Mafekanî mirov

Yekem weşanî witare makeke le 7y şubatî2003da biław kirawetewe û le 31y ayarî 2024da pêdaçûnewey bineřetîy bo kirawe.

Mafekanî mirov komełe pêwdangêkin ke bew mebeste hatûnete arawe ke hemû xełk le her şwênêk bin le hember kełkawejûy qûłî syasî, yasayî û komełayetî biparêzin. Mafî azadîy ayîn, mafî behremendibûn le dadgayîkirdinî dadperwerane le ḧałetî tometbarbûn be tawanêk, mafî parêzrawbûn le eşkencedan û mafî perwerde çend nimûne le mafekanî mirovin. Felsefey mafekanî mirov deperjête ser pirsyargelêk sebaret be hebûn, nawerok, siruşt, giştigîrêtî, pasawdan û doxî yasayî mafekanî mirov. Ew bangeşe behêzaney zorbey kat be nawî mafekanî mirovewe dexrêne řû (bo nimûne ewey ke em mafane giştigîr, misoger û řanegwêzrawin yan serbexo le têpeřandinî yasayî, wek norimgelêkî exlaqîy pasawdiraw bûnyan heye), berdewam wirûjandinî şik û guman û layengirîy felsefîy pêçewaney lê kewtuwetewe (bo zanyarîy zortir leser em gumanane biřwane Lacroix & Pranchère 2016; Mutua 2002; and Waldron 1987). Têřaman lem gumanane û ew wełamaney ke dekirêt pêyan bidrêtewe buwete liqêkî felsefey syasî û yasayî û gelêk serçawe û berhemî twêjînewe lem bwareda berdeste (biřwane beşî jêderekanî kotayî em witare). Em witare deperjête ser basî çemkî mafekanî mirov, bûn û binçînekanî mafekanî mirov, ew pirsyarey ke kam mafane mafekanî mirovin û řêjeyîgerayî sebaret be mafekanî mirov.

1. Bîrokey giştîy mafekanî mirov

2. Bûn û binçînekanî mafekanî mirov

1-2. Çilon dekirêt mafekanî mirov hebin?

2-2. Pasawekan bo mafekanî mirov

3. Kam mafane mafekanî mirovin?

1-3. Mafe medenî û syasîyekan

2-3. Mafe abûrî û komełayetîyekan

3-3. Mafekanî mirovî afretan, kemînekan û girûpekan

4-3. Mafe nwêyekanî mirov

4. Mafe cîhanîyekanî mirov le cîhanêkî tejî le bîrubaweř û řewtî fireçeşnida

Jêderekan

A. Kitêb û witarekanî bwarî felsefey mafekanî mirov

Bê. Řageyendirawe yasayyekan

Amraze ekadîmîyekan

Serçawekanî tirî ser tořî înternêt

Witare peywendîdarekan

1. Bîrokey giştîy mafekanî mirov

Em beşe hewł dedat be pênasekirdinî çwar taybetmendîy dyarîker, bîrokey giştîy mafekanî mirov řûn bikatewe. Amancî em beşe eweye ke be řavey çemkeke wełamî ew pirsyare bidatewe ke mafî mirov çîye, nek ewey ke tenya pêristêk le mafî taybet řîz bikat. Dû kes tenanet eger sebaret bewey ke kame mafane beřastî mafekanî mirovin û tenanet lemeř wełamî em pirsyare ke axo mafe giştigîrekanî mirov bîrokeyekî başe yaxud na nakok bin û hawřa nebin, detwanin bîrokeyekî giştîy wekyekyan le mafekanî mirov hebêt. Em řûnkirdinewe çwar beşîyey le xwarewe dêt hewł dedat hemû corekanî mafekanî mirov le xo bigrêt, lewane her dû mafî mirovî exlaqî û yasayî, û herweha mafe kon û nwêyekanî mirov (bo nimûne her dû mafe siruştîyekanî lok û mafe hawçerxekanî mirov). Hawkat le řûnkirdinewekeda eme çaweřwan kirawe ke her yek le core dyarîkirawekanî mafekanî mirov taybetmendîy zyadey xoy hebêt. Destpêkirdnî baseke bem çemke giştîye derwestiman nakat ke legeł hemû corekanî mafekanî mirov tenya be take bîrdozêkî yekgirtû hełsukewt bikeyn (bo zanyarîy zortir leser em argîwmênte ke nabê hewł bideyn mafe giştigîre exlaqîyekan û mafe yasayye nêwdewłetîyekanî mirov pêkewe tyorîze bikeyn, biřwane Buchanan 2013).

Mafekanî mirov mafin. Neka hoşman be şite řûn û dyarekanewe nebêt, mafekanî mirov mafin (biřwane Cruft 2012 û em witare leser Mafekan). Mafekan tîşk dexene ser azadî, parastin, pêge û řewş, parêzrawî yan berjewendî bo mafhełgirekan. Zorbey mafekanî mirov mafî dawayîn ke komełêk erk yan berpirsyarêtî beser řaspardekirawan yan erkhełgranî maf desepênin. Erkekanî peywest be mafekanî mirov zor car pêwîst be komełe hengawêkî wek řêzlêgirtin, parastin, asankarî û dabînkarîn. Gerçî mafekanî mirov zorbey kat lew songeyewe ke erk beser layenêkî dyarîkirawda desepênin îcbarîn, bełam wa dyare hendêk le mafe yasayyekanî mirov tenya le çwarçêwey řageyandinî amance here lepêştirekan û pêdanî berpirsyarêtî bo bedîhatnî bere be bereyan qetîs mawin û lewe tênepeřîwin. Be diłnyayyewe dekirêt bigutrêt ke mafe amancîyekan mafî řasteqîne nîn, bełam baştir waye dan beweda binrêt ke hełgirî mana û têgeştinêkî lawaz bełam hawkat bekełk le mafin. (bo xwêndinewey zortir leser layengirî lem řwangeye ke hemû mafekanî mirov, maf be mana û têgeyştine pitewekey nîn, biřwane Beitz 2009. Herweha, bo zanyarî leser bîrokey «mafe manîfêstîyekan» biřwane Feinberg 1973 û bo xwêndinewey basêk leser «amance maf’asayekan» biřwane Nickel 2013.)

Mafekanî mirov komełe mafêkî zorin ke be şêwazî lîsteyek le mafekan dêne amajepêkirdin. Eger kesêk qibûłî bikat ke mafî mirov heye bełam lew baweředa bêt ke take mafêke, le ḧałetêkda ke mebestî ewe bêt ke mafêkî bineřetîy derhest heye ke lîsteyek le mafe taybetekan pêk dehênêt, dekirêt ew witeyey lojîkî û dirust bêt (bo zanyarîy zortir leser řwangeyekî lem çeşne biřwane Dworkin 2011). Bełam eger mebestî ewe bêt ke tenya take mafêkî dyarîkiraw heye (bo nimûne mafî girdibûnewe û xopêşandanî aştîyane), řwangekey becdidî pêdaçûnewe û řastkirdnewey pêwîste. Hendêk le feylesûfan dakokî le lîste zor kurtekanî mafekanî mirov deken, bełam legeł emeşda fireyî û fireçeşnîy em mafaneyan qibûłe (biřwane Ignatieff 2004).

Mafekanî mirov giştigîrin. Hemû mirove zînduwekan –yaxud řenge debê biłêyn hemû kese zînduwekan– xawen mafekanî mirovin. Bo hebûnî mafekanî mirov merc nîye kesêk çeşnêkî dyarîkiraw le mirov yaxud endamî neteweye yan ayînêkî taybet bêt. Le nawerokî bîrokey giştigîrêtîda çemkî «bûnî serbexo» bedî dekirêt. Xełk xawen mafekanî mirovin, û emeyş be hîç şêweyek girêdrawî ewe nîye ke axo le řewt, exlaq yan yasay wiłat yan kultûrekeyanda mafekanî mirov bedî dekirêt yan na. Hełbet em bîrokey giştigîrêtîye çend mercêkî pêwîste. Yekem, hendêk maf, wek mafî dengidan, tenya bo hawwiłatîyan yan danîştuwanî pêgeyştû û bałẍe û tenya bo dengidan le wiłatî xoda dekar dekirêt. Duwem, dekirêt hendêk maf hełpesêrdirêt. Bo nimûne, le katî pişêwî ya agir êkî berbiław û betewjim boy heye mafî mirov bo azadîy hatuço bo maweyekî katî hełpesêrdirêt. We xałî sêyem, serincî beşêk le peymannamekanî mafekanî mirov bo mafekanî hemû xełk nîye, bełkû terkîz dexene ser mafekanî girûpgelêkî dyarîkiraw wek kemînekan, afretan, gelanî řesen û mindałan.

Mafekanî mirov here lepêşin û le ewlewyetî yekemdan. Morîs kiranton leser ew baweře bû ke mafekan mirov babetgelêkin ke «giringîy here serekîyan» heye û pêşêlkirdinyan «sûkayetîyekî qurs be dadperwerîye» (Cranston 1967: 51, 52). Ger mafekanî mirov norimgelêkî bew řadeye giring nebuwayen, neyandetwanî legeł pirs û bayexe giringekanî tirî wek seqamgîrî û asayşî neteweyî, çareyxonûsînî takekesî û neteweyî, û geşe û pêşkewtinî neteweyî û cîhanî kêberkê biken. Bełam ewey ke le ewlewyetî yekemdan bew wataye nîye ke mafekanî mirov řehan. Her wek ceymiz girîfîn dełêt, debê bew şêweye le mafekanî mirov biřwanîn ke «le hember mamełe û sazan bo çawlêpoşînyan xořagirin, bełam nek bew řadeyeş» (Griffin 2008: 77). Cige lewe, wa dyare ke le nêwan mafekanî mirovîşda cyawazî le ewlewyetda heye. Bo nimûne begşitî řwanînî ême waye ke mafî jyan giringîyekî zortirî le mafî sinûrî kesî heye; katêk em dû mafe bikewne nakokî û neguncan legeł yektirewe, ewe mafî jyane ke begşitî bayex û qursayyekî zortirî debêt.

Êstake ba bêyne ser basî çwar taybetmendî yan karkirdî tir ke dekirêt bew çwarey qiseman leser kirdin zyadyan bikeyn.

Gelo debê mafekanî mirov be misoger û řanegwêzraw pênase bikeyn? Misogerî û řanegwêzrawî bew manaye nîye ke em mafane řehan yan hergîz leber têbînî û bayexî tir pêşêl nakirdirên û piştigwê naxrên. Bełkû bew manaye dêt ke nakirêt hełgiranî em mafane, be şêwey katî yan be yekcarî û tahetayî, behoy hełsukewt û cûłanewey xirap, lêyan bêberî bibin yaxud be diłxiwazî û wîstî xoyan waz lew mafane bênin. Wa dernakewêt û řêy tênaçêt ke hemû mafekanî mirov bem mana û têgeyştine misoger û řanegwêzraw bin. Eger kesêk hem piştigîrî le mafekanî mirov bikat û hem le sepandinî zîndanîkirdin wek sizay tawanêkî ciddî, debê ewe bizanêt ke be tawanbarkirdin û sepandinî sizay dadperwerane le encamî tawanî ciddîda, dekirêt mafî azadîy hatuço û cûłey xełk be şêwey katî yaxud tahetayî hełpesêrdirêt û lêyan bisendirêtewe. Pêm waye ewende bes bêt biłêyn zor esteme mafekanî mirov le kesêk bistêndirênewe. (bo řwangeyekî behêztirî misogerî û řanegwêzrawî, biřwane Donnelly 1989 [2020] û Meyers 1985.)

Gelo debê mafekanî mirov be mafgelî lanîkemî pênase bikirdirên? Beşêk le feylesûfan em řwangeyeyan xistuwete řû ke mafekanî mirov bew pêyey ke hejmaryan zor nîye (be hemûyewe çend de mafêkin, nek sedan yan hezaran maf) û herweha qurs û zeḧmet nîn û becêhênanyan çaweřwanîyekî zor nîye, mafgelêkî lanîkemîn (biřwane Joshua Cohen 2004 û Ignatieff 2004). Řwangekeyan ewe pêşan dedat ke mafekanî mirov zortir lewey ke le peywendî legeł bedîhênanî çaktirînda bin, be mebestî xobwardin û dûrkewtinewe le xiraptirîn û çepełtirîn dařêjrawin –yaxud debê bem şêweye dabřêjrên. Hênrî şû bas lewe dekat ke mafekanî mirov lebrî ewey be şwên «hîwa û awate meznekan û aydyałe berzekanewe» bin, bew mebeste dařêjrawin ke «sinûrêkî lanîkemî bo hełsukewt û kirdarî qibûłkirawî mirov» dyarî biken (Shue 1996: ix). Katêk mafekanî mirov komełe sitandardêkî mamnawendî bin, zorbey babet û pirse yasayî û řamyarîyekan bo biřyardanî dîmukiratî le astî neteweyî û xocêyîda be kiraweyî dehêłnewe. Eme derfet û îmkanî ewe be mafekanî mirov dedat ke here lepêşîne û le ewlewyetî yekemda bin, cyawazîy gewrey kultûrî û řêkxiraweyî nêwan wiłatan beyekewe biguncênin, û boşayî û fezayekî gewre bo biřyardanî dîmukiratî le astî neteweyîda be kiraweyî bihêłnewe. Sereřay emeş, be barêkî dîkeda, lew řuwewe ke hîç řêgrî û berhełistêk le berdem em bîrokeyeda nîye ke lîsteyekî êcgar berbiław le mafekanî mirov amade bikirdirêt, mînîmałîzim yan lanîkemîbûn taybetmendîyekî pênasekerî mafekanî mirov nîye (bo agadarî le řexne lew têřwanîne ke mafekanî mirov be komełe sitandardêkî lanîkemî dezanêt, biřwane Brems 2009; Etinson forthcoming; and Raz 2010). Mînîmałîzim baştire wek řênwênîyekî normatîv seyr bikirdirêt ke pêman dełêt ke mafe nêwdewłetîyekanî mirov debê çi bin. Forme mamnawendîyekanî mînîmałîzim serinciřakêşîyekî berçawyan le qałbî řasparde û pêşnyarda heye, bełam nek wek beşêk le pênasey mafekanî mirov.

Gelo debê mafekanî mirov bew şêweye pênase bikirdirên ke hemîşe mafgelêkî exlaqî yan «řengidanewey» mafgelî exlaqîn? Ew feylesûfaney le songey felsefey exlaqewe dêne ser basî bîrdozî mafekanî mirov, hendêk car way dadenên ke mafekanî mirov debê le bineřetda mafî exlaqî bin, nek mafî yasayî. Legeł emeşda, hîç dijwazîyek leweda nîye ke xełk biłên tenya katêk biřwayan be mafekanî mirov heye ke ew mafane le astî neteweyî yaxud nêwdewłetîda wek mafgelêkî yasayî befermî binasrên. Her wek lûys hênkîn têbînîy kirduwe: «hêze syasîyekan xewş û nařêkîye felsefîye serekîyekanyan xistuwete řû û be gořînî mafe siruştîyekanî mirov bo mafe yasayye erênî û îcabîyekan, kelên û boşayî nêwan mafe siruştîyekan û mafe îcabîyekanyan piř kirduwetewe.» (Henkin 1978: 19) herweha ew boçûne le aradaye ke dekirêt mafe yasayyekanî mirov bebê geřanewey řastewxo bo her mafêkî exlaqîy mirov pasaw bidrêt (biřwane Buchanan 2013).

Gelo debê mafekanî mirov be gwêrey xizmetkirdin be çeşnêk le karkirdî syasî pênase bikirdirên? Dekirêt tyorîstêk lecyatî ewey lew songeyewe çaw le mafekanî mirov bikat ke leser çeşnêk waqî’î exlaqîy serbexo binyat nirawin, têřwanînî ewe bêt ke ew mafane normekanî mumareseyekî syasîy êcgar besûdin ke mirovekan sazyan kirdûn. Hebûnî weha řwangeyek emey lê dekewêtewe ke be corêk le bîrokey mafekanî mirov biřwanêt ke pêy wa bêt ew mafane dewrî çendîn řołî syasîy fireçeşin û cyawaz le astî neteweyî û nêwdewłetîda debînin û her bem pêyeş xizmet be parastinî berjewendîye destibecêyekanî miroyî û neteweyî deken. Em řołe syasîyane dekirêt birîtî bin le xistineřûy komełe pêwerêk bo lêkdanewe û hełsengandinî nêwdewłetî lew babete ke ḧikûmetekan çilon mamełe legeł xełkekeyan biken û herweha dyarîkirdinî ew katey ke sepandinî abłoqey abûrî yaxud destitêwerdanî serbazî řêgepêdrawe. Em řwangeye deşê bo mafe nêwdewłetîye dyarekanî mirov ke le penca sałî řabirdûda le yasa û syasetî nêwdewłetîda seryan hełdawe qibûłkiraw û guncaw bêt. Bełam mafekanî mirov tenya bo bwarî peywendîdar be çawdêrî û destitêwerdanî nêwdewłetî nîn, û dekirêt le bestênî tirî beder lemaneş, bo nimûne cîhanêk ke take dewłetêkî heye, hebin û karkirdyan hebêt. Bo nimûne bihênne ber çawtan ke berkewtinî hesarokeyekî gewre wa bikat ke nîwzîland take dewłetêk bêt ke leser zewî mawetewe. Herçende lem doxeda hîç şitêk be nawî peywendîye nêwdewłetîyekan û yasa û syasetî nêwdewłetî bûnî nabêt, bełam be diłnyayyewe dekirêt bîrokey mafekanî mirov be berdewambûnî zor řehendî mumaresey mafekanî mirov le nîwzîland her berdewam bêt û lenaw neçêt (bo agadarî le argîwmêntêkî lem çeşne, biřwane Tasioulas 2012a). We eger le heman sînaryoda derbikewêt ke çend kesêk le aysilend gyanyan derbaz buwe û zîndû mawnetewe û bebê hîç ḧikûmet û dewłetêk dejîn, nîwzîlandîyekan dezanin ke mafekanî mirov ḧukim dekat ke çilon debê legeł em kesane bicûłênewe, tenanet legeł eweda ke ew kesane bêdewłetîş bin. Bîrokey mafekanî mirov çende qûłîş řeguřîşey le yasa û řêwşiwênî nêwdewłetîda dakutabêt, nabêt be biřyar û ḧukmêkî pênaseyî û dyarîkerane yeklayî bikirêtewe û dabřêjrêt. Legeł emeşda, asayye dan beweda binêyn ke ewe mafe nêwdewłetîyekanî mirovin ke emřoke ew çeşne karkird û řołe syasîyaney ke řawiłz û beytiz řaveyan kirdûn bedî dehênin û řêge bo cêbecêbûnyan xoş deken.

2. Bûn û binçînekanî mafekanî mirov

1-2. Çilon dekirêt mafekanî mirov hebin?

Dyartirîn şêwazî bûn û derkewtinî mafekanî mirov bûnyan wek normekanî yasay neteweyî û nêwdewłetîye. Leser astî nêwdewłetîda, bûnî normekanî mafî mirov be boney ew peymannamaneweye ke ew normaneyan kirdûn be yasay nêwdewłetî. Bo nimûne, mafî mirovî qedeẍekirdinî koyletî û karî zoremlî ke le maddey 4y Konvansyonî ewrûpîy mafekanî mirov Û maddey 8y Peymanî nêwdewłetîy mafe medenî û syasîyekanda Hatuwe, her bew bonewe bûnî heye ke em peymannamane çespandûyane û dayanřişituwe. Le astî neteweyîda, normekanî mafî mirov bew hoyewe bûnyan heye ke le řêgey derkirdin û têpeřandinî yasa, biřyarî dadwerî ya dab û nerîtewe bûn be beşêk le yasay ew wiłate. Bo nimûne mafî berengarbûnewe û nehêştinî koyletî le emrîka katêk serî hełda ke le hemwarî sêzdeyemî destûrî wîlayete yekgirtuwekanî emrîkada, koyletî û karî zoremlî yasax kira. Katêk mafekan le yasay nêwdewłetîda deçespên, guncawe ke wek mafekanî mirov nawyan bênîn û basyan bikeyn; bełam katêk ew mafane le yasay neteweyîda derdeçin, zortir be mafe medenî yan destûrîyekan amajeyan pê dekeyn.

 herçende têpeřandinî mafekanî mirov le yasay neteweyî û nêwdewłetîda yek le řêgekanî serhełdan û hatne aray ew mafaneye, bełam zorêk têbînîy eweyan kirduwe ke eme take řêga nîye. Eger mafekanî mirov tenya behoy têpeřandinî yasawe bûnyan hebêt, hebûn û derkewtinyan debestirêtewe be pêşhat û gořankarîye syasîye nawxoyî û nêwdewłetîyekan. Zorbey xełk be şwên řêgeyekdan ke piştigîrî lem bîrokeye biken ke mafekanî mirov řeguřîşeyan qûłtire, û be řadeyekî kemtir le têpeřandin û çespandinî yasayî, paşko û girêdrawî biřyarekanî mirovin. Weşanêkî em řwangeye eweye ke mirovekan bew mafanewe ledayk debin, û mafekanî mirov le mirovda be şêweyek le şêwekan xomakî û zatîn (biřwane Morsink 2009). Yek lew řêgayaney ke dekirêt doxêkî normatîv be şêwey zatî le mirovekanda hebêt eweye ke xudapêdawane bêt. Řageyendirawî serbexoyî emrîka dełêt ke xełk mafe siruştîyekanî jyan, azadî û geyştin be bextewerîyan «le layen afrênerekeyanewe pêyan bexşirawe». Bepêy em boçûne, xuda, yasadanerî bała, hendêk mafî seretayî mirovî danawe.

Ew mafane katêk dekirêt bo biřyar û ḧukmî xudayî bigeřêndirênewe ke zor giştî û derhest bin (bo nimûne mafî jyan û azadî) be corêk ke bitwanîn be dirêjayî hezaran sał mêjûy mirovayetî pyadeyan bikeyn û byansepênîn, nek tenya bo sedekanî em dwayye biguncên. Bełam mafe hawçerxekanî mirov zor taybet û řûnin û bûnî damezrawe hawçerxekan wek pêşgirîmaney zorbey ew mafaneye (mafî dadgayîkirdinî dadperwerane, mafî asayşî komełayetî û mafî xwêndin çend nimûneyekin). Tenanet eger mirovekan bew mafe siruştîye xudapêdawaneş ledayk bûbin, pêwîste řûnî bikeynewe ke çilon lew mafe giştî û derhestane bem mafe dyarîkiraw û taybetane geyştûyn ke le cařname û peymanname hawçerxekanda debînrên.

Girêdanewe û geřandinewey mafekanî mirov bo ḧukmî xuda lewaneye le astî mîtafîzîkîda pêgeyekî emin û parêzrawyan pê bidat, bełam le cîhanêkî bew řadeye fireçeşnida, em têřwanîne leser erzî waqî’ ew parêzrawî û erxeyanbûneyan pê nabexşêt. Emřoke be çendîn milyar kes biřwayan be xuday ayînî kirîstyanêtî, îslam û cûlekayetî nîye. Katêk xełk baweřî be xuda nîye, ya ew core xudayey ke daner û dyarîkerî mafekane, ger bimanhewêt binemay mafekanî mirov leser bîrubaweřêkî tyolocî û xudanasane bunyat binêyn, debê sereta em xełke han bideyn û be qena’etyan bigeyenîn ke řwangeyekî xudanasaney pałpiştîker û piştřastkerewey mafekan qibûł biken. Pêdeçêt eme tenanet leweş quristir û estemtir bêt ke hanyan bideyn baweř û qena’et be mafekanî mirov bihênin. Bo amancêkî kirdeyî û piraktîkał, derkirdin û têpeřandinî yasa leser astî neteweyî û nêwdewłetîda pêge û doxêkî êcgar parêzrawtir û diłnyayîdertir berhem dehênêt.

Mafekanî mirov herweha dekirêt lew řuwewe ke beşêk le exlaqî řasteqîney mirovin, serbexo le têpeřandinî yasayîş bûnyan hebêt. Pêdeçêt hemû girûpe miroyyekan xawenî exlaq bin. Mebest le exlaq ew norme pêwîstaney akar û hełsukewte ke komełe hokar û behayekyan le pişte. Em exlaqane hełgirî komełe normêkî taybet (bo nimûne, qedeẍekirdinî kuştinî be’enqestî kesanî bêtawan) û komełe behayekî taybetin (bo nimûne, behadan be jyanî mirov). Řêgeyekî tir bo hebûnî mafekanî mirov beder le řêgey yasadanan û yasaderkirdinî xudayî û miroyî eweye ke wek komełe normêkî qibûłkiraw le nizîkey hemû exlaqe řasteqînekanî mirovda der bikewn. Bo nimûne eger nizîkey hemû girûpe miroyyekan xawenî exlaqêk bin ke hełgirî komełe normêk bêt ke kuştin qedeẍe bikat, bem şêweye ew normane detwanin mafî mirov bo jyan pêk bihênin.

Em řwangeye serinciřakêşe bełam kêşe û giriftî ciddîy heye. Egerçî qibûłkirdinî mafekanî mirov le seranserî cîhanda lem deyan sałey dwayîda zyadî kirduwe (biřwane beşî 4y em witare be nawnîşanî mafe cîhanîyekanî mirov le cîhanêkî tejî le bîrubaweř û řewtî fireçeşnida), bełam yekdengî û hawbîrîyekî exlaqîy cîhanî sebaret be mafekanî mirov le arada nîye. Cařname û peymannamekanî mafî mirov be şwên gořînî ew normanen ke le êstada le aradan, nek tenya kodengîyekî exlaqîy henûke wesif biken.

Hêşta řêgeyekî dîke bo řûnkirdinewey hokarî derkewtin û hebûnî mafekanî mirov eweye ke biłêyn em mafane le bineřetda le têřwanîne exlaqîye řasteqînekan yan pasawdirawekanda bûnyan heye. Bepêy em boçûne, emey ke biłêyn mafêkî mirov le dijî eşkencedan heye begşitî bew watayeye ke cext lewe bikeynewe ke gelêk hokarî behêz hen bo ewey qena’et bênîn ke têweglan le eşkence û encamdanî, hemîşe leřûy exlaqîyewe hełeye û pêwîste komełêk řêwşiwên bigîrête ber ke pêş be encamdan û bekarhênanî eşkence bigrêt û parêzrawî le dijî dabîn bikat. Em têřwanîne cařnamey cîhanî wek hewłêk bo formułekirdin û dařiştinî exlaqî syasîy pasawdiraw debînêt: bew wataye ke tenya hewłêk bo destnîşankirdnî kodengîyekî exlaqî nîye ke pêşwexte bûnî heye, bełkû hewłêke bo pêkhênanî kodengîyek ke bitwanrêt be komełêkî zor hokarî exlaqî û piraktîkîy pasawhełgir û qaylker piştiřast bikirêtewe û dakokîy lê bikirdirêt. Lem řêbazeda pêwîste leser ew baweře bîn ke em hokarane obcêktîvin. Be gwêrey em têřwanîne, herwek çon komełe řêgeyekî baweřpêkiraw û piştpêbestraw bo têgeyştin lew babete heye ke çilon cîhanî fîzîkî kar dekat, yaxud çi şitêk bînakan behêz, pitew û xořagir dekat, be heman şêwe komełe řêgeyekî cêy baweř heye bo ewey têbgeyn ke takekan beheq û pasawhełgirane çyan le yektir û le ḧikûmet dewêt û çaweřwanîy çî deken. Tenanet eger le êstada kodengîyek sebaret be mafekanî mirov le arada nebêt, ger bêtu mirovekan xoyan derwest be lêpirsînewey exlaqî û syasîy ciddî û be bîrêkî řûn û kirawe biken, derfetî řêkkewtinêkî eqłanî desteber debêt. Eger hokare exlaqîyekan serbexo le dařiştin û pêkhênanî miroyî bûnyan hebêt, –katêk legeł pêşgirîmane û pêşmercekanî peywest be damezrawe, kêşe û girift û serçawekanî êsta awête bikirên– detwanin komełe normêkî exlaqîy cyawaz lewaney le êstada qibûł kirawin yaxud wek yasa derkirawin pêk bihênin. Wa dyare cařnamey cîhanî řêk leser em girîmaneye deçête pêşewe (biřwane Morsink 2009).

Kêşeyekî em řwangeye eweye ke pêdeçêt bûnêk ke leser binemay hokarî baş û pasawhełgir damezrawe formêkî ta řadeyek lawaz û lerzok le bûnî mafekanî mirove. Bełam řenge bitwanîn em lawazî û lerzokîye wek kêşeyekî piraktîkî seyr bikeyn nek wek giriftêkî tyorî –wate wek şitêk seyrî bikeyn ke dekirêt be dařiştin û têpeřandinî norme yasayyekan çareser bikirêt. Baştirîn formî bûnî mafekanî mirov awêteyeke le bûnî yasayî behêz legeł ew çeşne le bûnî exlaqî ke lewewe serçawe degrêt ke hokargelêkî exlaqî û piraktîkîy behêz piştîwanî û dakokîy lê deken.

2-2. Pasawekan bo mafekanî mirov

Pasawekan bo mafekanî mirov debê komełêk xałî destipêkî pasawhełgir bo dakokî le taybetmendîye serekîyekanî mafekanî mirov destinîşan biken û řave û şîkirdinewek le řagwastin lem xałe destipêkane bo geyştin be lîsteyek le mafe taybetekan bixene řû (biřwane Nickel 2007). Cige lemeş, pasawdan be mafe nêwdewłetîyekanî mirov wa dyare pêwîstî be komełe hengawêkî zyatrîş heye (biřwane Buchanan 2013). Em mercane karî pêkhênanî pasawêkî guncaw deken be erkêkî qurs.

Hewłekanî em dwayye bo pasawdanî mafekanî mirov derkey be řûy gelêk binçîney cyawazî sersûřhêner kirduwetewe. Em binçînane birîtîn le hokargelî bemşûrane; argîwmêntigelî peywendîder (Shue 1996); bikerêtî û xudmuxtarî (Gewirth 1996; Griffin 2008); pêdawîstîye serekîyekan (D. Miller 2012); lêhatûyyekan û azadîy erênî (Gould 2004; Nussbaum 2000; and Sen 2004); gewreyî û keramet (Gilabert 2018b; Kateb 2011, Tasioulas 2015); û dadperwerî, yeksanîy dox û řêzgirtinî hawseng (Dworkin 2011; Buchanan 2013).

Seryekkewtinêkî zor le nêwan em řêbazaneda heye, bełam legeł emeşda gelêk cyawazîy giring le nêwanyanda heye ke pêdeçêt bibête hoy ewey ke encamî cyawazyan lê bikewêtewe. Bo nimûne, řêbazêk ke le çwarçêwey binçîney bikerêtî û xumuxtarîda řêk xirawe behêztir û řastewxotir le řêbazêk ke leser binçîney pêdawîstîye serekîyekanî mirovda řêk xirawe, pałpiştî û dakokî le azadîye bineřetîyekan dekat. Dekirêt pasawekan leser binemay tenya yekêk lem çeşne hokarane dařêjrabin yaxud dekirêt fireyîxwazane bin û pişt be çendêkyan bibestin. Bînînî ew řade fireçeşnîye zore le nêwan řêbaze felsefîyekanî pasawdan řenge bêhîwa û diłsardiman bikatewe (gerçî cyawazîy bîr û řa û nakokî le řêbazekanda le felsefe şitêkî asayî û bawe), bełam layene erênîyekey eweye ke ewe pêşan dedat ke lanîkem çend řêgey pasawhełgir û qaylker bo pasawdanî mafekanî mirov bûnî heye.

Pasawe felsefîyekan bo mafekanî mirov le řadey mitmanepêkirawîyek ke be lîste hawçerxekanî mafekanî mirovî debexşin legeł yektir cyawazin, her wek le Cařnamey cîhanîy mafekanî mirovda (1948) debîndirêt. Beşêk lem pasawane emekdarî bo mumaresey mafekanî hawçerxî mirov be pêwîst dezanin, le katêkda beşêkî tiryan çwarçêwegelî normatîvî taybet dexene pêşewe û le pêşîne dadenên, tenanet legeł eweşda ke ew çwarçêwane tenya detwanin hendêk le mafekanî naw lîste hawçerxekan pasaw biden.

Hewł bo bas û tawtiwêy hemû ew řêbazane erkî kitêbêkî gewreye, nek witarêkî naw însaykilopîdya. Lem witareda tenya dû lem řêbazane dexeyne ber bas: bikerêtî/xudmuxtarî û keramet.

1-2-2. Bikerêtî û xudmuxtarî

Bunyatnanî mafekanî mirov leser binemay bikerêtî û xudmuxtarîy mirov le çend deyey řabirdûda layengiranî behêzî hebuwe (Griffin 2008; Gould 2004). Pêşengêkî giringî em bware alan gêwirte. Gêwrit le kitêbî «mafekanî mirov: komełe witarêk leser pasaw û bekarberî»da (1982) amajey bewe da ke mafekanî mirov merce pêwîstekanî jyanêkin ke mirov têyda wek bikerêk bitwanêt bijyêt û çalak bêt. Wate be zimanêkî ebsitiraktî, mercekanî weha jyanêk azadî û xoşguzeranîy seretayye. Bikerêkî aqłî bemşûr ke debê azadî û xoşguzeranîy hebêt, «dawayekî bemşûraney mafî» (1982: 31) behremendibûn lemane derdebřêt. Bełam, katêk ew daway ewe dekat ke ewanî tir řêz le azadî û xoşguzeranîyekey bigirin, pêkewe ḧewanewe û guncan dexwazêt ke ewîş be heman şêwe dan be azadî û xoşguzeranîy hemû mirovekanî tir binêt û řêzî lê bigrêt. «debê be şêweyekî lojîkî eme qibûł bikat» (1982: 20) ke xełkî tirîş wek biker mafî yeksanyan bo azadî û xoşguzeranî heye. Em dû mafe ebsitirakte be tenya û beyekewe kar deken ta lîsteyek le mafe dyarîkirawtirekanî mirov lew çeşnaney zortir boman nasrawin pêk bihênin (Gewirth 1978, 1982, 1996). Argîwmêntî gêwrit edebyatêkî řexneyî gewrey lê kewtewe (biřwane Beyleveld 1991 û Boylan 1999).

Hewłêkî nwêtir bo bunyatnanî mafekanî mirov leser binemay bikerêtî û xudmuxtarî le kitêbî ceymiz girîfîn be nawnîşanî «lemeř mafekanî mirov»da (2008) debîndirêt. Girîfîn legeł ew amancey gêwrit hawbeş û hawřa nîye ke argîwmêntêkî leřûy lojîkîyewe misoger û lêderbaznebû bo mafekanî mirov bixate řû, bełam řwange giştîyekey gelêk taybetmendîy pêkhateyî serekîy hawbeşî legeł řwangey gêwrit heye. Em taybetmendîye hawbeşane birîtîn le damezrandinî pasaweke leser binemay behay bêhawtay bikerêtî û xudmuxtarî, begrîmanegirtinî hendêk le mafe ebsitiraktekan û guncandinî mafî xuşguzeranî lenaw řêbazêk ke leser binemay bikerêtîye.

Girîfîn le miştumřî êstay nêwan çemkî «exlaqî» (yan «baweřî pesnidikiraw») û syasîy mafekanî mirovda, betundî layengirî ewaneye ke mafekanî mirov wek mafgelêkî le binçînewe exlaqî debînin (bo tawtiwêy em base biřwane Liao & Etinson 2012). Bepêy řwangey girîfîn, řołî dyarîkerî ew mafane parêzgarî le twanayî û îmkanî mirov bo pêkhênan û şopandinî wênakanî jyanêkî piřbayex û şaysteye –twanayî û îmkanêk ke girîfîn her carey be zaraweyekî cyawazî wek «xudmuxtarî», «bikerêtîy normatîv» û «kesêtî» amajey pê dekat. Em twanayye bo pêkhênan, pêdaçûnewe û şopandinî wênakanî jyanêkî şayste be behayekî berz, serçaweyekî bêhawtay kerametî mirov û bem pêye binema û binçîney mafekanî mirov dadenrêt. Girîfîn leser ew baweřeye ke xełk «be řadeyekî êcgar zor, tenanet zor zyatir le bextewerîyşiman» (2008: 32 [§2.3]) beha bem twanayî û îmkane deden.

Bepêy řwangey girîfîn, «fakter û řewşe piraktîkîyekan»yiş be heman şêwe le bîçmidan û pêkhênanî mafekanî mirovda dewr debînin. Girîfîn ew fakter û řewşe piraktîkîyane be «binçîneyekî duwem»y (2008: 37–39 [§2.5]) mafekanî mirov naw debat. Ew fakter û řewşane be pêşgirtin le «larî û ladanî zor ałoz û dijwar» (2008: 37 [§2.5]), biřêk perepêdan û berfrekirdnewey mafekan bo dabînkirdinî perawêzêkî emin boyan, û řeçawkirdin û kełkiwergirtin le taybetmendî û řastîyekanî siruştî mirov û siruştî komełga, le dyakirîkirdinî řûnî sinûrî mafekanda řêpêşanderin. Bew pêye, ew erke giştîye pasawderaney girîfîn deydate pał mafekanî mirov, pałpiştî û parêzgarî le bikerêtîy normatîv û hawkat leberçawgirtinî fakter û řewşe piraktîkîyekane.

Girîfîn pêy waye ke detwanêt giştigîrêtîy mafekanî mirov be dannan bewey ke bikerêtîy normatîv çemkêkî serḧedîye şî bikatewe –wate katêk kesêk le serûy ew serḧed û aste bêt mafgelêkî tewaw yeksan legeł mirovekanî tirî heye. Ewey ke bikerêtîy kesêk ta çi řade û pileyek sertir lew aste bêt hîç giring nîye. Şitêk be nawî «pilekanî mirov bûn» (2008: 67 [§3.5]) le nêwan kesanî bałẍî şyawda nîye û hemû lew babeteda le yek řîzdan. Sereřay eme, em şêwazî mamełekirdine legeł bikerêtî, řêbaz û arasteyekî normatîve û tenya řastîyek sebaret be çemkekan nîye. Le beranberda, arasteyekî dîkeş dekirêt le gořda bêt ke ewîş řêjeyîkirdinî pişkî mafekanî mirovekan be gwêrey astî bikerêtîy normatîvyane. Eme ew řêbazeye ke le ast mindałan deygirîne ber; bem şêweye ke herçî řadey bikerêtî û berpirsyarêtîyan beriztir debêtewe, pere be mafekanîşyan dedrêt. Bo welananî mafe řêjeyyekan û bo şîkirdinewey řehende yeksanîxwazanekanî mafekanî mirov, lewane taybetmendîy ew mafane wek mafgelêkî giştigîr û yeksan ke bebê hîç cyawazî û heławardinêk hemuwan lêyan behremendin, wa dyare hendêk binçîney tirî peywendîdar be dadperwerî û yeksanî pêwîstin.

Em xałe kotayye ew pirsyare dewrûjênêt ke axo ew řêbazaney leser binemay bikerêtîn begşitî detwanin wek pêwîst guzarişt le taybetmendîy giştigîrêtî, yeksanî û dijeheławardinî mafekanî mirov biden û řeçawyan biken? Pêdeçêt ew bîrokeye ke mafekanî mirov debê bebê hîç heławardinêk řêzyan lê bigîrdirêt û biparêzrên, le bineřetî xoyda pirsêkî girêdraw be dadperwerîyewe bêt takû bikerêtî, azadî ya xoşbijêwî. Heławardin zorbey kat xesar be qurbanîyekanî degeyenêt û kosp û tegere dexate berdemyan, bełam tenanet ger bem şêweyeş nebêt hêşta beqûłî nadadperweraneye. Bo nimûne, pêdeçêt ew mafaney mirov ke beřûnî amaje be heqdestî dadperwerane û wergirtinî biřepareyekî yeksan bo karêkî yeksan deken (maddekanî 3 û 7.1y peymanî nêwdewłetîy mafe abûrî, komełayetî û kultûrîyekan) zor zyatir peywest be dadperwerîyewe bin tawekû bikerêtî, azadî û xoşbijêwîyewe –betaybet ke ew mafaney mirov ke lemeř heqdestêkin ke astêkî guncawî jyanêkî şayste misoger û dabîn deken, zor car be cya amajeyan pê dekirêt (madey 7.2y peymanî nêwdewłetîy mafe abûrî, komełayetî û kultûrîyekan).

2-2-2. Keramet

Zorbey cařname û peymannamekanî mafekanî mirov kerametî miroyî be binçîneyekî mafekanî mirov dadenên. Le çend deyey řabirdûda gelêk kitêb û witar bo layengirî û dakokî le řêbaze kerametgerayanekan bo pasawdanî mafekanî mirov biław kirawnetewe (bo nimûne Gilabert 2018b; Kateb 2014; McCrudden 2013 û ew witare zoraney têydaye; Tasioulas 2015; Waldron 2012 and 2015). Herweha řexnegrêkî zorîş le dijî nûsîwyane, ke birîtîn le Den Hartogh 2014; Etinson 2020; Green 2010; Macklin 2003; Rosen 2012; û Sangiovanni 2017.

Çemkêkî karay kerametî miroyî deşê lanîkem sê beş le xo bigrêt. Yekemyan le siruştî kerametî miroyî dedwêt, bo nimûne dyarîy dekat ke axo keramet çeşnêk beha, pêge û pilewpaye yaxud řewştiberzîye (biřwane Rosen 2012). Duwemyan binçînekanî kerametî miroyî şî dekatewe –emey ke boçî yaxud behoy kam twanayî yan taybetmendîye hawbeşane hemûman ew çeşne kerameteman heye ke le hengaw û xałî yekemda bas kira. Sêyemîn û dwayîn beş degeřêtewe ser pirsî pêdawîstîye piraktîkîyekanî kerametî miroyî û ewey ke çi babetêk be konkirîtî le peywendî legeł «řêzgirtin» lêy têwe deglêt û dête arawe. (bo bas û řaveyekî berbiławtir lem peywendîyeda biřwane witarî Keramet Lem însaykilopîdyaye.)

Têgeyştin û têřwanînêkî ke zorbey kat bo kerametî miroyîman heye birîtîye le bayex yan pêgeyekî taybet ke hemû mirovekan, be pêçewaney gyanleberekanî tir, têyda hawbeşin (bo nimûne biřwane Kateb 2011). Detwanîn em têgeyştine «bîrdozî bayexî taybet» naw binêyn. Hewłekan bo dabînkirdinî bestênekanî şirove û lêkdanewey guncawî bîrdozî bayexî taybet, yek yan çend taybetmendîyekî piřbayex dyarî deken ke hemû mirovekan têyanda hawbeşin û gyanleberanî beder le mirov zorîneyan xawenî ew taybetmendîyane nîn yan ger heşyanbêt le astêkî zor nizmitir heyane. Ew taybetmendîye piřbayexaney ke destinîşan kirawin boy heye carêkî tir pêwîst bêt dewrî «çemkigelî serḧedî» bibînîn, be corêk ke xełk dekirêt bebê ledestidan, kembûnewe yan zorbûnî kerametî miroyyan be berawird legeł mirovekanî tir, leweda ke ta çende û çi řadeyek lew taybetmendî yan twanayye behremendin legeł yek cyawaz bin. Hîç nebêt, kerametî miroyî biřyare aydyayekî betewawetî yeksanîxwazane bêt. Pałêwrawe guncawekanî em core binçînane dekirêt bo nimûne birîtî bin le twanayye exlaqîyekan (bo têgeyştin û şopandinî beha û norme exlaqîyekan û bîrkirdinewe û cûłanewe be gwêreyan); bîrkirdinewe, xeyałkirdin û eqłanyet; xo’agayî û twanayî řaman û têfkirîn; bekarhênanî ziman û teknolojyay ałoz û estem.

 yek le nîgeranîyekanî ke le hember bîrdozî bayexî taybet le aradaye bo taybetmendîy xohełkêşan û xoberznirxandnî mirov degeřêtewe. Her boye katêk ke îd’ay ewe dekeyn ke êmey mirov bayexî taybetman heye lewaneye hełe û çewtî û xewşekanman pasaw bideyn û çawyan beserda daxeyn –yek lew çewtîyane twanayî yekcar zorî mirov bo xirapeye, ke yekbîn le hełsukewtî berdewamman le ast mirovekanî tir û gyanleberekanî tirî beder le mirov debîndirêt (Rosen 2013). Nîgeranîyekanî tirî zor peywendîdar bemey pêşû ke ta dêt berçawtir û zeqtirîş debêt emeye ke bîrdozî bayexî taybet corperistaneye, wate be şêweyekî xoserane û sereřoyane berjewendî, pêge û dox û/yan behay mirov le serûy berjewendî, pêge û dox û/yan behay gyanleberekanî tirî beder le mirov dadenêyn (Kymlicka 2018; Meyer 2001). Le çwarçêwey em nîgeranîye becêyane, pêwîste bigutrêt ke piştigîrîkirdin û baweřhebûn be kerametî miroyî nabêt be corêk bêt ke xesar û zyan be gyanleberekanî tirî beder le mirov bigeyenêt; dekirêt hawkat ke pêdagrî leser kerametî mirovî be’awez dekeynewe, cext leser kerametî yeksan bo corekanî tir û formekanî tirî jyanîş bikeynewe (Etinson 2020; Gilabert 2018b). Bîrdozî bayexî taybet arezûmendaneye û tenya beşêk le tyorîstekan layengirî û dakokîy lê deken.

Erk ya lojîkî řêzgirtin le kerametî miroyî çi nêrîn, hełwêst, hengaw, řêçke û mafgelêk be dway xoyda dênête kayewe? We gelo mafekanî mirov lenaw ew lêkewtanedan? Wełameke lanîkem ta řadeyek bende bewewe ke ême pêman waye kerametî miroyî çîye. Eger corêk řewştiberzîye ke le hemû mirovekanda heye yan dekirêt hebêt, ewa pêdawîstîye kirdeyyekanî birîtî debin le komełe babetêkî wek pyahełdan û/yan pesnidanî ew kesane ke xawenînî, û herweha lewaneye perepêdan yan çandinî xuwe «kerametgerayanekanî» kesayetî û karekterî mirov xoy. Eger be pêçewanewe, kerametî miroyî corêk beha yan bayexe (herwek têřwanîne benawbangekey îmanwêl kanit bo keramet wek behayek «le serûy hemû nirxêk» Kant 1785/1996: 43), lew ḧałeteda hokar û pasawî guncawman bo parêzgarî lêkirdin, birewpêdan, řagirtin û parastin, berziřagirtin, geřandinewe û sazkirdinewe û řenge tenanet bewpeřî xoy geyandinîman, eger dest bidat, debêt. Mafî mirov bo jyan û helumerce maddîyekanî berhemêkî şihûdîy em xwêndinewe û têgeyştine le kerametî miroyye. Le layekî dîkewe, eger wek doxêkî yasayî (Waldron 2012 and 2015), exlaqî (Gilabert 2018b; Lee & George 2008) yan komełayetî (Etinson 2020; Killmister 2020) xwêndinewe bo kerametî miroyî bikeyn, ewa erkekanî «řêzgirtin» be şêweyekî siruştîtir be dwayda dên.

Hîçkam lem bijardane gořepaneke qorx nakat û ber lewanî tir nagrêt. Le bineřetda kerametî miroyî detwanêt amaje be hemû em şitane bêt: beha, pêge û dox, û řewştiberzî. Bełam eger kerametî miroyî, mafekanî mirovî lê bikewêtewe, ewe girêdrawe bemey ke řêk çilon le pêdawîstîye kirdeyyekanî lejêr řoşnayî siruşt û binçînekanî têdegeyn. Em lêkdanewe kirdeyye kerestey karî têgeyştinêk le kerametî miroyye. Derencamî eme zorbey kat yek yan çend binema û řêkarî giştîye: bo nimûne, sûknekirdin û be kem nezanîn, qet wek keriste û amrazêk çaw le kesanî tir nekeyn û awa legełyan necûłêynewe, cûłanewey becê û řewa legeł kesanî tir, xoparastin le tundutîjî û zebruzengî qûł, řêzgirtin le xudmuxtarî û hitid. Asoy bunyatnanî mafekanî mirov leser binemay kerametî miroyî lem serdem û qonaẍeda berewřûy gelêk asteng û ałingarîy giring buwetewe. Wek le basî pêşûman sebaret bew řêbazaney leser binçîney bikerêtî dařêjrawin bînîman, herçî binemayekî kerametgerayane taybettir û taqanetir bêt, kemtir dekirêt wek binçîneyekî giştigîr û giştilayene bo lîste sitandardekanî mafekanî mirov be hemû fireçeşnîy xoyanewe ḧisêbî leser bikirdirêt. Le layekî dîkewe, komełeyekî fireyîgerayaney binema binçîneyyekan, kerametî miroyî dekate serçaweyekî baştir bo mafekanî mirov, bełam řûn nîye ke bem kare tenya nawerokî amajeyî û nařastewxoy şî dekeynewe yaxud behakan û normekanî tir dehênîne nawewe ta bware nadyarekey piř bikeynewe. Emeş ew egere behêz dekat ke behakan û normekanî wekû geşe û pêşxistinî xoşbijêwîy mirov; bikerêtî/xudmuxtarî; û dadperwerî ta řadeyek le pêkhênanî aydyay kerametî miroyîda dewr bibînin, nek pêçewanekey ke ew beha û normane le kerametî miroyî serçawe bigirin (biřwane Macklin 2003).

3. Kam mafane mafekanî mirovin?

Lem beşeda leser ew pirsyare dedwêyn ke kam mafane le lîstey mafekanî mirovda cê degirin. Lîstey mafekanî cařnamey cîhanî ke gelêkîş karîger buwe û cêy xoy kirduwetewe le şeş taqim pêk dêt:

1. Mafe emnîyekan ke mirovekan le hember kuştin, eşkence û cînosayd deparêzin;

2. Mafekanî řêkarî yasayî ke mirovekan le hember sizay heřemekî û bêserubere û leřadebeder bezebir û tundutîj deparêzêt û pêwîstîy dadgayîkirdinî dadperwerane û be’aşkira bo ewaney be encamdanî tawan tometbar kirawin dênête arawe;

3. Mafekanî peywest be azadî ke azadîye bineřetîyekanî mirov le bwarekanî wek bîrubaweř, řaderbiřîn, endambûn û pêkhênanî komeł û řêkxirawe, û bizûtnewe deparêzin;

4. Mafe syasîyekan ke azadîy xełk bo be beşdarîkirdin le syaset le řêgey endambûn û pêkhênanî komeł û řêkxirawe, nařezayî derbiřîn, xopêşandan, dengidan û řaje le fermange ḧikûmîyekan deparêzin;

5. Mafekanî peywest be yeksanî ke hawwiłatêtîy yeksan, yeksanî le berdem yasa û řizgarî le heławardin gerentî û misoger deken; û

6. Mafe abûrî û komełayetîyekan ke leser ḧikûmetekan wacb deken ke koyletî û karî zoremlî yasax biken, helumercî karkirdinî parêzraw û emin biřexsênin û ew diłnyayye biden ke kar, perwerde, xizmetguzarîy tendirustî û astêkî şyawî jyan bo hemuwan dabîn debêt û destyan pê řadegat.

 taqmî ḧewtemîş ke mafekanî kemîne û girûpekane be peymannamekanî dwatir hate arawe. Em taqme le mafekanî mirov afretan, kemîne řegezî û etnîkîyekan, gelanî řesen, mindałan, kirêkaranî koçber û kem’endaman deparêzin. Em lîste le mafekanî mirov leřûy pêwdangîyewe fireçeşin derdekewêt: ew babet û pirsaney ke deperjête seryan birîtîn le asayş, azadî, dadperwerî, yeksanî le berdem yasa, destřageyştin be kar û helumercî guncawî karkirdin, hełsukewtî leřadebeder zordarane û diřindane, û beşdarîy syasî.

Sereřay ew lîste berbiławey serewe, hemû pirsêkî bwarî dadperwerîy komełayetî û ḧukmiřanîy jîrane babetêkî mafî miroyî nîye. Bo nimûne, dekirêt wiłatêk bebê ewey hîç mafêkî mirovî pêşêl kirdibêt, hejmarêkî leřadebeder parêzerî hebêt yaxud beřadey pêwîst bo xwêndinî bałay dway bekaloryos teyar nebêt û helumercî neguncandibêt. Biřyardan leser ewey ke kam pêwdangane debê be mafekanî mirov dabnidirên, babetêkî beřastî qurse. We guşarêkî berdewamîş le aradaye ke pere be lîstekanî mafekanî mirov bidrêt û berbiławtir bikirdirên be corêk ke bwargelî nwêş bigirne xo. Zorbey bizave syasîyekan gerekyane nîgeranî û pirse serekîyekanyan wek mijarî mafî miroyî polên biken, çunke eme wa dekat ew pirs û nîgeranîyaneyan leser astî nêwdewłetîda berbiław û cemawerî bibnewe û birew û řewayyan pê bidrêt. Der’encamêkî řêtêçûy emeş «heławsanî mafekanî mirov», wate dabezînî bayex û behay mafekanî mirov le akamî berhemhênanî gelêk mafî mirovî neşyaw û nařêke, řêk hawşêwey heławsan û bênirxbûnî dirawî wiłatêk le akamî çapî neguncawî pare. (biřwane Cranston 1973; Orend 2002; Wellman 1995; Griffin 2008).

Yekêk le řêgakanî pêşgirtin le heławsanî mafekan şopandinî kiranistone ke pêdagrî leser ewe dekat ke mafekanî mirov tenya serukaryan legeł çake, parastin û azadîye êcgar giringekan heye. Řêgayekî tir emeye ke çend taqîkarîy pasawderane bo mafe taybetekanî mirov bisepênîn. Bo nimûne, dekirêt pêwîst bêt ke mafêkî pêşnyarkirawî mirov netenê parêzgarî le hendêk çakey zor giring bikat, bełkû le hember yek yan çend heřeşeyekî siruştî û ciddî bo ser em çakeyeş wełamder bêt (Dershowitz 2004; Donnelly 1989 [2003]; Shue 1996; Talbott 2005), û ew erk û berpirsyarêtîyaney ke deyanxate estoy řaspardekirawan û erkhełgran debê pasawhełgir bin û le řadey pêwîst gewretir nebin, û le zorbey wiłatanî cîhan meyser bin û bikirêt cêbecê bikirdirên (bo babetî meyserbûn û destidan biřwane Gheaus 2022; Gilabert 2009; Nickel 2007; and Richards 2023). Em řêkare be çend taqîkarî pêş be heławsanî mafekanî degrêt, nek tenya taqîkirdineweyekî serekî.

Le biřyardan leser emey ke kam pêwdangane debê be mafî mirov řeçaw bikirdirên, boy heye norimgelêkî yan le řadey pêwîst kemtir yaxud zortir bixeyne naw bełgename nêwdewłetîyekanî wek cařnamey cîhanî û konvansyonî ewrûpî. Her kat bew arasteyeda hengaw binêyn ke dařiştinî lîsteyek le mafe giringekan pirsêkî nwêye ke pêştir hîçkat neperjawnete serî, û herweha hîç eqłimendî û ḧîkmetêkî kirdeyî lew mafe hełbijardaney çûnete naw bełgename mêjûyyekanewe nadozrête û bûnî nîye, dekewînî dawî ew hełeye ke pêwdangêkî kemtir le řadey pêwîst be mafî mirov dyarî bikeyn û lîstekeman kemayesîy têda bêt. Le beranberda, her kat way danêyn ke em bełgenamane hemû ew şitaneman pê dełên ke pêwîste lemeř mafekanî mirov bizanîn, dekewîne dawî zor têgirtinewe û pêwdangelêkî zortir le pêwîst dexeyne lîstey mafekanî mirovewe. Em řêbaze çeşnêk binajoxwazî le xo degrêt: leser ew baweřeye ke hebûnî mafêk le lîstey fermîy mafekanî mirovda, pêge û doxî wek mafêkî mirov yeklayî dekatewe («hemû ewey ke pêwîste bîzanim lem kitêbeda hatuwe»). Bełam pirosey destnîşankirdnî mafekanî mirov le netewe yekgirtuwekan û şwênekanî tirda piroseyekî syasî bû ke kemayesî û kemukûřîyekî zorî têda bû. Esteme bitwanîn bîselmênîn ke dîplomatkare nêwdewłetîyekan detwanin biřwapêkirawtirîn řêpîşander bo dyarîkirdinî mafekanî mirov bin. Cige lemeş, tenanet eger pesindkirdnî peymannameyek le layen zorbey wiłatan bitwanêt em pirsyare yeklayî bikatewe ke axo mafêkî dyarîkiraw mafêkî mirov le çwarçêwey yasay nêwdewłetîye, ewa weha peymannameyek natwanêt qursayî û pitewîy ew mafe yeklayî bikatewe. Peymannameke lewaneye bangeşey ewe bikat ke ew mafe gelêk bełge û hoy pitew û giringî le pişte, bełam tenya îd’ay peymannameke xoy natwanêt ew mafe piştiřast bikatewe û pasawî bidat. Eger peymannameyekî nêwdewłetî mafî serdanîkirdinî be belaşî parke neteweyyekan wek mafêkî mirov têpeřênêt, pesindkirdnî peymannameke wa dekat destpêřageyştinî azad be parke neteweyyekan bibêt be mafêkî mirov le çwarçêwey yasay nêwdewłetîda, bełam zor esteme qena’etman pê bihênêt ke destpêřageyştin be parkî neteweyî bew řadeye giringe ke bibêt be mafêkî řasteqîne û řesenî mirov.

1-3. Mafe medenî û syasîyekan

Mafe medenî û syasîyekan taqmêk le mafekanî mirovin ke kemtirîn munaqeşe û miştumřyan lesere. Em mafane behoy menşûre mêjûyyekanî mafekan, bo nimûne cařnamey feřensîy mafekanî mirov û hawwiłatî (1789) û menşûrî mafekanî wîlayete yekgirtuwekanî emrîka (1791, be hemwarekanî dwatryewe) bo ême nasrawin. Serçawe hawçerxekanî em mafane birîtîn le 21 maddey yekemî cařnamey cîhanî, û peymannamekanî wek konvansyonî ewrûpî, peymanî nêwdewłetîy mafe medenî û syasîyekan, konvansyonî emrîkîy mafekanî mirov, û menşûrî efrîqîy mafekanî mirov û gel. Hendêk lew gełałe û dařiştinaney derxerî ew mafanen lêreda dehênîn:

«hemû kes mafî azadîy bîrkirdinewe û řaderbiřînî heye. Em mafe azadîy geřan û lêkołîn, wergirtin û geyandinî zanyarî û bîroke û aydyakan le her çeşnêk bin û bebê gwêdan be sinûrekan degrêtewe, ca çi be şêwey zarekî yan be nûsîn, yan be çap, yan le şêwey hunerda yaxud her řêga û keresteyekî tir bêt ke xoy dexwazêt.» (konvansyonî emrîkîy mafekanî mirov, maddey 13-1)

«hemû kes mafî azadîy girdibûnewe û xopêşandanî aştîyane û azadîy endambûn û pêkhênanî komeł û řêkxirawe legeł kesanî tir, bo nimûne mafî pêkhênan û peywestibûn be sendîka û yekêtîy pîşeyyewe bo parastinî berjewendîyekanî heye.» (konvansyonî ewrûpî, maddey 11)

«hîç kes nabêt bikewête ber destitêwerdanî sereřoyane yan nayasayî bo ser sinûrî kesî, xêzan, mał yaxud peywendî û namegořînewekanî, û herweha ber hêrş û pelamarî nayasayî bo ser şeref, abřû û nawbangyewe. Hemû kes mafî ewey heye le hember weha destitêwerdan û pelamargelêk le parêzrawbûn le layen yasawe behremend bibêt.» (peymanî nêwdewłetîy mafe medenî û syasîyekan, maddey 17)

Zorbey mafe medenî û syasîyekan řeha nîn –dekirêt hendêk car behoy serinc û babetî tirewe çawpoşî û serpêçîyan lê bikirdirêt. Bo nimûne, dekirêt mafî azadîy cûłe û hatuço be mafî xawendarêtîy giştî û kesî, be ferman û řaspardey pêşgîrane le peywendî legeł tundutîjîy nawxoyîda, û be sizay yasayyewe sinûrdar bikirdirêt. Cige lemeş, dway karesatêkî wek bahoz yan bûmelerze zor car cûłe û hatuçoy azadane be şêweyekî guncaw řadegîrêt ta ew kesaney kunickołn û xo têhełdequtênin le doxeke bedûr bigirin, řêgey dest pêřageyştin û xizmetguzarîy otombêl û amêrekanî tirî firyaguzarî bidrêt, û herweha pêş be tałan û dizî bigîrêt. Peymanî nêwdewłetîy mafe medenî û syasîyekan řêge be hełpesardinî zorbey mafekan le katî «barî na’asayî giştî ke jyanî netewe dexate ber metirsî û heřeşewe» dedat (maddey 4y peymanî nêwdewłetîy mafe medenî û syasîyekan). Bełam be hîç şêweyek řêge be hełpesardinî beşêk le mafekan nadat, lewaneş dekirêt amaje bikeyn be mafî jyan, qedeẍekirdinî eşkence, qedeẍekirdinî koyletî, qedeẍekirdinî sepandinî yasakanî tawan bo ew kirdewaney ber le derçûnî yasake encam dirawin, û azadîy bîrkirdinewe û ayîn.

2-3. Mafe abûrî û komełayetîyekan

Cařnamey cîhanî komełêk mafî abûrî û komełayetî (“ESRs”) le xo degrêt ke bas le babetekanî wek perwerde, xorak, xizmetguzarîy tendirustî û kar û damezran deken. Legełxistin û hênanî ew mafane lem cařnameyeda axêzgey miştumiř û munaqeşeyekî zor buwe (biřwane Beetham 1995). Konvansyonî ewrûpî cêy bo ew mafane nekirdewe (herçende dwatir hemwar kirayewe û mafî xwêndin û perwerdey têda guncêndira). Lebrî emeş, mafe abûrî û komełayetîyekan xirane naw peymannameyekî cyawazewe ke ewîş menşûrî komełayetîy ewrûpa bû. Katêk netewe yekgirtuwekan destî kird be guncandinî mafekanî naw cařnamey cîhanî le yasay nêwdewłetîda, heman řêçkey girte ber û mafe abûrî û komełayetîyekanî le peymannameyekî cuda lewey taybet be mafe medenî û syasîyekan bû hêna. Em peymannameye ke nawyan na peymanî nêwdewłetîy mafe abûrî, komełayetî û kultûrîyekan (ICESCR, 1966) wek maf hełsukewtî legeł em sitandardaneda dekird –hełbet mafgelêk ke debê wirde wirde bedî bihênrên.

Ew mafaney le peymanî nêwdewłetîy mafe abûrî, komełayetî û kultûrîyekanda cê degirin birîtîn le: řizgarî le koyletî û karî zoremlî; dahat û xizmetguzarîyekanî wek pêwîst bo dabînbûnî xorak, aw, ciluberg û şwênî nîştecêbûn; helumerc û xizmetguzarîye seretayyekanî tendirustî; perwerdey giştîy bexořayî; azadîy karkirdin; îmkanî hełbijardinî pîşe û hebûnî derfetî guncaw û wek pêwîst bo damezranî bedahat; heqdestî dadperwerane û helumercî diłnyay karkirdin; asayşî komełayetî; yeksanî bo afretan le şwênî karda, lewaneş heqdestî yeksan bo karî yeksan; azadîy pêkhênanî sendîka û yekêtîy pîşeyî û azadîy mangirtin; parastin û piştigîrîy taybet bo daykan û mindałan; pişûdan, ḧesanewe û katî betałîy wek pêwîst; û nebûnî heławardin û cyakarî le řêzgirtin, parastin, bedîhênan û cêbecêkirdinî em mafane. Leřûy beha û norimgelî bineřetîyewe, hendêk lem mafane xoşbijêwî-tewerin, hendêkî tiryan dadperwerî-tewerin, û hendêkî tirîşyan azadî-tewerin (Nickel 2022b).

Maddey 2.1y peymanî nêwdewłetîy mafe abûrî, komełayetî û kultûrîyekan řûnî dekatewe ke heryek le layenekan çi şitêk we esto degrêt ke sebaret bem lîste cêbecêy bikat û becêy bihênêt, wate «hełgirtinî ew hengawaney ke be cya û le řêgey yarmetî û hawkarîy nêwdewłetî... Bo bewpeřî xoy geyandinî serçawekanî berdestî be amancî desteberkirdinî hengaw be hengawî bedîhatnî tewawetîy ew mafaney ke lem peymaneda befermî nasrawin û danyan pêda nirawe». Le beranberda, peymanî medenî û syasî eme dexate estoy wajokeranî û derwestyan dekat ke destibecê gwêřayełî bin û becêy bihênin, bew manaye ke «řêz lew mafane bigirin ke lem peymaneda danyan pêda nirawe û befermî nasrawin û sebaret bem mafane diłnyayî be hemû takekanî naw xakekeyan biden» (maddey 2.1y peymanî nêwdewłetîy mafe medenî û syasîyekan). Cyawazîy nêwan ew dû aste le we’estoxsitin û derwestîye way kirduwe hendêk kes gumanyan hebêt ke mafe abûrî û komełayetîyekan beřastî amanc û mafgelêkî xawen beha û bayexin. Eger em sitandardane wek erkigelêk mamełeyan legeł bikirabaye ke debû destibecê û bê emla û ewla milkeçyan bin û becêyan bihênin, be diłnyayyewe zorbey wiłatan neyandetwanî cêbecêyan biken û be pêşêlkerî ew mafane le qełem dedran.

Zorbey car be argîwmêntigelî pêkbestinewe bergirî û dakokî le mafe abûrî û komełayetîyekan dekirdirêt ke têyanda bangeşey ewe dekirdirêt ke em mafane pałpişt û piştîwanî zor pêwîst bo bedîhatnî mafe medenî û syasîyekanin. Em řêçkeye leřûy felsefîyewe bo yekem car le layen hênrî şuwewe gełałe û bas kirawe. Hênrî şû leser ew baweře bû ke asayş û guzeranî jyan dû xałî zor pêwîst û ḧaşahełnegir bo bedîhatnî tewawetîy mafekanî tirin, be corêk ke her kesêk ke piştigîrî le bedîhatnî her mafêkî tir bikat debê piştigîrî le mafe abûrî û komełayetîyekanîş bikat (Shue 1980; bo şirove û hełsengandinî řexnegraney argîwmêntekanî pêkbestinewe biřwane Nickel 2007, 2016, and 2022a).

Gelo ew berjewendîye miroyyaney mafe abûrî û komełayetîyekan parêzgarîyan lê deken be řadey pêwîst giringin? Morîs kiraniston be amajekirdin bewey ke ew mafane be şêweyekî serekî le peywendî legeł babet û pirisgelêkî wek pişûy bê kemkirdinewey mûçen, ke berjewendîyekî miroyî qûł û cîhandagir têyanda nabîndirêt, dijayetîy mafe abûrî û komełayetîyekanî dekird (Cranston 1967, 1973; ewaney ke dijayetîy mafe abûrî û komełayetîyekanyan kirduwe û le hemberyan westawnetewe birîtîn le Beetham 1995, Howard 1983 û Nickel 2007). Bełam em têřwanîne ke zorbey mafe abûrî û komełayetîyekan tenya peywest be berjewendîye řûkeşî û nagiringekanin zor dûre le řastî. Dû nimûne leberçaw bigirin: mafî hebûnî astêkî guncawî jyan û mafî perwerdey giştîy bexořayî. Yekemyan dawa le ḧikûmetekan dekat ke be sextî kar biken bo çareserkirdin û qerebûkirdinewey nehametî û xirapey berbiław û ciddî wek hejarîy řijd, birsêtî, qatuqřî, bedxorakî û nezanî. Giringîy xorak û helumerce maddîye seretayyekanî tirî jyan le kes dapoşraw nîye. Em kałayane bo twanayî jyan, karkirdin û geşekirdinî mirov zor giring û gewherîn. Bebê destřageyştinî bepêy pêwîst û guncaw bem kałayane, berjewendîyekanî mirov le jyan, tendirustî û azadîda dekewne ber metirsî û heřeşewe û egerî nexoşîy qurs û mirdin dête arawe. Nebûnî derfetî xwêndin û perwerde zorbey kat twanayî xełk bo beşdarîy tewaw, kara û çalakane le jyanî syasî û abûrîy qezakeyanda sinûrdar û bertesk dekatewe (hem be şêweyekî řeha û hem be berawird).

Gelo mafe abûrî û komełayetîyekan zor qursin? Yekêkî tir le řehendekanî berhełistî legeł mafe abûrî û komełayetîyekan eweye ke erkêkî zor qurs dexene estoy erkhełgranyan. Misoger û dabînkirdinî perwerdey seretayî û astêkî lanîkemîy helumerce maddîyekan bo hemuwan zor giran dekewêt. Be berdewamî bangeşey ewe kirdin ke mafe abûrî û komełayetîyekan zor qursin derî dexat ke em mafane be şêweyekî berçaw le mafekanî peywest be azadî quristir û girantirin. Bełam way danên ke wek binemayek bo berawridkirdin, mafekanî peywest be azadî wek azadîy geyandin, endambûn û pêkhênanî komeł û řêkxirawe û cûłe û hatuço leberçaw bigrîn. Em mafaneş debê le layen ḧikûmetekanewe hem řêzyan lê bigîrdirêt û hem parêzgarîyan lê bikirdirêt. We ta katêk ke xełk asayş û mafî řêkarî yasayyan nebêt nakirêt le babet behremendibûnyan le azadîyekanî wek emane wek pêwîst diłnya û piştigerm bin. Bem pêye wa dyare têçûy azadî têçûy yasa û dadperwerîy tawanîş le xo degrêt. Katêk lem songeyewe çaw le babeteke dekeyn debînîn ke mafekanî peywest be azadî zor girantirin û têçûy zoryan heye.

Cige leweş, be şêweyekî giştî pêwîst nakat wa bîr le mafe abûrî û komełayetîyekan bikeynewe ke ew mafane ew kałayaney deyanparêzin sakar û belaş be hemû kesyan deden û boyan dabîn deken. Eger hemuwan besadeyî ew şitaneyan bexořayî pê bidrêt, řenge gerentîkirdinî şitanêkî wek xorak û xanûbere be řadeyek giran û piřtêçû bêt ke le twana beder bêt û berhemhênî lawaz bikat. Dekirêt sîstemêkî seqamgîrî mafe abûrî û komełayetîyekan wa bikat xełk xoyan le řêgey karkirdinewe ew kałayane bo xoyan û xêzanekeyan dabîn biken, be mercêk ke derfet, perwerde û jêrxanî pêwîstyan bo terxan bikirdirêt. Katêk ḧikûmet mafe abûrî û komełayetîyekan řadepeřênêt diłnyayî desteberbûn (yaxud «destpêřageyştinî parêzraw û misoger») dête kayewe û ḧikûmet lêy berpirsyare, bełam sereřay emeş, zorbey kat pêwîst nîye ḧikûmet erkî dabînkirdinî řastewxoy ew pêdawîstîyaney bo hemuwan leser şan bêt, bełkû ḧikûmet tenya le beşêkî kemî ḧałetekanda û hendêk helumercî taybetda řastewxo dest be dabînkirdinî em kała pêwîstane dekat.

Tenanet ew wiłataneş ke mafe abûrî û komełayetîyekan qibûł naken û řayannapeřênin, debê be şêweyek le şêwekan têçuwekanî teyarkirdinî çawledestan û bêderetanan le xo bigirin, çunke pênaçêt ew wiłataneş qibûłî biken ke řêge be birsêtî û bêmałuḧałîy beşêkî berçawî danîştuwanyan bidrêt. Eger ḧikûmet xorak, ciluberg û şwênî nîştecêbûn bo ew beşe le xełk dabîn nekat ke natwanin xoyan bo xoyanî dabîn biken, ewa xêzanekan, hawřêyan û komełekan ew erkeyan dekewête ser şan. Tenya le nizîkey em set sałey řabirdûdaye ke ew mafe abûrî û komełayetîyaney ḧikûmet piştigîrî û cêbecêyan dekat, beşêkî berçaw le erkî teyarkirdinî beşî hejar û çawledestî komełgeyan girtuwete esto. Bacî peywest be mafe abûrî û komełayetîyekan twanîwyetî bibête cêgrewey ta řadeyek le erke qursekanî tir, ke mebest ew erkaneye ke xêzanekan û komełekan bo lalêdanewe û betengeweçûnî guncaw bo bêkaran, nexoşan, kem’endaman û besałaçuwan leser şanyan bû. Her boye katêk demanhewêt biřyar bideyn ke axo mafe abûrî û komełayetîyekan cêbecê bikeyn û řayanpeřênîn yaxud yan, babeteke nageřêtewe ser ew biřyare ke axo ew erkane bigrîne esto yaxud lêyan derçîn, bełkû babeteke biřyar leser emeye ke gelo demanhewêt her sûr bîn leser ewey ke betewawî pişt be sîstemgelî dabînkirdin û teyarkirdinî nafermî bibestîn ke hawkarîyekan be şêwazêkî zor nařêk dabeş deken û têçuwekanyan zor be nayeksanî beser xêzanekan, hawřêyan û komełekan biław dekirêtewe.

 gelo dekirêt mafe abûrî û komełayetîyekan le seranserî cîhanda cêbecê bikirdirên? Layenêkî tirî dijwestan le hember mafe abûrî û komełayetîyekan ew bangeşeyeye ke dełêt ew mafane le zorbey wiłatanda dest naden û cêbecê nakirdirên (lemeř meyserbûn û destidan biřwane Gheaus 2013, Gilabert 2009, and Nickel 2007). Desteberkirdinî gerentîy bijêwî jyan û guzeran, hełgirtinî komełe hengawêk bo parastin û geřandinewey tendirustîy xełk û herweha perwerde giran dekewêt. Zorêk le ḧikûmetekan le katêkda ke gelêk berpirsyarêtîy giringî tiryan heye û bewanewe serqałn, natwanin em gerentîyane dabîn biken. Mafekan serçawey efsûnawîy pêdan û dabînkirdin nîn (Holmes & Sunstein 1999). Herwek pêştir bînîman, peymanî mafe abûrî û komełayetîyekan be geřanewe bo řapeřandinî bere bere û hengaw be hengawî mafekan mamełey legeł pirsî destidan û meyserbûn kird, ke be watay řapeřandinêk bû be gwêrey serçawe darayyekan û serçawekanî dîke û emey ke çende bwaryan deřexsand. Bełam gelo em têřwanîne bo řapeřandin mafe abûrî û komełayetîyekanî kird be amanicgelêk ke le ewlewyetda bin? We ger twanî em pêgeyeyan pê bidat, eme şitêkî xirape?

Ew sitandardane le řadey twanayyekanî zorbey řaspardekiraw û arastekirawanyan bederin detwanin nimûney baş bo ewe bin ke çon wek amanc mamełeyan legeł bikeyn. Katêk be corêk lew sitandardane biřwanîn ke zortir meraq û awatêkin bo hatnedîy doxêk nek ewey ke be şwên dasepandinî komełe erkêkî destibecên, detwanîn ber be kêşekanî pabendinebûn behoy netwanînewe bigrîn. Bełam lem ḧałeteda dekirêt nîgeranîyek bête arawe ke em řwanîne dabezandinêkî zorî astî mafe abûrî û komełayetîyekane çunke pêge û karkirdî amanc zor lawaztir le mafe (biřwane O’Neill 2005 û Tomalty 2014). Bełam dekirêt amancekan be şêweyek dabřêjrênewe ke zortir le mafekan biçin. Bo em mebeste detwanîn hendêk taybetmendî û tuxmî serekî bideyn be amancekan û boyan dyarî bikeyn, ke birîtîn le: řaspardekirawan (ew layenaney biřyare amanceke bigirne pêş û bedîy bihênin), sûdmendan, ew bwar û pantayyaney ke ew armancane gełałe deken ke biřyare pêyan bigeyn û ewlewyetêkî zor (biřwane Langford, Sumner, & Yamin 2013 and Nickel 2013; herweha biřwane nûsîngey komîsyaranî bałay netewe yekgirtuwekan bo mafî mirov (OHCHR) û ecênday sałî 2030y netewe yekgirtuwekan bo geşepêdanî berdewam). Lem ḧałeteda dekirêt be zor hokar û pasawî behêz giringîy em amancane biselmênrêt. We dezga û layenekanî çawdêrî dekirêt çawdêrî beser astekanî berewpêşçûn û bedîhatnî ew amancane biken û zext bixene ser ew řaspardekirawaney le astêkî nizmida řayanpeřandûn yaxud karekeyan be gwêrey pêwîst nebuwe, takû giringî be amancekanyan biden û zortir kar leser bedîhênanyan biken.

Emey ke wek amanc mamełe legeł mafe zor qurs û piř’erkekan bikeyn hendêk qazanc û layenî erênîy heye. Amancekan tenanet le katêkda ke astî twanayî bo desteberkirdinyan û geyştin pêyan zor kemîş bêt besanayî wek amanc demênnewe. Herweha amancekan be başî xoyan legeł doxeke deguncênin: řaspardekirawan, be astî twanayî cyawazewe, detwanin řêgakanî taybet be xoyan bo şopandin û girtineberî amancekan be corêk hełbijêrin ke legeł helumerc û amrazekanyan biguncêt. Behoy em layene serinciřakêşaneyewe, şayenî eweye ke le řêga ałozekanî gořînî mafe qurs û piř’erkekanî mirov bo amanc bikołînewe. Em gořîn û be şêwey amanc derhênane dekirêt be tewawetî yaxud ta řadeyek û tenya bo beşêkî bêt. Yek le řêgakan eweye ke awêteyek le maf û amanc pêk bênîn ke hendêk tuxmî îcbarîy têda bêt (biřwane Brems 2009). Awêteyekî maf-amanc deşê hendêk amancî lewêney maf, hendêk hengawî îcbarî ke debê destibecê hełênrên, û komełe erkêk bo bedîhênanî herçî zûtrî ew amancaney le gwên mafin le xo bigrêt.

Gelo mafe abûrî û komełayetîyekan be gwêrey pêwîst pabend be yeksanîn? Le herdû layenî řastî syasî û çepî syasîyewe dijayetî û berhełistî legeł mafe abûrî û komełayetîyekan wek mafekanî mirov kirawe. Řehendêkî bawî dijayetîy bałî çep ke yeksanîxwazanî lîbrał û sosyalîstekan degrêtewe, emeye ke ew mafe abûrî û komełayetîyaney le bełgename û peymannamekanî mafekanî mirovda hatûn astêkî zor lawaz le derwestî û pabendibûn be yeksanîy maddî deden be destewe (Gilabert 2018a and Moyn 2018). Bedîhatnî mafe abûrî û komełayetîyekan dexwazêt ke ḧikûmetekan astêkî lanîkemîy bepêy pêwîst û guncaw le serçawekan le hendêk bwarî serekîda bo hemuwan dabîn û misoger biken, bełam ew erke naxate estoyan ke beçřî pabend be yeksanîy derfetekan, bacdanî dabeşkarane yan zorîney saman bin (bo zanyarîy zortir biřwane witarekanî yeksanî, dadperwerîy dabeşkarane û lîbrał fêmînîzim lem însaykilopîdyaye).

Yeksanîxwazan natwanin lem songeyewe nařezayî û dijayetîy xoyan derbibřin ke bełgename û peymannamekanî mafekanî mirov hîç serinc û nîgeranîyekyan le ast em xełkeda nîye ke le hejarî, nehametî û meynetîda dejîn. Çunke yek le amance serekîyekanî guncandinî mafe abûrî û komełayetîyekan le bełgename û peymannamekanî mafî mirovda birewdan û pêşxistinî hewłe ciddîyekan bo berengarbûnewey hejarî, nexwêndewarî û barudoxî natendirustî jyan le wiłatanî seranserî cîhan bû (herweha lemeř amancekanî geşepêdanî hezarey netewe yekgirtuwekan biřwane Langford, Sumner, & Yamin 2013). Herweha ew berhełistîye legeł mafe abûrî û komełayetîyekan natwanêt dirust bêt ke dełêt mafekanî mirov řêge bo pûkanewe û lawazbûnî sîstemekanî mafekanî xoşbijêwî le zorbey wiłatanî pêşkewtûda xoş dekat ke le dway sałî 1980da hate kayewe (bo zanyarîy zortir leser řexne lem řwangeye biřwane Song 2019). Ew daşkandin û lêbřîne le pirogramekanî xoşbijêwî zorbey kat pêşêlkirdinî pêdawîstîyekanî bedîhatnî mafe abûrî û komełayetîyekan bû.

 deşê dan beweda binrêt ke bełgename û peymannamekanî mafekanî mirov be řadey pêwîst sebaret be řêwşiwên û hengawe îcabîyekan bo pêşxistinî derfetî yeksan le perwerde û karda qiseyan nekirduwe. Mafêkî îcabî bo derfetî yeksan, wek ewey řawilz pêşnyazî kird, wiłatan derwest dekat ke komełêk řêwşiwênî ciddî bigirne ber bo kemkirdinewey nayeksanî û cyawazîyekan le nêwan ew derfetaney be şêweyekî karîger leberdestî mindałanî binemałe piřdahat û kemdahatekandaye (biřwane Rawls 1971 û witarî yeksanîy derfet lem însaykilopîdyaye).

Pirogramêkî syasîy êcgar yeksanîxwazane baştir waye tenya ta řadeyek le çwarçêwey mafekanî mirovda bigîrête ber û zorbey kat le serûy ew çwarçêweye bişopêndirêt û peyřew bikirdirêt. Hokarêk bo em babete eweye ke bizûtnewey mafekanî mirov le egerî ewey ke be berbiławî leřûy syasîyewe qibûł bikirdirêt, asoyekî řûntirî bo qibûłkiran û pałpiştîkiranî berdewamî debêt. Bo em mebesteş debê ew mafaney ke piştigîrîyan dekat û piştřastyan dekatewe bo kesanêk be têřwanînî syasîy fireçeşin û corawcor, le çepî naweřast ta řastî naweřast, serinciřakêş bin. Eger pilatformî mafekanî mirov zortir wek pirogramêkî çepgerayane derbikewêt û lêkdanewey bo bikirdirêt, ew egere zor lawaz debêt ke piştigîrîy nawendî syasî bo xoy řabkêşêt û ew bizûtneweye be zîndûyî bimênêtewe.

3-3. Mafekanî mirovî afretan, kemînekan û girûpekan

Yeksanîy mafekan bo ew girûpaney be şêwey mêjûyî beşbiřaw û jêrdest bûn babetêkî cêy serincî lemêjîney bizûtnewey mafekanî mirove. Bełgenamekanî mafekanî mirov be berdewamî cext lewe dekenewe ke hemû mirovekan be afretan û endamanî girûpgelî kemîne neteweyî û ayînîyekanîşewe mafî mirovî yeksanyan heye û debê bitwanin bebê heławardin, lêyan behremend bibin. Mafî řizgarbûn le heławardin be şêweyekî berçaw le cařnamey cîhanî û peymannamekanî dwatirda amajey pê kirawe. Bo nimûne peymanî medenî û syasî hemû dewłetanî beşdarbû pabend dekat ke bebê hîç çeşne heławardinêk, lewane řegez, řengî pêst, zayend, ziman, boçûn û bîruřay syasî yan bîruřay tir, bineçey neteweyî yan komełayetî, saman û darayî, ledaykibûn yaxud pêgey komełayetî, řêz le mafekanî gelekeyan bigirin û parêzgarî lew mafane biken (maddey 2.1y peymanî nêwdewłetîy mafe medenî û syasîyekan). Sebaret be mafekanî kemînekan û girûpekan biřwane Kymlicka 1995.

Komełêk le mafe medenî û syasîye sitandardekan, lewane mafî azadîy endamêtî û pêkhênanî komeł û řêkxirawe, azadîy girdibûnewe û xopêşandan, azadîy ayîn û řizgarbûn le heławardin, betaybetî bo kemîne neteweyî û ayînîyekan piřbayexin. Herweha bełgenamekanî mafekanî mirov ew mafane le xo degirin ke beřûnî amaje be kemînekan deken û parêzgarîy taybetyan bo terxan deken. Bo nimûne peymanî medenî û syasî le maddey 27y xoyda dełêt ke kesanî ser be kemîne etnîkî, ayînî yan zimanîyekan «nabêt be komeł legeł endamanî tirî girûpekeyan, le mafî behremendibûn le kultûrekeyan, řageyandin û mumaresey ayînekeyan yaxud kełkiwergirtin le zimanekeyan bêbeş bikirdirên.» (maddey 27y peymanî nêwdewłetîy mafe medenî û syasîyekan)

Fêmînîstekan zorbey kat nařezayyan derbiřîwe ke lîste sitandardekanî mafekanî mirov be gwêrey pêwîst ew metirsî û heřeşe taybetaney berewřûy afretan debnewe leberçaw nagirin. Bo nimûne pirisgirêkekanî wekû tundutîjîy xêzanî, azadîy hełbijardin le zawzêda û herweha qaçax û bazerganîkirdin be afretan û kiçan bo karî sêksî, şwênêkî dyarî le bełgename û peymanname seretayyekanî mafekanî mirovda nebuwe. Lîstekanî mafekanî mirov «bo lexogirtinî pirsî sûkayetî û tundutîjî dijî afretan» pêwîste pereyan pê bidrêt û berfire bikirênewe (Bunch 2006; herweha biřwane Okin 1998). Pêşêlkarîy mafekanî mirovî afretan zorbey kat le çwarçêwey «sinûrî xoyîda» řû dedat, wate le małewe û be destî endamanî tirî xêzaneke. Em řastîye derî dexat ke nakirêt ḧikûmetekan wek tenya řaspardekirawî mafekanî mirov bibînîn û herweha ewey ke pêwîste mafî sinûrî kesî le çwarçêwey mał û xêzanda be corêk hemwar bikirêtewe û komełe merc û bendêk bixrête pałî ke řêge be polîs bidat le çwarçêwey małda parêzgarî le afretan bikat.

Ew pirisgirêke ke çilon dařiştinekanî mafekanî mirov debê wełamderî gořankarîyekan le cor û formekanî ew heřeşe û metirsîyane bin ke berewřû xełkanî cyawaz debnewe karêkî qurs û esteme û netenê le peywendî legeł cênder bełkû be heman şêwe le peywendî legeł temen, řegez, arastey sêksî, pîşe, girêdrawîy syasî, ayîn, û hogrî û ḧeze kesîyekanîşda dête arawe. Bo nimûne mafekanî řêkarî yasayî zortir lewey ke bo besałaçuwan û kesanî betemen besûd bêt bo gencan (û betaybetî pyawanî genc) kełkî heye, çunke egerî ewey ke besałaçuwan le serpêçî le yasay tawan biglên zor lawaztire.

Netewe yekgirtuwekan le sałî 1964ewe le řêgey komełêk peymannamey taybetmendewe wekû konvansyonî nêwdewłetîy nehêştinî hemû corekanî cyakarî û heławardinî řegezî (1965); konvansyonî nehêştinî hemû corekanî cyakarî û heławardin beramber afretan (1979); konvansyonî mafekanî mindałan (1989) û konvansyonî mafekanî xawen pêdawîstîye taybetekan (2007), be şêweyekî serekî serukarî legeł mafekanî afretan û kemînekan hebuwe û perjawete serî. Herweha detwanin seyrî cařnamey mafekanî gelanî řesen (2007) biken. Ew peymanname taybetmendane řêgeyan bo norme nêwdewłetîyekan xoş kirduwe ke bedwadaçûn bo kêşe û girifte taybetekanî girûpgelî taybet biken û be demyanewe biçin, ke bo nimûne detwanîn amaje be hawkarî û çawdêrî le mawey dûgyanî û bedunyahênanî mindał le dosyey afretan, pirsekanî peywest be serpiriştî le dosyey mindałan û ledestidanî xakî mêjûyî le dosyey gelanî řesen bikeyn.

Girûpe kemînekan zorcar debne amancî tundutîjî. Pêwdangekanî mafekanî mirov dawa le ḧikûmetekan deken ke xoyan lem çeşne tundutîjîye bibwêrin û řêwşiwênî pêwîst bo dabînkirdinî parêzgarî dijî em tundutîjîye bigirne ber. Em kare ta řadeyek le řêgey mafî jyan ke mafêkî takekesîy sitandarde encam degîrêt. Herweha řêgeyekî tir bo em mebeste mafî dijî cînosayde ke girûpekan le hember hewłekan bo lenawbirdin û kuştin û biřînyan deparêzêt. Konvansyonî cînosayd yek le yekemîn peymannamekanî mafekanî mirov le dway cengî cîhanîy duwem bû. Mafî dijî cînosayd beřûnî mafêkî girûpîye. Hem takekan û hem girûpekan xawen û hełgirî ew mafen û wek girûp parêzgarî le girûpekan dekat. Ew mafe lew řuwewe ke ḧikûmetekan û dezgakanî tir pabend dekat ke xoyan le lenawbirdinî girûpekan bedûr bigirin, ta řadeyekî zor selbîye; bełam herweha ew pêwîstîye dênête arawe ke leser astî neteweyî parêzgarîy yasayî û parêzgarîy tir le dijî cînosayd saz û dabîn bikirdirêt.

Gelo mafî dijî cînosayd wek mafêkî girûpî detwanêt mafêkî mirov bêt? Be şêweyekî giştîtir, axo mafêkî girûpî detwanêt legeł bîrokey giştîy mafekanî mirov wek komełe mafî takekesekan ke pêştir xirabuwe řû biguncêt? Eger têgeyştinman lew babete ke kê detwanêt hełgirî mafekanî mirov bêt be corêk berfirawan bikeynewe ke ew girûpe giringaneş bigrêtewe ke mirov pêkî hênawin û berzyan řadegrêt ewa ew şite meysere (biřwane witarî mafe girûpîyekan her lem însaykilopîdyaye). Katêk eme leberçaw bigrîn ke sûdmendanî mafî dijî cînosayd ew takanen ke le encamî ew mafeda le asayş û parêzrawîy zortir le beramber hewłekan bo lenawbirdinî ew girûpey ke ser bewn behremend debin, ewa řenge zortir ew kare be hengawêkî becê bizanîn (Kymlicka 1989).

4-3. Mafe nwêyekanî mirov

Egerçî lîste hawçerxekanî mafekanî mirov her êstaş dûrudrêjin û zor maf le xo degirin, bełam hêştaş komełe pêwdangêk hen ke bebê hîç gumanêk debê be mafî mirov le qełem bidrên, le katêkda ke be şêweyekî giştî le êstada wek mafî mirov danyan pêda nenrawe. Cige leweş, gelêk bwar heye ke têyda xoşbijêwî, keramet û berjewendîye bineřetîyekanî mirov le akamî komełêk hengaw yaxud kemterxemîy takekan û ḧikûmetekan dekewne ber metirsî û heřeşewe. Teknolojya nwêyekan kêşe û giriftî nwêyan hênawete arawe û ew pêwîstîye hest pê dekirdirêt ke carêkî tir bîr le çaresere konekan bikeynewe.

Ew babete berçawaney lem dwayyaneda pêşnyar kirawin ke wek mafî nwêy mirov binasrên birîtîn le: dakokîy kîmberlî birawnilî le mafêk dijî bêberîbûnî komełayetî ke be dem kêşey tenyayî qursî nexwazrawewe deçêt (Brownlee 2020 and 2022), pêşnyarî mafêkî giştigîr bo destpêřageyştin be înternêt ke le sałî 2016da le kořî giştîy netewe yekgirtuwekan pesind kira (biřyarnamey 13/32y netewe yekgirtuwekan), û pesindkirdnêkî hawşêwe le sałî 2022da bo mafî hebûnî jîngeyekî pak, tendirust û seqamgîr (biřyarnamey 300/76y netewe yekgirtuwekan; herweha biřwane witarî exlaqî jîngeyî lem însaykilopîdyaye).

Mafî behremendibûn le jîngeyekî tendirust nimûneyekî başe ke bibînîn çilon mafe nwêyekanî mirov detwanin hêdî hêdî ser hełbiden û derbikewn. Dway ewey mafêkî lem çeşne çuwe naw zorêk le menşûre neteweyyekanî mafekan leser astî nawxoy dewłetan, řêkxirawe naḧkûmîyekanî bwarî jînge destyan be birewdan bew mafe lenaw řêkxirawe nêwdewłetîyekanda kird. Le sałî 2000da menşûrî mafekanî yekêtîy ewrûpa ke be menşûrî mafe bineřetîyekanî yekêtîy ewrûpa nawî derkirduwe, le maddey 37y xoyda pêwdangî parastinî jîngey cê kirdewe: «debê astêkî berzî parastinî jînge û pêşxistin û baştirkirdinî kwalîtîy jînge bixrête naw syasetekanî yekêtîy ewrûpa û be gwêrey binemay peresendinî berdewam misoger bikirdirêt.»

Encûmenî mafî mirovî netewe yekgirtuwekan le sałî 2012da řaportiderêkî taybetî (pisporêkî serbexo) leser jînge pêk hêna û le kotayîda mafî behremendibûn le «jîngeyekî pak, tendirust û seqamgîr»y pesind kird û řewaney kořî giştîy kird –ke lewêda 80 lesedî wiłatanî cîhan dengyan pê da (biřyarnamey 300/76y netewe yekgirtuwekan). Herweha le deyekanî řabirdûda řêbazekanî mafî mirov le hember gořanî keşuhewada geşey senduwe (biřwane Bodansky 2009; Caney 2009; Gardiner 2013; and Vanderheiden 2008).

Nîgeranîyekan sebaret be teşene û zorbûnî mafekanî mirov neřewîwnewe. Parêzeran û řêkxirawe nêwdewłetîyekan komełêk sitandard û pêweryan bo sinûrdarkirdinî dařiştin û hênane’aray mafî nwêy mirov pêşnyaz kirduwe (bo nimûne Alston 1984 û kořî giştîy netewe yekgirtuwekan 1986). We dařiştin û pêkhênanî peymannamey nwêy mafekanî mirov xaw buwetewe. Dway pesindkirdnî peyřewî řomay taybet be dadgay tawanî nêwdewłetî le sałî 1999da, take peymannameyekî mafekanî mirov ke le layen netewe yekgirtuwekanewe pesind kirawe û danî pêda nirawe konvansyonî 2006y mafekanî xawen pêdawîstîye taybetekan buwe. Le sałî 2007da řageyendirawêk (nek peymanname) leser mafekanî gelanî řesen le kořî giştîy netewe yekgirtuwekanda pesind kira. Herweha feylesûfgelêkî dyar hen ke dakokîyan le lîstey biçûktirî mafekanî mirov kirduwe (bo nimûne biřwane Cranston 1967 and 1973; Rawls 1999; and Griffin 2008). Girîfîn herweha dijî pestawtin û be zorî cêkirdinewey nawerokî nwê lenaw mafekanî henûkey mirov bû –ke be «bepzidankirdin»y mafekan wesfî dekird.

4. Mafe cîhanîyekanî mirov le cîhanêkî tejî le bîrubaweř û řewtî fireçeşnida

Dû nîgeranîy nasrawî felsefî sebaret be mafekanî mirov heye ke yekemyan eweye ke ew mafane leser binemay komełêk bîrubaweř, nêrîn û hełwêst hatûnete kayewe ke leřûy kultûrîyewe řêjeyîn û ewey tiryan eweye ke bedîhatin û dakokîkirdin lew mafane le etnîk-tewerî têwe deglêt. Mafekanî mirov komełe sitandardêkî giştigîr le bwarekanî wek asayş, cêbecêkirdinî yasa, yeksanî, beşdarîy syasî û perwerde dyarî deken. Bełam gelan û wiłatanî hesarey zewî le řewt, nerît, ayîn û astî geşey abûrî û syasîyanda cyawazîyekî zoryan heye. Dananî em dû řisteye le lay yek řenge bo pasawdanî ew nîgeranîye bes bêt ke mafe cîhanîyekanî mirov be řadey pêwîst cêge û pêgeyan be fireçeşnîy gelanî zewî nedawe û řeçawyan nekirduwe. Řehendêkî derkewtinî tyorîy em nîgeranîye «řêjeyîgerayye», ke bepêy ew aydyaye sitandard û pêwere exlaqî, syasî û yasayyekan tenya be nîsbet û be gwêrey nerîtekan, bîrubaweřekan û helumercekanî wiłat, kultûr yan nawçeyekî dyarîkiraw detwanin dirust yan pasawdiraw bin (biřwane witarî řêjeyîgerayî exlaqî lem însaykilopîdyaye).

Le mawey nûsîn û dařiştinî cařnamey cîhanî le sałî 1947da, destey cêbecêkarî komełey mirovnasîy emrîka (“AAA”) sebaret bew metirsîye hoşdarîy da ke ew cařnameye «beyannameyek debêt ke ew mafaney nawî tenya leser binemay beha bawekanî ewrûpay řojawa û emrîka têgeyştin û xwêndineweyan bo dekirêt». Nîgeranîy serekîy destey komełey mirovnasîy emrîka lew qonaẍeda ke řêk dway cengî cîhanîy duwem bû, îdanekirdinî hełwêst û boçûne kolonyalîstîye demargirj û bîrteskekanî ew serdeme û dakokî le çareyxonûsînî kultûrî û syasî bû. Bełam herweha ew desteye cextî zortirî leser ewe kirdewe ke «sitandardekan û behakan be nîsbet û be gwêrey ew kultûren ke lêyewe hatûn û serçaweyan lêyewe girtuwe», kewate «dekirêt ewey le komełgeyekda be mafêkî mirov dadenrêt, le lay gelêkî dîke be babetêkî dijekomeł le qełem bidrêt» (komełey mirovnasîy emrîka 1947).

Em çeşne lêkdanewe û cextkirdnewane berdewam bûn ta řadeyek ke pereyan bew tomet û serkonekirdine dawe ke mafekanî mirov amrazî etnîk-tewerî, îstikbar, û împiryalîzmî kultûrîn (Renteln 1990). Etnîk-tewerî ew girîmane û xeyałeye ke zorbey kat nadaniste pêy waye «girûpî mirov xoy nawend û çeqî hemû şitêke» û bîrubaweř, řewt û normekanî, komełe sitandard û pêwerêk deden be destewe ke dekirêt be gwêreyan girûpekanî tir «bipêwrên û hełsengêndirên» (Sumner 1906; herweha biřwane Etinson 2018a ke pêy waye katêk detwanîn be başî le etnîk-tewerî têbgeyn ke wek çeşnêk demargirjî û lagîrîy kultûrî seyrî bikeyn nek wek baweřmendî be sertirbûnî kultûrî). Etnîk-tewerî le peywendî û hełsukewt legeł wiłatan, sîsteme exlaqîyekan û ayînekanî tirda berzedemaxî, bîrteskî û demargirjîy lê dekewêtewe. Le encamda, împiryalîzmî kultûrî katêk pêş dêt ke ew wiłataney leřûy abûrî, teknolojya û serbazîyewe behêztirînin, bîrubaweř, beha û damezrawekanyan beser şwênekanî tirî cîhanda desepênin (bo xwêndinewey bas û řaveyekî besûd leser çend nîgeranîyekî peywest be hêz û desełat le babetî mafekanî mirovda biřwane Gilabert 2018a).

Herwek le babetî destey cêbecêkarî komełey mirovnasîy emrîkada bînîman, řêjeyîgerayan zorcar legeł ew hêrş û serkonekirdinane, basî řêgeçareyekîş deken ke dełêt ke singifrawanî û pêkewehełkirdin legeł řewt û nerîte fireçeşin û cyawazekan debê le řêgey komełêk hengaw û řêwşiwên ke fêrbûnî berbiław sebaret be kultûrekanî dîke beşêkyetî, bixzêndirête naw xełk û cêgîr û mumarese bikirdirêt. Ew bîrokeye ke řêjeyîgerayî û berkewtin legeł kultûrekanî dîke singifrawanî berew pêş debat û perey pê dedat lewaneye le goşenîgayekî derûnnasîyewe řast bêt. Ew gelaney le ast cyawazîy bîrubaweř, řewt û nerîtekan kirawen û ewaney le hokar û bestênekanî perepêdan û berbławkirdnewey normekan bo ewpeřî sinûrekan begumanin, deşê zortir lewaney biřwayan be exlaqêkî cîhanîy objêktîv heye, le ast wiłatan û gelanî tir singifrawan bin. Sereřay emeş, feylesûfan be şêweyekî giştî ew hewłaney le řêjeyîgerayyewe bełgandin bo řêgeçarey singifrawanî deken berewřûy řexnekanyan kirduwetewe (biřwane Williams 1972 [1993] û Talbott 2005). Eger kultûr û ayînî wiłatêk bo maweyekî dûrudrêj hełsewkewt, têřwanîn û řewtî bîrteskane û demargirjaney çandibêt û behêzî kirdibêt, û eger hawwiłatîyan û berpirsan û karbedestanî ew wiłate be demargirjî û bîrteskî legeł xełkanî ser be wiłatanî tir bicûłênewe, ewa ewan le řastîda tenya nerîtekan û norme kultûrîyekanî xoyan řeçaw û peyřew deken. Bem pêye, řêjeyîgerayekî xełkî wiłatêk be astêkî berzî singifrawanî û pêkewehełkirdin esteme bitwanêt binemayek bo řexnegirtin le hawwiłatîyan û karbedestanî wiłatêkî demargirj û bîrtesk bidozêtewe. Bo em mebeste ew kese řêjeyîgeraye pêwîste piştigîrîy binewaşe û pirensîpêkî serûkultûrîy pêkewehełkirdin bikat û wek gořankarîyekî kultûrîy derekî be arastey behêzkirdinî řadey singifrawanî û pêkewehełkirdin dakokîy lê bikat. Leber hendê, ew řêjeyîgerayaney beqûłî pabendî pêkewehełkirdinin deşê bibin be hogrî pabendîyekî mericdar be mafekanî mirov û bo lay řabkêşrên.

Řenge her bem hokaraneş bêt ke emřoke řêjeyîgerayî hełwêstî zorbey mirovnasan nîye. Le êstada komełey mirovnasîy emrîka lîjneyekî nawendîy heye ke amancekanî birîtîn le pêşxistin û parastin û perepêdanî goşenîga û têřwanînêkî mirovnasane bo mafekanî mirov. Mirovnasan gerçî hêştaş cext le giringîy cyawazîye kultûrîyekan dekenewe, bełam le êstada zortir piştigîrîy parastinî kultûre metirsîleser û lawazekan, nehêştinî heławardin, û maf û îd’ay xakî gelanî řesen deken (biřwaney beyannamey sałî 2020y komełey mirovnasîy emrîka leser mirovnasî û mafekanî mirov).

Lewaneye milmilanêy nêwan řêjeyîgerayan û dakokîkaranî mafekanî mirov beşêkî leser binemay cyawazîyekan le bîrubaweře felsefîye binçîneyyekanyan û betaybetî le mîta’exlaqyan bêt. Řêjeyîgerayan zorbey kat sabcêktîvîst yaxud nanasyarîgeran û be corêk le exlaq deřwanin ke betewawetî sazkiraw û gwastirawey komełayetîye. Le beramberda, dakokîkaranî mafekanî mirov ke têřwanînêkî felsefîyan heye zortir layengir û hogrî nasyarîgerayî, řyalîzmî exlaqî û şihûdgerayîn û ewane dekene pêşgirîmaney lêkdanewekanyan.

Wek le beyannamey sałî 1947y komełey mirovnasîy emrîkada derdekewêt, guncan legeł fireçeşnî buwete nîgeranîyek ke sîstemî hawçerxî mafekanî mirov her le seretay serhełdanyewe legełî berewřû buwe. Wek beşêk le lêkołînewey yûnîsko le binemay tyorîy mafekanî mirov le sałanî 47-1946da, feylesûfî ferensî, jak marîtan pêşnyarî ewey kird ke řêkkewtinî cîhanî leser mafekanî mirov tenya katêk meyser debêt ke pirsyarekanî peywest be pasawdanî bineřetî piştigwê bixrên û gwêyan pê nedrêt: «bełê... Ême sebaret be mafekan hawřayn bełam tenya be mercêk kes lêman nepirsêt boçî» (Maritain 1949: 9). Menşûrî nêwdewłetîy mafekanî mirov katêk le pêşekîy herdû peymane serekîyekeda cext lewe dekatewe ke «em mafane le kerametî zatîy mirovewe serçawe degirin», pêdeçêt em qedeẍekirdin û berbestey berdem pirsyarkirdin pêşêl bikat. Sereřay eweş, aydyay marîtan dengidanewey gewrey le kare felsefîyekanî hawçerxda heye (biřwane Taylor 1999), lewane aydyay con řawilze ke dełêt mafekanî mirov detwanin pasawêkî lanîkemîy gelemperî yan «syasî»yan hebêt ke dekirêt le boçûngelî corawcorî ayînî, exlaqî û felsefîy «hemelayene»we werbgîrdrêt (Rawls 1999; Beitz 2009). Le řastîda, hendêk lew baweředan ke pasawdanî yasay nêwdewłetîy mafekanî mirov be geřanewe bo kerametî miroyî debê řêk bem şêwaze hemelayene lêy têbgeyn (McCrudden 2008).

Mîtodêkî giringî tirî guncan legeł fireçeşnî birîtîye le dařiştinî derhestî pêwdangekanî mafekanî mirov ke řêge be hendêk şêwazî cêbecêkirdin û pyadekirdinî komełayetî û damezraweyî dedat ke fireçeşnin û le ast bestên û helumericda kirawen (biřwane Etinson 2013). Wek le beşî yekemda bas kira, têgeyştinêkî myaneřewane le amancekanî mafekanî mirov bwarêkî zortir bo biřyardanî dîmukiratî le astî nawxoyîda û bo fireçeşnîy kultûrî û syasî le astî cîhanî û seranserî wiłatanda deřexsênêt (herweha biřwane çemkî «perawêzî hełsengandin» le dadgay mafî mirovî ewrûpa, ke le Letsas 2006 xirawete ber bas). We şayenî base dewłetanî endam le peymanname nêwdewłetîyekanî mafekanî mirov îznipêdrawin ke «têbînî û serincekanî xoyan bo pabendinebûn» pêşkeş biken be corêk ke karîgerîy yasayî ew biřge û derwestîyaney peymannameke ke bo ew dewłete degeřêtewe, le çwarçêweyekî sinûrdarda bigořn. Em babete derçeyekî tir berew fireçeşnî û guncanî yasayî dekatewe. 

Le newedekanda, lî kwan yû, wezîrî bałay sîngapûr, û kesanêkî tir ew babeteyan wirûjand ke mafe nêwdewłetîyekanî mirov wek ewey le cařname û peymannamekanî netewe yekgirtuwekanda hatûn, le ast «behagelî asyayî» cyawaz le komełgey řoj’awayî, xemsard û kemterxemin. Nimûney ew behagele birîtîn le: řêzlênan û behadan be xêzan û komełge (le beramber takgerayî tox û pitewda); giringî û pêgey beriztirî harmonî û haw’ahengîy komełayetî be berawird legeł azadîy takekesîda; řêzgirtin le serkirde û damezrawe syasîyekan; û cextkirdnewe le berpirsyarêtî, karî qurs û destipêwegirtin wek amrazekanî pêşkewtinî komełayetî (bo zanyarîy zortir leser tawtiwêy behagelî asyayî biřwane Bauer & Bell [eds] 1999; Bell 2000; and Sen 1997). Layengiranî bîrokey behagelî asyayî neyandexwast hemû mafekanî mirov hełbiweşênnewe; bełkû amancî ewan zortir ewe bû ke le bayexî hendêk le taqmekanî mafekanî mirov, betaybetî azadîye bineřetîyekan û mafî beşdarîy dîmukiratî (û le hendêk ḧałetda mafî afretan), kem bikenewe be corêk ke cextêkî wayan leser nekirdirêt. Herweha deyanwîst ḧikûmetekan û řêkxirawe naḧkûmîyekanî řoj’awa waz le řexnegirtin lêyan behoy pêşêlkarîyekanî mafekanî mirov lew bwaraneda bênin.

Le konfiransî cîhanîy mafekanî mirov le vyena le sałî 1993da, çend wiłatêkî wek sîngapûr, malîzya, çîn û êran daway eweyan kird ke le řewt û mumaresey mafekanî mirovda babetî sazgarî û řahatin bo cyawazîye kultûrî û abûrîyekan řeçaw bikirdirêt û bigîrête ber. Nwêneranî řoj’awa hełwêstî ew wiłataneyan be byanûyek bo serkut û pawanxiwazî le desełat dezanî. Konfiranseke be pesindkirdnî «řageyendirawî vyena» wełamî ew babetey dayewe. Le maddey 5y ew řageyendiraweda cext lewe kirawetewe ke wiłatan nabê le nêwan mafekanî mirovda dest bo hełbijardin û gułbijêrkirdin biben: «hemû mafekanî mirov cîhandagir, kertinekiraw, serbeyek, pêkbestiraw û beyekewe girêdrawin. Komełgey nêwdewłetî debê le astî cîhanîda be şêweyekî dadperwerane û yeksan, be pêge û helumercî yeksan û be cext û pêdagrîy yeksan mamełe û hełsukewt legeł mafekanî mirov bikat. Le katêkda ke giringîy taybetmendîye neteweyî û nawçeyyekan û paşxane mêjûyî, kultûrî û ayînîye cyawazekan pêwîste leberçaw bigîrêt, erkî ser şanî dewłetane ke bebê gwêdan be sîstemî syasî, abûrî û kultûrîyan, hemû mafekanî mirov û azadîye bineřetîyekan pêş bixen û birewyan pê biden û byanparêzin.»

Lem çend deyey řabirdûda, le zorbey nawçekanî cîhanda mafekanî mirov be berbiławî qibûł kirawin. Sê leser çwarî wiłatanî cîhan peymanname serekîyekanî mafekanî mirovyan pesind kirduwe û zorêk le wiłatanî kîşwerî efrîqa, kîşwerî emrîka û ewrûpa le sîstemgelî nawçeyî mafekanî mirovda ke dadgay nêwdewłetîyan heye beşdarîyan kirduwe (bo zanyarîy zortir biřwane pertûkî řênwênî twêjînewey yasay mafekanî mirovî zankoy corc tawin ke le kotayî em witareda le beşî serçawekanî tirî ser tořî înternêt hatuwe). Legeł emeşda, bê guman pesnidikirdin be watay pabendibûn û gerentîy pyadekirdinî ew mafane nîye. Cige leweş, hemû wiłatanî cîhan le êstada damezrawey syasîy hawşêwe û wekyek be kar dehênin (yasa, dadga, desełatî yasadanan, desełatî cêbecêkar, hêzî serbazî, bîrokirasî, polîs, girtûxanekan, bac û qutabxane ḧikûmîyekan) û em damezrawane hełgirî komełêk kêşe û ḧałetî çewt û xirap bekarhênanî taybetmendî xoyanin (Donnelly 1989 [2020]). Le kotayîda, becîhanîbûn cyawazîyekanî nêwan gelanî kem kirduwetewe. Cîhanî emřo ew cîhane nîye ke mirovnas û bangeşekare ayînîye seretayyekan dozîyanewe. Sinûre neteweyî û kultûrîyekan netenê behoy bazirganîy nêwdewłetî, bełkû be boney milyonan geştyar û koçber, peywendî û geyandine elektironîyekan, yasay nêwdewłetî ke gelêk bwar dadegrêt û hewłekanî řêkxirawe ḧikûmî û naḧkûmîye nêwdewłetîyekanewe binpê dexrên û pêşêl dekirên. Bandor û řêkxirawe nêwdewłetîyekan le hemû şwênêk hen û wiłatan be azadî û be berdewamî le dahênan û mumaresey yektir fêr debin û werdegirin.

Jêderkan

A. Kitêb û witarekanî bwarî felsefey mafekanî mirov

• [AAA] American Anthropological Association, 1947, “Statement on Human Rights”, American Anthropologist, 49(4): 539–543. Doi:10.1525/aa.1947.49.4.02a00020 [AAA 1947 available online]
• –––, 2020, “Declaration on Anthropology and Human Rights” [AAA 1999 available online].
• Alston, Philip, 1984, “Conjuring Up New Human Rights: A Proposal For Quality Control”, American Journal of International Law, 78(3): 607–621. Doi:10.2307/2202599
• Ashford, Elizabeth, 2006, “The Inadequacy of Our Traditional Conception of the Duties Imposed by Human Rights”, The Canadian Journal of Law and Jurisprudence, 19(2): 217–235. Doi:10.1017/S0841820900004082
• –––, 2014, “Responsibility for Violations of the Human Right to Subsistence”, in Meyers 2014: 94–118 (ch. 4).
• –––, 2015, “A Moral Inconsistency Argument for a Basic Human Right to Subsistence”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 515–534 (ch. 29). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0030
• Bauer, Joanne R. And Daniel Bell (eds), 1999, The East Asian Challenge for Human Rights, Cambridge/New York: Cambridge University Press.
• Beetham, David, 1995, “What Future for Economic and Social Rights?”, Political Studies, 43(1): 41–60. Doi:10.1111/j.1467-9248.1995.tb01735.x
• Beitz, Charles R., 2009, The Idea of Human Rights, Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199572458.001.0001
• –––, 2013, “Human Dignity in the Theory of Human Rights: Nothing But a Phrase?”, Philosophy & Public Affairs, 41(3): 259–290. Doi:10.1111/papa.12017
• –––, 2015, “The Force of Subsistence Rights”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 535–552 (ch. 30). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0031
• Besson, Samantha, 2015, “The Bearers of Human Rights’ Duties and Responsibilities for Human Rights: A Quiet (R)evolution?”, Social Philosophy and Policy, 32(1): 244–268. Doi:10.1017/S0265052515000151
• Beyleveld, Deryck, 1991, The Dialectical Necessity of Morality: An Analysis and Defense of Alan Gewirth’s Argument to the Principle of Generic Consistency, Chicago: University of Chicago Press.
• Bodansky, Daniel, 2009, “Introduction: Climate Change and Human Rights: Unpacking the Issues Symposium: International Human Rights and Climate Change”, Georgia Journal of International and Comparative Law, 38(3): 511–524.
• Boylan, Michael (ed.), 1999, Gewirth: Critical Essays on Action, Rationality, and Community (Studies in Social, Political, and Legal Philosophy), Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
• Brake, Elizabeth, 2022, “Rights to Belong and Rights to Be Left Alone?: Claims to Caring Relationships and Their Limits”, in Brownlee, Jenkins, and Neal 2022: 211–233 (ch. 11). Doi:10.1093/oso/9780198871194.003.0012
• Brandt, Richard B., 1983, “The Concept of a Moral Right and Its Function”, The Journal of Philosophy, 80(1): 29–45. Doi:10.2307/2026285
• Brems, Eva, 2009, “Human Rights: Minimum and Maximum Perspectives”, Human Rights Law Review, 9(3): 349–372. Doi:10.1093/hrlr/ngp016
• Brock, Gillian, 2020, Justice for People on the Move: Migration in Challenging Times, Cambridge/New York: Cambridge University Press. Doi:10.1017/9781108774581
• Brownlee, Kimberley, 2015, “Do We Have a Human Right to the Political Determinants of Health?”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 502–514 (ch. 28). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0029
• –––, 2018, “Dwelling in Possibility: Ideals, Aspirations, and Human Rights”, in Etinson 2018b: 313–326 (ch. 9). Doi:10.1093/oso/9780198713258.003.0019
• –––, 2020, Being Sure of Each Other: An Essay on Social Rights and Freedoms, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780198714064.001.0001
• Brownlee, Kimberley, David Jenkins, and Adam Neal (eds), 2022, Being Social: The Philosophy of Social Human Rights, Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780198871194.001.0001
• Buchanan, Allen E., 2010, Human Rights, Legitimacy, and the Use of Force, Oxford/New York: Oxford University Press.
• –––, 2013, The Heart of Human Rights, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199325382.001.0001
• Bunch, Charlotte, 1990, “Women’s Rights as Human Rights: Toward a Revision of Human Rights”, Human Rights Quarterly 12: 486–498.
• Campbell, Tom and Kylie Bourne (eds), 2017, Political and Legal Approaches to Human Rights, Abingdon/New York: Routledge. Doi:10.4324/9781315179711
• Caney, Simon, 2009, “Climate Change, Human Rights and Moral Thresholds”, in Human Rights and Climate Change, Stephen Humphreys (ed.), Cambridge/New York: Cambridge University Press, 69–90. Doi:10.1017/CBO9780511770722.004
• Cohen, Joshua, 2004, “Minimalism About Human Rights: The Most We Can Hope For?”, Journal of Political Philosophy, 12(2): 190–213. Doi:10.1111/j.1467-9760.2004.00197.x
• Collins, Stephanie, 2016, “The Claims and Duties of Socioeconomic Human Rights”, The Philosophical Quarterly, 66(265): 701–722. Doi:10.1093/pq/pqw010
• –––, 2022, “A Human Right to Relationships?”, in Brownlee, Jenkins, and Neal 2022: 31–51 (ch. 2). Doi:10.1093/oso/9780198871194.003.0003
• Corradetti, Claudio, 2009, Relativism and Human Rights: A Theory of Pluralistic Universalism, Dordrecht: Springer. Doi:10.1007/978-1-4020-9986-1
• ––– (ed.), 2012, Philosophical Dimensions of Human Rights: Some Contemporary Views, Dordrecht: Springer. Doi:10.1007/978-94-007-2376-4
• Corrigan, Daniel P., 2022, “Political Confucianism and Human Rights”, Journal of Confucian Philosophy and Culture, 37: 91–116.
• Cranston, Maurice, 1967, “Human Rights, Real and Supposed”, in Political Theory and the Rights of Man, D. D. Raphael (ed.), Bloomington, IN: Indiana University Press, 43–51.
• –––, 1973, What Are Human Rights?, London, Bodley Head. A greatly extended version of the 1962 original.
• Crisp, Roger (ed.), 2014, Griffin on Human Rights, New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199668731.001.0001
• Cruft, Rowan, 2005, “Human Rights, Individualism and Cultural Diversity”, Critical Review of International Social and Political Philosophy, 8(3): 265–287. Doi:10.1080/13698230500187151
• –––, 2012, “Human Rights as Rights”, in Ernst and Heilinger 2012: 129–158. Doi:10.1515/9783110263886.129
• –––, 2019, Human Rights, Ownership, and the Individual, Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780198793366.001.0001
• Cruft, Rowan, S. Matthew Liao, and Massimo Renzo (eds), 2015, Philosophical Foundations of Human Rights (Philosophical Foundations of Law), Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.001.0001
• Darby, Derrick, 2009, Rights, Race, and Recognition, Cambridge/New York: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511626616
• Den Hartogh, Govert, 2014, “Is Human Dignity the Ground of Human Rights?”, in The Cambridge Handbook of Human Dignity, Marcus Düwell, Jens Braarvig, Roger Brownsword, and Dietmar Mieth (eds), Cambridge: Cambridge University Press, 200–207. Doi:10.1017/CBO9780511979033.025
• Dershowitz, Alan M., 2004, Rights from Wrongs: A Secular Theory of the Origins of Rights, New York: Basic Books.
• Donnelly, Jack, and Daniel J. Whelan, 2020, Universal Human Rights in Theory and Practice, 6th edition, New York: Routledge.
• Dworkin, Ronald, 1978, Taking Rights Seriously, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• –––, 2011, Justice for Hedgehogs, Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press.
• Ernst, Gerhard and Jan-Christoph Heilinger (eds), 2012, The Philosophy of Human Rights: Contemporary Controversies, Berlin/Boston: De Gruyter. Doi:10.1515/9783110263886
• Etinson, Adam, 2013, “Human Rights, Claimability and the Uses of Abstraction”, Utilitas, 25(4): 463–486. Doi:10.1017/S0953820813000101
• –––, 2018a, “Some Myths about Ethnocentrism”, Australasian Journal of Philosophy, 96(2): 209–224. Doi:10.1080/00048402.2017.1343363
• ––– (ed.), 2018b, Human Rights: Moral or Political?, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780198713258.001.0001
• –––, 2020, “What’s So Special About Human Dignity?”, Philosophy & Public Affairs, 48(4): 353–381. Doi:10.1111/papa.12175
• –––, forthcoming, “The Lure of Minimalism” in Routledge Handbook of Philosophy of Human Rights, Jesse Tomalty and Kerri Woods (eds), London: Routledge.
• Feinberg, Joel, 1973, Social Philosophy (Foundations of Philosophy Series), Englewood Cliffs, N.J: Prentice-Hall.
• Fellmeth, Aaron Xavier, 2016, Paradigms of International Human Rights Law, New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780190611279.001.0001
• Finnis, John, 2011, Natural Law and Natural Rights (Clarendon Law Series), second edition, Oxford/New York: Oxford University Press.
• –––, 2015, “Grounding Human Rights in Natural Law”, The American Journal of Jurisprudence, 60(2): 199–225. Doi:10.1093/ajj/auv013
• Flikschuh, Katrin, 2011, “On the Cogency of Human Rights”, Jurisprudence, 2(1): 17–36. Doi:10.5235/204033211796290335
• –––, 2016, “How Far Human Rights?”, Jurisprudence, 7(1): 85–92. Doi:10.1080/20403313.2016.1148425
• Follesdal, Andreas, 2018, “Appreciating the Margin of Appreciation”, in Etinson 2018b: 269–294 (ch. 8). Doi:10.1093/oso/9780198713258.003.0017
• Forst, Rainer, 2007, Recht auf Rechtfertigung, Frankfurt (am Main): Suhrkamp. Translated as The Right to Justification: Elements of a Constructivist Theory of Justice (New Directions in Critical Theory), Jeffrey Flynn (trans.), New York: Columbia University Press.
• Gardiner, Stephen M., 2013, “Human Rights in a Hostile Climate”, in Holder and Reidy 2013: 211–230 (ch. 11).
• Gewirth, Alan, 1978, Reason and Morality, Chicago: University of Chicago Press.
• –––, 1982, Human Rights: Essays on Justification and Applications, Chicago: University of Chicago Press.
• –––, 1996, The Community of Rights, Chicago: University of Chicago Press.
• Gheaus, Anca, 2013, “The Feasibility Constraint on The Concept of Justice”, The Philosophical Quarterly, 63(252): 445–464. Doi:10.1111/1467-9213.12058
• –––, 2022, “The Role of Solitude in the Politics of Sociability”, in Brownlee, Jenkins, and Neal 2022: 234–251 (ch. 12). Doi:10.1093/oso/9780198871194.003.0013
• Gilabert, Pablo, 2009, “The Feasibility of Basic Socioeconomic Human Rights: A Conceptual Exploration”, The Philosophical Quarterly, 59(237): 659–681. Doi:10.1111/j.1467-9213.2008.590.x
• –––, 2010, “The Importance of Linkage Arguments for the Theory and Practice of Human Rights: A Response to James Nickel”, Human Rights Quarterly, 32(2): 425–438. Doi:10.1353/hrq.0.0143
• –––, 2012, From Global Poverty to Global Equality: A Philosophical Exploration, Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199639717.001.0001
• –––, 2018a, “Reflections on Human Rights and Power”, in Etinson 2018b: 375–399 (ch. 11). Doi:10.1093/oso/9780198713258.003.0023
• –––, 2018b, Human Dignity and Human Rights, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780198827221.001.0001
• Glendon, Mary Ann, 2001, A World Made New: Eleanor Roosevelt and the Universal Declaration of Human Rights, New York: Random House.
• Gould, Carol C., 2004, Globalizing Democracy and Human Rights, Cambridge/New York: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511617096
• Green, Leslie, 2010, “Two Worries about Respect for Persons”, Ethics, 120(2): 212–231. Doi:10.1086/651425
• Griffin, James, 2008, On Human Rights, Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199238781.001.0001
• Hart, H. L. A., 1955, “Are There Any Natural Rights?”, The Philosophical Review, 64(2): 175–191. Doi:10.2307/2182586
• Hassoun, Nicole, 2013, “Human Rights and the Minimally Good Life”, Res Philosophica, 90(3): 413–438. Doi:10.11612/resphil.2013.90.3.6
• –––, 2020a, Global Health Impact: Extending Access to Essential Medicines, New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780197514993.001.0001
• –––, 2020b, “The Human Right to Health: A Defense”, Journal of Social Philosophy, 51(2): 158–179. Doi:10.1111/josp.12298
• Hayden, Patrick (ed.), 2001, The Philosophy of Human Rights (Paragon Issues in Philosophy), St. Paul, MN: Paragon House.
• Hayward, Tim, 2005, Constitutional Environmental Rights, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/0199278687.001.0001
• Henkin, Louis, 1978, The Rights of Man Today (Gottesman Lectures), Boulder, CO: Westview Press.
• Holder, Cindy and David Reidy (eds), 2013, Human Rights: The Hard Questions, New York: Cambridge University Press.
• Holmes, Stephen and Cass R. Sunstein, 1999, The Cost of Rights: Why Liberty Depends on Taxes, New York: W.W. Norton.
• Hoover, Joe, 2016, Reconstructing Human Rights: A Pragmatist and Pluralist Inquiry into Global Ethics, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780198782803.001.0001
• Hope, Simon, 2015, “Human Rights Without the Human Good?”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 608–623 (ch. 34). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0035
• Howard, Rhoda, 1983, “The Full-Belly Thesis: Should Economic Rights Take Priority over Civil and Political Rights? Evidence from Sub-Saharan Africa”, Human Rights Quarterly, 5(4): 467–490. Doi:10.2307/762231
• Ignatieff, Michael, 2004, The Lesser Evil: Political Ethics in an Age of Terror (The Gifford Lectures), Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Jones, Peter, 1994, Rights, Houndmills/Basingstoke: Macmillan.
• Kamm, Frances Myrna, 1986, “Harming, Not Aiding, and Positive Rights”, Philosophy & Public Affairs, 15(1): 3–32.
• –––, 2001, “Conflicts of Rights: Typology, Methodology, and Nonconsequentialism”, Legal Theory, 7(3): 239–255. Doi:10.1017/S1352325201073025
• –––, 2007, Intricate Ethics: Rights, Responsibilities, and Permissible Harm (Oxford Ethics Series), Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780195189698.001.0001
• Kant, Immanuel, 1785 [1996], The Metaphysics of Morals, in Mary J. Gregor, ed., Practical Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press, 37–108. Doi:10.1017/CBO9780511813306.007.
• Kateb, George, 2011, Human Dignity, Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press.
• Kaufmann, Paulus, Hannes Kuch, Christian Neuhäuser, and Elaine Webster (eds), 2011, Humiliation, Degradation, Dehumanization: Human Dignity Violated (Library of Ethics and Applied Philosophy 24), Dordrecht/New York: Springer. Doi:10.1007/978-90-481-9661-6
• Kennedy, David, 2004, The Dark Sides of Virtue: Reassessing International Humanitarianism, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Killmister, Suzy, 2020, Contours of Dignity, Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780198844365.001.0001
• –––, 2019, “The Warty Conception of Human Rights”, Journal of Human Rights, 18(5): 564–578. Doi:10.1080/14754835.2019.1647099
• King, Jeff, 2012, Judging Social Rights (Cambridge Studies in Constitutional Law), Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9781139051750
• Kiyama, Kosuke, 2019, “Human Rights Based on Human Dignity: Defence and Elaboration through an Examination of Andrea Sangiovanni’s Critique”, Journal of Global Studies, 9: 1–24.
• Kymlicka, Will, 1989, Liberalism, Community, and Culture, Oxford: Clarendon Press.
• ––– (ed.), 1995, The Rights of Minority Cultures, Oxford/New York: Oxford University Press.
• –––, 2018, “Human Rights without Human Supremacism”, Canadian Journal of Philosophy, 48(6): 763–792. Doi:10.1080/00455091.2017.1386481
• Lacroix, Justine and Jean-Yves Pranchère, 2016, Le procès des droits de l’homme: généalogie du scepticisme démocratique (La couleur des idées), Paris: Éditions du Seuil. Translated as Human Rights on Trial: A Genealogy of the Critique of Human Rights (Human Rights in History), Gabrielle Maas (trans.), Cambridge/New York: Cambridge University Press, 2018. Doi:10.1017/9781108334884
• Lafont, Cristina, 2012, Global Governance and Human Rights, Amsterdam: van Gorcum.
• Langford, Malcolm, Andy Sumner, and Alicia Ely Yamin (eds), 2013, The Millennium Development Goals and Human Rights: Past, Present and Future, Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9781139410892
• Langford, Malcolm and Katharine G. Young (eds), 2022, The Oxford Handbook of Economic and Social Rights, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/oxfordhb/9780197550021.001.0001
• Lauren, Paul Gordon, 1998 [2003], The Evolution of International Human Rights: Visions Seen (Pennsylvania Studies in Human Rights), Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press. Second edition, 2003.
• Lee, Patrick and Robert P. George, 2008, “The Nature and Basis of Human Dignity”, Ratio Juris, 21(2): 173–193. Doi:10.1111/j.1467-9337.2008.00386.x
• Letsas, George, 2006, “Two Concepts of the Margin of Appreciation”, Oxford Journal of Legal Studies, 26(4): 705–732. Doi:10.1093/ojls/gql030
• –––, 2014, “Review of Buchanan, The Heart of Human Rights”, Notre Dame Philosophical Reviews, 2014.05.24. [Letsas 2014 available online]
• –––, 2015a, “Dworkin on Human Rights”, Jurisprudence, 6(2): 327–340. Doi:10.1080/20403313.2015.1044309
• –––, 2015b, “Rescuing Proportionality”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 316–340 (ch. 17). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0018
• Liao, S. Matthew, 2015a, “Human Rights as Fundamental Conditions for a Good Life”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 79–100 (ch. 3). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0004
• –––, 2015b, The Right to Be Loved, New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780190234836.001.0001
• Liao, S. Matthew and Adam Etinson, 2012, “Political and Naturalistic Conceptions of Human Rights: A False Polemic?”, Journal of Moral Philosophy, 9(3): 327–352. Doi:10.1163/17455243-00903008
• Locke, John, 1689, “The Second Treatise of Government”, in Two Treatises of Government, London. New York: Prometheus Books, 1986.
• Lockwood, Bert B. (ed.), 2006, Women’s Rights: A Human Rights Quarterly Reader, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.
• Luban, David, 2015, “Human Rights Pragmatism and Human Dignity”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 263–278 (ch. 14). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0015
• Macklin, Ruth, 2003, “Dignity is a Useless Concept,” BMJ 327(7429): 1419–1420.
• Maliks, Reidar and Johan Karlsson Schaffer (eds), 2017, Moral and Political Conceptions of Human Rights: Implications for Theory and Practice, Cambridge, UK/New York: Cambridge University Press. Doi:10.1017/9781316650134
• Maritain, Jacques, 1948, “Introduction” to Human Rights: Comments and Interpretations, Paris: UNESCO.
• McCrudden, Christopher, 2008, “Human Dignity and Judicial Interpretation of Human Rights”, European Journal of International Law, 19(4): 655–724. Doi:10.1093/ejil/chn043
• ––– (ed.), 2013, Understanding Human Dignity (Proceedings of the British Academy 192), Oxford: Published for the British Academy by Oxford University Press. Doi:10.5871/bacad/9780197265642.001.0001
• Meckled-Garcia, Saladin, 2013, “Giving Up the Goods: Rethinking the Human Right to Subsistence, Institutional Justice, and Imperfect Duties”, Journal of Applied Philosophy, 30(1): 73–87. Doi:10.1111/japp.12005
• –––, 2015, “Specifying Human Rights”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 300–315 (ch. 16). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0017
• Metz, Thaddeus, 2012, “African Conceptions of Human Dignity: Vitality and Community as the Ground of Human Rights”, Human Rights Review, 13(1): 19–37. Doi:10.1007/s12142-011-0200-4
• –––, 2010, “Human Dignity, Capital Punishment, and an African Moral Theory: Toward a New Philosophy of Human Rights”, Journal of Human Rights, 9(1): 81–99. Doi:10.1080/14754830903530300
• Meyer, Michael J., 1989, “Dignity, Rights, and Self-Control”, Ethics, 99(3): 520–534. Doi:10.1086/293095
• –––, 2001, “The Simple Dignity of Sentient Life: Speciesism and Human Dignity”, Journal of Social Philosophy, 32(2): 115–126. Doi:10.1111/0047-2786.00083
• Meyers, Diana T., 1985, Inalienable Rights: A Defense, New York: Columbia University Press.
• ––– (ed.), 2014, Poverty, Agency, and Human Rights, Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199975877.001.0001
• –––, 2016, Victims’ Stories and the Advancement of Human Rights, New York: Oxford University Press.
• Miller, David, 2012, “Grounding Human Rights”, Critical Review of International Social and Political Philosophy, 15(4): 407–427. Doi:10.1080/13698230.2012.699396
• Miller, Richard, 2010, Global Justice: The Ethics of Poverty and Power, Oxford/New York: Oxford University Press.
• Morsink, Johannes, 1999, The Universal Declaration of Human Rights: Origins, Drafting, and Intent (Pennsylvania Studies in Human Rights), Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
• –––, 2009, Inherent Human Rights: Philosophical Roots of the Universal Declaration (Pennsylvania Studies in Human Rights), Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
• Moyn, Samuel, 2010, The Last Utopia: Human Rights in History, Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press.
• –––, 2018, Not Enough: Human Rights in an Unequal World, Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press.
• Mutua, Makau, 2002, Human Rights: A Political and Cultural Critique (Pennsylvania Studies in Human Rights), Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
• Nickel, James W., 2007, Making Sense of Human Rights, second edition, Malden, MA: Blackwell. Revised and extended version of the 1987 first edition, Berkeley, CA: University of California Press.
• –––, 2008, “Rethinking Indivisibility: Towards A Theory of Supporting Relations between Human Rights”, Human Rights Quarterly, 30(4): 984–1001. Doi:10.1353/hrq.0.0046
• –––, 2013, “Goals and Rights--Working Together?”, in Malcolm Langford, Andy Sumner, andd Alicia Ely Yamin, eds., The Millenium Development Goals: Past, Present, and Future, Cambridge: Cambridge University Press, 37–48. Doi:10.1017/CB09781139410892
• –––, 2016, “Can a Right to Health Care Be Justified by Linkage Arguments?”, Theoretical Medicine and Bioethics, 37(4): 293–306. Doi:10.1007/s11017-016-9369-5
• –––, 2022a, “Linkage Arguments For And Against Rights”, Oxford Journal of Legal Studies, 42(1): 27–47. Doi:10.1093/ojls/gqab020
• –––, 2022b, “Moral Grounds for Economic and Social Rights”, in Langford and Young 2022. Doi:10.1093/oxfordhb/9780197550021.013.83
• Nozick, Robert, 1974, Anarchy, State, and Utopia, New York: Basic Books.
• Nussbaum, Martha C., 1997, “Capabilities and Human Rights”, Fordham Law Review, 66(2): 273–300.
• –––, 2000, Women and Human Development: The Capabilities Approach (The John Robert Seeley Lectures), Cambridge/New York: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511841286
• –––, 2006, Frontiers of Justice: Disability, Nationality, Species Membership (The Tanner Lectures on Human Values), Cambridge, MA: The Belknap Press : Harvard University Press.
• O’Neill, Onora, 1986, Faces of Hunger: An Essay on Poverty, Justice, and Development (Studies in Applied Philosophy), London/Boston: G. Allen & Unwin.
• –––, 2005, “The Dark Side of Human Rights”, International Affairs, 81(2): 427–439. Doi:10.1111/j.1468-2346.2005.00459.x
• Okin, Susan Moller, 1998, “Feminism, Women’s Human Rights, and Cultural Differences”, Hypatia, 13(2): 32–52. Doi:10.1111/j.1527-2001.1998.tb01224.x
• Orend, Brian, 2002, Human Rights: Concept and Context, Peterborough, Ont./Orchard Park, NY: Broadview Press.
• Pogge, Thomas, 2002, World Poverty and Human Rights: Cosmopolitan Responsibilities and Reforms, Cambridge: Polity Press.
• Rathore, Aakash Singh and Alex Cistelecan (eds), 2012, Wronging Rights? Philosophical Challenges for Human Rights (Ethics, Human Rights and Global Political Thought), Abingdon/New Delhi: Routledge. Doi:10.4324/9780203814031
• Rawls, John, 1971, A Theory of Justice, Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press.
• –––, 1999, The Law of Peoples: with, The Idea of Public Reason Revisited, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Raz, Joseph, 2010, “Human Rights Without Foundations”, in The Philosophy of International Law, Samantha Besson and John Tasioulas (eds), Oxford/New York: Oxford University Press, 321–338 (ch. 15).
• Reidy, David A., 2010, “Human Rights and Liberal Toleration”, Canadian Journal of Law & Jurisprudence, 23(2): 287–317. Doi:10.1017/S084182090000494X
• –––, 2012, “On the Human Right to Democracy: Searching for Sense without Stilts”, Journal of Social Philosophy, 43(2): 177–203. Doi:10.1111/j.1467-9833.2012.01557.x
• –––, 2013, “Cosmopolitanism and Human Rights”, in The Routledge Companion to Social and Political Philosophy, Gerald F. Gaus and Fred D’Agostino (eds), New York: Routledge, 494–504.
• Reinbold, Jenna, 2017, Seeing the Myth in Human Rights (Pennsylvania Studies in Human Rights), Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
• Renteln, Alison Dundes, 1990, International Human Rights: Universalism versus Relativism (Frontiers of Anthropology 6), Newbury Park, CA: Sage Publications.
• Renzo, Massimo, 2012, “Crimes Against Humanity and the Limits of International Criminal Law”, Law and Philosophy, 31(4): 443–476. Doi:10.1007/s10982-012-9127-4
• –––, 2015a, “Human Needs, Human Rights*”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 570–587 (ch. 32). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0033
• –––, 2015b, “Human Rights and the Priority of the Moral”, Social Philosophy and Policy, 32(1): 127–148. Doi:10.1017/S0265052515000102
• Richards, Charlie, 2023, “Feasibility and Social Rights”, Politics, Philosophy & Economics, 22(4): 470–494. Doi:10.1177/1470594X231163280
• Rosen, Michael, 2012, Dignity: Its History and Meaning, Cambridge, MA: Harvard University Press. Doi:10.4159/harvard.9780674065512
• –––, 2013, “Dignity: The Case Against”, in McCrudden 2013: 143–154.
• Rorty, Richard, 1993 [1998], “Human Rights, Rationality, and Sentimentality”, in On Human Rights: The Oxford Amnesty Lectures 1993, Stephen Shute and Susan L. Hurley (eds), New York: Basic Books, 111–134. Collected in his Truth and Progress: Philosophical Papers, volume 3, Cambridge: Cambridge University Press, 167–185.
• Sangiovanni, Andrea, 2016, “Are Moral Rights Necessary for the Justification of International Legal Human Rights?”, Ethics & International Affairs, 30(4): 471–481. Doi:10.1017/S0892679416000447
• –––, 2017, Humanity without Dignity: Moral Equality, Respect, and Human Rights, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Sen, Amartya, 1997, Human Rights and Asian Values (Sixteenth Morgenthau Memorial Lecture on Ethics & Foreign Policy), New York: Carnegie Council on Ethics and International Affairs. [Sen 1997 available online]
• –––, 2004, “Elements of a Theory of Human Rights”, Philosophy & Public Affairs, 32(4): 315–356. Doi:10.1111/j.1088-4963.2004.00017.x
• –––, 2005, “Human Rights and Capabilities”, Journal of Human Development, 6(2): 151–166. Doi:10.1080/14649880500120491
• Shue, Henry, 1980, Basic Rights: Subsistence, Affluence, and U.S. Foreign Policy, Princeton, NJ: Princeton University Press; second edition, 1996; 40th anniversary edition, 2020.
• –––, 2022, “Interlocking Rights, Layered Protections: Varieties of Justifications for Social Rights”, in Brownlee, Jenkins, and Neal 2022: 18–30 (ch. 1). Doi:10.1093/oso/9780198871194.003.0002
• Sim, May, 2013, “Confucian Values and Human Rights”, The Review of Metaphysics, 67(1): 3–27.
• Simmons, Beth A., 2009, Mobilizing for Human Rights: International Law in Domestic Politics, Cambridge/New York: Cambridge University Press.
• Song, Jiewuh, 2019, “Human Rights and Inequality”, Philosophy & Public Affairs, 47(4): 347–377. Doi:10.1111/papa.12152
• Sreenivasan, Gopal, 2005, “A Hybrid Theory of Claim-Rights”, Oxford Journal of Legal Studies, 25(2): 257–274. Doi:10.1093/ojls/gqi013
• Stemplowska, Zofia, 2009, “On the Real World Duties Imposed on Us by Human Rights”, Journal of Social Philosophy, 40(4): 466–487. Doi:10.1111/j.1467-9833.2009.01466.x
• –––, 2022, “Is Humanity under a Duty to Deliver Socioeconomic Human Rights?”, Journal of Applied Philosophy, 39(2): 202–211. Doi:10.1111/japp.12521
• Sumner, L. W., 1987, The Moral Foundation of Rights, Oxford: Clarendon Press.
• Sumner, William Graham, 1906, Folkways: A Study of the Sociological Importance of Usages, Manners, Customs, Mores, and Morals, Boston: Ginn and Co.
• Talbott, W. J., 2005, Which Rights Should Be Universal?, New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780195331349.001.0001
• –––, 2010, Human Rights and Human Well-Being (Oxford Political Philosophy), Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780195173482.001.0001
• Tasioulas, John, 2010, “Taking Rights out of Human Rights” (review of Griffin 2008), Ethics, 120(4): 647–678. Doi:10.1086/653432
• –––, 2012a, “On the Nature of Human Rights”, in Ernst and Heilinger 2012: 17–60. Doi:10.1515/9783110263886.17
• –––, 2012b, “Towards a Philosophy of Human Rights”, Current Legal Problems, 65(1): 1–30. Doi:10.1093/clp/cus013
• –––, 2015, “On the Foundations of Human Rights”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 45–70 (ch. 1). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0002
• –––, 2019, “Saving Human Rights from Human Rights Law”, Vanderbilt Journal of Transnational Law, 52(5): 1167–1207 (article 5).
• Taylor, Charles, 1999, “Conditions of an Unforced Consensus on Human Rights”, in Bauer and Bell 1999: 124–146 (ch. 6).
• Tesón, Fernando R., 1988 [2005], Humanitarian Intervention: An Inquiry into Law and Morality, Dobbs Ferry, NY: Transnational Publishers. 3rd edition, fully revised and updated, Ardsley, NY: Transnational Publishers, 2005.
• Thomson, Judith Jarvis, 1990, The Realm of Rights, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Tierney, Brian, 1997, The Idea of Natural Rights: Studies on Natural Rights, Natural Law, and Church Law, 1150–1625 (Emory University Studies in Law and Religion 5), Atlanta, GA: Scholars Press.
• Tomalty, Jesse, 2014, “The Force of the Claimability Objection to the Human Right to Subsistence”, Canadian Journal of Philosophy, 44(1): 1–17. Doi:10.1080/00455091.2014.900211
• –––, 2016, “Justifying International Legal Human Rights”, Ethics & International Affairs, 30(4): 483–490. Doi:10.1017/S0892679416000459
• –––, 2020, “The Link between Subsistence and Human Rights”, in The Oxford Handbook of Global Justice, Thom Brooks (ed.), Oxford: Oxford University Press, 182–198. Doi:10.1093/oxfordhb/9780198714354.013.9
• Tomasi, John, 2012, Free Market Fairness, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Tuck, Richard, 1979, Natural Rights Theories: Their Origin and Development, Cambridge/New York: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9781139163569
• Valentini, Laura, 2017, “Dignity and Human Rights: A Reconceptualisation”, Oxford Journal of Legal Studies, 37(4): 862–885. Doi:10.1093/ojls/gqx011
• Vanderheiden, Steve, 2008, Atmospheric Justice: A Political Theory of Climate Change, Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780195334609.001.0001
• Waldron, Jeremy (ed.), 1987, ‘Nonsense upon Stilts’: Bentham, Burke, and Marx on the Rights of Man (University Paperbacks), London/New York: Methuen.
• –––, 2012, Dignity, Rank, and Rights, Oxford/New York: Oxford University Press.
• –––, 2015, “Is Dignity the Foundation of Human Rights?”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 117–137 (ch. 5). Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0006
• –––, 2018, “Human Rights: A Critique of the Raz/Rawls Approach”, in Etinson 2018b: 117–138 (ch. 3). Doi:10.1093/oso/9780198713258.003.0007
• –––, 2020, “Rights and Human Rights”, in The Cambridge Companion to the Philosophy of Law, John Tasioulas (ed.), Cambridge/New York: Cambridge University Press, 152–170. Doi:10.1017/9781316104439.009
• Wellman, Carl, 1995, Real Rights, New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780195095005.001.0001
• –––, 1998, The Proliferation of Rights: Moral Progress or Empty Rhetoric?, Boulder, CO: Westview Press.
• –––, 2010, The Moral Dimensions of Human Rights, Oxford/New York: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199744787.001.0001
• Wellman, Christopher Heath, 2012, “Debate: Taking Human Rights Seriously*”, Journal of Political Philosophy, 20(1): 119–130. Doi:10.1111/j.1467-9760.2011.00407.x
• Wenar, Leif, 2005, “The Nature of Rights”, Philosophy & Public Affairs, 33(3): 223–252. Doi:10.1111/j.1088-4963.2005.00032.x
• –––, 2013, “Rights and What We Owe to Each Other”, Journal of Moral Philosophy, 10(4): 375–399. Doi:10.1163/174552412X628968
• –––, 2015, Blood Oil: Tyrants, Violence, and the Rules That Run the World, New York: Oxford University Press.
• Williams, Bernard, 1972 [1993], Morality: An Introduction to Ethics (Harper Torchbooks, TB 1632), New York: Harper & Row. New edtion, Cambridge/New York: Cambridge University Press, 1993. Doi:10.1017/CBO9781107325869
• Wolff, Jonathan, 2012, The Human Right to Health (Amnesty International Global Ethics Series), New York: W.W. Norton & Co.
• Wolterstorff, Nicholas, 2008, Justice: Rights and Wrongs, Princeton, NJ: Princeton University Press.

B. Řageyendirawe yasayyekan

• Ewrûpa
• European Convention on Human Rights (ECHR), adopted 1950, came into force 3 September 1953. ECHR available online (PDF)]
• European Social Charter, came into force 26 February 1965 [European Social Charter available online (pdf)]
• Charter of Fundamental Rights of the European Union (CFR), adopted 7 December 2007, came into force 1 December 2009. [Fundamental Rights available online]
• Netewe yekgirtuwekan
• Universal Declaration of Human Rights (UDHR), proclaimed 10 December 1948. [UDHR available online]
• International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination, adopted 21 December 1965. [Available online]
• International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), adopted 16 December 1966. ICCPR available online]
• International Covenant on Economic, Social, and Cultural Rights (ICESCR), adopted 16 December 1966. [ICESCR available online]
• Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women (CEDAW), adopted 1979. [CEDAW available online]
• Convention on the Rights of the Child, adopted 20 November 1989. [CRC available online]
• Convention on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD), adopted 13 December 2006, opened for signing 2007. [CRPD available online]
• Declaration on the Rights of Indigenous Peoples (DRIP), adopted 13 September 2007. [DRIP available online]
• A/RES/76/300 The human right to a clean, healthy and substainable environment, adopted 28 July 2022. [A/RES/76/300 available online (pdf)]

• Rome Statute of the International Criminal Court, adopted 17 July 1998, came into force 1 July 2002. [Rome Statute available online]
• Vienna Declaration and Programme of Action, adopted 25 June 1993, World Conference of Human Rights in Vienna. [Vienna Declaration 1993 available online]
• United States Constitution
• Declaration of Independence (United States), July 1776. US Declaration of Independence available online
• American Convention on Human Rights (Pact of San José), adopted 22 November 1969, came into force 18 July 1978. [American Convention on Human Rights available online]
• African (Banjul) Charter on Human and People’s Rights, adopted 27 June 1981, came into force 21 October 1986. [African Charter available online (pdf)]

Jêderekanî tirî ser tořî înternêt

• The International (UN) Human Rights System, Georgetown Law Library Human Rights Law Research Guide
• International Human Rights Law, United Nations Office of the High Commissioner for Human Rights
• Human Rights entry in the Internet Encyclopedia of Philosophy.

Çemke peywendîdarekan

Democracy | dignity | equality | equality: of opportunity | ethics: environmental | feminist philosophy, interventions: liberal feminism | globalization | justice: distributive | Kant, Immanuel | Locke, John: political philosophy | moral relativism | moral status, grounds of | Pufendorf, Samuel Freiherr von: moral and political philosophy | Rawls, John | respect | rights | rights: group | rights: of children | social minimum [basic income] | well-being