Cyabûnewe

Ta em dwayyaneş cyabûnewe babetêk bû ke feylesûfan piştigwêyan xistibû û gwêyan pê nededa. Dû fakter lewaneye şîy bikenewe ke çima feylesûfan êstake destyan kirduwe bewey serinc bixene ser cyabûnewe. Yekem, le çend deyey řabirdûda, netenê hejmarî hewłekan bo cyabûnewe, bełkû hejmarî melefe serkewtuwekanî cyabûnewe be řadeyekî zor berz buwetewe, û asayye feylesûfan kardaneweyan bo em řastîye nwêye hebêt û hewł biden têgeyşinêkî normatîvî lê çê biken. Hokarekanî zorbûnî hewłekan bo cyabûnewe ałozin, welê dû gořankarî lem dwayyaneda řûyan dawe ke dîmen û dahatûy kertkirdnî dewłet geşawetir û hîwabexşitir dekat: pêşkewtin û baştirbûnî asayşî neteweyî û azadkirdinî bazirganî. Her ke metirsîy likandinî zoremlê û kospekanî berdem bazirganî kem debnewe, egerî serhełdanî dewłetgelî biçûktir behêztir debêt û bûn be dewłetî serbexo bo herêmekanî nawxoy dewłetekan zortir řêy tê deçêt. Duwem, kem ta zor her lew serubendeda, ew aydyaye hatuwete arawe ke geyştin be forimgelêk le xobeřêweberî bo girûpgelêk ke êstake beşêkin le dewłet argîwmênit û hoyekî behêzî lepşite. Katêk bimanhewêt babetî mafgelî taybetî girûpî bo kemayetîyekan be hend werbigrîn û bayexî pê bideyn –betaybetî ger ew mafane mafî xobeřêweberî bigrêtewe– esteme xoman lew pirsyare bidzînewe ke axo hendê lew

Girûpgele deşê maf û řêgey serbexoyî tewawyan hebêt.

1. Pirisgirêke felsefîyekanî cyabûnewe

1.1. Cyawazîy nêwan pasawêk(y petî) û hebûnî dawa-mafêk

2.1. Tyorîzekirdinî destûrî sebaret be cyabûnewe

2. Bîrdozekanî mafî cyabûnewe

1.2. Bîrdozgelî bes mafî çareserî

2.2. Bîrdozgelî giştipirsî-tewer

3.2. Bîrdozgelî řepałderî-tewer

4.2. Guncandinî bîrdozekanî cyabûnewe le çwarçêwey bîrdozgelî xak û dadperwerîy serzemînîda

5.2. Berawridkirdinî bîrdozgelî damezraweyî bertesk û bîrdozgelî damezraweyî berbiław

6.2. Berawridkirdinî bîrdozekanî cyabûnewe

3. Cyabûnewe û bîrdozî şeřî řewa

4. Cyabûnewe û felsefey yasay nêwneteweyî

5. Derencam

Perawêz

Jêderekan

Jêderekanî ser tořî înternêt

1. Pirisgirêke felsefîyekanî cyabûnewe

Zanayanî syasî, komełnasan û abûrîzananî syasî hewł deden hokar û karîgerîyekanî bizave cudayîxwazekan û kardanewey dewłetan bew bizavane řave û şî bikenewe. Feylesûfan serincî xoyan leser pirisgirêke exlaqîyekan û řûnkirdinewey çwarçêwe têgeyyekey bîrkirdinewe sebaret be cyabûnewe çiř kirduwetewe. Kare felsefîyekan lemeř cyabûnewe dekirê beser sê taqmida polên bikirên: (1) hewł bo beřûnî dyarîkirdinî ew helumercaney ke têyda girûpêk mafî exlaqî bo cyabûnewey heye; (2) tawtiwêy guncan yan neguncanî cyabûnewe legeł destûrbaweřî; (3) hewł bo dyarîkirdinî ew hełwêstey ke yasay nêwneteweyî debê le hember cyabûnewe bîgrête ber. Bîrdoze felsefîyekanî cyabûnewe ta êsta legeł dû bwarî tyorîzekirdinî normatîv ke řastewxo girêdrawe pêyanewe yekî negirtuwetewe û awête nebuwe. Yekemyan bîrdozî şeřî řewaye. Eme sersûřhênere, çunke beşêk le pałnerî bîrkirdinewey sîstematîk sebaret be cyabûnewe têgeyştin lew babeteye ke hewłekan bo cyabûnewe zorbey kat le tundutîjîy berfire deglên yaxud xoyan bizwênerî tundutîjîn. Duwemyan bîrdozgelî dadperwerîy serzemînîye. Eme jî sersamkere, çun le ḧałetî aydyalda bîrdozî cyabûnewe dekewête çwarçêwey bîrdozêkî normatîvî berîntir le komełêk daway peywendîdar be xak, ke lewane wek yek le nimûnekan detwanîn amaje be dawagelî peywendîdar be desełatî yasayî serwer le çeşnêk bikeyn ke êsta bestirawetewe be bedewłetbûn.

Pêwîste cyabûnewe le řêgekanî tir ke têyanda dekirê «cyayî» yan «kertkirdnî dewłet» řû bidat heławêrîn. Lew ḧałetey ke le têgeyştinî kilasîkda cyabûnewey pê degutrêt, girûpêk le beşêk le xakî dewłetêkda hewłî damezrandinî dewłetêkî nwê dedat; cudayîxwazan hewłî hatneder deden û lepaş xoyan dewłetî mak le ḧałetî biçûkkirawda cê dêłn. Ḧałetî duwem cyabûnewey gêřandinewexwaze ke têyda hewłeke bo çêkirdinî dewłetêkî nwê nîye, bełkû bo gêřandinewe û likandinewey xakî cyawebû be dewłetêkî dirawsêye. Eme begşitî katêk řû dedat ke zorîney danîştuwanî nawçey cyawebû ser be heman etnîk-netewen ke le dewłetî dirawsêda zał û serdeste. Ḧałetî sêyem, ke nimûnekey hełweşanewey çêkoslovakyaye, katêk dête kayewe ke sazan û pêkhatnêk le nêwan danîştuwan yan lanîkem serkirdekanî dû nawçe (ke beyekewe gişt xakî dewłeteke pêk dênin) bo kertkirdnî dewłeteke bo dû dewłetî nwê bûnî hebêt. Ḧałetî çwarem dabeşbûnî be şêwey derekî dasepawî dewłetêk bo dû yan çend dewłetî nwêye. Le řabirdûda dabeşbûn zorbey kat katêk řûy deda ke sewda û mamełeyek le nêwan dû dewłetî zilhêzî dirawsê be têçû û xesarî ew dewłetey dabeş debû debestira û serî degirt, herwek dabeşbûnî połenda le nêwan ełmanyay nazî û yekêtîy sovyet. Le êstada, dabeşbûnî be şêwey derekî dasepaw be egerî zor wek dwayîn dałde û řêgeçare bo berengarbûnewey milmilanê û nakokîy leçarenehatû û bêbřanewey etnîkî-neteweyî nawxoy dewłetêke. Le dirêjey witarekeda, bezorî terkîz dexeyne ser cyabûnewe le têgeyştinî kilasîkîda, welê hawkat hendê serincîş dedeyne cyabûnewey gêřandinewexwaz.

1.1 cyawazîy nêwan pasawêk(y petî) û hebûnî dawa-mafêk

Be lêk heławardinî cyabûnewey yeklayene yan tewafuqî dest pê dekeyn. Ewey yekemyan cyabûnewe bebê řezamendîy ew dewłeteye ke beşêk le xakekey le layen girûpî cyawebû debirdirêt yaxud bebê řêgepêdanî destûre. Hebûnî bîrdozêkî mafî cyabûnewey yeklayene zor pêwîste, netenê leber ewey cyabûnewey yeklayene zortir le cyabûnewey tewafuqî řû dedat, bełkû çunke hem miştumiř û kêşeyekî zortirî lesere û hem egerî ewey zortire ke tundutîjîy berînî lê bikewêtewe.

Cyabûnewey tewafuqî yan derencamî řêkkewtinêkî paş danustanî nêwan dewłeteke û cudayîxwazane (wek dosyey cyabûnewey nerwîc le swîd le sałî 1905da) yaxud le řêgey piroseyekî destûrî dête arawe (herwek dadgay bałay keneda bem dwayyane bo cyabûnewey kêbêk le dahatûda řeçawî kird).^[1] Cyabûnewey řêgepêdrawî destûrî yan be kełkiwergirtin le mafêkî řaşkawaney destûrî bo cyabûnewe (ke êstake tenê çend destûrêkî kem weha mafêk le xo degirin) yaxud le řêgey gořîn û pyaçûnewe be destûr desteber debêt.

Cyawazîyekî giringî tir le nêwan pasawdirawbûn bo cyabûnewe be şêwey yeklayene û hebûnî (dawa-)mafêk bo cyabûnewey yeklayeneye. Hemûkat řûn nîye ke axo tyorîstêk xerîkî dařiştin û xistineřûy bîrdozêk leser ew helumercaneye ke têyda cyabûnewe leřûy exlaqîyewe pasawdirawe (wate ew helumercaney ke têyda girûpêk azadî-mafêkî exlaqî yaxud îznî exlaqîy petîy bo cyabûnewe heye), yaxud bîrdozêk lemeř ew helumercane ke têyda girûpêk xawenî dawa-mafî cyabûnewey yeklayeneye. Dwan leser «mafî cyabûnewe» zorbey kat le nêwan em bijardaneda be lêł û nařûnî demênêtewe. Dawa-maf netenê azadî-maf yaxud îznî petî le xo degrêt (bew wataye ke lew têgeyştin û songewe katêk girûpêk pasawdirawe bo cyabûnewe ke ger cya buwewe, bew cyabûnewey, cûłe ya hewłêkî řêgepênedraw ya yasaxî nekirdibêt), bełkû erkêkî hawbend û pêkbestiraw leser layenekanî tirîş degrêtewe ke destitêwerdan lew cyabûneweyeda neken ke hewłî bo dedrêt û kospî bo nenênewe.

Cyawazîy nêwan selmandinî ewey ke girûpêk leřûy exlaqîyewe pasawdirawe bo cyabûnewey yeklayene (be têgeyştinî hebûnî azadî-maf) û selmandinî ewey ke ew girûpe dawa-mafêkî exlaqîy bo cyabûnewey yeklayene heye gewherîye, gerçî ew cyawazîye bedegmen le layen ew feylesûfaney leser cyabûnewe denûsin beřaşkawî wêna kirawe. Hebûnî azadî-maf be watay hebûnî dawa-maf nîye: deşê girûpêk leřûy exlaqîyewe pasawdirawî cyabûnewe bêt, keçî deşê le heman katda ewanî tir (lewane ew dewłetey ew girûpe lêy cya debêtewe) derwest be dûrkewtinewe le destitêwerdan le hewłî ew girûpe bo cyabûnewe nebin.

Kewate, argîwmêntêk ke bo bełgandinî ewey girûpêk lem û lew helumerceda pasawdirawe ke cya bibêtewe deşê bo selmandinî ew babete tewaw nebêt ke ew girûpe lew helumerce dyarîkiraweda (dawa-)mafêkî bo cyabûnewe heye. Sereřay emeş, katêk feylesûfan be kełkiwergirtin le berçawřûnî sebaret be nimûne girîmaneyyekanî cyabûnewe, hewł bo dařiştinî bîrdozêkî exlaqî bo cyabûnewe deden, zorbey kat řûn nîye ke axo derencamî ew berçawřûnîye sebaret be pasawhełgirîy exlaqîy cyabûneweye (řêpêdrawîy petî) yaxud sebaret be hebûnî dawa-mafêkî exlaqî.

2.1 tyorîzekirdinî destûrî sebaret be cyabûnewe

Hendê le feylesûfan cyawazîyan le nêwan em dû pirsyareda danawe: (1) gelo girûpêk dawa-mafêkî exlaqîy bo cyabûnewe heye, û ger bełê, le çi helumercêkda? (2) gelo destûrêk debê yan deşê be şêweyekî řêgepêdraw mafî cyabûnewe lexo bigrêt, û ger bełê, le çi helumercêkda? Bo nimûne, kas sunistayn le katêkda dan beweda denêt ke cyabûnewe lewaneye hendê kat leřûy exlaqîyewe pasawhełgir bêt (ke pêdeçê eme bew wataye bêt ke ew girûpe dawa-mafî cyabûnewey heye), bas leme dekat ke befermînasînî destûrîy mafî cyabûnewe legeł binewaşekanî destûrbaweřî (yan lanîkem destûrbaweřîy dîmukiratî) nesaz û neguncawe^[2] (Sunstein 1991). Sunistayn amaje bewe dekat ke binewaşeyekî bineřetîy destûrbaweřî eweye ke damezrawe syasîyekan, lewane destûr xoy, debê be corêk gełałe bikirên ke hawwiłatîyan han biden ke le pirosey estemî syasetî dîmukiratî beşdarî biken, ke be watay kêberkêkirdin le bestênî giştî leser binemay binewaşe, be kemtirîn hêzî çenelêdanî sitratîcîye. Ew lepaşan, dwabedway albêrit o. Hîrşiman (1970), dełêt ger destûr mafî cyabûnewe be fermî binasêt, kemayetîye nařezamendekan dine dedrên ke be cyabûnewe lew kataneda ke biřyarekanî zorîne be dijî xwaste lepêşînekanyan bêt yaxud be kełkiwergirtin le heřeşey cyabûnewe wek amrazêkî çenelêdanî sitratîcî wek vîtoyekî kirdeyî bo ḧukmiřanîy zorîne, xoyan le pirosey estemî syasetî dîmukiratîy bepêy binemakan bidzinewe û lejêrî derçin. Le herdû ḧałetekeda, dîmukirasî dê lawaz bibêt.

Sereřay eme, herwek bîwkanan leserî dwawe (1991: 132), sunistayn tenanet ew egere řeçaw nakat ke destûr detwanêt be şêweyek mafî cyabûnewe sinûrdar bikat û kosp bixate berdemî ke heřeşey çûnederî kemayetîyekan be řêjeyekî berçaw kem bikatewe. Bo nimûne detwanîn em babete berawird bikeyn be mafî gořankarî û pyaçûnewe be destûr ke le destûrî emrîkada bedî dekirêt. Em mafe be şêweyekî berçaw telbend kirawe: dû zorîney bała, yekyan le kongirêsda û ewî tiryan le nêwan wîlayetekanda, pêwîstin bo gořankarî û pyaçûnewe. Be heman şêwe, mafêkî beguncawî sinûrdarkiraw û telbendikiraw bo cyabûnewe legeł binewaşekanî destûrbaweřî nesaz û neguncaw nîye: kosp û lempergelêkî bebaşî gełałekiraw (wek zorîney bała, dyarîkirdinî mawey çaweřwanî û hitid) detwanin cyabûnewe be řadeyekî guncaw estem biken be corêk ke ber be metirsîy qibûłnekirawî çûnederewey pêşwexte û bepele yaxud çenelêdanî sitratîcî le layen kemayetîyekanewe bigirin, le katêkda ke hêştaş le hendê barudoxî guncawda egerî cyabûnewe le cêy xoyetî. Le řastîda destûrî êstay îtyopya weha mafêkî sinûrdarkiraw bo cyabûnewe le xo degrêt, be corêk ke netenê dû zorîney bała debê piştigîrîy cyabûnewe biken, bełkû maweyekî çaweřwanîyş bo em mebeste pêwîste. Kewate, gerçî gełałekirdinî guncawî destûr lemeř cyabûnewe pêwîste berewřûy metirsîyekanî xesargeyandinî cyabûnewe be pirosey dîmukiratî bibêtewe, befermînasînî destûrîy mafî cyabûnewe wa nayete berçaw ke legeł destûrbaweřî nesaz û dij bêt.

Wayn norman zortir lemeş deçête pêşewe û bas lewe dekat ke bedestûrîkirdinî milmilanê û nakokîyekanî bwarî cyabûnewe gelêk berjewendîy berçawî lê dekewêtewe (Norman 2003). Dadgay bałay keneda lem dwayyaneda weha hełwêstêkî girt û amajey bewe kird ke dekirê pirosey cyabûnewey kêbêk ke boy heye têkder û şêwêner bêt, be pirosey danustan û pêdaçûnewe be destûrda bikirête babetêkî jêr serwerîy yasa.^[3]

Hêşta argîwmêntêkî tirîş bo cêkirdinewey mafî cyabûnewe le destûrda bûnî heye. Le hendê ḧałetda, katêk yekeyekî syasîy nwê le dû yan çend yekey serbexo yan nîwe xudmuxtar pêk dehêndirêt, deşê guncandinî mafî hatneder le destûrî yeke nwêyekeda wek pałnerêk bo çûne naw û peywest bûn bew yeke nwêye pêwîst bêt. Bo ḧałetî namsogerî û yeklayînekirawe sebaret bemey ke yeke nwêyeke çilon dê bicûłêtewe û be çi aqarêkda biřwat, befermînasînî destûrîy bijardey «hatnederî barî tengetawî» lewaneye bo xistinegeřî yeke nwêyeke ḧewce bêt (Buchanan 1991: ch. 4).^[4]

Kar û lêkołînewey felsefîy zortir leser em pirsyare debê encam bigîrêt ke key û çilon mafî cyabûnewe dekirê bedestûrî bikirdirêt. Bo em mebeste hem pêwîstiman be şîkirdinewe û tîşkxistne ser binewaşekanî destûrbaweřî û morałîtey cyabûneweye û hem zanînêkî ezmûnî leser ew helumercane ke têyanda řêkxistin û dařiştine destûrîye corawcorekan bitwanin bew corey çaweřwan dekirêt binewaşekanî destûrbaweřî be çeşnêk bênne dî ke legeł cyabûnewe biguncêt.

2. Bîrdozekanî mafî cyabûnewe

Le edebyatî felsefeda cyawazîyekî beřwałet giştigîr le nêwan dû bîrdozî mafî cyabûnewe (ke wek dawa-mafî yeklayene hatuwete famkirdin) wêna kirawe: bîrdozekanî bes mafî çareserî û bîrdozekanî mafî seretayî.^[5] Bîrdozekanî bes mafî çareserî mafî cyabûnewe be mafî şořişkirdin deşubhênin û be mafêkî dezanin ke girûpêk tenê le encamî pêşêlkiranî mafekanî tirî lêy behremend debêt. Lem řwangeyeda cyabûnewe tenya katêk pasaw dedrêt ke dwayîn dałde û çareser bo nadadperwerîy berdewam û cîddî bêt. Kewate mafî cyabûnewey yeklayene wek mafêkî seretayî řeçaw nakirêt, bełkû lêkewtey pêşêlkiranî mafe bineřetîtrekanî dîkeye; leber hendê be «bes mafî çareserî» nawdêr kirawe. Hendê car zarawey «bîrdozekanî hokarî dadperwerane» bo amajedan be bîrdozekanî bes mafî çareserî û zarawey «bîrdozekanî hełbijardin» bo amajedan be bîrdozekanî mafî seretayî bekar dêt.

Weşane cyawazekanî bîrdozekanî bes mafî çareserî lîstey cyawaz lew nadadperwerîyane ke detwanin bibne hokar bo mafî çareserî dyarî deken. Bo nimûne, bîrdozêkî bes mafî çareserî bihênne ber çawtan ke le nêwan hokarekan bo mafî (yeklayeney) cyabûnewe babetekanî jêrewe degrête xo: (1) pêşêlkarîy berbiław û berdewamî mafe bineřetîyekanî mirov; (2) dagîrkirdinî nadadperweraney xakî dewłetêkî řewa (ke cyabûnewe lem ḧałeteda řêk gêřandinewey xakî be naheq dagîrkirawe, bo nimûne cyabûnewey komarekanî bałtîk le yekêtîy sovyet le sałî 1991da); û (3) le hendê ḧałetî taybetda, pêşêlkirdinî berdewamî řêkkewtinnamekanî taybet be qibûłkirdinî xobeřêweberîy sinûrdarî girûpêkî kemayetî le nawxoy sinûrî dewłetêkda le layen dewłetewe (Buchanan 2004) yan bełkû tenanet řetkirdinewey bijardey hatne naw ew danustananey ke be amancî geyştin be řêkkewtin leser damezrandinî řijêmêkî xudmuxtar le nawxoy dewłetda řêkxirabin. Bîrdozêkî bes mafî çareserîy qurs û dijwartir heye ke tenya le yek ḧałetda pasawdanî cyabûnewey yeklayene be guncaw dezanêt: (1) pêşêlkarîy berdewam û berbiławî mafe bineřetîyekanî mirov (le tundutîjtirîn ḧałetî xoyda, wek cînosayd yan ḧałetekanî tirî kuştinî bekomeł).^[6]

Bîrdozekanî mafî seretayî lemeř mafî yeklayene bo cyabûnewe dan bemeda denên ke girûpêk detwanêt leser binemay hokargelî çareserî, mafî cyabûnewey hebêt, welê hawkat leser ew biřwayen ke tenanet katêk ke girûpeke nekewtibête ber hîç nadadperwerîyekîş mafî (yeklayeney) cyabûnewey dekirê hebêt. Kewaye, em corî duwemey bîrdozekan eme degeyenêt ke pêştir û sertir le her mafêkî çareserî û kewate her mafêkî lêkewtey, ke lewaneye hebêt, mafêk bo cyabûnewey yeklayene bûnî heye.

Bîrdozekanî mafî seretayî dû çeşnin: bîrdozekanî řepałderî-tewer (ke zorbeyan nasyonalîstîn) û bîrdozekanî giştipirsî-tewer (yan zorînebaweřî). Yekemyan hełgirî ew boçûneye ke girûpgelî dyarîkiraw ke endamêtîyan leser binemay ewey hendê kat pêy degutrêt taybetmendîgelî řepałderî pênase kirawe, tenya behoy ewey lew çeşne girûpgelen, (dawa-)mafêkî yeklayeneyan bo cyabûnewe heye. Taybetmendîgelî řepałderî ew taybetmendîyanen ke serbexo û bê girêdanewe be hełbijardinyan dexrêne pał takekan û le yek netewe yan «gelêkî cyawaz» bûn lexo degirin. Bawtirîn formî bîrdozî řepałderî-tewer pêy waye ke netewegelî lem çeşne mafî çareyxonûsînyan heye, ke mafî cyabûnewe be mebestî bûn be xawen dewłetî xoyan degrêtewe.

Le beranberda, bîrdozgelî giştipirsî-tewer leser ew boçûnen ke dawa-mafî exlaqîy yeklayene(y ta em řadeye) bo cyabûnewe le ḧałetêkda bûnî heye ke zorîney danîştuwanî parçeyek le xakî dewłeteke biřyar biden ke lew beşeda dewłetî xoyan hebêt, bê gwêdan bewey ke taybetmendîy hawbeş, çi řepałderî yaxud le her çeşnêkî tir, cige le wîst bo serbexoyyan heye yan na. Pêwîst nîye le yek netewe yan endamî gel ya kultûrêkî dyarîkiraw bin. Bełkû, tenê pêwîste girûpêk pêk bênin ke twanayî damezrandinî ḧikûmetêkî xudmuxtaryan hebêt ke bitwanêt karkirde syasîyekanî pêwîst bo řewayî cêbecê bikat û řapeřênêt.

Ewey le nêwan em dû çeşne le bîrdozgelî mafî seretayî hawbeşe eweye ke nadadperwerî wek mercêkî pêwîst bo hebûnî (dawa-)mafî yeklayene bo cyabûnewe be ḧewce nazanin. Emane bîrdozgelî mafî seretayîn çunke (dawa-)mafî yeklayene bo cyabûnewe be pêşêlkirdinî mafe bineřetîtrekanî tir girê nadenewe û mericdar naken, bew şêweyey ke le bîrdozgelî bes mafî çareserî debîndirêt.^[7] Lêreda hîç hewłêk bo xistineřûy hełsengandinêkî berawridkaraney têrutesel û giştilayeney em bîrdozgele dijyeke nadrêt (biřwane Buchanan 1997). Bełkû, tenê xałe behêz û lawaze serekîyekanyan dyarî dekeyn.

1.2 bîrdozgelî bes mafî çareserî

Be gwêrey bîrdozgelî bes mafî çareserî, herwek le nawekey der dekewêt, cyabûnewe wek dwayîn řêgeçare le hember nadadperwerîy sepêndiraw le layen dewłetewe beser girûpî cyabûnewexwazî tamezro pasaw dedrêt. Bepêy bîrdozekanî mafî çareserî dewłetêkî ta řadey pêwîst dadperwer şyanî dadgerî û desełatî řeway beser gelî naw xakekeyda heye. Em řewayye îznî ewe be dewłet debexşêt ke beser hawwiłatîyanîda ḧukmiřanî bikat, ke endamanî girûpgelî cyabûnewexwazî tamezro jî degrêtewe. Dozeke tenê katêk dekirê bigořdirêt ke dewłet mercekanî řewayî xoy pêşêl bikat, ke bo em mebesteş dewłet debê be řadeyek ke tewaw bo lawazkirdin û binbiřkirdinî îd’ay dewłet bo ḧukmiřanîy řewa pêwîste le nadadperwerî biglêt. Řwange corawcorekanî bes mafî çareserî boçûn û goşenîgay cyawazyan lemeř ewe heye ke çi çeşnêk le nadadperwerî qursayî pêwîstî bo cêgîrkirdinî mafî cyabûnewe heye. Dyartirîn řwangey lem çeşne, ke le layen alên bîwkananewe dirawetewe derewe, sê corî dyarîkirawî nadadperwerî dyarî û pênase dekat ke le encamyanda bikirê cyabûnewe be çareser bizanrêt: 1) cînosayd yan pêşêlkarîye bekomeł û berbiławekanî tirî mafe bineřetîyekanî mirov; 2) destibeserdagirtin û likandinî nadadperwerane; û 3) pêşêlkirdinî berdewamî řêkkewtinekanî taybet be xudmuxtarîy nawxoy xakî dewłeteke (Buchanan 2003: p. 351). Bîwkanan bem dwayyane egerî ḧałetêkî tirîşî xistuwete řû: sernegirtin û feşelhênanî çûnewe naw danustangelêk ke akamî çaweřwankirawyan řijêmêkî xudmuxtarî nawxoyî bo her girûpêke ke dawayekî maqûłî bo weha xudmuxtarîyek heye (Buchanan, personal communication, August 2021).

Be řeçawkirdinî egerî hestan be cyabûnewey yeklayene be mebestî wirûjandinî tundutîjîy berbiław, xałî behêzî řêbazî bes mafî çareserî eweye ke berbestêkî berçaw leberdem cyabûnewey yeklayene dadenêt, ke bepêy em berbeste, sikała û gaznidekirdinî berdewam û cîddîy cyabûnewexwazan le kewtine ber nadadperwerî mercêkî pêwîste. Ta em xałe, em řêbaze em têgeyştine depêkêt ke kertkirdnî dewłet be corêk ke řezamendî û řêkkewtinî dûlayeney leser nebêt, bo nimûne le ḧałetî şořişda, hewłêkî piřmetirsî û mezne ke pasawdiranî qursî pêwîste. Ger lêy wirditir bibînewe, em řwangeye lêkdanewe û şîkirdineweyekî lojîkî dedate dest ke çilon dekirê dewłet mafî xawendarêtî beser xakda le dest bidat: eme le yekem hengawda be şiksitihênan le řayîkirdinî ew erke dête kayewe ke îd’ayekî exlaqî bo kontirołî xak be dewłet dedat, wate dabînkirdinî dadperwerî bo ewaney dekewne naw çwarçêwey desełatî yasayî ew dewłetewe.

Xałêkî behêzî tirî řêbazî bes mafî çareserî eweye ke wa derdekewêt ke pałnerî dirust û becê dabîn dekat: ew dewłetaney dadperwerin (yan lanîkem leser nadadperwerîy zor cîddî berdewam nîn û dirêjey pê naden) le barî exlaqîyewe le hember cyabûnewey yeklayene parêzrawin û le pałpiştîy nêwneteweyî bo parastinî yekparçeyî xakekeyan behremendin. Le layekî dîkewe, herwek bîrdozeke pêşnyazî dekat, ger mafî cyabûnewey yeklayene wek çareserêk bo nadadperwerîy cîddî û berdewam befermî binasrêt û danî pê binrêt, dewłetekan han dedat ke dadperweranetir bicûłênewe.

Hendê le řexnegran berengarî řêbazî bes mafî çareserî bo cyabûnewey yeklayene debnewe û pêyan waye ke be şêweyekî nîgeranker le ast peroşî û kełkełekanî gelêk girûpî xwazyarî çareyxonûsîn bêbayex û bêkełke. Dełên ke le zorbey ḧałetekanda eme nasyonalîzme ke pałner û hełgîrsênerî şwên çareyxonûsîn kewtine, nek sikała û nařezayyekan le nadadperwerî xoy le xoyda (Moore 1998a). Layengirêkî řwangey bes mafî çareserî deşê wełam bidatewe ke emey dwayyan tenê lêkdanewe bo cyabûnewey yeklayene dekat, nek bîrdozêkî giştilayeney çareyxonûsîn bêt. Kewate, řêbazî bes mafî çareserî bo cyabûnewey yeklayene legeł hełwêstêkî ta řadeyek asangirane û řêderane le hember xudmuxtarîy nawxoyî deguncêt, ke forme cyawazekanî xobeřêweberî bo kemîne neteweyyekanî nawxoy dewłeteke degrêtewe. Babeteke cyakirdinewe û heławardinî (dawa-)mafî cyabûnewey yeklayene lew berjewendîye řewaye corawcoraneye ke girûpekan, lewane kemîne neteweyyekan, detwanin le forimgelî cyawazî çareyxonûsînda bebê bedewłetbûn heyanbêt.

Cige leme, le řêbazî bes mafî çareserîda ḧewce nîye ke daway serbexoyî netewekan řet bikirêtewe; bełkû tenê dawa û bangeşeyekî behêztir řet dekatewe ke be gwêrey em bangeşeye netewekanî lem çeşne mafî cyabûnewey yeklayeneyan heye. Le zorbey ḧałetekanda ew girûpaney dekewne ber çepokî nadadperwerîy řijd û berdewam le řastîda netewen, û kewate bepêy bîrdozî bes mafî çareserî mafî cyabûneweyan debêt. Ta êre řast nîye ger bêjîn em çeşin bîrdoze gwê be řastîyekanî bizavgelî çareyxonûsînî neteweyî nadat. Welê babetêkî giringî dîke emeye ke bîrdozî bes mafî çareserî le katî awêtebûn legeł bîrdozêkî giştilayeney wek çareyxonûsîn, ke awiřdaneweyekî binemayye lew ḧałetaney ke řêkxistinekanî xudmuxtarîy nawxoyî detwanin pałpiştîy nawdewłetî desteber biken, detwanêt wełamderî peroşî û kełkełekanî kemîne neteweyyekan lew ḧałetaneda bêt ke mafî cyabûnewey yeklayeneyan nîye.

Ewey řêbazî bes mafî çareserî lêy bêberîye dannan beweye ke netewegelî lem çeşne, bê geřanewe bo pêwîstîy hebûnî ḧałetêkî berdewamî nadadperwerîy řijd û piřmetirsî, mafî cyabûnewey yeklayeneyan heye. Welê dekirê biselmêndirêt ke eme taybetmendîy erênîy em lêkdanewe û řêbazeye, nek kemayesî û xałêkî lawazî. Bem şêweye ke ew řexnaney le xoy tikanduwetewe ke arastey bîrdozekanî řepałderî-tewer dekirêt û be xałî lawazyan be hejmar dêt, ke emîş eweye ke le cîhanêkda ke kem ta zor hemû dewłetekan le zortir le yek netewe pêk dên, û netewekan be lebarî û řêkupêkî beser nawçegelêk be sinûrî dyarîkiraw lenaw xakî dewłetanda biław nebûnetewe û nîştecê nîn, bełkû gelêk nawçey dyarîkiraw hen ke daway û bangeşey xawendarêtîy zortir le yek netewey lesere, bîrdozekanî řepałderî-tewer dan be mafî cyabûnewey yeklayene bo hemû netewekan denên û řêgey pê deden. Babeteke her wa sakar nîye ke řwangey řepałderî-tewer ser nagrêt û cêbecê nabêt; bełkû layengirîy em řwangeye bo ew aydyaye ke her etnîkêk dewłetî taybetî xoy hebêt, hander û bizwênerêke bo siřînewe û lenawbirdinî etnîkî, ger nełêyn tenanet cînosaydîş. Her çonêk bêt, em dêře argîwmênte detwanêt wełamêkî karîger bêt bo ew řexnaney dełên bîrdozekanî bes mafî çareserî giringîy nasyonalîzim piştigwê dexen û gwêy pê naden, meger tenya le katêkda ke lêkdaneweyey bîrdozî bes mafî çareserî bo mafî cyabûnewe bedrustî le bîrdozî birfiretir û pesinditrî çareyxonûsînda cêgîr bikirêt.

2.2 bîrdozgelî giştipirsî-tewer

Bîrdozgelî giştipirsî-tewer (yan wîstibaweř) kirawetir û řêdertir le bîrdozgelî bes mafî çareserî û řepałderî-tewerin: bebê mercî hebûnî nadadperwerî, řêge be cyabûnewey yeklayene deden û pêwîst nîye ke endamekanî girûpî cyabûnewexwaz taybetmendîyekî hawbeşyan cige le xwast û wîst bo pêkhênanî dewłetî xoyan hebêt. Bîrdozgelî giştipirsî-tewer binaxey mafî cyabûnewe leser mafî çareyxonûsîn dadeřêjin (Wellman 2005: ch. 3). Lay ewan çareyxonûsîn xoy le xoyda weha behayekî meznî heye ke detwanêt le helumercî taybetda mafî serbexoyî syasîy tewaw cêgîr bikat. Dyartirîn layengirî řwangey giştipirsî-tewer, kirîstofer wêłman, dełêt ke mafî çareyxonûsîn mafêk bo cyabûnewe bedî dênêt û deçespênêt, eger û tenya egir (1) her girûpêk ke zorîney danîştuwanî parçeyek le xakêkî dyarîkiraw pêk dênêt deng be cyabûnewe bidat; (2) ew girûpe bixiwazêt û bitwanêt dewłetêkî serbexo damezrênêt ke be řêkupêkî erkekan řapeřênêt, û (3) cyabûnewey em girûpe twanayî dewłetî paşmawey em cyabûneweye jî bo řayîkirdinî erkekan lawaz û binbiř nekat (Wellman 1995; Wellman 2005: ch. 3; Altman and Wellman 2009: ch. 3). Bêłn xałî (1) Mercî dengî zorîne, û xałekanî (2) û (3) Mercî berdewambûnî dewłet Naw binêyn. Le zorbey melefekanda wa derdekewêt ke bedîhênanî mercî berdewambûnî dewłet sakar nebêt, betaybet katêk ke dêyne ser basî damezrandinî komełêk damezrawey nwê. Kewaye mercî berdewambûn řadey kiraweyî û asangirîy řwangey giştipirsî-tewer dadebezênêt.

Bîrdozgelî giştipirsî-tewer gelêk taybetmendîy serinciřakêşyan heye. Yekem, detwanin pêş be hendê kêşe û girift bigirin ke çeşne serekeyyekey tirî bîrdozî mafî seretayî, wate bîrdozgelî řepałderî-tewer be dway xoyda dênêt, çunke le çwarçêwey bîrdozgelî giştipirsî-tewerda, ne pêwîste şî bikirêtewe çi şitêk neteweyek çê dekat, û ne ḧewceye řûn bikirêtewe ke boçî netewekan mafî eweyan heye dewłetî xoyanyan hebêt. Herweha, ger mafî giştipirsî-tewer bo cyabûnewe be berbiławî befermî binasrêt, ewaney xwastî cyabûneweyan heye pêwîst nakat dosyekeyan bepêy zarawegelî nasyonalîstî dařêjin, ke hendê kat kardanewey tundutîjî nasyonalîstî le layen ewaney dijayetîyan deken be dway xoyda dênêt. Duwem, kemtir le bîrdozekanî bes mafî çareserî şopparêz û koneparêzin, çunke řêge be serlenwê dařiştinewey dîmukiratîyaney sinûrekanî dewłet deden –ke le tyorîda řêge be astêkî beriztir le çareyxonûsîn bo gelî danîştûy nawxoy ew sinûrane deden. Em geřanewe bo dyarîkirdinî dîmukiratîyaney sinûrgelî dewłetî, lecyatî parastinî ew doxey êsta le aradaye, herweha derwestibûnêkî cêy řêz be dîmukirasî wek ḧukmî zorîne be dway xoyda dênêt.

Em řwangeyeyş, wek her řwangeyekî tir, berewřûy gelêk řexne û dijayetî buwetewe. Yek le nîgeranîyekan emeye ke bîrdozî giştipirsî-tewer îzin be cyabûnewey leřûy exlaqî kêşenerewey «hebûnekan»¹ Le «nebûnekan» dedat: zorîney zengîn û xawenî beşe bepît û zenwêrekanî serçawekanî dewłet lewaneye xoyan le erk û derwestîy dabeşkirdinewey darayî û saman beser hawwiłatîyanî barçewt û hejartiryan bidzinewe û becêy nehênin. Wêłman le wełamda lewaneye dest bixate ser mercî berdewambûn: deşê ḧîzbêkî cyabûnewexwaz be birdinî saman û serçawey pêwîst bo dirêjedan be řayîkirdinî erkekan le layen dewłetî paşmawewe, netwanêt cya bibêtewe. Bo nimûne, eger le nawçeyek hełkewtûn ke beşî zorbey serçawe siruştîyekanî heye, mafî cyabûneweyan mericdare û bestirawetewe be xwast û ḧezyan bo hawbeşkirdinî lanîkem hendê lew serçawane legeł hawwiłatîyanî dewłetî paşmawey cyabûnewe. Lem songeyewe, girûpgelî zengîntir deşê le girûpgelî hejartir cya bibnewe; her çonêk bêt, piştbestnî girûpî hejartir bew serçawaney be dest girûpî zengîntirewen helumercêk dexułqênêt ke be gwêrey dekirê cyabûnewe bête kayewe (Wellman 1995: p. 145).

Emey ke em řêçareye wełam dedatewe û karîger debêt peyweste bemey ke wêłman ta çi řadeyek deyhewêt em pêwîstî û merce cê bikatewe û giringîy pê bidat ke dewłetî paşmawe debê paşanîş twanayî «řayîkirdinî erkekanî» hebêt. Lêdwan û lêkdanewey wêłman lem barewe ta řadeyek lêł û nařûne, welê wa dête berçaw ke tenê ew pêwîstî û merce řeçaw dekat ke dewłet bitwanêt erkekanî pêwîst bo parastin û cêgîrkirdinî mafe bineřetîyekan û dadperwerî, řagirtinî tekûzî û dabînkirdinî jêrxanî bingehî û gewherî becê bihênêt. Ger bem şêweye bêt, kewaye hendê kes ke sebaret be řêpêdan be cyabûnewey hebûnekan le nebûnekan nîgeranin deşê bas leme biken ke řwangey giştipirsî-tewer řêge be hełweşanewe û lenawçûnî dewłetî xoşbijîwîy modêrin dedat ke formêkî syasîye ke zorbey kat dabeşkirdinewey berçawî saman û darayî le nawçe bepîtekanewe bo nawçe hejartir û bêbehretrekan be pêwîst dezanêt. Gerçî wêłman be řaşkawî pêman nałêt ke bewrdî çi erkigelêk bo berdewambûnî dewłetêk pêwîstin, pê deçêt ke erkekanî dewłetêkî xoşbijîwî ew aste lanîkemîyey ke řwangey wêłman be ḧewcey dezanêt têpeř biken. Kewate řexnegran deşê biłên ke řwangey giştipirsî-tewerî wêłman yan (1) leřadebeder lîbertaryanîye, yaxud (2) pêwîstî be pêdaçûnewe û berfrekirdnewey mercî berdewambûne be corêk ke cyabûnewe xesarî cîddî be řapeřandinî erkekanî xoşbijîwîy dewłetî paşmawe negeyenêt.

Wêłman bełam řêbazêkî tir degrête ber û dełêt ke hawbeşkirdinî berdewamî serçawekanî dewłetêkî serbexoy taze damezraw legeł dewłetî paşmawe pêwîst nîye tenya bew ḧałetane sinûrdar bikirêtewe ke têyda nawçey hejartir bebê pałpiştîy nawçey cyawebû netwanêt berdewam bêt û dirêje be bûnî xoy bidat. Bem şêweye, řwangey wî cê bo em egere dêłêtewe ke gelî nawçey hejartir bişê hêşta le beşêk le serçawekan behremend bêt ke le řadey pêwîstî bo bes manewe û berdewambûn zortir bêt –herçend eme deşê tenê lêkdaneweyek bêt. Wêłman lêreda dû babet lêk cya dekatewe ke xoy be dû pirsyarî cyawaz dayan denêt: 1) wek babetêkî çwarçêwey dadperwerî, hawwiłatîyanî nawçey zengîntir çi şitêk be hawwiłatîyanî dewłetî paşmawe qerizdarin? We 2) axo hawwiłatîyanî nawçey zengîntir mafî çareyxonûsînyan heye? Herwek xoy řavey dekat: cyabûnewey xełkanî zengîn le hawsere kemtir zengînekanyan babetêke hemûkat bûnî heye. Ême laman wa nîye ke em nayeksanîye debê ber be cyabûneweyan bigrêt; bełkû, em nayeksanîye komełe mercêk dyarî dekat ke be gwêreyan ewan bişê beřêgepêdrawî cya bibnewe –û em mercane zorbey kat cyabûnewe debestinewe be pałpiştîy berdewam lew hawserey nebûntire le astêkî sertir le tenya bijîwêkî lanîkemîy pêwîst bo beřêkirdinî jyanî (Wellman 2005: p. 142–3).

Kewate, pirsyarî parastinî dabeşkirdinî samanî dewłetêkî xoşbijîwî babetêkî dadperwerîy dabeşkarîye, û destibecê nageřêtewe ser ew babetey ke axo girûpêkî zengîntir mafî cyabûnewey le serûy lêkdaneweyekî lanîkemîtrî mercî berdewambûn heye yan na. Eme bew watayeye ke mafî çareyxonûsînî girûpî zengîntir qursayî pêwîstî bo pasawdanî cyabûneweyan heye (be řeçawkirdinî bedîhênanî helumercî pêwîst), bełam eme nageyenêt ke le her derwestîyek bo becêgeyandinî çaweřwanîyekanî xoşbijîwîy danîştuwanî dewłetî paşmawe piřbayextir û sertir bêt. Mercekanî dadperwerîy dabeşkarî pałpiştîy berdewam le nebûnekan tenanet ta řadey sertir le astî pêwîst bo bes guzeranî jyan yaxud berdewambûn tewaw be ḧewce dezanin. Kêşeyekî em řêçareye emeye ke le helumercî êstada bedûr le waqi’ û lojîke: katêk nawçeyek serbexoyî tewawî xoy desteber kird, îtir pałnerêkî ewtoy nîye ke dirêje be parvekirdinî serçawekanî legeł dewłetî paşmawe bidat ta erkekanî peywest be xoşbijîwî becê bigeyenêt û hîç dezga û nawendêkî nêwneteweyî karîgerîş nîye ke naçar bem karey bikat.

Řexnegranî bîrdozî giştipirsî-tewer lem řehendeşewe řexnekanyan berz dekenewe ke řwangekanî wêłman teşenekirdin û zorbûnî cyabûnewey lê dekewêtewe. Řexney kartêkerîy domînoyî², herwek le nawekeyewe dyare, amaje bew nîgeranîye dekat ke ger bo pêkhênanî girûpêkî cyabûnewexwazî xobjîw tenya dengêkî zorîne le giştipirsîyekda pêwîst bêt û bes, bedamezraweyîkirdinî em řwangeye dê řêge be cyabûnewey hejmarêkî zor û yek ledway yekî girûpgelî biçûk û biçûktir bidat. Eme bo seqamgîrîy syasî û abûrî le nawçegelî dyarîkiraw û le astî nêwneteweyîda karesatbar û kawilker debêt. Dîsaneke tyorîstekanî giştipirsî-tewer le wełamda amaje be mercî berdewambûn deken. Çêkirdinî serkewtuwaney dewłetêkî tewaw serbexo ke bitwanêt hem řewayî syasî biparêzêt (be becêgeyandin û řapeřandinî erke syasîyekanî) û hem be şêweyekî lojîkî çaweřwanîy lê bikirêt ke be dirêjayî kat berdewam bêt û bimênêtewe mercêkî qurs û esteme –mercêk ke beşêkî zorî (tenanet ger nełêyn zorbey) girûpgelî cyabûnewexwazî tamezro wê naçêt bitwanin bedîy bênin.

Le řastîda, wêłman pêy waye ke be kembûnewey danîştuwan û serçawekanî, eger û şîmaney ewey girûpêkî cyabûnewexwaz bitwanêt weha erkêkî berzefřane û ałoz becê bênêt dadebezêt (Wellman 2005: p. 7–8). Kewaye, mercî berdewambûn sinûrêkî kirdeyî leberdem ew çeşne giştipirsîyaneye ke le řastîda detwanin girûpgelî cyabûnewexwazî xobjîw pêk bênin, ke ger řwangey giştipirsî-tewer karî pê bikirdirêt û bixrête geř, be şêweyekî berçaw ew egere kem dekatewe ke dabeşbûnî dewłetekan le astêkî nêwneteweyîda bête kayewe.

Hełbet mafî cyabûnewe mafî xawendarêtî beser ew xakeda legeł xoy dênêt ke cyabûnewexwazan gerekyane dewłetî serbexoy xoyanî leser damezrênin. Em xake bebê řezamendî le dewłetî mak werdegîrêt. Çi şitêk cyabûnewexwazan bo îd’ay xawendarêtî beser xakda le pêgeyekî behêztir le dewłetî mak dadenêt? Çilon mafî çareyxonûsîn detwanêt le xwastî zorîne bo bûn be dewłetî serbexo hem řêge bo îd’ay xawendarêtîy xak xoş bikat û hem îd’ay dewłetêkî řewa bo xawendarêtîy heman xak hełweşênêtewe?

Wêłman lecyatî ewey bipirsêt çilon girûpî cyabûnewexwaz mafî xawendarêtî beser xak bedest dênêt, bem pirsyare dest pê dekat ke boçî her le seretawe dewłetî mak îd’ay xawendarêtîy xakî hebuwe (Wellman 1995). Wêłman pêy waye ke dewłet pêwîste boman şî bikatewe ke boçî detwanêt beser ême û ew xakey leserî dejîn îd’ay desełatî zoremlêyaney yeklayeney hebêt. Le encamda dełêt ke tenya řûnkirdinewey řêtêçû karkirdigerayî û twanayî řapeřandinî erkekane. Kewate, wêłman řwangeyekî beřaşkawî karkirdigerayaney le hember desełatî dewłet heye –desełatî dewłetêk beser xak û gelekeyda tenya û tenya ta ew şwêne řewaye ke erke syasîye pêwîstekanî le ast û pileyekî guncaw û cêy řezamendî bibat be řêwe. Kewate îd’ay dewłetêk bo desełatî pawan û dabeşnekiraw beser xakêkda le kełkiwergirtin lew xake bo řapeřandinî erke syasîyekanî serçawe degrêt (Wellman 2005: ch. 2).

Le songey em řwangewe, hebûnî girûpêkî nawxoyî cyabûnewexwaz ke wîst û pałnerî syasîy hebêt û leřûy syasîyewe xobjîw bêt, îd’ay dewłet beser ew xakeda ke girûpî amajepêkiraw têyda dejîn debate jêr pirsyar, çunke 1) twanayî berdewambûnî syasîy ew girûpe deyselmênêt ke dewłet le řastîda pêwîst nîye bo parastinî astêkî pêwîst le karkirdigerayî, kontirołî beser ew xake û danîştuwanîda hebêt (be gwêrey mercî berdewambûn); û 2) zorîney gelî ew nawçeye legeł řêkxistinêkî syasîy tirin ke le řêgeyewe bitwanin xoyan pêdawîstî û helumercekanî karkirdigerayî bênne dî. Be leberçawgirtinî em řastîye ke dewłetî mak bo çêkirdinî jîngeyekî hêmin û emnî syasî bo hawwiłatîyanî, ke lêweşawane erke syasîyekan bebaşî řayî bikat, pêwîstî bew xake nîye ke kêşmekêş û nakokîy lesere, le řwangeyekî karkirdigerayanewe îd’ay dewłet beser xakî cêy munaqşeda pasawdiraw nîye (Altman and Wellman 2009: 47). Ew sînaryo taybetaney eme têyda dewr degêřêt peyweste bewey ke çilon şirove û lêkdanewe bo berdewambûnî syasî dekeyn, bełam argîwmêntî giştigîrî hełquław le karkirdigerayî negoře û le hemû ḧałetêkda yeksane: ger xakî cêy munaqşe bo řayîkirdinî guncawî erkekan le layen dewłetewe pêwîst nîye, kewate îd’ay dewłet bo ew xake û ewaney leserî dejîn deşê (le kemtirîn astî xoyda) be daway çareyxonûsînî cyabûnewexwazanî tamezro hełweşêndirêtewe û bayexî nemênêt.

Bem şêweye, řwangey wêłman leser îd’ay dijwazî çend layen bo xakêk leser têgeyştinî karkirdigerayaney le řewayî dewłet û şirovey behêzî bo mafî çareyxonûsîn bunyat nirawe. Sereřay eme, bepêy têgeyştinî baw le çareyxonûsîn le řewtî serekîy felsefey syasî û yasay nêwneteweyîda, mafî çareyxonûsîn tenya dû ḧałet degrêtewe: řizgarî le destitêwerdanî derekî le xobeřêweberîda û hendê formî nextê dîmukiratîy ḧikûmet be corêk ke her endamêkî yeke syasîyeke le mafî beşdarîkirdinî syasîy yeksan behremend bibin. Lem têgeyştineda, řûne ke mafî çareyxonûsîn tenya le ḧałetêkda mafî xawendarêtîy xak bedway xoyda dênêt ke bûn be xawenî xakî xoyan tenya řêgeyek bêt ke girûpêk bitwanêt le destitêwerdanî derekî řizgarî bêt yaxud be dîmukirasî bigat. Eme mafî girtinî beşêk le xakî dewłetêk ke em dû pêwîstîyey dabîn kirduwe nagrêtewe. Bîrdozî giştipirsî-tewer bo wełamdanewe bem řexnane pêwîste be bîrdozêkî řêtêçûy mafe serzemînîyekan pişti’estûr bikirêt, ke řûnî bikatewe ke çilon mafî çareyxonûsîn detwanêt îd’ay xawendarêtîy xak le beşêk le dewłetêkî řewada bedway xoyda bênêt ke gişt hawwiłatîyekanî henûke ta řadeyekî guncaw le çareyxonûsîn behremendin. Bo zanyarîy zyatir biřwane beşî (4.2).

3.2 bîrdozgelî řepałderî-tewer

Bîrdozgelî řepałderî-tewer, hawşêwey hawta giştipirsî-tewerekanyan, leser ew boçûnen ke mafî cyabûnewe le encamda řîşey le behay çareyxonûsîndaye, kewaye hîç pêwîst nîye tenya bew kesane bidrêt ke kewtûnete ber nadadperwerîy řijd û qûł. Bełam cyawaz le bîrdozgelî giştipirsî-tewer, layengiranî řwangey řepałderî-tewer mafî çareyxonûsîn nagşitênin bo hemû girûpêk. Bełkû be boçûnî ewan çareyxonûsîn tenya ew girûpane degrêtewe ke bikirêt be taybetmendîgelî dyarîkirawî taybet, wek netewe, ayîn, etnîk yaxud şunasgelî tirî hawbeş le nêwan takekanî pêkhênerî her girûpêk, pênase bikirdirên (Margalit and Raz 1990; Moore 1997; Miller 1995; Miller 1998). Gerçî bîrdozgelî řepałderî-tewerî corawcor le pêwerî cyawaz bo pênasekirdinî «gel» ya «netewe»y cêy bas kełk werdegirin, bełam hemûyan lem xałe binçîneyyeda hawbeşin ke serçawey mafî cyabûnewe çend çeşin le mafî çareyxonûsînî neteweyye, ke leser daway exlaqîy taybetî ew takane bunyat nirawe ke ser be girûpgelêkî nasnameyî taybetin.^[8]

Em řêbaze le cyabûnewey yeklayene pêşîneyekî dûrudrêjî heye, ke degeřêtewe bo nasyonalîstekanî lanîkem sedey nozdeyem wek mazînî, ke řaygeyand ke her neteweyek debê dewłetî xoy hebêt. Řexnegranî corî řepałderî-tewerî bîrdozî mafî seretayî (Buchanan 1991, Gellner 2008) dełên ke em bîrdoze řewayî be gořînî yeklayene û zoremlêyaney sinûrekan debexşêt ke kem ta zor hîçkat kotayî pê nayet, çunke be her neteweyek (yaxud «gelêk» yan komełgeyekî cyawaz û taybet) mafî bûn be xawenî dewłetî xoy dedat. Bew hokaraney leserewe amajeman pê dan eme wa dête berçaw ke nek ser negrêt, bełkû řêwşiwênêk bêt bo zorbûnî nakokî û milmilanêy etno-neteweyî.

Legeł emeşda, ewaney dakokî le řwangey řepałderî-tewer deken wełam dedenewe ke pêwîst nîye her neteweyek (yan gelêkî taybet) mafî cyabûnewey yeklayeney bekirdeyî bikat, û girîmaney ewan emeye ke gerçî bîrdozekeyan begşitî řêgey bem kare dawe, bełam hemû girûpêk ke em mafey pê dirawe cyabûnewe hełnabjêrêt. Sereřay eme, be řeçawkirdinî pêşîney mêjûyî milmilanê etno-neteweyyekan, em nîgeranîye le cêy xoyetî ke bedamezraweyîkirdinî em binemaye ke her neteweyek mafî xoyetî ke dewłetî xoy hebêt zortir birew be tundutîjîy etno-neteweyî dedat, û hawkat bê guman pêşêlkarîy mafekanî mirovîş legeł xoyda dênêt. Kewate, têçuwe exlaqîyekanî guncandinî weşanî řepałderî-tewerî bîrdozî mafî seretayî le yasay nêwneteweyîda deşê be giran leserman tewaw bibêt –betaybet ger řêgey kemmetirsîtir bo dabînkirdinî berjewendîye řewakanî netewekan hebêt, wekû becêhênanî baştirî normekanî mafekanî mirov û geřanewe bo řêkxistinekanî xumuxtarîy nawxoyî.

Çend cor le bîrdozî řepałderî-tewer hen ke ta řadeyek lem nîgeranîye kem dekenewe ke qibûłkirdinî em bîrdoze, be řêgedan be mafî cyabûnewey yeklayene be netewekan (ya gelanî cyawaz), be şêwazî corawcor debête sûtemenîy agir î milmilanê etno-neteweyyekan. Bo nimûne, layengiranî řepałderî-tewerî lewaneye leser ew boçûne bin ke pêşgirîmaneyek be qazancî her netewe yaxud gelêkî cyawaz heye ke ger xwastî hebêt bitwanêt bibêt be xawen dewłetî xoy, yaxud le řwanîn û têgeyştinî yekemda wa dête berçaw ke mafî cyabûnewey yeklayene bo hemû girûpekan parêzrawe. Bełam dan bemeda denên ke sîstemî yasayî nêwneteweyî be corêk piştiřast kirawetewe ke hendê girûp naçar dekat ke be çeşnêk le řêkxistinî xudmuxtarî ke le astêkî xwartir le serbexoyî tewawe qayl bin ta pêş be naseqamgîrîy metirsîdar bigîrdirêt yan ta legeł îd’agelî hawşêwey girûpekanî tir bo xawendarêtîy heman ew xake sazanêk pêk bihêndirêt. Em şêwaze le wełamdanewe be nîgeranîy lemeř xoşkirdinî agir î milmilanê etno-neteweyyekan têçû û encamî nerênîy xoy heye: ewey le seretada wek mafêkî yeklayeney her neteweyekî lem çeşne bo hebûnî dewłetî xoy le qełem dedra, êsta zortir le pêşgirîmaneyek be qazancî serbexoyî netewekan deçêt ke dekirê besanayî hełweşêndirêtewe û pûçeł bikirêtewe. We ta katêk ke lêkdaneweyekî ta řadeyek řûn û řaşkawane lew helumercane nexrête řû ke têyda em pêşgirîmaneye nisko nehênêt û karî pê bikirêt, esteme bizanîn lêkewte kirdeyyekanî em řwange dyarîkirawey řepałderî-tewerîye çîn. Emey ke pêwîste şiroveyeke sebaret bewey ke çilon em pêşgirîmaneyey ke dełên be qazancî bedewłetbûnî netewekane, be berawird legeł îd’akan û behakan çon hełdesengêndirêt. Layengiranî bîrdozekanî řepałderî-tewer ta êsta wełamêkyan lem barewe nedawetewe.

Pêştir dîtman ke řexnegranî weşanî řepałderî-tewerî bîrdozekanî mafî seretayî gerekyane cext le têçuwe şîmaneyyekanî peywendîdar be toxbûnewey milmilanê etno-neteweyyekanî cêgîrkirdinî em řwangeye le yasay nêwneteweyîda bikenewe. Bełam, tenya baskirdin le têçuwe şîmaneyyekanî qibûłkirdinî bîrdozî řepałderî-tewer û cêkirdinewey le yasay nêwneteweyîda bes nîye. Bełkû herweha pêwîste le berjewendîye girîmaneyyekanî hebûnî sîstemêk têbgeyn ke têyda mafî netewekan bo bûn be xawenî dewłetî xoyan befermî nasrawe. Bem pêye, deyvîd mîler dû řêgey piştîwanîkirdin le bîrdozekanî řepałderî-tewer lêk cya dekatewe: be argîwmêntigelêk bo pîşandanî emey ke netewekan pêwîstyan be dewłete yaxud be argîwmêntigelêk bo pîşandanî emey ke dewłetekan pêwîste tak-neteweyî bin (Miller 1995).

Çeşnî yekemî argîwmêntekan dû ḧałetî heye: dekirê bełgandin bikirdirêt ke netewekan pêwîstyan beweye dewłetî xoyan hebêt, (1) ta bitwanin xoyan le lenawçûn yan lew hêzgele biparêzin ke heřeşen bo taybetmendîy dyarîker û cyawazyan, yaxud (2) be derbiřînî mîler, ta hawneteweyyekanyan serçawegelî damezraweyyan hebêt ta bitwanin derwestî û erke taybetekanyan le ast yektir wek endamanî «komełêkî exlaqî» bênne dî. Herdûkî em têřaman û serincane le barudoxî taybetda detwanin le berjewendîy formêk le çareyxonûsînî syasî bo netewekan bin, bełam řûn nîye ke kameyan bo cêgîrkirdinî mafêkî giştî bo gişt netewekan bo geyştin be serbexoyî tewaw, û bem şêweye, mafî cyabûnewey yeklayene tewaw û guncawe. Le řastîda, mîler bo piştîwanî le derencamêkî lawaztir herdûkyan ko dekatewe: emey ke netewekan «dawayekî behêzyan» bo çareyxonûsîn heye, bełam dyarîy nakat ke em dawaye key detwanêt bibêt be mafêkî tewaw û bê emla û ewla.

Herweha çeşnî duwemî pasawdanî em řwangeye ke netewekan heqyane dewłetî xoyan hebêt jî dû ḧałet degrêtewe: yekemyan, ke yekem derkewtinî le mêjûda lanîkem degeřête bo kitêbekey con sitwarit mîl be nawnîşanî Têbînîyekan leser ḧikûmetî hełbijêrdiraw (Mill [1861] 1991), dełêt ke dîmukirasî detwanêt tenya le dewłetgelî tak-neteweyîda geşe bisênêt, çunke ew dewłetaney zortir le neteweyekyan heye le yekřîzî, mitmane, yan hest û soz û behagelî hawbeşda ke pêwîstîy dîmukirasîn kemayesîyan debêt. Duwemyan, ke emîş her le layen deyvîd mîlerewe xirawete řû, dełêt ke dewłetekan bo desteberkirdinî dadperwerîy dabeşkiraw debê tak-neteweyî bin, çunke dadperwerîy dabeşkiraw pêwîstî be serlenwê dabeşkirdinewey berçawî saman û darayî beser hawwiłatîyane û zengînekan tenya le ḧałetêkda ke wek hawneteweyî seyrî hawwiłatîye kemtir xwapêdaw û hejarekanyan biken dexwazin samanekeyan legełyan parve û hawbeş biken (Miller 1995). Herdû formekey argîwmêntî «dewłetekan pêwîste tak-neteweyî bin» pirsyargelî gelêk serinciřakêş sebaret bew helumerce be dway xoyanda dênin ke le katêkda ke erke gewherîyekanî dewłet be başî û serkewtûyî řadepeřêndirên, debê le arada bêt ta berew em argîwmênte hanman bidat.

Wa dyare con sitwarit mîl boçûn û řwanînî xoy ke dewłetgelî fireneteweyî legeł dîmukirasî naguncên leser binemay ezmûnî mêjûyî damezrandibêt. Bełam, xełkanêk bełgandin deken ke nimûney dewłetgelî dîmukiratîy fireneteweyî jî hen: wek keneda, belcîka û lewaneye swîsřa (peywest bewey ke le kotayîda be fireneteweyî bîhênîne hejmar yaxud bes fire’etnîkî). Herweha dekirê emrîkaşî pêwe zyad bikeyn, çunke zorbey hoze hîndîye emrîkîyekan [sûrpêstekan] řewş û dozêkî yasayyan heye ke şan le şanî serwerî dedat.

Bê guman, layengire modêrnekanî argîwmêntî con sitwarit mîl xêra amaje beme deden ke berdewamî û manewey belcîka û keneda behoy bizave nasyonalîstîye cyabûnewexwazekan, lejêr pirsyar û diřdongîdaye. (her çonêk bêt, le êstada egerî cyabûnewey kêbêk gelêk lawaze û řêy tê naçêt). Le layekî tirewe, dekirê biselmêndirêt ke giştandinî mîl be şêweyekî pêşwexte řeşbînaneye: dîmukirasîye řesenekan dyardegelî gelêk nwên û ta em dwayyaneş kem ta zor hîç hewłêkî cîddî, tenanet le layen dewłetgelî dîmukiratîyewe, bo dannan be daxwazîyekanî netewegelî nawxoy dewłetekan, le řêgey forme cyawazekanî řêkxistinî xudmuxtarî le arada nebuwe.^[9] Kewate řeşbînîy mîl sebaret be dîmukirasîye fireneteweyyekan, wek pasawdanêk bo befermînasînî mafî bûn be dewłetî serbexo bo hemû netewekan, hawkat legeł metirsîy naseqamgîrî û tundutîjî ke lewaneye be dway xoyda bênêt, lay hendê kes lewaneye be kirç û kał û pêşwexte bête hejmar. Wa dête berçaw ke maqûłtirîn sitratîjî lecyatî destiberdan le ayday dewłetgelî firenetewe, hewłdane bo diłnyabûnewe lewey ke dewłetekan řêz le mafekanî mirovî kemayetîyekanyan degirin û herweha handane berew sazan û řêkkewtin leser xudmuxtarîy nawxoyî.

Weşanî duwemî argîwmêntî «dewłetekan pêwîste tak-neteweyî bin» herweha berewřûy berperiçdanewe û dijayetîy cîddîyş buwetewe. Yekem, emey ke nasyonalîzim asankarî bo serlenwê dabeşkirdinewey saman le astêkî mezin û berbiławda dekat yaxud lebatan pêşî pê degrêt, degeřêtewe ser taybetmendîy nasyonalîzmî berbas. Yekřîzîy nasyonalîstî lewaneye negate řadey xwast bo serlenwê dabeşkirdinewey saman û bandorî leser nebêt. Duwem, tenanet lew ḧałetaney ke hest û sozî nasyonalîstî asankarî bo dabeşkirdinewe dedat, deşê bipirsirêt: çî dîke asankarîy bo dekat? Wa derdekewêt ke mîler le bełgandinekeyda lew řastîyewe ke nasyonalîzmêkî êcgar aydyał û leřûy exlaqîyewe şaz û bêxewş řêge bo dadperwerîy dabeşkarî (yan dîmukirasî) xoş dekat, bew derencame degat ke netewegelî lem çeşne mafî eweyan heye ke dewłetî xoyan hebêt yaxud wek pêşgirîmaneyek ew mafeyan hebêt. Bełam gelêk nimûney mêjûyî bo em babete hen ke ew yekêtîy neteweyyey mîler lay waye bo bedwadaçûn û geyştin be dadperwerîy dabeşkarî destemo dekirdirêt, diřindane berew dagîrkarî û be dijî kesanî ser be netewekanî tir û herweha endamanî dijber û nahawbîrî ew neteweye xoy araste dekirdirêt.

4.2 guncandinî bîrdozekanî cyabûnewe le çwarçêwey bîrdozgelî xak û dadperwerîy serzemînîda

Herwek lya birîlmayer bedrustî cextî leser kirduwetewe, cyabûnewe tenê pêkhênanî yekêtîyekî syasîy nwê le nêwan takekan, yaxud neçûne jêr bar û nikołîkirdinî komełe mirovêk le erk û derwestîyan le ast mildan be yasakanî dewłet nîye (Brilmayer 1991). Bełkû girtinî beşêk le xakêke ke dewłetêk îd’ay leser heye. Bem pêye, bîrdoze cyawazekanî cyabûnewe debê wek dařiştin û xistineřûy lêkdanewe û şirovey bedîl lew helumerce řeçaw bikirdirên ke pêwîste bo girûpêk le arada bêt ta daway xawendarêtîy xakêk bikat ke le heman katda beşêke le xakî dewłetêk.

Řêbazî bes mafî çareserî bo cyabûnewey yeklayene lanîkem dû řêgey bo ewe befermî nasîwe ke girûpêk bitwanêt îd’ay řeway pêwîstî bo xawendarêtîy xak hebêt: (1) daway wergirtinewey xakêk ke le řabirdûda beserîda serwer bûn, bełam be nadadperwerî lêyan dagîr kirabêt (hawşêwey cyabûnewey komarekanî bałtîk le yekêtîy sovyet le 1991da); yaxud (2) be hebûnî îd’ay serwerî beser xakda le akamî penabirdinyan bo dwayîn řêçareyek bo derbazbûn le nadadperwerîy řijd û berdewam ke be dijyan le çeşnî pêşêlkirdinî mafe bineřetîyekanî mirov le aradaye. Xwêndinewe û lêkdaneweyekî berfiretir le xałî duwem bo dyarîkirdinî ew ḧałetane le nadadperwerî heye ke le akamyan bikirêt mafî cyabûnewey yeklayene befermî binasêndirêt. Em xwêndineweye netenê pêşêlkarîy mafe bineřetîyekanî mirov, bełkû pêşêlkirdinî berçaw yaxud hełweşandinewey yeklayeney řêkkewtin û peymanî xudmuxtarîy nawxoyî le layen dewłetewe (wek lenawbirdinî xudmuxtarîy kosovo le layen mîlaşovîçewe le sałî 1989da), û herweha řetkirdinewe û milnedan be beşdarîkirdin le danustanekanî taybet be xudmuxtarîy nawxoyî legeł ew girûpey ke dawayekî maqûłî bo ew xudmuxtarîye heye degrêtewe.

Be gwêrey xałî (1), binemay daway cyabûnewexwazan bo xawendarêtîy xak serřast û dyarîkirawe: tenya daway ewe deken ke bepêy yasay nêwneteweyî be hî ewan dadenrêt û dan be xawendarêtîy ewan beserîda nirawe. Bepêy xałî (2), bîrdozî bes mafî çareserî bew pêşgirîmaneye dest pê dekat ke ew dewłetaney bepêy yasay nêwneteweyî řewayyan pê bexşirawe, îd’ay piştřastkirawyan bo xawendarêtîy xakekeyan heye. Bełam lepaşan dełêt ke weha îd’ayek le katî destibirdin bo şêwazgelî berdewamî nadadperwerîy řijd û cîddî le ast girûpgelî nawxoy dewłeteke dekirêt wela binrêt yaxud hełweşêndirêtewe û pûçeł bikirêtewe. Aydyake emeye ke lew kateda ke cyabûnewe tenya řêçare bo derbazbûn le nadadperwerîy řijde îd’ay dewłet bo xawendarêtîy xak dirustî û behay namênêt û le kar dekewêt.

Le katêkda tyorîstekanî mafî seretayî wek kirîstofer wêłman hêşta wełamî xoyan bo ew dijayetî û berhełistîyane biław nekirduwetewe ke dełên le řwangey giştipirsî-tewerî wîda bîrdozî xak, ke zorîş pêwîste, cê nekirawetewe û bedî nakirêt, hendê geşe û pêşkewtin le deq û biławkirawekanî sebaret be mafe serzemînîyekan deşê bo dakokî û layengirî le řwangey giştipirsî-tewer bekełk bin (gerçî şêwazî kełkiwergirtin leman bo em mebeste be řadeyekî berçaw le ḧałetî bekarhênan bo dakokî le bîrdozekanî bes mafî çareserî serřastî û řaşkawîy kemtirî pêwe dyare). Ana sitîlz dełêt ke dewłetêk tenya û tenya le ḧałetêkda xawenî mafe serzemînîyekane ke parêzgarî le mafe bineřetîyekan û îd’ay dadperwerî bikat û řengidanewey xwastî hawbeşî danîştuwanî naw ew xake bêt (Stilz 2019, p. 90), û emane be behagelî Dadperwerîy bineřetî Û Çareyxonûsînî bekomeł Nawdêr dekat. Sitîlz herweha pêy waye ke dewłetêk le katêkda ke hem twanayî û hem xwastî bedîhênanî em behageley hebêt, detwanêt le xakêkî dyarîkirawda Ke le êstada hîç yekeyekî tir xawenî mafe serzemînîyekan lew xakeda nîye, mafî ḧukmiřanî desteber bikat. Wêłman detwanêt lem têkhełkêşey dadperwerîy bineřetî û çareyxonûsînî bekomełe bo em îd’aye kełk wergirêt ke girûpêkî cyabûnewexwaz ke dengî zorîne pałner û hêzpêderyetî û xwast û twanayî bedîhênanî dadperwerî û mafe bineřetîyekanî bo endamekanî heye, detwanêt mafî xawendarêtîy beser xakêkda hebêt ke bo pêkhênanî dewłetî serbexoy xoy pêwîstyetî –hawkat legeł ewey ke îd’ay xawendarêtîy xakî dewłetî mak řet dekatewe. Emey ke kełkiwergirtin û terxankirdinî řwangey sitîlz bo em mebeste wełam dedatewe yan na, peyweste bewey ke axo ew helumercaney ke řêge bo desteberkirdinî seretayî mafe serzemînîyekan xoş deken –sazdanî dawayekî maqûł û řeway xawendarêtîy xak beser nawçeyekda ke lew kateda hîç yekeyekî tir dawayekî maqûł û řeway bo xawendarêtîy nîye– her hawşêwey ew helumercanen ke îd’ay xawendarêtî beser xakêkda bunyat denên ke hendê yekey tir ta ber leme hełgirî mafe serzemînîyekan lew xakeda bûne yaxud na. Hendê lewaneye biłên ke helumercekan bo ewey duwem pêwîstitir û quristir lewey yekemin.

Têgeyştinî sitîlz le behay dadperwerîy bineřetî dekirê be mercî bedewambûnî wêłman bihêndirête dî, û mercî dengî zorîney sadey wêłman řastewxo lew arasteye cê degrêt ke sitîlz be behay çareyxonûsînî bekomeł, wate bepêy xwastî hawbeş, lêy têdegat. Wêłman detwanê biłê ke girûpêk ke dengî be cêhêştinî dewłet û bûn be dyarîkerî serbexoy çarenûsî xoy dawe çîtir wîstî syasîy girêpêdrawî legeł hawwiłatîyanî berfiretrî dewłetî mak nîye. Sitîlz leser ew boçûneye ke beşêkî giring le wîstî syasî xwast û/ya ḧez û arezûy beşdarîkirdin (yaxud dirêjedan be beşdarîkirdin) le pirojeyekî syasî legeł endamanî dewłete gewretrekeye. Dengidan be cyabûnewe hêma û derbiřînêkî řûn û řaşkaw beweye ke weha xwast û ḧezêk çîtir le lay zorîneyek lew dengî gele bedî nakirêt –ewan dan bew damezrawaney êsta le aradan nanên û hîç derwestîyekyan bo hawkarî legełyan nîye. Bem şêweye, nakirê çîtir dewłetî mak be řengidanewe û wênay wîstî hawbeşî gel bizanîn. Kewate, wêłman be kełkiwergirtin le bîrdozî xakî sitîlz, detwanê bîselmênê ke îd’ay girûpî cyabûnewexwaz bo xakî cêy miştumiř û nakokî beřûnî le îd’ay dewłetî mak behêztire. Emey ke em bekarhênaney řwangey sitîlz bo em mebeste biř dekat yan na degeřêtewe bo ewey ke axo dekirê aydyay wîstî hawbeş ta ew řadeye bebayex û bingehî lêkdanewey bo bikirdirêt û pîşan bidrêt ke le ḧałetî nebûnî le lay hendê girûpî naw çwarçêwey dewłetda îd’ay dewłetêkî řewa bo xawendarêtîy xak têk bişkênêt û welay binêt.

Řwangey giştipirsî-tewer herweha berewřûy em řexneye buwetewe ke natwanêt bergirî le danepałî mafe serzemînîyekan bew girûpe dyarîkirawey be şwên serbexoyye bikat. Lêreda jî tyorîstekanî giştipirsî-tewer lewaneye le sitîlz qerz wergirin. Sitîlz cige le behagelî dadperwerîy bineřetî û çareyxonûsînî bekomeł, be řadeyekî berçaw cext le mafekanî nîştecêbûn dekatewe. Be řwangey wî, her girûpêk debê mafî nîştecêbûnî beser ew xake taybeteda hebêt ke têyda hewł bo desteberkirdinî serwerî dedat (Stilz 2019, ch. 2). Wêłman pêştir danî bemeda nawe ke hełwêstî wî pêwîstî be mafekanî nîştecêbûne, bełam ta êsta şî nekirduwetewe ke em mafaney nîştecêbûn çi babetgelêk degirnewe. Lewaneye řwangey wî pişti’estûr be cextkirdnewey ew aydyayey sitîlz bêt ke mafekanî nîştecêbûn leser binemay giringîy nawçeyek bo kultûr û şêwazî jyanî girûpêk bunyat nirawin. Weha řaveyek le mafekanî nîştecêbûn dekirê bo şîkirdinewey ew babete kełkî lê wergîrêt ke çilon sinûrekanî giştipirsî leser cyabûnewe debê dyarî bikirdirên.

Sereřay eme, kełkiwergirtin û penabirdinî tyorîstekanî giştipirsî-tewer bo mafekanî nîştecêbûn deşê bibête şimşêrêkî dû dem. Ewaney dijayetîy cyabûneweyekî taybet deken lewaneye biłên ke xawen mafî nîştecêbûn le seranserî xakî ew dewłeten ke be hawwiłatîy wê dadendirên û bo ewey mafî nîştecêbûnyan le beşêkî taybet û dyarîkirawîda hebêt le řastîda pêwîstyan be hebûn lew beşey em xakeda nîye. Ger dewłetêk îd’ayekî řeway bo xakêk hebêt û řêge be azadîy cêgořkê û řagwastin le nawxoy sinûrekanî bidat, gişt hawwiłatîyan be şêweyekî asayî wa lêkî dedenewe ke mafî nîştecêbûnyan le seranserî pantayî ew xakeda heye, nek tenya lew beşey ke le êstada lêy nîştecên.

Tyorîstekanî mafekanî giştipirsî-tewerî detwanin be şêwey xwarewe wełam bidenewe. Tenanet ger hemû hawwiłatîyanî ew dewłete mafî nîştecêbûnyan le peywendî legeł ew nawçeyey xerîke cya debêtewe hebêt, bê guman ewaney nîştecêy ew nawçeyen mafekanî nîştecêbûnyan piřbayextire û qursayî zortire, lanîkem ger bûn lew nawçeye bo piroje takekesî û bekomełîyekanyan giringî û bayexî hebêt.

Hênaneberbasî em babete lem biřgeyeda ta êstake derîxsituwe ke her sê çeşne serekî û dyarekey bîrdozekan (bes mafî çareserî, giştipirsî-tewer û řepałderî-tewer) kemukurtî û kemayesîyekî cîddîyan heye: ewan řwangekanî xoyan leser cyabûnewe le çwarçêwey bîrdozêkî giştigîrî dadperwerîy serzemînî cê nakenewe. Amancî bîrdozî dadperwerîy serzemînî eweye ke lanîkem ew çwar xałey le xwarewe amajeyan pê dedrêt bihênête dî, ke hemûyan peywendîdar be bîrdozgelî cyabûnewen. Yekem, debê lêkdaneweyekî pitew û yekangîr le çeşne corawcorekanî îd’agelî exlaqîy piştřastkiraw bo xak bidat be destewe, her le îd’agelî taybet be desełatî yasayî tewaw serwer ta îd’agelî taybet be kontirołî sinûrdartirî desełat ke bo core cyawazekanî xumuxtarîy nawxoyî pêwîste (ḧałetgelêk le çareyxonûsîn ke serbexoyî tewaw nagirnewe), ta îd’agelî peywest be beşdarîkirdin le forme cyawazekanî desełatî hawbeşda. Duwem, ke her peywendîdar be xałî yekeme, debê řûnkirdineweyekî pitew û yekangîr lewe bixate řû ke kam tuxmaney kontiroł beser xakda pasawhełgirin. Bîrdozî xak netenê bîrdozî pantayî cugrafîy desełatî yasayye, bełkû herweha debê bîrdozêk bêt bo mafî kontirołî serçawekanî naw xakêk, mafî bergirî le hember dagîrkirdinî xak, mafî kontiroł beser hatuçoy xełk û henarde û hawirdey şitumek le sinûrekan, û hitid.

Sêyem, debê řûnî bikatewe ke kame girûpane be çi şêwazêk û le çi řêgeyekewe be kam xak girêdrawin. Bo em mebeste pêwîste binemakanî řênwên û arastekerî dyarîkirdinî sinûrekan û binemakanî yeklayîkirdinewey nakokîyekanî lemeř sinûrekan řûn bikirênewe. Xałî kotayî, pêwîste bîrdozêk bo ewe hebêt ke çi çeşne bikerêk mafî beser xakewe heye (gelo netewe? Herwek le bîrdozî mîlerda (2007) amajey pê dirawe; yan girûpêkî etnîkî-cugrafî? Herwek kolers (2009) basî lê kirduwe; yaxud gelêk? Be gwêrey řwangey moř (2015) û sitîlz (2019)) û çilon em girûpane be dewłet girê dedrênewe.

Leser herkam le çeşnekanî bîrdozî cyabûnewe, komełêk pirsyarî wełamnedraw û berhełistî û řexney řêtêçû sebaret be dadperwerîy serzemînî hen. Bo nimûne, bîrdozekanî bes mafî çareserî, ke dagîrkirdin û zewtkirdnî nadadperweraney xak be yek lew nadadperwerîyane dadenên ke dekirê bibne hokarî (dawa-)mafî cyabûnewey yeklayene, debê řêgeçareyekî guncaw bo ew girifte bixene řû ke le şwênî tir be kêşey yasay exlaqîy mawey sinûrdar³ Nawî derkirduwe (Buchanan 1991: 88): řêpêdan bew dawayaney serbexoyî ke leser binemay kirdewey nadadperweraney řabirdû bunyat nirawin ta çi maweyek paş ew kirdeweye leser cêy xoy demênêtewe û berdewame –girûpêk ta çende detwanêt be mêjûda bigeřêtewe dwawe bo ewey bîselmênêt ke şyawe û mafî ewey heye ke dewłetî xoy hebêt çunke pêştir dewłetî hebuwe?

Xałî cêy bayex emeye ke bîrdozêkî bes mafî çareserî lemeř mafî cyabûnewey yeklayene le encamda tenya katêk pasawhełgire û dekirê bergirîy lê bikirêt ke pişt be şiroveyekî řêtêçû bibestêt ke şîy bikatewe çi şitêk le seretawe mafî ewe be dewłetêk dedat ke kontirołî beser xakêkda hebêt. Bebê weha şiroveyek, řwangey bes mafî çareserî wa dête berçaw ke be şêweyekî heřemekî û nalojîkî parastinî doxî êsta be sertir û baştir dezanêt, bew şêweyey ke cyabûnewexwazan naçar dekat ke bo selmandin û cêgîrkirdinî îd’ay xoyan bo xawendarêtîy xak, erkî ewe we esto bigirin ke pîşan biden ke kewtûnete ber nadadperwerîy řijd û berdewam. Bo wełamdanewe bem řexneye, tyorîstekanî bes mafî çareserî debê bîrdozêkî řewayî leser binemay dadperwerî bixene řû û bergirîy lê biken ke bełgandin bo eme bikat ke ewey binaẍey îd’ay dewłet bo xak pêk dênêt mercî dabînkirdinî dadperwerîye, û herweha ewey ke bem hokareye ke tenê nadadperwerîy řijd û cîddî detwanêt ew îd’aye hełweşênêtewe (weha şirove û lêkdaneweyekî řewayî le Buchanan 2013da berdeste). Bîrdozî mafî çareserî bo ewey ew tomete leser xoy la bidat ke bîrdozî taybet be mafe serzemînîyekanî, be kurtî û le astêkî nizmida dan be behay çareyxonûsîn denêt, debê pîşan bidat ke le hendê ḧałetda dekirê daway girûpêkî cyabûnewexwaz bo çareyxonûsîn, bepêy pêwîst lanîkem le ḧałetekanî pêkhatey xudmuxtarîy nawxoyîda cê bikirêtewe û biguncêndirêt, ke siřînewey îd’ay dewłet bo hemû xakekeyşî lê nakewêtewe. We herweha pêwîste řûnkirdineweyekî binemayî bidat be destewe ke çi katêk daway çareyxonûsîn le řêgey pêkhatey xudmuxtarîy nawxoyî, bebê serbexoyî tewaw, bepêy pêwîst dehêndirête dî.

5.2 berawridkirdinî bîrdozgelî damezraweyî bertesk û bîrdozgelî damezraweyî berbiław

Řêgeyekî řûnkerewey tir bo polênbendîy bîrdozekanî cyabûnewe heye. Herwek le beşî (3.2)da amajey pê dira, hendê le bîrdozekan leser ew girîmaneye damezrawin ke tenya damezrawegelêkî peywest be hendê faktî taybet detwanin dyarî biken çi katêk girûpêk mafî cyabûnewey heye. Bîrdozî giştipirsî-tewer ke le layen ałtiman û wêłmanewe (2009) xirawete řû, leser ew baweřeye ke ew tenya fakte damezraweyyaney ke bayexyan heye emanen: gelo ew girûpey daway cyabûnewe dekat detwanêt ew damezrawaney bo řapeřandinî erkekanî pêwîstinî bunyatyan binêt û gelo damezrawegelî dewłetî paşmawe helî ewey bo deřexsênin ke dirêje be řapeřandinî erkekanî bidat? Be watayekî tir, be boçûnî ewan, ew tenya berjewendîye damezraweyyaney peywestin be dyarîkirdinî ew babetey axo mafêk bo cyabûnewe le aradaye yan na, berjewendîyekanî layenî řapeřandinî erkekanî dewłetî nwê û dewłetî paşmawen. Le řastîda, em bîrdoze řêk wek pirs û bûyerêkî dûlayene mamełe legeł cyabûnewe dekat, ta ew şwêney ke babeteke bigeřêtewe bo berjewendîy peywest be dyarîkirdinî ewey axo girûpêk mafî heye cya bibêtewe yaxud na. Le beramberda, bîrdozî bîwkanan pêy waye ke dekirê layenekanî tir komełêk berjewendîy řewayan hebêt ke girêdrawin be babetî dyarîkirdinî ewey ke mafekanî layene serekîyekan çîn. Betaybetî, bîwkanan dełêt ke berjewendîgelî damezraweyî nêwneteweyî peywestin bew babetewe, lewane dekirê amaje bew berjewendîye bikirê ke le pêşgirtin le pêşêlkarîyekanî bwarî mafekanî mirovdaye ke be egerî zor lew ḧałetaney cyabûnewe ke nakokî û kêşmekêşyan lesere řû dedat, û herweha ew berjewendîyey le encamî parastinî peywendîy cêgîr û aştîxwazaney nêwan dewłetekan desteber debêt.

Ałtiman û wêłman deşê wełam bidenewe ke mercî berdewambûnî dewłet, ke mercî bîrdozî ewane, berjewendîyekanî layenekanî sêyemîş řeçaw dekat û dênête hejmar. Betaybetî, bedîhênanî em merce le řêgey hebûnî dewłetgelî seqamgîr û berdewam û le řêgey dabînkirdinî dadperwerî ke hawkat legeł becêgeyandin û řapeřandinî erke bineřetîyekanî dewłet dête dî, xizmet be berjewendîyekanî layenekanî sêyemîş dekat.

Kêşey em wełame eweye ke le katêkda ke dan bemeda denêt ke berjewendîyekanî layenî sêyem dekirê girêdraw be babetî dyarîkirdinî ewe bin ke axo girûpêk mafî cyabûnewey heye yaxud na, pêman nałêt ke boçî debê berjewendîye řewakanî layenî sêyem bem şêwaze û bem řadeye sinûrdar bikirênewe. Boçî berjewendîy desteberkiraw le akamî parastinî sazî û pêkhateyekî seqamgîr le dewłetekan û herweha le akamî pêşgirtin bew core le arîşe û qeyrane emnîyaney ke le dosyekanî cyabûnewe (betaybetî ḧałetekanî gêřandinewexwaz le cyabûnewe) dekirê bêne arawe, be babetî dyarîkirdinî forim û pilanî mafî cyabûnewe girêdraw nîn? Le encamda, emey ke girûpêk (dawa-)mafî cyabûnewey heye yaxud na degeřêtewe ser ewey ke axo layenekanî tir pasawî guncaw û qaylkeryan bo destinebirdin û xoladan le hewł bo pêşgirtin bew cyabûneweye heye, û herweha le layekî tirewe, dekirê bigeřêtewe ser ew babetey ke em cyabûneweye egerî heye karîgerîyekî nerênîy leser berjewendîye řewakan hebêt yan na, yek lewan ew berjewendîyey le zîndûmanewe û berdewambûnî dewłetî paşmawe û dewłetî nwêdaye, û nimûney tirîş hen.

Eme buwete xałî lawazî bîrdozekanî giştipirsî-tewer le hember em řexneye ke berewřûy buwetewe: way bênne berçaw ke girûpêk lenaw dewłetêkî řewa û ta řadeyekî guncaw dadperwerda le beşêk le xakî ew dewłeteda zorîneye û gerekyetî dewłetî xoy hebêt. Emey ke axo mafî cyabûneweyan hebêt yan na girêdrawe bewey ke dewłetanî tir pasawî guncawyan bo ewe heye ke dest le destitêwerdan le hewłî cyabûnewey ewan biparêzin yaxud na (çunke ew mafey basî lê dekeyn dawa-mafêke ke hełgirî derwestîyekî dûlayene û pêkbestirawe bo ewey tedaxul le cyabûneweda nebêt). Bełam emey ke axo dewłetanî tir debê dest neben bo destitêwerdan le hewłêkî cyabûnewe yaxud tedaxul le hewłî dewłet bo pêşgirtin bem cyabûneweye neken, dekirê bigeřêtewe bo ew babete ke axo biřyardan û cûłanewe bew şêwaze detwanê yarmetîy damezrandinî normêkî nwêy yasay nêwneteweyî baw bidat ke řêge bew girûpaney le beşêk le xakda zorînen bidat ke be şêwey yeklayene dewłetî xoyan bebê destitêwerdan damezrênin. Le ḧałetî nebûnî damezrawegelî bêlayen bo biřyardan leser ewey ke çi katêk be gwêrey bîrdozî giştipirsî-tewer helumercekan bo cyabûnewey yeklayene dêne dî, weha normêkî nwê û gelêk asangir û řêdertirî yasay nêwneteweyî baw metirsîdar debêt; deşê hanî ew melefaney cyabûnewe bidat ke tenanet mercekanî bîrdozî giştipirsî-tewer xoyşî têda nehatbête dî û cêbecê nekirabin. Kewate, herwek le ḧałetî cyabûnewey gêřandinewexwazda debîndirêt, ke leserewe amajey pê dira, wa dête berçaw ke lem ḧałet û řewşaneda jî be heman şêweye. Emey ke axo leser dewłetanî tir pêwîste destitêwerdan le hewłêkî cyabûneweda biken, û lem řuwewe axo girûpêk mafî cyabûnewey heye yan na, dekirê bigeřêtewe bo hendê fakterî cyawaz lewaney bîrdozî giştipirsî-tewer řêge be řeçawkirdin û behejmarhênanyan dedat.

Ger eme řast bêt ke komełe berjewendîyekî řewa be babetî dyarîkirdinî siruşt û kirokî mafî exlaqî bo cyabûnewe girêdrawin, û ger pantayî bandor û řadey karîgerîy cyabûnewe beser em berjewendîyane bestiraw be serçawegelî damezraweyî bêt ke êsta bûnyan heye, lewane netenê ewaney dewłetî paşmawe û dewłetî nwê, bełkû herweha ewaney řêkxirawegelî nawçeyî û nêwneteweyî, kewate degeyne ew encame ke bîrdozêkî mafî exlaqî bo cyabûnewe pêwîste le hemû astêkda ew řastîye damezraweyyaney êsta le aradan řeçaw bikat û byanhênête hejmar. Dwayîn karî bîwkanan řêk lem babete dekołêtewe. Bîwkanan dełêt ke mafî exlaqî bo cyabûnewe girêdraw be damezraweye, bew wataye ke emey ke gelo girûpêk mafî exlaqî bo cyabûnewey heye yan na, bestirawetewe be siruşt û kirokî ew damezrawaney êsta le aradan û ewey ke axo ew damezrawane detwanin bepêy pêwîst ew metirsîyane damirkênin û kem bikenewe ke cyabûnewe berewřûy ew berjewendîye cyawazaney dekatewe ke leřûy exlaqîyewe piřbayexin. Eme bew watayeye ke dařiştinî dirustî bîrdozî mafî cyabûnewe pêwîstî be girîmanegelêkî pişti’estûr be ezmûn heye ke ew xałaney têda dyarî kirabin: (1) komełêk le berjewendîgelî leřûy exlaqîyewe giring ke le ḧałetî corawcorî cyabûneweda dekewne jêr metirsî, û (2) egerî serkewtin yan sernekewtinî damezrawekan le kałkirdinewe û kemkirdinewey ew metirsîyaneda. Ger eme řast bêt, kewate wa dête berçaw ke herdû řwangey bes mafî çareserî û mafî seretayî natewawin û kemukurtîyan heye, çunke hîçkamyan řeçawî em girîmane ezmûnîye giringaneyan nekirduwe.

6.2 berawridkirdinî bîrdozekanî cyabûnewe

Ta êstake becêye biłêyn ke hîçkam lem bîrdoze řikaberane bew şêweye daneřêjrawin ke bikirê hełsengandinêkî berawridkarîyaney misoger encam bigîrêt. Herkam lem bîrdozane berewřûy komełêk pirsyarî wełamnedraw û řexney řêtêçû bûnetewe.

Her sê çeşnekey em bîrdozane pêwîste be şêweyekî guncaw û qaylker biperjêne ser ew babetey ke dekirê pêy bigutrêt kêşey dengî řesen. Sebaret be bîrdozekanî řepałderî-tewer û bes mafî çareserî, eme bew watayeye ke wełamêkî lojîkî û bełgemend bew pirsyare bidenewe ke «çi şitêk be biřyarêkî řesen bo hewł bo cyabûnewe dête hejmar‌?» (gelo ber lewey bigutrêt ke girûpêkî taybet biřyarî dawe ke mafî xoy bo cyabûnewe bekirdeyî bikat, řêgeyekî dyarîkiraw û řaşkawane bo dyarîkirdinî ew babete heye ke çi çeşne zorîneyek bo piştîwanî le cyabûnewe pêwîste?) be heman şêwe, leser bîrdozekanî mafî giştipirsî-tewer pêwîste ke ber lewey bigutrêt ke mafî cyabûnewe heye, bepêy lojîk û binemakan řûnî bikenewe ke ew zorîneyey piştîwan û layengirî cyabûneweye debê çende gewre bêt?

Cige leme, her sê çeşnekey em bîrdozane debê be şêweyekî maqûł û qaylker řwangey xoyan leser mafekanî ew danîştuwananey nawxoy herêmî cyawebû ke dijî cyabûnewen derbibřin. Bo nimûne, dekirê le hendê ḧałet û barudoxda neyaran û berhełistanî cyabûnewexwazan hawwiłatêtîy duwaneyan pê bidrêt, bem şêweye ke bitwanin hawwiłatêtîy xoyan lew dewłeteda biparêzin ke cyabûnewey têda řû dirawe? Gelo hîç ḧałet û řewşêk heye ke ewan têyda şyawî qerebûkiranewey ew xesar û zererane bin ke le pirosey damezranî dewłetî nwêda, ke deşê yasakanî xawendarêtî têyda cyawaz le dewłetî pêşû bêt, beryan dekewêt?

Le encamda, herwek pêştirîş gutra, pêwîste amajekanî herkam lem bîrdozane bo yasay nêwneteweyî le babetî cyabûneweda şî bikirênewe. Le beşî dadêda, bekurtî peywendîy nêwan řwangekan sebaret be (dawa-)mafî exlaqî bo cyabûnewey yeklayene û ew pirsyarey ke yasay nêwneteweyî debê çi hełwêstêk le hember cyabûnewey yeklayene bigrêt şenukew dekeyn.

3. Cyabûnewe û bîrdozî şeřî řewa

Kemayesî û kelênêkî tirî deqî felsefî lemeř cyabûnewe, ke cîddître le sernekewtin le yekxistin û cêkirdinewey cyabûnewe le bîrdozêkî giştigîrî dadperwerîy serzemînîda, nebûnî peywendî legeł bîrdozî şeřî řewaye. Lew milmilanê û nakokîyaney leser erzî waqi’ řû deden, ke têyanda girûpêk daway mafî cyabûnewe dekat û dewłet dirustîy ew dawaye řet dekatewe, zorbey kat yekêk lem layenane yan herdûkyan hana debene ber hêz. Bełam bes çespandin û befermînasînî ewey ke girûpêk mafî cyabûnewey heye ew pirsyare wełam nadatewe ke gelo ew girûpe řêgepêdrawe bo desteberkirdinî amancekey ke geyştin be dewłetî serbexoye, le hêz kełk wergirêt. (be şêweyekî giştî, tenê hebûnî mafî X be watay řêgepêdrawbûn bo kełkwergirtnî le hêz bo desteberkirdinî X nîye). Be heman şêwe, ger ew girûpe mafî cyabûnewey nebêt, deşê hêşta ewe bo ew dewłete pasawdiraw û řêgepêdraw nebêt ke le hêz bo pêşgirtin le cyabûnewey ew girûpe kełk wergirêt. Xałî cêy serinc emeye ke bîrdoze felsefîyekanî cyabûnewe le nêwan hebûnî mafî cyabûnewe û řêpêdrawbûn bo kełkiwergirtin le hêz be mebestî bekirdeyîkirdinî ew mafe cyawazîyan danenawe. Ew bîrdozane herweha basyan lew helumercane nekirduwe ke tyayda dewłetekan xawenî mafî bekarhênanî hêz bo řêgrîkirdin le ḧałetgelêkî cyabûnewen ke cyabûnewexwazan mafî exlaqîy cyabûneweyan nîye. Em babete betaybetî be řeçawkirdinî bûjanewe û serhełdanewey tyorîzekirdinî felsefî sebaret be şeřî řewa serinciřakêş û sersûřhênere.

Xałî gewherî lêreda emeye ke řewtî serekîy bîrdozî şeřî řewa ne legeł ew derbiřîne hawřaye ke pêşêlkirdinî her mafêk detwanêt pasawî bekarhênanî hêz bidat, û ne legeł ew boçûneye ke bekarhênanî hêz ger bo mumaresekirdinî serkewtuwaney her mafêk pêwîst bêt, řêgepêdraw û pasawdirawe. Bełkû, řwangey zał emeye ke lîstey hokare řewakan (ew amance řewayaney ke be hełgîrsandinî şeř dêne dî) zor sinûrdartir û berteskitir lemeye, û debê řengidanewey ew biřwaye bêt ke bekarhênanî hêz tenya katêk řêgepêdraw û pasawhełgire ke bo qerebûkirdinewey nadadperwerîy zor cîddî yaxud bo mumaresekirdinî komełe mafêkî zor giring pêwîst bêt û herweha mercêkî hawřêjeyî bênête dî.

Řûn nîye ke çilon bîrdozî şeřî řewa û bîrdozî cyabûnewe debê girê bidrênewe. Bełam, wa dête berçaw ke bekarhênanî hêz le layen cyabûnewexwazanewe le çwarçêwey beşêk le bîrdozekanî cyabûneweda zortir le bîrdozekanî cyabûnewey tir detwanêt arîşe û ałozî binêtewe. Bo nimûne way danên ke zorîneyek le xełkî danîştûy beşêk le xakî dewłetêkî řewa biřyar biden ke dewłetî xoyan lew beşeda damezrênin, sereřay em řastîye ke nebûnete qurbanîy hîç nadadperwerîyekî destî dewłeteke. Bepêy bîrdozî giştipirsî-tewer, ewan mafî eweyan heye cya bibnewe (ta ew katey ke yeke nwêyeke û dewłetî paşmawe bitwanin bepêy pêwîst erke serekîyekanî ḧikûmet řapeřênin). Ger dewłet řetî bikatewe ke damudezgakanî lew nawçeye bikêşêtewe, yan desełat û kontiroł beser ew beşe le xakekey bidat be cyabûnewexwazan, û hitid, gelo řêgepêdraw û pasawhełgire ke cyabûnewexwazan dijî destupêwendekan û nawendekanî dewłet hêz bekar bênin? Gelo bes xwast bo geyştin be dewłetî xoyan pasawî têweglan le pirose û hengawêkî kirdeyî dedat ke pê deçêt akamekey tundutîjîy berbiław bêt? Kêşeke lêreda emeye ke ew nyaz û mebestey ke cyabûnewexwazan detwanin bo pasawdanî ew hengawe kirdeyye penay bo berin, bepêy pêwîst legeł têgeyştinî baw le hokarî řewa naguncêt û yek negrêtewe. Bepêçewanewe, bîrdozekanî bes mafî çareserî wa derdekewn ke, lanîkem le binemada, legeł řewtî serekîy bîrdozî şeřî řewa yekangîr bin, çunke bîrdozî şeřî řewa qerebûkirdinewey nadadperwerîy cîddî (û nek bes xwast û ḧez bo hebûnî yekey syasîy xo) wek hokarêkî řewa befermî denasêt û danî pêda denêt.

Sereřay emeş, bîrdozêkî tewaw peresendûy bes mafî çareserî debê řûnî bikatewe ke le çi katêkda nadadperwerî ta ew řadeye cîddî debêt ke le barudoxêkda ke metirsîyekî berçawî tundutîjîy berbiław le aradaye, řêge be cyabûnewe bidat. Bê gwêdane ewey legeł kam çeşnî em bîrdozane hawbîr bîn, herweha pêwîste řûn bikirêtewe ke le çi helumercêkda řêge be dewłet dedrêt bo lexşitebirdinî cyabûnewe, hêz bekar bênêt. Çunke herwek pêştir amajeman pê da, bes em řastîye ke girûpêk ke hewł bo cyabûnewe dedat mafî cyabûnewey nîye, eme nageyenêt ke dewłet řêgedrawe bo pêşgirtin le cyabûnewey ew girûpe, hana berête ber hêz. Kewate, bîrdozêkî exlaqîy cyabûnewe nabê tenya be dařiştin, derbiřîn û dakokî le şîkirdinewey taybetmendîyekanî mafî exlaqî bo cyabûnewe bertesk bikirêtewe. Bełkû herweha pêwîste řûnkirdinewe û hełwêstî xoy leser morałîtey bekarhênanî hêz le milmilanê û nakokîyekanî peywest be cyabûnewe derbibřêt û ew hełwêste debê legeł řwangekey lemeř mafî cyabûnewe guncaw û yekangîr bêt.

4. Cyabûnewe û felsefey yasay nêwneteweyî

Hêşta xałêkî tir heye ke pêwîste le bîrdozî cyabûneweda řeçaw bikirdirêt û biguncêndirêt: herwek pêştir gutra, lêkewtekanî her çeşne bîrdozêk bo yasay nêwneteweyî le peywendî legeł cyabûneweda pêwîste řûn û şî bikirênewe. We be egerî zor řûnkirdineweyek leser morałîtey cyabûnewe debê komełe řênwênîyek bo dyarîkirdinî ew babete bidat be destewe ke yasay nêwneteweyî pêwîste çi hełwêstêk le peywendî legeł cyabûneweda bigrêt. Lem beşeda bekurtî peywendîy nêwan řwangekan sebaret be (dawa-)mafî exlaqî bo cyabûnewey yeklayene û em pirsyare ke yasay nêwneteweyî debê çi hełwêstêk lemeř cyabûnewey yeklayene bigrêt tawtiwê dekeyn.

Kemukûřî û kemayesîyekanî yasay nêwneteweyî êsta lemeř cyabûnewe bizwênerî pirojey geşedanî nexşeřêga û pilangelî binemayî bo çaksazîye. Le êstada, yasay nêwneteweyî tenya qayl be çwarçêweyekî zor bertesk bo ew helumercaneye ke têyda bikirêt mafî cyabûnewey yeklayene wek mafêkî yasayî nêwneteweyî bûnî hebêt, lewane, katêk girûpêk dekewête jêr ḧukim û desełatî kolonyalî, yan debête qurbanîy dagîrkarîyekî nayasayî le layen yekeyekî derekîyewe, yaxud dekewête jêr ḧukmî řijêmêkî le çeşnî epartayd. Giriftî em têgeyey mafî yasayî nêwneteweyî bo cyabûnewey yeklayene emeye ke le katêkda ke beřûnî em aydyaye berceste dekatewe ke nadadperwerîy řijd û berdewam detwanêt mafî cyabûnewey yeklayene be dway xoyda bênêt, be şêweyekî heřemekî ew nadadperwerîyaney ke berhemhênerî weha mafêkin sinûrdar û bertesk dekatewe.

Kêşeyekî tir eweye ke le katêkda ke doktirînî yasayî nêwneteweyî têgeyştinêkî heřemekîyane berteskikirawî lew řewş û barudoxane heye ke berhemhênerî mafî cyabûnewey yeklayenen, komełêk bełgenamey yasayî nêwneteweyî giring hen ke têyanda beřûnî amaje be têgey gelêk berbiławtirî «mafî çareyxonûsînî hemû gelan» kirawe, û gutrawe ke mafî îxtyarkirdnî serbexoyî tewaw, wate mafî cyabûnewe jî degrêtewe.^[10] Řêgeyek bo têgeyştin le erkî serekîy bîrdozêkî exlaqîy yasay nêwneteweyî lemeř cyabûnewe eweye ke debê binemayekî lojîkî û bełgênraw bo siřînewey em berteskkirdnewe û sinûrdarkirdinewe heřemekîye bidat be destewe ke wek xałêkî nerênî le yasay êstada bûnî heye, û le heman katda pêş bew bîrokeye ke be şêweyekî metirsîdar pere desênêt bigrêt ke hemû «gelan» mafyan heye dewłetî xoyan hebêt, le cîhanêkda ke kem ta zor hemû ew dewłetaney êsta hen zortir le «gelêk» le xo degirin, le cîhanêkda ke çend «gelêk» daway xawendarêtîy yek serzemîn û xak deken, û le cîhanêkda ke hîç binema yan mîkanîzmêkî řêkxiraweyî nêwneteweyî bo çareserî em dawa dijyekane nîye.

Bijardeyekî giring bo dařêjeranî bîrdozî yasay nêwneteweyî lemeř cyabûnewe řeçawkirdinî bwar û bestênî mafeke xoyetî. Bepêy řwangeyek, yasay nêwneteweyî debê besanayî, le ḧałetî hendê helumercî taybetda ke le bîrdozekeda pênase û dyarî kirabin, mafî girûpêk bo hebûnî dewłetî xoy befermî binasêt. Le řwangeyekî tirewe, yasay nêwneteweyî debê cyawazî danêt le nêwan (1) ew helumercaney ke têyanda girûpêk debê mafî ewey pê bibexşirêt ke nikołî le desełatî yasayî dewłet beser beşêk le xakî dewłetekeda bikat û lêy derçêt û hewł bo bunyatnanî kontiroł û desełatî xoy lew xakeda bidat û (2) ew helumercaney ke têyanda yasay nêwneteweyî debê yekey cyabûnewexwazan wek dewłetêkî řewa befermî binasêt û danî pêda binêt, be hemû mafekan, parêzrawîyekan, berjewendî û hevyazîyekan, û hemû derwestîyekanî ke eme be dway xoyda deyhênêt.

Cyawazîy nêwan em dû bijardeye be serinicdan le nimûneyek sebaret be řwanîn û řêbazêkî bes mafî çareserî bo pilan û pêşnyargelî çaksazî le yasay nêwneteweyî lemeř cyabûnewe baştir derdekewêt û fam dekirêt. Bo sakarkirdinewey babeteke, way danên ke ew bîrdozî bes mafî çareserîyey qisey leser dekeyn tenya pêşêlkarîy berdewam û le astî berbiławî mafe bineřetîyekanî mirov wek řêxoşker û binemay mafî cyabûnewey yeklayene befermî denasêt, û girîman ke girûpî G kewtuwete ber weha pêşêlkarîgelêk. Bepêy řwangey yekem, pêşnyareke emeye ke ger damezrandinî dewłetêkî nwê dwayîn řêçare bêt le beranber pêşêlkarîy berdewam û le astî berbiławî mafe bineřetîyekanî mirovî endamanî girûpî G, yasay nêwneteweyî debê besadeyî dan bemeda binêt ke girûpî G mafî bûn be xawenî dewłetî řeway xoy heye, ke bew watayeye ke dewłetanî tir pêwîste dan bem yeke nwêyeda binên wek yekeyekî xawen û hełgirî hemû ew maf, hevyazî, parêzrawî, desełat û derwestîyane ke em doze nwêye be dway xoyda deyhênêt û pêy debexşêt. Be gwêrey řwangey duwem, dû pirsyarî cyawaz bûnî heye ke yasay nêwneteweyî cyabûnewe debê biperjête serî: yekem, gelo pêşêlkarîy berdewam û le astî berbiławî mafe bineřetîyekanî mirov beser girûpî Gda dasepawe? We duwem, gelo girûpî G mercekanî pêwîst bo řewayî befermînasranî têdaye, ew mercaney bo befermînasran wek dewłetêkî řewa pêwîstin? Řwangey duwem leser ew boçûneye ke egerçî ewey ke ew girûpe bûbête amancî pêşêlkarîy berdewam û berbiławî mafe bineřetîyekanî mirov, bo befermînasînî mafekey bo nikołîkirdin û derçûn le desełatî yasayî dewłetî zał û hewł bo damezrandin û pêkhênanî dewłetî xoy tewaw û serumře, bełam ber lewey yasay nêwneteweyî em yeke nwêye wek dewłetêkî řewa befermî binasêt şitêkî tir û hengawî zyatir pêwîste; betaybetî, dewłetî nwê debê diłnyayî û gerentîy baweřpêkiraw û cêy mitmane bidat ke řêz le mafekanî kemayetîyekanî nawxoy xakekey degrêt.

Girêdan û bestinewey befermînasînî bedewłetbûnî řewa bem şêweye be hênanedî merce serekîyekanî dadperwerî, legeł řêbaz û řêçkey bîrdozî bes mafî çareserî bo cyabûnewe yek degrêtewe, ke řêzgirtin lew dewłetaney řêz le mafekan degirin degrête xo. Bełam, bê gwêdan bewey ke kam bîrdozî mafî cyabûnewe qibûł dekirêt û degîrête ber, bo cyawazîdanan le nêwan Mafî cyabûnewe (ke wek mafî řetkirdinewe û derçûn lejêr desełatî dewłet beser beşêk le xakekeyda û hewł bo damezrandinî dewłetêkî nwê lewêda fam dekirdirêt) û Mafî befermînasran wek dewłetêkî řewa, gelêk babet bo gutin û xistineberbas le aradaye. Ew yeke nwêyaney le řêgey cyabûnewewe çê bûne, zorbey kat behoy ew berjewendîyaney destyan dekewêt, tamezro û sûrin ke řewayyan befermî binasrêt, lew berjewendîyane detwanîn amaje bideyn be destpêřageyştin be sîstemgelî bazirganî û ałuwêrî diłxiwaz, qerz û î’tibaratî bankî le řêkxirawe nêwneteweyyekanî wek bankî cîhanî û sindûqî nêwneteweyî pare, û derfetî beşdarîkirdin wek endamêkî hawseng û hawta legeł dewłetanî tir le dařiştin û dananî yasay nêwneteweyîda. Lêk heławardin û cyakirdinewey ewey ke girûpêk mafî cyabûnewey heye (bo řetkirdinewe û derçûn le desełatî yasayî dewłet û hewł bo damezrandinî dewłetî xoy) û ewey ke mafî befermînasran wek dewłetêkî řeway heye, řêge be sîstemî yasayî nêwneteweyî dedat ke mericgelî normatîv beser befermînasîn le helumercêkda bisepênêt ke têyda dewłetgelî nwê hander û bizwênerî behêzyan bo hênanedî ew mercane heye.

Bîrdozêkî felsefîy tewaw geşesendû sebaret bewey ke yasay nêwneteweyî cyabûnewe debê be çi şêweyek bêt êcgar ałoz û berzefřane debêt. Em bîrdoze netenê debê peywendîy nêwan mafî cyabûnewe û mafî befermînasran řûn bikatewe û leserî bidwêt, bełkû debê bîrdozêkî destitêwerdanî pasawdiraw bo pałpiştî û layengirî le yaxud be dijî cyabûnewe le xo bigrêt ke legeł hełwêstêkî giştîtir sebaret be bekarhênanî řeway hêz le derewey sinûrekan yekangîr bêt û biguncêt.

5. Derencam

Kar û twêjînewey felsefî leser cyabûnewe le sê desteda cê degrêt: (1) hewł bo dahênan û dařiştinî şirove û şîkarîyek leser mafî exlaqîy cyabûnewe (ke yan wek dawa-mafêk yan tenê wek azadîyek fam dekirêt), (2) lêkołînewe û tawtiwêy guncan yan neguncanî cyabûnewe legeł destûrbaweřî, û (3) hewł bo dyarîkirdinî ewey ke yasay nêwneteweyî debê çi hełwêstêk sebaret be cyabûnewe bigrête ber. Le herkam lem bwaraney lêkołîneweda, herweha le peywendîyekanî nêwanyanda, twêjînewe le pirisgirêke exlaqîyekanî cyabûnewe delaqeyekî behêz dedat be destewe ke le řêgeyewe bitwanîn hendê le giringitrîn pirisgirêkekanî bîrdozî exlaqî-syasî tawtiwê û şenukew bikeyn, yek lem pirisgirêkane deşê bingehîtrîn pirisgirêk bêt: çi şitêk îd’ay řeway xawendarêtîy xakekey be dewłetêk dedat?

1. Reference re Secession of Quebec. 1998. 2 S.C.R.

2. Sunistayn le nêwan mafî řaşkawî destûrî bo cyabûnewe legeł řêgepêdanî destûrî bo cyabûnewe le ḧałetî nebûnî mafêkî řaşkawî destûrî bo cyabûnewe cyawazî dananêt, herwek dekirê cyabûnewe le řêgey pyaçûnewe û hemwarkirdinewey destûr desteber bibêt.

3. Reference re Secession of Quebec. 1998. 2 S.C.R.

4. Hestipêkirdin be pêwîstîy dyarîkirdinî handerêk bo çûne naw dewłetî nwêy îtyopya be dabînkirdinî bijardeyekî «hatnederî barî tengetawî» deşê hokarî ewe bûbêt ke ḧikûmetî katîy îtyopya mafî cyabûnewe le herdûkî biřyarnamey qonaẍî řagwastin û destûrî nwêy dwabedwayda biguncênêt û cêy bikatewe. Le kobûnewey řawêjkarîy destûr le nîsanî 1993da ke têyda komełêk le twêjeran û zanayanî tir beşdar bûn, min [bîwkanan] pêşnyarim be ḧikûmetî katî kird ke ger ewan biřyaryan da le destûrî nwêda mafî cyabûnewe cê bikenewe, em mafe sinûrdar bikatewe û bîbestêtewe be mericgelî tir. Ewan bew şêwazey le serewe amajey pê dira em kareyan kird.

5. Em beşe le Buchanan 2006 wergîrawe.

6. Giringe cext bikeynewe ke bîrdozekanî bes mafî çareserî tenya peywestin be babetî bestênekanî mafî cyabûnewey yeklayene; em bîrdozane detwanin eme piştiřast bikenewe ke ḧałetgelî cyabûnewey bepêy řezamendîy dûlayene leřûy exlaqîyewe řêgepêdrawin.

7. Herdû corekey bîrdozî mafî seretayî bwar bem egere deden ke nadadperwerî řêge bo çeşnêk le pasawdan be (dawa-mafî) cyabûnewey yeklayene xoş dekat. Em dû core wek řêçareyek bo nadadperwerî řêge be cyabûnewey yeklayene deden, welê eme řet dekenewe ke nadadperwerî tenya bestên û hokar bo (dawa-)mafî cyabûnewey yeklayene bêt. Ewan bîrdozgelî mafî seretayîn, nek bîrdozgelî Bes Mafî seretayî.

8. Bo zanyarîy zortir leser çareyxonûsînî neteweyî û cyabûnewe, biřwane Moore 1998b.

9. Em paragrafe û paragrafî dway eme le Buchanan 1998b wergîrawin.

10. Biřyarnamey 2625 (XXV)y kořî giştîy netewe yekgirtuwekan. Paşko, řageyenrawî binemakanî yasay nêwneteweyî sebaret be peywendîy dostane û hawkarîy nêwan dewłetan be gwêrey cařnamey netewe yekgirtuwekan, tomar û bełge fermîyekanî kořî giştî:

Twenty-fifth Session, Suppl. No 8 (A/8028), p. 121; United Nations Yearbook, 1970, p. 788.

Herweha

Http://www.un-documents.net/a25r2625.htm

Jêderekan:

Altman, Andrew and Christopher Heath Wellman, 2009, A Liberal Theory of International Justice, Oxford: Oxford University Press.

Brilmayer, Lea, 1991, “Secession and Self-Determination: A Territorial Interpretation”, Yale Journal of International Law, 16: 177–202.

–––, 2015, “Secession and the Two Types of Territorial Claims”, ILSA Journal of International and Comparative Law, 21(2): 325–332.

Buchanan, Allen, 1991, Secession: The Legitimacy of Political Divorce From Fort Sumter to Lithuania and Quebec, Boulder: Westview Press.

–––, 1997, “Theories of Secession”, Philosophy & Public Affairs, 26(1): 31–61. Doi:10.1111/j.1088-4963.1997.tb00049.x

–––, 1998a, “Democracy and Secession”, in Moore 1998b: 14–30. Doi:10.1093/0198293844.003.0002

–––, 1998b, “What’s So Special About Nations?”, in Jocelyne Couture, Kai Nielsen, and Michel Seymour (eds.), Rethinking Nationalism, Calgary: University of Calgary Press.

–––, 2002, “Political Legitimacy and Democracy”, Ethics, 112(4): 689–719. Doi:10.1086/340313

–––, 2004, Justice, Legitimacy, and Self-Determination: Moral Foundations for International Law, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/0198295359.001.0001

–––, 2006, “Uncoupling Secession from Nationalism and Intrastate Autonomy”, in Negotiating Self-Determination, Hurst Hannum and Eileen F. Babbitt (eds), Lanham, MD: Lexington Books.

–––, 2013, The Heart of Human Rights, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199325382.001.0001

Catala, Amandine, 2013, “Remedial Theories of Secession and Territorial Justification”, Journal of Social Philosophy, 44(1): 74–94. Doi:10.1111/josp.12011

–––, 2015, “Secession and Annexation: The Case of Crimea”, German Law Journal, 16(3): 581–607.

–––, 2017, “Secession and Distributive Justice”, Philosophical Studies, 174(2): 529–552. Doi:10.1007/s11098-016-0695-2

Cavallero, Eric, 2003, “Popular Sovereignty and the Law of Peoples”, Legal Theory, 9(3): 181–200. Doi:10.1017/S1352325203000089

–––, 2017, “Value Individualism and the Popular-Choice Theory of Secession”, Social Theory and Practice, 43(1): 125–153. Doi:10.5840/soctheorpract20174316

Copp, David, 1998, “International Law and Morality in the Theory of Secession”, The Journal of Ethics, 2(3): 219–245.

Gans, Chaim, 2003, The Limits of Nationalism, Cambridge: Cambridge University Press.

Gellner, Ernest, 2008, Nations and Nationalism, Ithaca: Cornell University Press.

Hirschman, Albert O., 1970, Exit, Voice, and Loyalty, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Kolers, Avery, 2009, Land, Conflict, and Justice: A Political Theory of Territory, Cambridge: Cambridge University Press.

Meisels, Tamar, 2009, Territorial Rights, second edition, Berlin: Springer.

Mill, John Stuart, [1861] 1991, Considerations on Representative Government, New York: Prometheus Books.

Miller, David, 1995, On Nationality, New York: Clarendon Press. Doi:10.1093/0198293569.001.0001

–––, 1997, “Secession and the Principle of Nationality”, Canadian Journal of Philosophy (Supplement), 26: 261–282.

Moore, Margaret, 1998a, “Introduction”, in Moore 1998b: 1–13. Doi:10.1093/0198293844.003.0001

–––, 1998b, National Self-Determination and Secession, Margaret Moore (ed.), Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/0198293844.001.0001

–––, 2000, “The Ethics of Secession and a Normative Theory of Nationalism”, The Canadian Journal of Law and Jurisprudence, 13(2): 225–250.

Nine, Cara, 2012, Global Justice and Territory, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199580217.001.0001

Norman, Wayne, 2003, “Domesticating Secession”, in Steven Macedo and Allen Buchanan (eds.), Secession and Self-Determination (NOMOS XLV), New York: New York University Press.

–––, 2006, Negotiating Nationalism: Nation-Building, Federalism, and Secession in the Multinational State, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/0198293356.001.0001

Philpott, Daniel, 1995, “A Defense of Self-Determination”, Ethics, 105(2): 352–85. Doi:10.1086/293704

Stilz, Anna, 2019, Territorial Sovereignty, New York: Oxford University Press.

Sunstein, Cass, 1991, “Constitutionalism and Secession”, University of Chicago Law Review, 58(2): 633–70.

Wellman, Christopher Heath, 2005, A Theory of Secession: The Case for Political Self-Determination, Cambridge: Cambridge University Press.

Jêderekanî ser tořî înternêt

·The Liechtenstein Institute on Self-Determination, Princeton University,

[detwanin lem małpeředa besterî gelêk nawendî ekadîmî, binkey hizrîn, damezrawey nêwneteweyî, nawendî ḧikûmî, řêkxirawey naḧkûmî, govar û damezrawey hewałnêrîy peywendîdar be babetî çareyxonûsîn û cyabûnewe bidoznewe.]