deřwanîn, be şêweyek ke bîrokekanî dan û sitandin, qerebûkirdinewe û behay bekarhênan bepanewe destewajegelêkî karpêkiraw, guncaw û bêlayenin bo ewey kełkyan lê werbgêrdrêt. Řexnegran dełên ewey pêwîste komełêk binemaye bo biřyardan leser îd’a serzemînîyekan ke baştir řêz le legořanhatûyî kultûrî le peywendî legeł zewîda degirin.

Herweha kara nîne be terkîz leser bîrdozî samwêl pufêndorf nerîtî yasay siruştîy nwê kirduwetewe. Le zincîre witarêkî benawbang û kitêbekeyda ke le sałî 2012da biław kirayewe, piştî be lêkdanewe û řaveyekî taybet le argîwmêntekanî lok bestuwe, bełam lem dwayyaneda amajey bewe kirduwe ke argîwmêntî yasay siruştî / xawendarêtîy hawbeşî pufêndorf bo bîrkirdineweman sebaret bewey êsta wek samane hawbeşekanî cîhanî lêy deřwanîn agayîder û besûde. Nîne oqyanûs wek serçawe û samanêkî giştî û keysêkî hełsangandinî îd’a řikaberekan le awekanî cemserî bakûr şenukew dekat û lêy dekołêtewe (Nine 2019). Dełêt ke penabirdinî pufêndorf bo řêkkewtine konebawekan û sîstemêkî desełatgêřîy bekomeł lewaneye baştirîn řêge bêt bo hełsengandinî ewey ke axo berjewendîyekî řasteqîne le bekarhênanî terxankirawane û pawanxiwazaney şitêk (ke bem şêweye be egerêkî zorewe îd’agelî xawendarêtîy lê dekewêtewe) û řołî guşarî zoremlê le ḧukmidan û biřyardanî dadwerî le nêwan îd’a řikaberekanda heye yan na. Nîne dełêt lêkdanewey komełayetî, konebaw û bekomełîtrî pufêndorf le peywendîyekanman legeł cîhan basêk sebaret be sinûre zatî û xomakîyekanî kontirołî desełatî dadwerî lexo degrêt. Le dirêjeda amaje bewe dedat ke bangeşekan bo xawendarêtîy serçawe û samane giştîyekan le sê řuwewe sinûrdarin: pêwîstîy xobwardin le załbûn le nêwan bangeşekaran, bem şêweye hel û bestên bo wituwêj û danustan le nêwan bangeşekaran le řewş û pêgeyekî yeksanewe deřexsêt; tekînewe le çiłêsî û temaḧ; û xoladan le destibeserdagirtin û bûne xawenî ew şitey kesanî tirîş bekarî dênin, ke be watay dannan be pêdawîstîyekan, derwestîyekan û çaweřwanîyekanî ewanî dîkeye (herweha biřwane Mancilla 2012). Gerçî eme wek bîrdozêkî kamîlî serzemînî nexrawete řû, bełam pîşanderî cyawazîye wirdekanî nêwan hendêk le şîkaran û layengiranî em nerîte û ew şêwazeye ke ew têganey ke ewan dekaryan dexen dekirêt bo kêşe û giriftekanî hawçerxîş besûd bin û bekar bihêndirên. Herweha amajeye be şirove û lêkdaneweyekî konebaw sebaret be sinûrekanî weha mafgelêk, ke be gwêrey ew lêkdaneweye ’urf û dabunerîtekan debêt beramber be pêgey yeksanî layenekan, pêwîstîyekanyan û derwestîyekanyan hestyar bin û bayexî pê biden. Nîne paşan bas lewe dekat ke çilon eme dekirêt bo ew şwênaney ke be beşêk le samane giştî û hawbeşekanî cîhanîyan dezanîn û herweha lêkewtekanî bo bîrdozêkî têkeław (têkeławî konebaw û nerît legeł binema exlaqîyekan) lemeř sinûrekan bekar bihêndirêt.

2.3. Bîrdozekanî řezamendî û xawendarêtîy siruştî

Nakokî û miştumřêkî nawxoyî zor le nêwan ew tyorîste hawçerxaney îlhamyan le lok wergirtuwe sebaret be têgeyştinî guncaw le argîwmêntî lok û ewey ke ta çend lok le beramber hendêk le berhełistî û řexne sitandardekan lawaz û lerzoke heye. Yek lew berhełistî û řexnane ke hatbuwe arawe ke deşê nawî binêyn berhełistîy penîrî swîsî bem şêweyeye: pê naçêt argîwmêntêkî řezamendî bitwanêt pasawî ew kontirołe serzemînîye yekdest û yekparçeye bidat ke le dewłetêk çaweřêy dekeyn. Taqmêk le tyorîste lokîyekan wek hîlêl şitayner (1996: 144) dan beweda denên ke eme be lêkewteyekî bîrdozî lok bizanin, bełam řetî dekenewe ke eme giriftêke, yaxud be her şêweyek bêt giriftêkî giring û yeklayîkerewe nîye. Bełam con sîmonz bas lewe dekat ke hewda karkirdîyeke le bîrdozî lokda řołêkî piřbayex û gewrey heye, be corêk ke «katêk xełk řezamendîyan bo çêkirdin û peywestibûn be komełgeyekî syasî derdebiřn, řezamendîy ewan be şêweyekî asayî debê wek řezamendî leser her pilan û řêkxistinêk be hejmar bêt ke bo sazdanî komełgeyekî seqamgîrî aram pêwîste.» (Simmons 2001: 313)

Bepêy em řwangeye, argîwmêntî lok ew serçawe têgeyyaney heye ke twanayî xawen mułkumałekan bo derçûn yan firoştinî zewîyekanyan be xełkanêk ke desełatî dadwerîy serweryan qibûł nîye bertesk bikatewe, û herweha bo ewey diłnyayî bidat ke gişt xawen zewîyekanî dahatû pabendî derwestîyekanî endamêtîy dewłet debin. Bem şêweye sîmonz pêy waye ke argîwmêntî lok detwanêt dû le giringitrîn axêzgekanî nayekdestî û nayekparçeyî wełam bidatewe û çareser bikat.

Herçonêk bêt řaveyekî dijberî emeş le bîrdozî lok heye ke le layen bas van dêr vosin (2015) dařêjrawe, ke bepêy em řaveye sinûre derekîyekanî dewłetan be berhem û lêkewtey řezamendîy nêwan xudî desełate serwerekan řeçaw dekirên, û bem şêweyeş argîwmêntêkî dû qonaẍî bo mafe serzemînîyekan dête arawe. Bełam řûn nîye ke gelo em řaveye detwanêt besanayî legeł taybetmendîy dyarîkerî şirovey lok ke aydyay řezamendîy xawen mułkumałekan bo dirustkirdnî xake biguncêt û pêk bêt.

Herweha witare seretayyekanî kara nîne û kitêbekey be nawî dadperwerîy cîhanî û xak ke le sałî 2012 biław kirayewe kełk le bîrdozî lok werdegrêt ta řûnî bikatewe ke çilon dewłetêk detwanêt mafî hebûnî xakêk be dest bihênêt. Nîne dełêt dewłet le řêgey cêbecêkirdin û řapeřandinî yasakanî desełatî dadwerî sebaret be mułkumał, girêbest û hitid behay nawçeke debate serê û xakekey baştir dekat û pêş dexat. Em şêweye le bekarhênanî bîrdozî lok bo pasawdanî xak le layen birîkarêkî bekomeł basêkî yekangîr û bêxewşe bełam beřûnî řûleřabirdûye û karîgerîy řabirdû be hend werdegrêt: pêman dełêt ke dewłet leser binemay ewey encamî dawe detwanêt mafî bedestewegirtinî nawçeyekî hebêt, bełam bew pêyey ke dewłet dawakaran û îd’akeranî řêtêçûy tir bêberî dekat beřastî natwanêt pîşan bidat ke zyatir le birîkare serzemînîye řikaberekanî tir hewłî dawe û karî bo kirduwe, û ew axêzganeyş nadat be destewe ta be gwêreyan le nêwan dû girûpî řikaber û dijberda biřyar bidrêt, ke her kam lew dû girûpe awatexwaze dewłetêk lew nawçeyeda dirust bikat (û bew pêye lew çalakîyaney desełatî dadwerî ke pêşxer û berizkerewey behan beşdar bêt). Kar û twêjînewekanî em dwayyey nîne leser pufêndorf û cextkirdnewey leser řêkkewtine konebawekan lejêr hendêk mericda le bas lem kêşe û girifte çiř buwetewe.

Con sîmonz le kitêbî sinûrekanî desełatda (2016) bîrdozêkî xo’agayanetrî lokîyane lemeř xak pêşkeş dekat. Sîmonz gaznide dekat ke gişt bîrdoze serzemînîyekan –bîrdoze nasyonalîstîyekan, bîrdozekanî çareyxonûsîn û bîrdozekanî dadperwerî– gerekyane weşanêk le têzî lebrîdanan û cêgirtinewey wałdiron (1992) qibûł biken ke boçûnêke pêy waye ke mafe mêjûyyekan (bo destbeserdagirtnî zewî) be têpeřbûnî kat lawaz debin. Sîmonz em boçûne řet dekate û wekû lok dełêt ke her desełatêkî syasî bo ewey berheq bêt debêt leser řezamendî bunyat nirabêt. Ew pêy waye xełkanî řesen dû car û le dû serewe sitemyan lê kirawe, çunke netenê řezamendîyan leser dewłet nebuwe, bełkû ew mułkumałey bekomeł xawenî bûn be naheq destî beserda gîrawe û xirawete ser layenî tir. Em hêłe argîwmênte cyawazîyekî berçaw le nêwan şwênkewtuwanî lok (ke argîwmêntêkî mêjûyyan sebaret be dadperwerî heye) û tyorîstekanî tir aşkira dekat. Şwênkewtuwanî lok zyatir wa bîr dekenewe ke mafî xawendarêtîy şitekan –lewaneş mafî xawendarêtîy zewî– be mîrat demênêtewe û řadegwêzrêt û be nemanî xawen mafe taybetekan û destidrêjîkeran yan katêk ew mułkumałey heyane be naheq lêyan destêndirêt, lenaw naçêt û demênêtewe.

Bełam detwanîn biłêyn ke řwanîn û hełwêstî sîmonz pêçewaney lojîk û şihûde, çunke zorbey kat laman waye ke têperbûnî kat bo hebûnî mafekan giringe. Herçonêk bêt, eger ew berjewendîyaney ke hokar û axêzgey dařiştin û dahênanî mafekanin çîtir le arada nebin (behoy ew gořankarîyaney be têpeřbûnî kat hatûnete dî), ewa pêdeçêt ke eme karîgerîy leser mafeke hebêt (ew mafey ke bo parastinî ew berjewendîye dařêjrawe û dahênrawe). Eger wek amrazî parastinî berjewendîyekanî mirov bîr le maf bikeynewe esteme xoman lew derencame bedûr bigrîn, ke deşê hendêkyan peywendîyane ya şîmaneyî bin. Kêşeyekî qûłtir ke lem xałewe ser hełdedat eweye ke sîmonz lokgerayî xoy wek «bîrdozêkî aydyał» pîşan dedat. Bełam nizîkey hemû ew şitaney ke giringîyan pê dedeyn û serinciman řadekêşin –yekxistinî be naheqî syasî, dizînî zewî û paşan řagwastinewey dwatrî– nimûney ewen ke bîrdozeke aydyał nîye, û be tewawî řûn nîye ke çilon dekirêt têřwanîne lokîyanekanî sîmonz le dunyay řasteqîneda cêbecê bikirên. Eme derxerî ew babeteye ke pêwîstiman be piroseyekî daway lêbûrdin kirdin yan řêkkirdinewe û řastkirdneweye, bełam sîmonz be têruteselî leser ew formey ke řêkkirdinewe le êstada debêt heybêt wird nabêtewe û herweha řûnî nakatewe ke çilon detwanrêt legeł îd’akanî newekan û weçekanî dagîrkeran û koçberanî benaheq nîştecêbû yaxud dewłetanî dagîrkerî pêkhatû lew koçberane biguncêndirêt û pêk bihêndirêt.

3.3. Lêkdanewekanî dadperwerî

 gelêkin ew tyorîstaney dadperwerî û derwestîy syasî ke řwangeyekî kantî bo pasawdanî dewłet degirne ber, bełam kemin ewaney hewł deden lem bîrdoze bo pasawdanî xak kełk wergirin. Řwangeyekî ta řadeyek dyar û taybet le layen alên bîwkananewe derbiřdirawe ke dełêt «amancî serekîy exlaqîy bexşînî desełatî syasî be qewareyek desteberkirdinî dadperwerîye...» (Buchanan 2003a: 247; Waldron 2009). Paşan řûnî dekatewe ke dadperwerî birîtîye le qibûłkirdinî mafekanî mirov, pirosey yasayî û serwerîy yasa. Em boçûne le bineřetda kantîye zor yarmetîdere bo řûnkirdinewey ewey ke boçî pêwîstiman be dewłete, bełam herwek lêkdanewe û şirovey kanit xoy, le şîkirdinewey ew babete ke dewłet debê le kwê ew desełate bekar bihênêt û řayî bikat (kêşey dyarîkirdin) deşelêt. Emeş be norey xoy sê kêşe û gełałey cyawaz bełam peywendîdar be yektirewe bo mamełekirdin legeł em girifte be dway xoyda dênêt.

Leber ewey bîrdozî kanit hîç mîkanîzmêkî nawxoyî nîye ke kêşey dyarîkirdin wełam bidatewe, paş ewey hendêk girûp yan birîkar twanyan desełatî syasî desteber biken, be şêwey řûleřabirdû [be qibûłkirdinî emrî waqî’êk ke hatuwete arawe] mafekanî beser xakda bew girûpane dedat. Pêdeçêt eme bo bîrdozêk ke le řehend û řuwekanî tirîda bepêy giringîy dadperwerî û serwerîy yasa řê depêwêt qibûłkiraw nebêt, û eme gelêk neguncaw û nalebare bo bîrdozêkî xak ke debê bitwanêt binemagelêkî normatîv bidat be destewe ke lew dosyaney ke têyanda zortir le komełêkî syasî îd’ay bo parçe xakêkî dyarîkiraw heye ḧukim û biřyar bidat.

Kêşeyekî tir eweye ke wek bîrdozêkî xak zor çetûn û piřçaweřwanî dête ber çaw. Ger dewłetan tenya be mercêk ke dewłetêkî dadperwer bin mafyan beser xakda hebêt, kewate yek le lêkewte û amajekanî em argîwmênte eweye ke tenanet be gwêrey řwangeyekî ta řadeyek mînîmałîstî bo dadperwerî (ke gerentîy mafekanî mirov û pirosey yasayî le xo degrêt), hîç dewłetêk le hîç serdemêkî ber le sedey bîstem be şêweyekî řewa mafe serzemînîyekanî beser komełî syasîy xoyda cêbecê nekirduwe, û tenanet le serdemî êstaşda zorbey dewłetan mafî serzemînîy řewayan beser xak û deverekeyanda nîye (Banai 2014). Bełam eme dij û pêçewaney lojîk û şihûdî êmeye. Yek lew hokaraney ke împiryalîzim be hełe û naheq dadendira eweye ke nwêngey pêşêlkirdinî mafe serzemînîyekanî dewłetî bekolonîkirawe. Bełam eger biłêyn ke wiłatî meẍrîb le sedey nozdehemda, katêk le layen feřensawe be kolonî kirabû (bew girîmane maqûłey ke meẍrîb lew kateda řêzî le mafî mirov nedegirt), hîç mafêkî serzemînîy beser xakekeyda nebuwe, ewa hîç naheqîyekî taybet lemeř împiryalîzim ya le řastîda hîç pêşêlkarîyekî taybet le ḧikûmetî feřensa beser ew xakeda nehatuwete arawe. Bê guman detwanîn zor sakar tenya biłêyn ke desełatî feřensî naheq û nařewa derçuwe çunke nadadperwer buwe, bełam em argîwmênte ew desełate ber le împiryalîzim û ew desełate dway nehêştin û derçûn le kolonyalîzmîş degrêtewe, ke hendêk leser ew baweřen ke nalojîkîye (Moore 2014, 2015, 2019a).

Kêşey sêyem ke peywendîyekî tundutołî bew dû asteng û giriftewe heye ke le serewe basman kirdin, eweye ke zorbey ew tyorîstaney leser em hêłe argîwmênte deřon deyanhewêt dadperwerîy tewaw le řewayî heławêrin û bem şêweye mafe serzemînîyekan bew dewłetaneş debexşin ke kemtir le astî aydyał dadperwerin. Eme bew manayeye ke le katêkda ke pêdeçêt le řûy řewayîdan be dewłet astî sitandard û pêwerekanî em bîrdoze zor berze, katêk beser dewłete řasteqînekanda cêbecêy dekat astî pêwerekan nizim debnewe, betaybet katêk lew řêřewe mêjûyye dekołînewe ke helî bo dewłet řexsanduwe mafekanî beser ew şwên û ware cugrafîyeda desteber bikat. Zorêk le dewłetan le kirdewe û mumaresey êcgar nadadperwerane seryan hełdawe: le řêgey beserdaşkanewe û dagîrkarî, firtufêł û tełeke û corekanî tirî sitem û zordarî û hovîgerî xakyan be dest hênawe. Emeş be asanî legeł cextkirdnewey giştî leser dadperwerî le bîrdozekeda naguncêt. Herweha behoy řyał-polîtîkî tewaw arastekiraw bepêy ew doxey êsta le aradaye û emrî waqî’, tuxmêkî ałoz û çetûn dênête naw bîrdozeke û bem şêweye gerekyetî dařişte û nezmî serzemînîy henûke pasaw bidat, lewane ewaney ke le řêgey dagîrkarî û fêł û tełekeşewe bûnete xawenî ew xakey êsta heyane. Eme řenge kêşeyek bêt le lêkdanewe û şirovey dadperwerî-tewerî lî yipîda (Ypi 2014) ke pêy waye ta katêk degeyne řêkkewtinêkî nêwneteweyî lemeř nezmî serzemînîy henûkeda, dewłetan tenya «be şêweyekî katî» pasaw dedrên nek «be şêweyekî tewaw û yeklakerewe». Bełam bew pêyey le dahatûyekî mamnawend ta dirêjmaweda geyştin be řêkkewtinêkî cîhanî le peywendî legeł xakda zor bedûre û řêy tênaçêt, eme be watay qibûłkirdinî her qewareyekî serzemînîye ke le êstada heye (herçend be sîfetî «be şêwey katî»yewe bêt) û mamełe û hełsukewtkirdne legełyan wek qewarey «be şêwey katî» berheq.

4.3. Bîrdoze nasyonalîstîyekan

Nasyonalîzim be dyardeyekî ta řadeyek modêrin le qełem dedrêt –ke hendêk le tyorîstan amaje bewe deden ke legeł şořşî feřensada û binemay çareyxonûsînî peywest bewewe serî hełdawe; û hendêkî tir deygeřênnewe bo serhełdanî mîdyay çapkiraw ke komełêkî le xełk çê kird ke xawenî behagel, hîwa û awatgel û şunasî syasîy hawbeş û wekyek bûn bełam be şêweyekî řû le řû legeł yektir le peywendîda nebûn (Anderson 1983). Nasyonalîzim, tenanet le weşane seretayyekanî xoyda, penay debirde ber bîrokey «nîştimanêkî neteweyî», bełam eme ne le řûy felsefîyewe bergirî û dakokîy lê dekira û ne leser binemay hîç behayekî taybet bunyat nirabû. Lem dwayyaneda çend tyorîstêk (Miller 2007; Meisels 2009; Gans 2003) hewłyan dawe dakokî le nasyonalîzmî lîbrał biken ke birîtîye le dařiştin û xistineřûy bas û şiroveyek sebaret bewey ke çilon neteweyek detwanêt bibête xawenî xakêkî dyarîkiraw. Pêkhatey em argîwmênte –destnîşankirdnî peywendîyek le nêwan girûpî hełgirî maf (wate netewe) û zewî– pêkhateyekî lokîyaney heye bełam têyda hełgirî maf takekes nîye bełkû girûp û komełêke ke neteweye.

Netewe çîye? Deyvîd mîler netewe bem şêweye pênase dekat: «komełêk ke (1) le bîrubaweřî hawbeş û derwestîgelî dûlayene pêk hatuwe, (2) bûnî le mêjûda dirêjey hebuwe, (3) le karekter û kesayetîda çalake, (4) peyweste be xakêkî dyarîkiraw û (5) be kultûrî giştîy cyawaz û taybetî xoy le komełekanî tir cya dekirêtewe û hawêr dekirêt.» (Miller 1995: 27)

Girêdrawî û peywestibûn be zewîyewe beşêk le pênasey neteweye. Peywendîy nêwan xełk û zewî besanayî girîmane nakirêt: bełkû basêk le peywendîy dûlayeney nêwan kultûrî girûp û zewî dekirêt. Ew xełkey le xakêkî dyarîkirawda nîştecên bîçim û forim deden bew zewîye ke destyan beserda girtuwe; kultûrî ewan awête û têkeł be taybetmendîye fîzîkîyekanî zewîyekeye, û taybetmendîye fîzîkîyekanîş bîçim û forim deden bew kultûrey ke perey pê deden. Zewî behay bo ew xełke heye, hem behay obcêktîv û hem sabcêktîvî heye. Behay obcêktîvî heye çunke be şêwazî corawcor baştirî deken û pêşî dexen, bo nimûne peristige û şwênî peristinî ayînî dirust deken û geşe be şarekan deden û zewîye kiştukałîyekan awdêrî deken. Herweha behay sabcêktîvî heye çunke katêk ewan termî mirduwekanyan le hendêk beşî taybet lew zewîye denêjin, monomênit bo deskewt yan xesar û şiksite mêjûyye berçawekanyan dirust deken û şitî lem şêweye, ewe le řastîda ew zewîye dê bo ewan giringîyekî hêmayîn û řemzîy hebêt (Miller 2007: 217–218). Bem şêweye ew girûpe dê peywendîyekî taybetî legeł ew zewîyeda hebêt ke destî beserda girtuwe û detwanêt îd’ayekî sertir le her girûpêkî tirî bo xawendarêtîy ew zewîye hebêt. Sereřay emeş em argîwmênte hêşta mafe serzemînîyekan pasaw nadat. Em mafe le řêgey argîwmêntêkî dîkewe deçespêndirêt û bunyat denrêt ke dełêt bo parastinî beha (behay obcêktîv û sabcêktîv) le zewîda, xełk pêwîste desełatî dadwerîyan beser ew zewîyeda hebêt (Miller 2012: 263).

Em argîwmênte le řûnkirdinewey naheqbûnî dagîrkarî û wiłatgirî zor serkewtuwe (tenanet eger dewłetî dagîrker zor karatir û karîgertir û be şêweyekî obcêktîvane dadperwertir lew nezme syasîye bêt ke cêy girtuwetewe), çunke peywendîy nêwan ew girûpe û ew zewîye ber lew nezmî syasîye damezrawe. Leber hendê, her dagîrkirdinêkî ew zewîye derxerî pêşêlkarîyekî berjewendîye sabcêktîv û obcêktîvekanî endamanî ew girûpeye. Herçende hêłe perawêzîyekan û sinûre piřurdekarîyekan boy heye be corêk dizeyan têda bikirêt, bełam em çeşne argîwmênte detwanêt girûpêk binasênêtewe û dyarî bikat û paşan ew zewîye destinîşan û pênase bikat ke ew girûpe mafî xawendarêtîy beserda heye. Řûn nîye çilon detwanîn betewawî û wirdibînîyewe biřyar leser ew melefane bideyn ke têyanda dû girûp hawkat hem be şêweyekî sabcêktîv û hem obcêktîv be xakêkî dyarîkirawewe girêdrawin û peywestin –wek babetî urşelîm– egerçî pêdeçêt mîler pêy wabêt ke hełsengandinêkî berawridkaraney îd’akan le zorbey ḧałetekanda detwanêt bimangeyenêt be encam û le hendêk ḧałetda demangeyenêt bewey piştigîrîy řêkxistinêkî serwerîy hawbeş bikeyn (Miller 2014).

Kêşeyekî serekîy em bîrdoze eweye ke hełgir û xawen mafî serzemînî be «netewe» řeçaw dekat û hendêk amajeyan bewe kirduwe ke eme kêşexułqêne çunke be egerêkî zorewe îstisna û ḧałetî awartey heye. 

Layengiranî em argîwmênte piştîwanîy formêkî lîbrałîy nasyonalîzim deken, boye kultûr wek kultûrêkî giştîy naxest û kał dênne hejmar ke boy heye zor girûpî cyawaz le komełgeda le xoyda cê bikatewe û bigrêtewe. Sereřay emeş, dekirêt hendêk leser ew baweře bin ke her amajeyek be neteweyekî kultûrî demangeyenête herdû kêşey girtinexo û legełxoxsitinî zyadeřoyane ya kêşey negirtinexo. Kêşey girtinexoy zyadeřoyane katêk dête arawe ke «awêtebûnî kultûrîy» řasteqîne ke biřyare mafekanî xawendarêtîy zewî řûn û yeklayî bikatewe, detwanêt beser ew girûpe kultûrîyaneşda bisepêndirêt û bekar bibirdirêt ke netewe nîn, wek kultûre dirawsêkan yaxud hurde kultûrekan le komełgada. Aya ewanîş kultûrî xoyan awêtey ew nawçe cugrafîye naken û bem şêweye aya pêwîst nîye ewanîş mafî parastinî ew behayeyan hebêt ke awha hatuwete dî? Corêkî tirî kêşe katêke ke her amajeyek bo «netewey kultûrî» řenge wa derkewêt ke kêşey kirokbaweřî bênête goř, ewîş wate ewey ke leser taybetmendîye (cewherîye) taybetekan wek tuxmêkî pêwîst yan piřbayex bo kultûr û netewe westawe, ke dwatir perawêzxistinî ew xełkaney lê dekewêtewe ke lew taybetmendîyeda hawbeş nîn (Moore 2019b). Mîler wiryaye ke çemkêkî lêkçûyî binemałeyî wîtgêniştayn le netewe bidat bedestewe ke bo çareserkirdinî kêşey kirokbaweřî dařêjrawe, çunke dyarî nakat ke hîç taybetmendî yan behayekî taybet pêwîste, bełam deşê bipirsîn ke axo em cêgořkê têgeyye legeł lêkdanewe û şirovey «beha» le zewîda yek degrêtewe û deguncêt, ke deşê hendêk taybetmendîy taybet bênête dî û bixułqênêt.

5.3. Bîrdozî xakî girupî etnocyografî

Avêrî kolerz le kitêbekey be nawnîşanî zewî, munaqeşe û dadperwerîda bîrdozêkî xak dexate řû ke lemeda ke girûpekan (girûpe bêpêkhate û řêknexrawekan) sereta be zewî debestêtewe û paşan dewłet wesif dekat, heman pêkhatey bîrdoze nasyonalîstîyekanî heye bełam kolerz girûpî xawen mafî serzemînî wek «komełêkî etnocyografî» pênase û destinîşan dekat nek wek netewe. Kolerz mebestî lem destewajeye komełêk xełke ke (1) ontolocyayekî komełayetîy taybetyan bo zewî le naw xoyanda heye û řûnî dekatewe ke eme be watay «têgeyekî taybetî kultûrî le zewîye, bem şêweye ke zewî çîye û çî sebaret be zewî benirxe» (Kolers 2009: 3–4) û (2) peywendîyekî maddîy taybetyan legeł zewîda heye, be şêweyek ke ew komełey basî lê dekeyn be karlêkî maddîy giştigîr le nêwan zewî û komełda pênase û dyarî dekirêt. Em dû pêwere –ke yekyan sabcêktîv û ewî dîke obcêktîve– ta řadeyek cyawaz leyekin, bew pêyey ke pêdeçêt pêwerî yekem bayex û mana kultûrîyekan le xo degrêt, le katêkda ewey duwem şwên bayex û serince abûrî û karkirdîyekan dekewêt. Herçonêk bêt, herwek kolerz amajey pêdekat, be çend hokarêk detwanîn bêyne ser ew qena’ete ke bîroke û aydyakanman sebaret be zewî zorcar řengidanewey berjewendîye maddîyekan û peywendîy maddîman legeł zewîye. Le nimûnekanîda, zorbey ḧałetekan mînak û nimûney herdû merceke dexene řû. Bew pêyey em dû merce le yektir cyan, detwanîn way dabnêyn ke beyekewe mericgelî pêwîst û besin.

Bîrdozî kolerz bo řûnkirdinewey ew babete ke çilon girûpêk detwanêt be nawçeyek bibestirêtewe kełk le bîrokey «řebeqî û zebendî» werdegrêt û wa dyare ke debê bitwanêt îd’a neyar û řikeberekan qezawet bikat û biřyaryan leser bidat û be egerî zorewe mewda û çwarçêwey mafe serzemînîyekan dyarî bikat. Zebendî bo kolerz birîtîye le (1) fireřengî û fireçeşnîy nawxoyî, û (2) cyawazî û heławardinî derekî, heryekey le řwangey dawaker û îd’akeranewe, û (3) pilanî lekirdinhatû û řêtêçû bo parastin û řagirtinî emane bo tahetaye (Kolers 2009: 115). Îd’a dekirêt ke têgey zebendî leřûy behawe bêlayene, bew manaye ke leser binemay bîrdozêkî bekarhênanî guncaw ke be řwangeyekî normatîvane cêy munaqeşe bêt bunyat nenrawe, û guncawe legeł derwestîyekî le bwarî jîngenasîyewe hestyar bo hêştinewey hendêk nawçe le doxî siruştîy xoyanda bebê geřanewe bo xawendarêtîy hawbeş û giştî ke be manay lîbêrtaryenî bo hemuwan azad bêt.

Bełam bew pêyey ke «zebendî» komełêk řehendî cyawazî heye, řûn nîye ke nwênge û dyarîkerî mîkanîzmêkî destřoyştû û piştpêbestraw bo biřyardan le nêwan îd’a neyarekan bêt. Zortir le girûpêk detwanêt leser ew binemayane îd’ay xawendarêtîy bo yek parçe zewîy dyarîkiraw hebêt. Edî eger girûpêk dan be fireçeşnîy nawxoyî xoy binêt û piştî pê bibestêt û girûpêkî tir dan be heławardin û cyawazîdananî derekîy xoy binêt çî? Yaxud eger hîçkamyan pilanî řêtêçû û lekirdinhatûy bo řagirtin û parastinî emane bo tahetaye nebêt çî? Bew pêyey eme be hîç şêweyek take pêwer ya mercêk nîye, bełkû lanîkem le sê merc û pêwîstîy cyawaz pêk dêt, egerî heye hemûy em mercane le layen zortir le girûpêkewe bihêne dî û cêbecê bikirên, yaxud hendêk tuxim bikirêt be girûpgelî cyawaz cêbecê bikirên. Bedaxewe kolerz dyarî nakat ke le weha doxêkda debêt çi bikirêt, wate bîrdozî kolerz kemtir lewey le seretada dehate berçaw be wirdekarî deperjête ser basî îd’a neyarekan û nakokîyekan.

6.3. Bîrdozekanî çareyxonûsîn

Bîrdozekanî çareyxonûsîn lemeř xak heman şêwe û bîçmî giştîy bîrdoze nasyonalîstîyekanyan heye, bełam lem bîrdozaneda hewł dedrêt be pêdanî mafe serzemînîyekan be «gel»êk ke wek girûpêk řeçaw dekirêt ke leřûy syasîyewe saz dirawe û řêkxirawe nek wek girûpêkî kultûrî, xoyan le sextîyekanî girîmanekirdinî netewe be komełêk ke leřûy kultûrîyewe hawçeşin û yekdestin bibwêrin. Ana sitîlz (2019: 10) dełêt ke şirovey ew leser sê kołeke bunyat nirawe: mafêkî nîştecêbûn le çeşnî xawendarêtî; behay «dadperwerîy bineřetî», ke le distewajey kantîy pêdawîstîyekanî «wîstêkî firelayene» têgesazî kirawe; û behay çareyxonûsînî bekomeł. Margirêt mor (2015: 66) pena debate ber xałî yekem û sêyem: bem şêweye ke dewłetêk katêk detwanêt hełgirî mafe serzemînîyekan bêt ke wek amrazêkî çareyxonûsîn bo girûpêk bicûłêtewe û girûpeke debêt be şêweyekî řewa destî beser xakekeda girtibêt. Herçende mor leser dadperwerîy bineřetî wek pêwîstîyek bo xawendarêtîy mafe serzemînîyekan cext nakatewe (sereřay ewey ke baweřî waye ke bo ḧukmiřanîy řewa pêwîste), bełam dełêt hokarî karkirdî û dadperwerane heye ke boçî dewłet debê be gwêrey xak û serzemînewe saz bidrêt û pêk bihêndirêt –ta mamełe û hełsukewtî yeksan bo hemû hawwiłatîyanî dewłet, dadperwerî û serwerîy yasa gerentî bikirêt û biçespêt. Sitîlz bo wesfikirdinî pabendibûnî be dadperwerî zortir le zimanî kantî kełk werdegrêt, bełam eme bo bîrdozî xakekey xałêkî nawendî û serekî nîye, bew manaye ke ne bo dyarîkirdinî sinûrekanî herkam le serzemîne taybetekan yarmetîdere û ne em argîwmênte le pasawhênanewe bo serzemîne taybetekan řoł û dewrêkî heye.

Herdûkî mor û sitîlz be geřanewe û penabirdine ber ew aydyaye ke bo gelêk ewe çi watayekî heye ke dest beser şwênêkda bigrêt, le peywendîy exlaqîy nêwan xełk û şwên dekołnewe. Cyawazîy serekîy nêwan şirovey mor û sitîlz şirove û lêkdanewey cyawazyan le hełgirekanî mafekanî destbeserdagirtne. Herdûk leser ew baweřen ke xawenî mafî destibeserdagirtin debêt be şêweyekî řewa dest beser zewîyekeda bigrêt (wate kesêkî dîkey lew şwêne dernepeřandibêt û aware nekirdibêt) û debêt le řêgey pilan û pirojekanî jyan bo endamanî ew girûpe řeguřîşey lew şwêne cugrafîyeda hebêt. Sereřay eme, bîrdozî sitîlz tak be hełgirî mafekanî destibeserdagirtin dezanêt; û mor «berkewte» cyawazekanî mafekanî destibeserdagirtin lêk cya dekatewe, be çeşnêk ke hełgirî beşêkyan takekanin (ke ew be mafekanî nîştecêbûnî takekesî nawdêryan dekat) û hełgir û xawenî beşêkî tiryan girûpekanin (ke be mafî destbeserdargirtnî girûp-tewer nawyan dênêt). Tuxmî serekî bo mor le têpeřbûn berew mafe serzemînîyekan mafî destbeserdagirtnî girûp-tewere. Herdûy em bîrmende leser ewe kokin ke destibeserdagirtin pêwîstî be mericgelêkî zortir le tenê amadebûnî fîzîkîye: ew tak û/ya girûpe pêwîste be pilanekanî jyanî takekesî řeguřîşey lew şwêne cugrafîyeda hebêt, û le lay mor, herweha be piroje bekomełekanî endamanî girûpeke.

Sê ałingarî û teḧeday giring le berdem bîrdozekanî çareyxonûsînda heye. Sitîlz û mor herdûkyan detwanin řûnî bikenewe ke boçî xełk nabêt derbikirên yan bigwazrênewe –çunke em kare pilanekanî cêgirtûy jyanyan deşêwênêt û têk dedat– bełam hîçkamyan natwanin řêwşiwênî wird bo dyarîkirdinî sinûr biden be destewe. Emeş leber eweye ke binemay destbeserdagirtnî girûpî mor tenya detwanêt beşî serekî û nawendîy xakî girûpekan destinîşan bikat, bełam herwek xoyşî danî pêda denêt, le zorbey ḧałetekanda, çunke girûpekan zorbey kat le take xakêkda têkeławin û ew xakey daway deken seryek dekewêt, eme bewrdî sinûrekan dyarî nakat. Leber hendê çareserêkî sana û asan bo nakokî û miştumřekanî peywendîdar be sinûr nadat be destewe. Le zorbey ḧałetekanda, natwanrêt xakekan dabeş bikirên bo qewaregelî cyawaz û le hendêk nawçey taybetda şêwazekanî hawbeşkirdinî desełatî çareyxonûsîn le nêwan girûpekan pêwîst debêt. Wa der dekewêt ke bîrdozî sitîlz sebaret be dyarîkirdinî şwên û pantayî mafe serzemînîyekan tenanet kemtirîş dyarîker û yeklayîkerewe bêt, çunke řûn nîye ke axo pilanekanî cêgirtûy jyanî takekesî be hîç şêweyek le heman şwên yek degirnewe û haw’araste debin. Egerçî sitîlz legeł keysî navahokan wek keysî girûpêk ke benaheq derkirawin mamełe dekat û be karî dehênêt, bełam řûn nîye ke take navahoyyekan mafî geřaneweyan bo kwê heye, û boçî îd’akanyan tewaw cyawaz le her kesêkî tire ke sebaret be şwênêk pilanî heye, û têyda, be gwêrey ewey ke fireçeşnîy takekesî wek xoy bêt, lewaneye le nêwan take cyawazekanî navahoda seryekkewtin û awêtebûn hebêt yan nebêt.

Teḧeday duwem eweye ke pê deçêt cextkirdnewe leser çareyxonûsînî bekomeł wek behayek ke mafe serzemînîyekan weřastî degeřênin û deyçespênin zor serřast û řaşkawane ew girûpane bigrêtewe ke be şwên çareyxonûsînî dîmukiratîn, çunke ewkate detwanîn diłnya bîn ke dewłet mekîney çareyxonûsînî girûpe. Eger eme wa bêt, ewa herdûy mor û sitîlz berewřûy ew řexneye debnewe ke hawterîbe legeł řexneyek ke le dijî bîrdoze dadperwerîyekan berz dekirêtewe. Eme bew wataye dêt ke yaxud berbestî bûn be hełgirêkî mafî serzemînî hênde berz û esteme ke zorbey dewłetan lêy ser nakewn û şyawî nabin (ke pêdeçêt ta řadeyek nalojîkî bêt); yaxud berbesteke hênde nizim û asangîraneye ke pirsyargelêk dewrûjênêt ke gelo dekirêt weha yekeyek le peywendî legeł argîwmêntêkî çareyxonûsînda pasaw bidrêt. Mor û sitîlz herdûyan ta řadeyek xoyan le kêşexułqênertirîn lêkewtey em babete la deden û debwêrin, çunke amaje bewe deken ke bangewazî çareyxonûsîn cyawazî dadenêt le nêwan heřeşe nawxoyî û derekîyekan bo ser yekparçeyî xakî dewłet û bem şêweye detwanin ew behaye řûn bikenewe ke be destitêwerdanî derekî lenaw deçêt.

Teḧeday sêyem birîtîye lewey ke em babetey ke axo dekirêt çareyxonûsîn bedî bihênrêt yaxud na peyweste bewey ke axo girûpî destibeserdagir (bepêy bîrdozî mor) yan koy ew takaney ke mafî destibeserdagirtinyan heye (be gwêrey bîrdozî sitîlz) twanist û şyanî ewey heye ke çeşnêkî dirust û berheqî birîkar bo mumaresey desełatî dadwerî bêt yaxud na. Herçende ke mercî şyan le řûy normatîvîyewe ałoz û kêşelesere. Eger begşitî pênasey şyan bikeyn, derî dexat ke her dewłetêk ke dagîr kirabêt yaxud şiksitî pê hêndirabêt şyanî nîye û bem pêyeş birîkarêkî guncaw bo mafe serzemînîyekan nîye. Eme nalojîkî û dije şihûdîye, çunke zorbey girûpekan bew pêyey behoy nadadperwerîy pêşuwewe ew şyaneyan lê zewt kirawe natwanin ew şyan û twanisteyan hebêt. Kewate pêdeçêt em merce bo bîrdozêkî normatîvî mafe serzemînîyekan leřadebeder beramber be řêkxistinekan û pêkhatekanî desełat hestyare. Mor hewł dedat bem şêweye xoy lem kêşeye qutar bikat ke cext leser ewe dekatewe ke layenî sêyem komełe erkêkî lesere ke xoy le destitêwerdan bedûr bigrêt û yarmetîy ew girûpane bidat ke bûnete qurbanîy barudoxî qurs û bargiranîyekan. Bełam dekirêt řexne lem sitratîje bigîrêt ke řêgeçareyekî lerzok, feşel û bîrlênekiraweye, bew manaye ke leser binemay pênaseyekî binçîneyî lewe nîye ke çi şitêk wek «şyan û twanist» be hejmar dêt.

4. Arastekanî dahatû

Tewjimî peresendinî terkîz û hogrî bo dadperwerîy serzemînî û mafe serzemînîyekan lem dwayyaneda lewaneye bigeřêndirêtewe bo em řastîye ke řûn buwetewe ke tuxme cyawazekanî destey mafe serzemînîyekan girê dirawe be komełêkî berfirawan le miştumiř ke ta dêt giringitir û pêwîstitir û zeqtir debnewe, wek dadperwerîy serçawe, koç û cyabûnewe. Beşêk le serincřakêştrîn kar û twêjînewekan sebaret be dadperwerîy koçkirdin pirsî mafekan beser xakyan řeçaw kirduwe û hênawete naw kayewe (Ochoa Espejo 2016; Song 2018). Hogrî bo dadperwerîy serçawe řenge peywest bêt bem řastîye ḧaşahełnegre ke gelêk îd’ay cyawaz bo serçawe giştîyekan (ew serçawaney lenaw hemû xełkida hawbeşin) hen û hendêk leman ta dêt zortir dadeřmên û defewtên. Eme em pirsyare zeqtir û pêwîstitir dekat ke kê mafî kontrołkirdnî serçawekanî heye û ew mercane çîn ke be gwêreyan takekan û girûpekan debêt legeł ew core şwênane karlêkyan hebêt (Armstrong 2017; Nine 2014, 2019; Banai 2016). Arimistirong (2017, 2018) serincî xistuwete ser dadperwerîy serçawe û leser keysî taybetî oqyanûsekan ke nimûney serçaweyekî giştîy giring û serekîye karî kirduwe. Hendêk lem hogrîye girê dirawe be dahênane teknolocîyekanewe ke eweyan bo mirov meyser kirduwe destî be serçawekan le qûłayî û binkî zeryakan yaxud be egerî zorewe le boşayî asman bigat û kełkyan lê wergirêt.

Bestênêkî dîke ke lem dwayyaneda terkîzî zorî xirawete ser, amajekan û karîgerîyekanî mafekanî destibeserdagirtin buwe ke le bîrdozekanî çareyxonûsîn bas û tawtiwê kirawin, û lem dwayyaneda le peywendî legeł mafekanî zewîy xełkanî řesen (Colburn 2019), řagwastin û nîştecêbûnî çînî mamnawend û zengîn le geřekekanî hejaran (Huber & Wolkenstein 2018), derkirdin û derpeřandinî nařewa û be naheq le zewî (Moore 2013), û ew xełkaney nîştecêy ew dûrganen ke behoy karîgerîy gořanî keşuhewa çarenûsyan nuqmibûne (Blomfield 2019; Kolers 2012a; Nine 2019) dekar kirawin û pere pêdrawin. Eger em tyorîstane le tyorîzekirdinî peywendîyekî exlaqî le nêwan xełk û şwênda dirust û becê bin, kewate ew zyane tûşî ew xełke buwe ke behoy gořanî keşuhewa û gerimbûnî zewî aware bûne, nakirêt besanayî be řêgedan be koçkirdinyan bo şwênêkî tir betewawî çareser bikirêtewe: ewan mał û komełî xoyan û herweha ew şwêney ke pêwey girêdrawin le dest dawe.

Herweha komełêk twêjînewey řûlegeşe leser mafe serzemînîyekan heye ke çespîwî û seqamî bîrdozekanî êsta dexate jêr pirsyarewe, û giringîyekî zortir deden be siruştî bigoř û nacêgîr û hawbestênî peywendîyekanî mirov legeł cîhanî siruştî û amaje û karîgerîyekanî leser ḧukmiřanî, serçawekan û îd’a corawcorekan (biřwane Mancilla forthcoming; Nine forthcoming). Eme nimûneyekî dîkeye lew şêwazey ke têyda giringîdan û cextkirdnewe leser xak û dadperwerîy serzemînî amaje û karîgerîy leser komełêkî berbiław le twêjînewekan le bware tewaw cyawazekanda heye û be egerî zorewe debête hoy serhełdan û hatnekayey taqmêk argîwmêntî peywendîdar leser babetgelî corawcor.

Jêderkan

Tyorîste syasîye mêjûyyekan be gwêrey ew weşane le karekanyan ke berdest buwe amajeyan pê kirawe, bebê gwêpêdan bewey ke êwe kam çapî be kar dehênin. Seruşekan amaje be nawnîşanî witarekan deden:

• Grotius, [ML], Mare Liberum, 1609.
• –––, [DJB], De jure belli ac pacis, 1625
• –––, [RWP], Rights of War and Peace (1625)
• Kant, [MM], Metaphysics of Morals (1785)
• –––, [PP], Perpetual Peace (1795)
• Locke, [ST], Second Treatise of Government (1689)
• Pufendorf, [DMC], On the Duty of Man and Citizen according to Natural Law (1673)
• Selden, [MC], Mare Clauseum (1635)

Jêdere destebjêrkirawekan

• Anderson, Benedict, 1983, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, London: Verso.
• Angeli, Oliviero, 2015, Cosmopolitanism, Self-Determination and Territory, London: Palgrave Macmillan UK. Doi:10.1057/9781137004956
• Angell, Kim, forthcoming, “New Territorial Rights for Sinking Island States”, European Journal of Political Theory, first online: 16 November 2017. Doi:10.1177/1474885117741748
• Armitage, David, 2012, Foundations of Modern International Thought, Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9781139032940
• Armstrong, Chris, 2015, “Against ‘Permanent Sovereignty’ over Natural Resources”, Politics, Philosophy & Economics, 14(2): 129–151. Doi:10.1177/1470594X14523080
• –––, 2017, Justice and Natural Resources: An Egalitarian Theory, Oxford: Oxford University Press.
• –––, 2018, “Resources Outside of the State: Governing the Ocean and Beyond”, Philosophy Compass, 13(11): e12545. Doi:10.1111/phc3.12545
• Banai, Ayelet, 2014, “The Territorial Rights of Legitimate States: A Pluralist Interpretation”, International Theory, 6(1): 140–157. Doi:10.1017/S1752971914000074
• –––, 2016, “Sovereignty over Natural Resources and Its Implications for Climate Justice: Sovereignty over Natural Resources”, Wiley Interdisciplinary Reviews: Climate Change, 7(2): 238–250. Doi:10.1002/wcc.383
• Blake, Michael and Mathias Risse, 2008, “Migration, Territoriality and Culture”, in New Waves in Applied Ethics, Jesper Ryber, Thomas Petersen, and Clark Wolf (eds), London: Palgrave: 53–81.
• Blomfield, Megan, 2019, Global Justice, Natural Resources, and Climate Change, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780198791737.001.0001
• Buchanan, Allen, 2003a, Justice, Legitimacy, and Self-Determination: Moral Foundations for International Law, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/0198295359.001.0001
• –––, 2003b, “The Making and Unmaking of Boundaries: What Liberalism Has to Say”, in Buchanan and Moore (eds.) 2003, pp. 231–261. Doi:10.1017/CBO9780511613937.012
• Buchanan, Allen and Margaret Moore (eds.), 2003, States, Nations and Borders: The Ethics of Making Boundaries, Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511613937
• Coburn, Veldon, 2019, “Partition, Secession, Annexation: Reframing the Algonquins of Ontario Modern Treaty Process” Paper presented to the Conference on Indigenous Land Rights and Reconciliation, Queen’s University, Sept. 5–6.
• Elden, Stuart, 2013, The Birth of Territory, Chicago: University of Chicago Press.
• Gans, Chaim, 2003, The Limits of Nationalism, Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511490231
• Grotius, Hugo, c. 1615 [2004], “Defense of Chapter V of the Mare Liberum”, Reprinted in The Free Sea, David Armitage (ed.), Herbert F. Wright (trans.),Natural law and Enlightenment Classics, Indianapolis, IN: Liberty Funds, pp. 75–130. [Grotius 1615 [2004] available online]
• –––, 1625 [2007], The Rights of War and Peace, including the Law of Nature and Nations, New York: Cosimo.
• Honoré, A., 1961, “Ownership”, in Oxford Essays in Jurisprudence, First Series, Anthony Gordon Guest (ed.), Oxford: Clarendon Press, pp. 107–147.
• Huber, Jakob and Fabio Wolkenstein, 2018, “Gentrification and Occupancy Rights”, Politics, Philosophy & Economics, 17(4): 378–397. Doi:10.1177/1470594X18766818
• Kant, Immanuel, 1785 [1970], The Metaphysics of Morals, Translated in Kant 1970.
• –––, 1795 [1970], Perpetual Peace: A Philosophical Sketch, Translated in Kant 1970.
• –––, 1970, Kant’s Political Writings, Hans S. Reiss (ed.), H. B. Nisbet (trans.), Cambridge: Cambridge University Press.
• Kolers, Avery, 2009, Land, Conflict, and Justice: A Political Theory of Territory, Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511575709
• –––, 2012a, “Floating Provisos and Sinking Islands”, Journal of Applied Philosophy, 29(4): 333–343. Doi:10.1111/j.1468-5930.2012.00569.x
• –––, 2012b, “Justice, Territory and Natural Resources”, Political Studies, 60(2): 269–286. Doi:10.1111/j.1467-9248.2011.00933.x
• Locke, John, 1689 [1988], John Locke: Two Treatises of Government, Peter Laslett (ed.), Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511810268
• Mancilla, Alejandra, 2012, “Samuel Pufendorf and the right of necessity”, Aporia, 3: 47–64. [Mancilla 2012 available online]
• –––, forthcoming, “Occupancy Rights: Dynamic as well as Located” Critical Review of International Social and Political Philosophy.
• Meisels, Tamar, 2009, Territorial Rights, second edition, (Law and Philosophy Library 72), Dordrecht: Springer Netherlands. Doi:10.1007/978-1-4020-9262-6
• Miller, David, 1995, On Nationality, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/0198293569.001.0001
• –––, 2007, National Responsibility and Global Justice, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199235056.001.0001
• –––, 2011, “Property and Territory: Locke, Kant, and Steiner”, Journal of Political Philosophy, 19(1): 90–109. Doi:10.1111/j.1467-9760.2010.00377.x
• –––, 2012, “Territorial Rights: Concept and Justification”, Political Studies, 60(2): 252–268. Doi:10.1111/j.1467-9248.2011.00911.x
• –––, 2014, “Debatable Lands”, International Theory, 6(1): 104–121. Doi:10.1017/S1752971914000050
• Moore, Margaret, 1998, “The Territorial Dimension of Self‐Determination”, in National Self-Determination and Secession, Margaret Moore (ed.), Oxford: Oxford University Press, 134–157. Doi:10.1093/0198293844.003.0007
• –––, 2012, “Natural Resources, Territorial Right, and Global Distributive Justice”, Political Theory, 40(1): 84–107. Doi:10.1177/0090591711426999
• –––, 2013, “On Rights to Land, Expulsions, and Corrective Justice”, Ethics & International Affairs, 27(4): 429–447. Doi:10.1017/S0892679413000373
• –––, 2014, “Which People and What Land? Territorial Right-Holders and Attachment to Territory”, International Theory, 6(1): 121–140. Doi:10.1017/S1752971914000062
• –––, 2015, A Political Theory of Territory, New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780190222246.001.0001
• –––, 2019a, “The Taking of Territory and the Wrongs of Colonialism”, Journal of Political Philosophy, 27(1): 87–106. Doi:10.1111/jopp.12156
• –––, 2019b, “Liberal Nationalism and the Challenge of Essentialism”, in Liberal Nationalism and Its Critics, Gina Gustavsson and David Miller (eds.), Oxford: Oxford University Press, 188–202. Doi:10.1093/oso/9780198842545.003.0011
• Nine, Cara, 2008, “A Lockean Theory of Territory”, Political Studies, 56(1): 148–165. Doi:10.1111/j.1467-9248.2007.00687.x
• –––, 2012, Global Justice and Territory, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199580217.001.0001
• –––, 2014, “When Affected Interests Demand Joint Self-Determination: Learning from Rivers”, International Theory, 6(1): 157–174. Doi:10.1017/S1752971914000086
• –––, 2019, “Rights to the Oceans: Foundational Arguments Reconsidered”, Journal of Applied Philosophy, 36(4): 626–642. Doi:10.1111/japp.12340
• –––, forthcoming, A Philosophy of Territorial Borders, Oxford: Oxford University Press.
• Ochoa Espejo, Paulina, 2016, “Taking Place Seriously: Territorial Presence and the Rights of Immigrants”, Journal of Political Philosophy, 24(1): 67–87. Doi:10.1111/jopp.12061
• Pufendorf, Samuel, 1673 [1991], Pufendorf: On the Duty of Man and Citizen According to Natural Law, James Tully (ed.). Michael Silverthorne (trans.), Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/9781316160800
• Rawls, John, 1971, A Theory of Justice, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• –––, 1999, The Law of Peoples, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Risse, Mathias, 2012, On Global Justice, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• –––, 2014, “The Human Right to Water and Common Ownership of the Earth”, Journal of Political Philosophy, 22(2): 178–203. Doi:10.1111/jopp.12022
• –––, 2015, “Taking up Space on Earth: Theorizing Territorial Rights, the Justification of States and Immigration from a Global Standpoint”, Global Constitutionalism, 4(1): 81–113. Doi:10.1017/S2045381714000161
• Schneewind, J. B., 1987, “Pufendorf’s Place in the History of Ethics”, Synthese, 72(1): 123–155. Doi:10.1007/BF00413819
• Selden, John, 1635, Mare Clauseum, translated by Marchamont Nedham, (Early English Books online), Ann Arbor: Text Creation Partnership, 2011, Accessed July 2019. URL = <Http://name.umdl.umich.edu/A59088.0001.001>
• Simmons, A. John, 1982, The Lockean Theory of Rights, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• –––, 2001, “On the Territorial Rights of States”, Philosophical Issues, 11: 300–326. Doi:10.1111/0029-4624.35.s1.12
• –––, 2016, Boundaries of Authority, New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780190603489.001.0001
• Spruyt, Hendrik, 1994, The Sovereign State and its Competitors, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Steiner, Hillel, 1994, An Essay on Rights, Oxford: Blackwell.
• –––, 1996, “Territorial justice”, in National Rights, International Obligations, Simon Caney, David George, and Peter Jones (eds), Boulder, CO: Westview Press, pp. 139–148.
• Song, Sarah, 2018, Immigration and Democracy, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780190909222.001.0001
• Stilz, Anna, 2011, “Nations, States, and Territory”, Ethics, 121(3): 572–601. Doi:10.1086/658937
• –––, 2019, Territorial Sovereignty: A Philosophical Exploration, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780198833536.001.0001
• Van der Vossen, Bas, 2015, “Locke on Territorial Rights”, Political Studies, 63(3): 713–728. Doi:10.1111/1467-9248.12106
• Waldron, Jeremy, 1992, “Superseding Historic Injustice”, Ethics, 103(1): 4–28. Doi:10.1086/293468
• –––, 2009, “Proximity as the Basis of Political Community”, paper presented to the Workshop on Theories of Territory, King’s College, London, UK. February. [Waldron 2009 available online]
• Watner, Carl, 2010, “The Territorial Assumption: Rationale for Conquest”, Journal of Libertarian Studies, 22(1): 247–260.
• Ypi, Lea, 2014, “A Permissive Theory of Territorial Rights”, European Journal of Philosophy, 22(2): 288–312. Doi:10.1111/j.1468-0378.2011.00506.x

Serçawekanî tirî ser tořî înternêt

• Lemeř xak: Territory and Justice: a research network (University of Bristol)
• Lemeř cyabûnewe: Liechtenstein Institute of Self-Determination (Princeton)
• Lemeř miştumřekanî nawxoyî zewî/xak: Native Land Digital
• Lemeř koçkirdin: Migration Data Portal

Têge peywendîdarekan