Becîhanîbûn

2025/03/06

165

Yekem weşanî witare makeke le 21y ḧuzeyranî 2002da biław kirawetewe û le 9y kanûnî duwemî 2023da pêdaçûnewey bineřetîy bo kirawe.

Zarawey «becîhanîbûn» kih pantayyekî berîn le řewtigelî cyawazî syasî, abûrî û kultûrî degrêtewe, hêştaş le miştumiř û berhevdanî syasî û ekadîmîy hawçerxda dewrêkî giring û hestyarî heye. Becîhanîbûn le gutarî bawî hawçerxda zorbey kat tenya wek hawwatayek bo yek ya çend dyardey xwarewe be kar dehênrêt: şopandin û dirêjedanî syasete lîbrałîye kilasîkîyekan (yan «bazařî azad») le abûrîy cîhanda («belîbrałîkirdinî abûrî»), załêtîy řûlegeşey forme řojawayyekanî (ya tenanet emrîkîyekanî) jyanî syasî, abûrî û kultûrî («beřojawayîkirdin» yan «be’emrîkîkirdin»), nezmêkî syasîy cîhanî ke leser binemay hizir û baweře lîbrałîyekanî yasay nêwdewłetî bunyat nirawe («nezmî lîbrałîy cîhanî»), tořêkî nigrîs û piřmetirsîy ḧukmiřanîy le serewe bo xwarewe le layen nuxbe cîhanîyekanewe («giłobalîzim» yaxud «teknokirasîy cîhanî»), peresendinî teknolojyay zanyarîy nwê («şořşî înternêt»), û herweha ew aydyaye ke mirovayetî le lêwarekanî bedîhênanî take komełgeyekî yekgirtûda westawe ke têyda serçawe serekîyekanî milmilanê û nakokîy komełayetî lenaw çûn («yekxistinî cîhanî»). Becîhanîbûn dyardeyekî leřûy syasî cêy munaqeşe û miştumře ke nakokî û milmilanêyekî berçaw lebareyewe le aradaye, lem songeyewe ke gelêk bizav û serkirdey nasyonalîst û popolîst le seranserî cîhanda (lewane řeceb erdoẍanî turkya, vîktor orbanî hengarya û donałd tiramp, serok komarî pêşûy emrîka) le beranber ewey ewan be taybetmendîy dizêwî becîhanîbûn deybînin dewestinewe û gerekyane paşekşey pê biken.

Bedłixoşîyewe, bîrdozî komełayetîy em dwayyane çemkêkî zor řêk û dirustitrî becîhanîbûnî lewey begşitî le layen syasetvanan û pispořan pêşnyar kirawe formułe kirduwe. Gerçî hêştakeyş cyawazîgelî çiř beşdaranî ew berhevdananey ke sebaret be zaraweke le aradan lêk cya dekatewe, zorbey tyorîste komełayetîyekanî hawçerx dan bew řwangeda denên ke becîhanîbûn amajeyeke be gořankarîgelî bineřetî le bîçim û řewşî şwênî û zemenîy hebûnî komełayetî ke be gwêrey ew, giringîy şwên yan mełbend le ast xêrayî berçaw le pêkhatey katîy forme gewherîyekanî çalakîy miroyî tûşî gořankarî dêt. Mewday cugrafî be şêweyekî asayî le katda depêwrêt. Katêk katî pêwîst bo girêdanî xałe cugrafîye cyawazekan kem debêtewe, mewda ya wałayî tûşî pestan yan «lenawçûn» dêt. Ezmûnî mirov le wałayî girêdrawîyekî nizîkî legeł pêkhatey katîy ew çalakîyane heye ke le řêgeyanewe ême wałayî ezmûn dekeyn. Gořankarîyekan le katbendîy çalakîy miroyî benaçar ezmûngelî gořdiraw le wałayî û mełbend berhem dehênêt. Tyorîstekanî becîhanîbûn lemeř jêdere řasteqînekanî gořankarîyekanî em dwayyane le bîçmî şwênî û zemenîy jyanî mirovda aray cyawazyan heye. Sereřay emeş, ewan begşitî hawřan ke gořankarîyekan le ezmûnekanî mirovayetî le wałayî û kat kar leser binkoł û lawazkirdinî giringîy sinûre nawçeyî û tenanet dewłetîyekan le gelêk kaye û pantayî hewłî mirov deken. Bew pêyey becîhanîbûn lêkewtey berînî bo nizîkey gişt řehendekanî jyanî mirov heye, eme bê emla û ewla derxerî pêwîstîy pyaçûnewe û serlenwê bîrkirdinewe le pirsyare serekîyekanî bîrdozî syasîy normatîve.

1. Becîhanîbûn le mêjûy aydyakanda
2. Becîhanîbûn le bîrdozî komełnasîy hawçerxda
3. Ałingarîye normatîvekanî becîhanîbûn
Jêderekan
Jêderekanî tirî ser tořî înternêt
Çemke peywendîdarekan

1. Becîhanîbûn le mêjûy aydyakanda

Zarawey becîhanîbûn tenê le sê deyey řabirdûdaye ke baw buwe, û şirovekare ekadîmîyekan ke em zaraweyan lem kotayyaneda le ḧeftakanî sedey pêşû bekar hêna, bedrustî be nwêgerîy weha karêkyan zanî (Modelski 1972). Bełam lanîkem le dway serhełdanî kapîtalîzmî pîşesazîyewe, gutarî řûnakbîrî piř le amaje bew dyardane buwe ke be şêweyekî berçaw hawşêwey ew dyardanen ke serincî tyorîstekanî em dwayyey becîhanîbûnyan bo lay xoyan řakêşawe. Felsefe, edebyat û şirovey komełayetîy sedey nozde û bîst amajeyekî zor be hoşyarîyekî sawa û hawkat be berbiławî hawbeş degrête xoy ke be serhełdanî formekanî gwastinewey xêra (wek şemendefer û geştî hewayî) û geyandin (telegraf û telefon), ezmûnekanî mewda û wałayî benaçar gořankarîyan beserda dêt, ke be řadeyekî berçaw îmkan û egerî karlêkî miroyî le pantayî dabeşbûn û kelêne cugrafî û syasîyekanî êstada berz dekatewe (Harvey 1989; Kern 1983). Zor pêş hênane aray zarawey becîhanîbûn bo naw bas û tawtiwê giştî û zanistîyekanî em dwayye, derkewtinî forimgelî nwê û xêray çalakîy komełayetî şiroveyekî berfirawanî sebaret be pestanî wałayî dirust kird.

Řojnamenûsêkî îngilîzî le sałî 1839da le nûsraweyekda be serinicdan leser karîgerîyekanî geşt be şemendefer, be nîgeranîyewe girîmaney ewe dekat ke katêk ke mewda «lenaw deçêt, řûberî wiłatekeman wek biłêy qebarekey biçûk debêtewe, ta ewey ke way lê dêt ke çî wa le şarêkî gewre meznitir nabêt» (Harvey 1996, 242). Çend sałêk dwatir, haynirîş hayne, şa’îrî koçberî ełmanî-cûleke, heman ew ezmûney wêna kirdewe û nûsî: «wałayî be destî hêłî asnî dekujrêt. Hest dekem çyakan û daristanekanî hemû wiłatan berew parîs pêşřewî deken. Tenanet êsta bonî dar lîndenekanî ełmanya dekem; şepolekanî deryay bakûr xo be dergay małî minda deden» (Schivelbusch 1978, 34). Gencêkî koçberî ełmanîy tir ke tyorîstêkî sosyalîst bû, wate karil markis, le sałî 1848da yekem şîkarîy tyorîy bo hestî pestanî serzemînî dařişt ke serincî hawçerxekanî řakêşa. Le lêkdanewey markisda, pêwîstîy berhemhênanî kapîtalîstî benaçar çînî borjiwaz han dedat ke «le hemû şwênêk biḧawêtewe, le hemû şwênêk nîştecê bibêt û le hemû şwênêk peywendî çê bikat.» hêzî zebelaḧ û wêrankerî kapîtalîzmî pîşesazî bineřetîtrîn serçawey teknolojyakanî pêk dehêna ke encamekey lenawçûnî wałayî bû. Eme xoy pałner û řêxoşkerî «têkeławbûn be hemû arasteyekda û pêkewe girêdrawîy cîhanîy netewekan» bû, řêk pêçewaney ew nawçegerîye bîrteskey ke bo hezaran sałî negêřdirawe, mirovayetî tûş û gîrode kirdibû (Marx 1848, 476). Markis leser ew baweře bû ke teknolojya nwêyekan, sereřay dîwe nigrîs û xirapekeyan ke wek amrazî çewsandinewey kapîtalîstîn, lew řuwewe ke îmkan û egerekanî karlêkî miroyî le serûy sinûrekanewe zor deken, le kotayîda nwênerayetîy hêzêkî pêşkewtinxiwazane le mêjûda deken. Ew teknolojyayane jêrxanî pêwîst bo şaristanyetêkî dahatûy sosyalîstîy cîhandagir dabîn deken. Hawkat le êstada wek amrazgelî řêkxiraweyî pêwîst bo çînêkî kirêkar dewr debînin ke berew encamdanî şořşêk řêy girtuwete ber ke ew şořşe her be řadey ew sîsteme çewsandinewe û daplosîne kapîtalîstîyey hîway hełweşandinewey dexwazin, le hember dabeşkarîye serzemînîye konebaw û teqlîdîyekan kemterxeme û gwêy pê nadat.

Ewe tenya řûnakbîranî ewrûpî nebûn ke sersamî ezmûnî pestanî serzemînî bûn, herwek lew řołe serekîyeda der dekewêt ke heman mijar le hizrî emrîkîy seretay sedey bîstida bînîwyetî. Le sałî 1904da, kesayetîy edebî, hênrî adamz bûnî «yasay belez û xêrakirdin»y wek babetî bineřetî bo karkirdekanî geşesendinî komełayetî dyarî kird, bew mebeste ke le řêgey ew yasayewe detwanîn le bîçim û řewşî şwênî û zemenî ke be xêrayî le gořîndan têbgeyn. Tenya katêk detwanîn le komełgey modêrin bedrustî têbgeyn ke xêrayî beřwałet le kontiroł nehatûy pirose teknolojî û komełayetîye bineřetîyekan şwênêkî serekîyan le şîkarîy komełayetî û mêjûyîda pê bidrêt (Adams 1931 [1904]). Con dîwîy le sałî 1927da amajey bewe da ke řewte abûrî û teknolojîyekanî em dwayye derxerî serhełdanî «cîhanêkî nwê»n ke be řadey kiranewey emrîka beřûy geřan û dozînewe û destbeserdagirtnî ewrûpîyekan le sałî 1492da giring û şayenî serince. Lay dîwîy, dahênanî hełm, kareba û telefon formekanî ta řadeyek seqamgîr û yekdestî jyanî bekomełî xocêyî, ke demêk bû nwênge û pîşanderî şanoy serekîy zorbey çalakîyekanî mirov bûn, berewřûy komełêk ałingarîy toqêner û gewre kirdewe. Çalakîy abûrî ta dehat sinûr û çwarçêwekanî komełe xocêyyekanî ta astêk deteqandewe û lenawî debirdin ke debuwe hoy sersûřmanî pêşînyanî mêjûyî ême, nimûneyek ew kate bû ke papořî hełmî, řêgay şemendefer, otombêl û geştî hewayî be řadeyekî berçaw astî cûłe cugrafîyekanî çiřtir û berz kirdewe.

Sereřay emeş, dîwîy be pêşnyarkirdinî ewey ke pestanî wałayî pirsyarî bineřetî bo dîmukirasî dirust dekat, le basekanî pêşûy gořanî bîçim û řewşî şwênî û zemenîy çalakîy mirov serûtir řoyşit. Dîwîy têbînîy ewey kird ke komełe syasîye biçûkekan (bo nimûne şaroçkey nîw’îngiland) ke şwênêkî giring bo mumaresey beşdarîkirdinî karîgerî dîmukiratîn, tenanet zortir le caran, le çaw pirisgirêke gewrekanî cîhanêkî pêkewe bestirawewe lawekî û perawêz dehatne berçaw. Toře çiřekanî peywendîye komełayetîyekanî ewpeřsinûrî, forme xocêyyekanî xobeřêweberîyan nezok û bêkarîger kird. Ew pirsyare lay dîwîy saz bû ke «deşê bipirsîn çilon dekirêt cemawerêk řêk bixrêt le katêkda le řastîda le şwênî xoy cêgîr namênêtewe?» (Dewey 1927, 140). Ta ew řadeye ke hawwiłatîbûnî dîmukiratî le kemtirîn astî xoyda pêşgirîmaney egerî cûłe û kirde be hawkokî legeł xełkanî tirî heye, çilon dekirêt hawwiłatîbûn le cîhanêkî komełayetîda biparêzêt ke kewtuwete jêr karîgerîy îmkane sersûřhênertirekan bo cûłan û řagwastin? Teknolojya nwêye xêrakan taybetmendîy bigořî û nacêgîrîyan be jyanî komełayetî da, her wek le xêrabûnî gořankarî û werçerxan le zorbey bwarekanî çalakîda (řenge le hemûy giringitir abûrî) der dekewt ke řastewxo lejêr karîgerîy ew teknolojyayaneda bû, û herweha le bigořî û naberdewamî û nacêgîrîy peywendîye komełayetîyekan lewêda. Bełam eger hawwiłatêtî pêwîstî be biřêk berdewamî û seqamgîrîy jyanî komełatîye, axo gořankarîyekanî em dwayyane le doxî şwênî û zemenîy çalakîy mirov be barî xirapda bo beşdarîy syasî nedeşkayewe? Le katêkda «xulya û tamezroyî leřadebederî komełgey hawçerx bo cûłe û xêrayî» tenanet pêk aşnabûnî hawwiłatîyanî estem kirduwe, çi cay destnîşankirdnî ew şitaney ke hogrî û serincî hawbeşyan bo heye, çilon hawwiłatîyan detwanin le dewrî yek ko bibnewe û be hawkokî bicûłênewe û hengaw binên? (Dewey 1927, 140).

Peresendinî bê westanî teknolojya xêrakan lewaneye serçawey serekîy ew amaje zorane bo lenawçûnî mewda û dûrî bêt ke le bestênî hizrî û eqłanî le sałî 1950 bemlawe debîndirêt. Marşał mekluhan, řexnegrî kultûrîy kanadayî, tewerî «gundêkî cîhanî»y binyatniraw leser binemay teknolojya ke behoy «xêrayî komełayetî le hemû astekanî řêkxistinî miroyîda» pêk hatuwe, dekate nawendî şîkarîyekî piř diłeřawkêy teknolojya nwêyekanî mîdya le sałanî deyey şestida (McLuhan 1964, 103). Pawił vîrîlyo, řexnegrî komełayetîy feřensî, katêk le ḧeftakan û heştakanî sedey řabirdû lew baweředa bû ke gořankarîyekanî ew dwayyane le bîçim û řewşî şwênî û zemenîy jyanî komełayetî, řewte syasîye desełatxiwaz û sereřoyekanî behêztir û řijditir kirduwe, pêdeçû zorêk le tarîktirîn nîgeranîyekanî dîwîy sebaret be lawazbûn û daşkanî dîmukirasî piştiřast bikatewe. Be gwêrey lêkdanewey vîrîlyo, pêwîstîye xêrakanî sîstemî şeř û çekuçołî modêrin desełatî cêbecêkarî behêztir kird û desełatî yasadanerî nwênerayetîy lawaz kird. Bem şêweye pestanî xak řêgey bo ḧikûmetî barî awarte ke çeqekey desełatî cêbecêkar bû xoş kird (Virilio 1977). Bełam lewaneye feylesûfî ełmanî, martin haydiger bûbêt ke be řûntirîn şêwe miştumřî hawçerx sebaret be becîhanîbûnî pêşbînî kirdibêt. Haydiger netenê «hełweşandinewey mewda»y wek taybetmendîyekî pêkhênerî doxî hawçerximan wesif dekird, bełkû gořankarîyekanî ew dwayyaney ezmûnî wałayî bo gořankarîyekan le katbendî û zûtêpeřîy çalakîyekanî mirov ke bew řadeye bineřetîn geřandewe: «hemû mewdakan le kat û şwênda xerîke biçûk debnewe. Mirov êstake be tenya şewêk, be gwêrey şwênekan, degate şwêngelêk ke pêştir çend ḧewtû û mangyan pêwîst bû ke pêyan bigat» (Heidegger 1950, 165).

Haydiger herweha bewrdî pêşbînîy ewey kirdibû ke teknolojya nwêyekanî geyandin û zanyarî be zûyî derfetî nwê bo geşesendinî berçawî bwarî řastîy mecazî bedî dênin: «şwêne dûrekanî kewnartirîn kultûrekan be şêweyek le fîlimda nîşan dedrên wek biłêy her lem sateda lenaw hamuşoy naw şeqamekanî emřoda ڕاەûستابن... Lûtkey em siřînewe û hełweşanewey her egerêkî dûrkewtûyî le televzyonda bedî dekirêt, ke bem zuwane dize dekate naw tewawî pêkhate û sîstemî geyandin û beser hemûyanda zał debêt» (Heidegger 1950, 165). Lêkdanewey haydiger bo geşe û kiranewey derfet û îmkanî hawkatî û kitupřî le ezmûnî mirovda le kotayîda derîxist ke ewîş wek řwangey zorêk le nûseran û bîrmendanî pêşûy nîgeranî ew doxe bû. Le şîkarîyekeyda pestanî wałayî ta dehat zortir ew akamey dexsite řû ke le řwangey ezmûnî mirovewe «hemû şitêk be yek řade dûr û be heman řadeş nizîke». Lebrî kiranewey eger û derfetî nwê bo karlêkî çiřupiř û fireřehendî legeł ew řûdawaney serdemanêk le pantayî têgeyştin û desełatî zorbey takekan beder bûn, hełweşanewey mewda zortir bew bareda şikayewe ke «bêmewdayyekî yekparçe û yekdest» çê bikat ke têyda ew şitaney le bineřetewe cyawaz le yek bûn bibne beşêk le giştêkî ezmûnîy yekdest û nezok (Heidegger 1950, 166). Lenawçûnî her cyawazîyekî manadar le nêwan «nizîkî» û «dûrî» dabezînêkî astî ezmûnî mirovî lê kewtewe, ke le beramberda kemterxemîyekî hênaye arawe ke ezmûnî mirovî yekřewt, cařisker û tak-řehendî kird.

2. Becîhanîbûn le bîrdozî komełnasîy hawçerxda

Le naweřastî heştakanî sedey řabirduwewe, tyorîstekanî bwarî komełnasî le taybetmendî û řewşêkî geşenesendûy têřaman û boçûnekanî pêşû leser pestan ya lenawçûnî wałayî wawe řoyştûn û twanîwyane têgeyştinêkî piřurdekarî û puxt le becîhanîbûn bixene řû. Bedłinyayyewe, nakokîye serekîyekan sebaret be siruştî řasteqîney hêze hokarekanî pişt becîhanîbûn le cêy xoyan mawnetewe, be şêweyek ke deyvîd harvî (1989-1996) têřamanî xoy řastewxo leser lêkdanewey pêşengî markis le becîhanîbûn binyat nawe, le katêkda hendêkî tir (Giddens 19990; Held, McGrew, Goldblatt & Perraton 1999) cextî taybetî û daxraw leser faktere abûrîyekan ke taybetmendîy řêbaz û nêrînî markisîstîye, dexene jêr pirsyar. Sereřay eweş, pêdeçêt kodengîyek sebaret be binema serekîyekanî çemkî becîhanîbûn pêk bêt.

Sereta, şirovekaranî em dwayye becîhanîbûn be damałînî xak girê dedenewe ke be gwêrey eme, fireçeşnîyekî řûlegeşe le çalakîye komełayetîyekan bebê gwêdan û be çawpoşî le şwênî cugrafîy beşdarbuwan řû dedat. Her wek yan arit şołit têbînî dekat, «řûdawe cîhanîyekan –le řêgey dûrpeywendî, kompîwterî dîcîtałî, mîdyay bînraw û bîsraw, zanistî mûşekî û hawşêwekanyanewe– dekirêt kem ta zor le yek katda le her şwênêk û hemû şwênêkî cîhan řû biden» (Scholte 1996, 45). Becîhanîbûn amajeye bo zyadbûnî egerekanî kar û kirdarî nawberî xełk û şwêndananyan leser yektir le barudoxêkda ke şwênî cugrafîyan leser hêłekanî panî û dirêjîy goy zewî bo çalakîye komełayetîyekanî berdest bêbayex denwênêt. Herçende şwênî cugrafî bo زۆێک le pîşekan be giringî demênêtewe, bo nimûne kiştukał bo desteberkirdinî pêdawîstîyekanî bazařêkî xomałî, bełam damałînî xak le zorêk le bware komełayetîyekanda xoy derdexat. Xełkanî bazirgan le êstada le kîşwere cyawazekanda xerîkî bazirganî û ałuwêrî elektironîn; xełkanî ekadîmî le nwêtrîn kelupel û amêrî konfiransî înternêtî bo řêkxistinî sîmînarekan kełk werdegirin ke têyda beşdarbuwan le şwêngelî cyawazî cugrafîda be kořeke peywest debin; înternêt derfetî ewe dedat be xełk ke sereřay mewday cugrafîy zorî nêwanyan ke le yektir cudayan dekatewe, le çirkeyekda peywendî be yektirewe bigirin. Xak be têgeyştin û manayekî teqlîdîy şwênêk ke leřûy cugrafîyewe dyarîkiraw bêt û binasrêtewe, çîtir tewawî ew «feza komełayetîye» pêk nahênêt ke çalakîy mirov têyda encam degîrêt. Becîhanîbûn, lem mana seretayyeyda, amaje be biławbûnewey forimgelî nwêy çalakîy komełayetîy naserzemînîye (Ruggie 1993; Scholte 2000).

Xałî duwem emeye ke tyorîstekan be corêk le becîhanîbûn deřwanin ke peyweste be geşey hawpeywendî û pêkewegrêdrawîy komełayetî le seranserî sinûre cugrafî û syasîyekanî êstada. Lem songewe, damałînî xak layenêkî heregiring û gewherîy becîhanîbûne. Sereřay emeş, cext û terkîzêkî qorxkiraw bem babete be lařêmanda debat û tûşî hełeman dekat. Bew pêyey ke zorbey herezorî çalakîyekanî mirov ta henûkeş bestirawetewe be şwênêkî cugrafîy dyarîkiraw û konkirêtî, layenî yeklayîkerewetrî becîhanîbûn bo şêwaz û çonêtîy karîgerîy řûdaw û hêze dûredestekan leser hewłe xocêyî û nawçeyyekan degeřêtewe (Tomlinson 1999, 9). Bo nimûne, em însaykilopîdyaye, bew pêyey ke řêge bo aługořî aydya û bîrokekan le fezay mecazî xoş dekat, lewaneye wek nimûneyekî fezay komełayetîy damałřaw le xak řeçaw bikirêt. Take pêşmercî pêwîst bo bekarhênanî, destřageyştin be înternête. Egerçî hêşta nayeksanîyekî berçaw le destřageyştin be înternêt bûnî heye, bełam bekarhênanî em însaykilopîdyaye le bineřetda peywendîy be şwênêkî cugrafîy dyarîkirawewe nîye. Sereřay emeş, deşê xwêner wek tewawkerêk bo ew xwêndiney le qutabxane ya zanko encam dedrêt, zor be başî sûd lem însaykilopîdyaye werbigrêt. Ew damezraweye netenê le cemserêkî cugrafîy taybetda hełkewtuwe, bełkû be egerî zor şwênekey bo têgeyştin le zorêk le taybetmendîye serekîyekanî, bineřetî û piřbayex bêt: astî dabînkirdinî budce lewaneye be gwêrey ew wîlayet ya nawçeyey ke zankoke lêy hełkewtuwe cyawaz bêt, yan lewaneye heman pispořîy ekadîmî û bwarî xwêndin le zankoyek le çîn pêwîstî be kors û xwêndinewe û twêjînewey cyawaz lewey bo nimûne ercentîn ya nerwîc hebêt. Yek le amajekanî becîhanîbûn ew pirosaneye ke be gwêreyan tenanet ew řûdaw û biřyaraney le şwênêkî dûredestîş dêne arawe, be řadeyekî berçaw karîgerîy leser jyanî «xocêyî» naw zanko dadenên. Bo nimûne, pêdagrîy serkirde syasîye behêzekanî wiłatanî dewłemend leser ew babete ke sindûqî nêwdewłetîy pare ya bankî cîhanî pêşnyar be wiłatanî emrîkay latîn û emrîkay başûr bikat ke xoyan be komełêk syasetî abûrîy taybetewe pabend biken ke dekirêt derencamekeyan kemkirdinewey mûçey mamostayan û twêjeran û herweha kemkirdinewey jimarey wanebêjekan le pole gewrekanî wanegutnewe le sawpawlo û lîma bêt. Dwayîn dahênanekan le teknolojyay zanyarî le taqîgeyekî lêkołînewey kompîwter le hîndistan detwanêt bexêrayî ezmûnî polekanî xwêndinî xwêndikaran le birîtîş kolombya ya tokyo bigořêt. Becîhanîbûn birîtîye lew «pêwajoyaney gořankarî ke be pêkewe bestinewe û berfrawankirdnî çalakîy miroyî le pantayî nawçekan û kîşwerekanda, binaẍey werçerxanêk le řêkxistinî karubarî miroyî dadeřêjin» (Held, McGrew, Goldblatt & Perraton 1999, 15). Becîhanîbûn bem têgeyştine babetêkî peywest be řade û aste, çunke her çalakîyekî komełayetî deşê karîgerî bixate ser řûdawekanî kem ta zor dûredestî: gerçî řenge jimareyekî zor le çalakîyekan têkeław û girêdraw be řûdawekanî kîşwere dûrekan bêne berçaw, bełam hendêk çalakîy miroyî leřûy pantayî karîgerîyan be piley yekem le astî nawxoyî û nawçeyîda demênnewe. Herweha meznî û karîgerîy çalakîyeke lewaneye cyawaz bêt: ew řûdawaney le şwên û nawçeyekî cugrafîy dûredest dêne řûdan hêştake dekirêt karîgerîyan leser řûdawekanî nawçeyekî dyarîkiraw hebêt, ca em karîgerîye ta řadeyek kem yaxud êcgar gewre û berfirawantir bêt. Le kotayîda, řenge ta ew řade û aste řeçaw bikeyn ke têyda pêkbestiraweyî lewpeřî sinûrekan çîtir tenya babetêkî heřemekî û beřêkewt nîye, bełkû pêşbînîkiraw, řêkxiraw û nezmipêdrawe (Held, McGrew, Goldblatt & Perraton 1999).

Sêyem, becîhanîbûn debê amaje be xêrayî ya lezgînîy çalakîy komełayetîyş le xo bigrêt. Damałînî xak û pêkbestiraweyî le bineřetda be şêweyekî serekî le siruştida dû babetî peywest be wałayî û şwênin. Hêşta asane bibînîn ke çilon em gořankarîye wałayyane řastewxo be xêrakirdinî formekanî heregiringî çalakîy komełayetîy bestirawnetewe. Herwek le serewe le basekeman sebaret bew babete çemkîyaney ke pêşekîy miştumiř û tawtiwêy emřoke leser becîhanîbûnin bînîman, peresendinî teknolojyay gwastinewey xêra, teknolojyay geyandin û teknolojyay zanyarî destibecêtrîn serçawe bo kałbûnewey sinûre cugrafî û serzemînîyekan pêk dehênin ke ew çawdêraney twanay xwêndinewe û têgeyştin le dahatûyan hebû lanîkem le naweřastî sedey nozdeyemewe destinîşanyan kirdûn. Pestanî wałayî pêwîstî be serhełdanî formekanî zor xêray teknolojyaye; gořankarîyekan le ezmûnekanman le xak piştibestû be gořankarîye hawkatekan le katbendîy çalakîy mirovin. Sereřay emeş, teknolojyay xêra tenya nwênerayetîy lûtkey şaxesehołeke dekat. Pêkewebestinewe û peresendin û berbiławbûnewey çalakîye komełayetîyekan bo ewpeřî sinûrekan leser egerî cûłe û řagwastinî xêray xełk, zanyarî, sermaye û şitumek bunyat nirawe. Bebê ew řagwastin û cûłe xêrayane, esteme bizanîn çilon řûdawe dûredestekan detwanin xawenî ew bandor û karîgerîye bin ke henûke heyane. Teknolojyay xêra dewrêkî serekîy le xêrayî karubarî mirovda heye. Bełam gelêk fakterî tir hen ke le xêrayî û řewtî giştî çalakîy komełayetîda dewr debînin. Pêkhatey řêkxiraweyî karge kapîtalîstîye modêrnekan nimûneyek dexate řû: hendêk xû û meylî haçerx, lewane «tamezroyî û xulyay leřadebeder bo cûłe û xêrayî» ke dîwîy basî dekat, derxerî nimûneyekî tire. Damałînî xak û peresendinî pêkewebestiraweyî peywendîyekî qûłî legeł belezîy jyanî komełayetî heye, le katêkda ke belezîy komełayetî xoy çendîn formî cyawazî heye (Eriksen 2001; Rosa 2013). Lêredaye ke carêkî tir detwanîn besanayî bibînîn ke boçî becîhanîbûn hemîşe babetêkî peywest be řade û aste. Xêrayî û peley řewtekan, cûłekan û aługořekanî ewpeřsinûrî detwanêt be řadey gewreyî, karîgerî û şîraze û nezmyan cyawaz bêt û bigořdirêt.

Çwarem, gerçî şîkaran leser ew hêze hokarî û sedemîyaney berhemhênerî becîhanîbûnin nakokin, bełam zorbeyan hawřan ke debê becîhanîbûn wek pêwajoyekî ta řadeyek dirêjxayen seyr bikirêt. Syaney damałînî xak, pêkbestiraweyî û belezîy komełayetî le jyanî komełayetîy hawçerxda be estem nwêner û derxerî řûdawêkî lenakaw yan peywest bem dwayyanen. Becîhanîbûn taybetmendîyekî pêkhênerî cîhanî modêrne, û mêjûy modêrin gelêk nimûney becîhanîbûn le xo degrêt (Giddens 1990). Wek le serewe bînîman, bîrmendanî sedey nozdeyem lanîkem hendêk le taybetmendîye serekîyanî becîhanîbûnyan hest pê kirdibû; pestanî serzemînî tuxmêkî giringî ezmûnî jyawî ewanî pêk hênabû. Sereřay emeş, beşêk le tyorîste hawçerxekan baweřyan waye ke becîhanîbûn lem çend deyey řabirdûda formêkî çiřupiř û xestî be xoyewe girtuwe, çunke dahênanekan le bwarekanî geyandin, gwastinewe û teknolojyay zanyarî (bo nimûne bekompîwterîkirdin) zor eger û derfetî nwê û sersûřhênerî bo dû taybetmendîy hawkatî û destibecêyî xułqanduwe (Harvey 1989). Be gwêrey em řwangeye, dekirêt ḧez û tamezroyî hizrî û řûnakbîrîy emřoke bo pirsî becîhanîbûn řastewxo bibestirêtewe be serhełdanî teknolojyay xêray nwêwe ke řêxoşkerî ew arasteyen ke ta dêt bayexî dûrî û mewda kem bikirêtewe û hel û egerekanî damałînî xak û pêkbestiraweyî komełayetî berz bikirêtewe. Gerçî hestî çiř û pitewî pestanî serzemînî ke zorêk le hawçerxekanman ezmûnî deken bedłinyayyewe ezmûnekanî cîlekanî pêşûtirman dexatewe bîr, hendêk nûserî hawçerx sereřay emeş lew baweředan ke hełeye ke ew řêge û şêwaze bêhejmarane bişardirênewe ke be bûnyan bûnete hoy ewey ke gořankarîye berdewamekanî bîçmî şwênî û zemenîy ezmûnî mirov gelêk berfire û berbiław bin. Le katêkda ke pêşînyanî sedey nozdeyemman bedrustî û be şêweyekî çaweřwankiraw sersam be hêłî asin ya telegraf bûn, komełêkî ta řadeyek berbiław le çalakîye komełayetîyekan le êstada xerîke behoy ew dahênanane gořanyan beserda dêt ke çalakîy komełayetî xêratir deken û řewte dirêjxayenekan be řadeyekî berçaw berew arastey damałînî xak û pêkbestiraweyî komełayetî qûłtir dekenewe. Bo diłnyabûn, karîgerîy damałînî xak, pêkbestiraweyî komełayetî û belezîy komełayetî be hîç şêweyek giştigîr û yekdest û yeksan nîye: bo nimûne ew kirêkare koçberaney le kêłgekanî başûrî kalîfornya, be dahatî kem û be şêwazêkî kon û napêşkewtû, xerîk be karî kiştukałn, deşêt le bestên û řewşêkî şwênî û zemenîy cyawaz le karsazekanî san firansîsko yan syatił bibene ser. Girîmanegelî cyawaz sebaret be wałayî û kat zor car nakirêt besanayî le qonaẍêkî mêjûyî dyarîkirawda pêkewe hebin û le arada bin (Gurvitch 1964). Legeł emeşda, karîgerîy dahênane teknolojîyekanî em dwayye qûłe, û tenanet ewaneyş ke kar û pîşekeyan řastewxo lejêr karîgerîy teknolojyay nwêda nîye, wek hawwiłatî û berxorêk be hezaran şêwe û le hezaran řêgewe dekewne jêr karîgerîy teknolojyay nwêwe.

Pêncem, pêwîste têgeyştinman le becîhanîbûn wek piroseyekî fireřehend û firelq bêt, çunke damałînî xak, pêkbestiraweyî komełayetî û belezî xoyan le gelêk gořepan û bwarî çalakîy komełayetî (lewane abûrî, syasî û kultûrî) derdexen. Herçende her řehendêkî becîhanîbûn peyweste be pêkhate serekîyekanî becîhanîbûn ke leserewe bas kiran, bełam herkamyan le zincîreyekî ałoz û ta řadeyek serbexo le pêşkewtine ezmûnîyekan pêk dêt, ke pêwîstî be pişkinîn û têřwanînî wird heye takû mîkanîzmî hokarî û sedemîy taybet bew řehende derbikewêt (Held, McGrew, Goldblatt & Perraton 1999). Her derkewtin û xoderxistinêkî becîhanîbûnîş xoy komełêk milmilanê û şiłejan û şêwanî cyawaz be dway xoyda dênêt. Bo nimûne, bełge û nîşaney ezmûnîy pitew heye ke derî dexat hatuço û ałuwêrî (bo nimûne şitumek, xełk, zanyarî û hitid) ewpeřsinûrî, û herweha derkewtinî şêwegelêk le berhemhênan ke řastewxo ewpeřneteweyîn û be boneyanewe dekirêt yek berubû le yek katda le çendîn şwên û qujbinî cyawazî cîhan berhem bihênrêt, be zeqî řû le zorbûne (Castells 1996). Ew kompanyayaney be şêwazî ewpeřneteweyî kar deken û wegeř xirawin, ke be «ektere cîhanîyekan» naw debirin, be karîgerîyekî zorewe kełk le teknolojyay xêra û řêbazgelî řêkxiraweyî werdegirin. Derkewtinî bazaře darayye gerdûnî û 24 katjimêrîyekan, ke têyanda mamełey darayî ewpeřsinûrîy mezin le çawtirukanêkda le fezay mecazî encam dedrêt, derxerî nimûneyekî aşnay řuxsar û řehendî abûrîy becîhanîbûne. Bazaře darayye cîhanîyekan herweha bew mebeste teḧeday hewłe teqlîdî û konebawekanî dewłet-netewe lîbrał dîmukiratîyekan deken ke ciłewî çalakîyekanî bankidarekan bigirne dest, emeş geray diłeřawkêyekî becê û beheq sebaret be hêz û bandorî řûlegeşey bazaře darayyekan beser ew damezrawe nwênerayetîyaney be şêweyekî dîmukiratî hełbijêrdirawin biław dekatewe. Becîhanîbûn le jyanî syasîda formêkî řûn û dyarîkiraw degrête xoy, herçend řewte giştîyekan berew arastey damałînî xak, pêkbestiraweyî bewpeřî sinûrekan û belezîy çalakîy komełayetî lêreşda bineřetîn. Çalakîye ewpeřneteweyyekan ke têyanda çalakvanan kełk le teknolojyay geyandinî xêra werdegirin takû peywendîy ewpeřsinûrî le nêwan hêzekanyan saz biken ke bitwanin berengarî ew nexoşîyane bibnewe ke leřûy pantayî karîgerîyan be heman şêwe be ewpeřneteweyî dêne hejmar (bo nimûne berteskibûnewey çînî ozon), nimûneyekî becîhanîbûnî syasîye (Tarrow 2005). Nimûneyekî tir ḧez û wîst bo forimgelêkî berzefřaney derkirdinî yasa û dyarîkirdinî řêsay komełayetî û abûrîye ke serûneteweyîn. Pêwajo abûrîye ewpeřsinûrîyekan şêwaze teqlîdîyekanî çwarçêwey řêsayî dewłet-netewe-teweryan lawaz kirduwe. Bew pêye ew doxe dexwazêt ke dewłet-netewekan hawkarî yektir biken ke çwarçêweyekî řêsayî bênne kayewe ke têyda desełatî dadwerî, sinûre neteweyyekan debezênêt û têdepeřênêt, çun ew řêsa teqlîdîyane çîtir wełamderî em doxe nwêye nîn. Zanayanî syasî begşitî em çeşne řêkxirawe serûneteweyyane (wekû yekêtîy ewrûpa ya řêkkewtinnamey emrîka-meksîk-keneda (USMCA)) wek hêma û derkewtey giringî becîhanîbûnî syasî û yasayî debînin. Sereřay emeş, biławbûnewe û teşenesendinî řêkxirawe serûneteweyyekan her be řadey becîhanîbûnî abûrî tejî le nakokî û milmilanê buwe. Řexnegran pêdagirin ke forimgelî xocêyî, nawçeyî û neteweyî xobeřêweberî xerîke cêy xoyan deden be forimgelêkî ḧukmiřanîy cîhanî ke be řadey pêwîst dîmukiratî nîn û natwanin pêdawîstîyekanî hawwiłatîyanî asayî bedî bênin (Maus 2006; Streeck 2016). Le beramberda, dakokîkaran û layengiran, forimgelî nwêy biřyardanî yasayî û syasîy serûneteweyî be pêşengêkî pêwîst bo forimgelêkî giştigîrtir û pêşkewtûtrî xobeřêweberî dezanin, sereřay ewey ke kemayesîyekanî ew forimgele nwêye le babetî dîmukirasîda û taybetmendîgelêkî teknokiratî ke heyane, nîgeranî layengiranîşî lê kewtuwetewe. (Habermas 2015).

3. Ałingarîye normatîvekanî becîhanîbûn

Be řeçawkirdinî karîgerîy berbiławî becîhanîbûn leser bûnî mirov, asayye ke benaçar zor pirsyarî bineřetîy felsefî û syasî-tyorî be dway xoyda bênêt. Be lanîkemewe, becîhanîbûn ew pêwîstîye derdexat ke feylesûfe ekadîmîyekan le wiłate dewłemendekanî řoj’awa zortir serinc û giringî bidene denge piştigwêxrawekan û nerîte hizrîyekanî ew gelaney ke çarenûsman legeł wan qûłtir pêkewe bestirawetewe (Dallmayr 1998). Legeł emeşda, lem beşeda betaybetî serinc dexeyne ser ew ałingarîye destibecêyaney be boney becîhanîbûnewe bo bîrdozî syasîy normatîv hatûnete arawe.

bîrdozî syasîy řoj’awa her le konewe way danawe ke komełgelêk hen ke sinûrî xakekeyan yeklayîkirawe û dyarîkirawe, be corêk ke dekirêt sinûrekeyan kem ta zor besanayî û be řêkupêkî le sinûrî komełanî tir cya bikirêtewe û destinîşan bikirêt. Lem řwangeyewe, con řawiłz, feylesûfî syasîy bebandorî lîbrał, basî le komełgelêkî sinûrdar kird ke pêkhatey bineřetîyan birîtî bû le «gełałe û pilanêkî xodabînker û xobjêwî harîkarî bo hemû amance serekîyekanî jyanî mirov» (Rawls 1993, 301). Gerçî bîrmendanî syasî û yasayî be dirêjayî mêjû hewł û wizeyekî berçawyan xistuwete geř bo gełałekirdin û dařiştinî çendîn modêlî normatîv le peywendîyekanî nêwan dewłetan ke cêy pasaw û dakokî bêt (Nardin and Mapel 1992), bełam hawşêwey řawiłz begşitî piştyan be cyakirdineweyekî řûnî karubarî «nawxoyî» û «derekî» bestuwe. Cige leweş, zorbey kat basyan lewe kirduwe ke gořepanî nawxoyî şwên û gořepanêke ke be pêwerêkî normatîvî pileyekî beriztirî heye û xałî pozetîvî zortire, çunke egerî zortire ke aydyał û binewaşe normatîve bineřetîyekan (bo nimûne azadî yan dadperwerî) le gořepanî nawxoyîda be serkewtûyî bedî bên, wek lewey le peywendîy nêwan dewłetan. Bepêy yekêk le liqe karîgerekanî bîrdozî peywendîye nêwdewłetîyekan, peywendîy nêwan dewłetan kem ta zor bêyasaye. Bo nimûne, lew řuwewe ke hebûnî serwerîyekî syasîy karîger pêşmercî bedîhatnî dadperwerî ya dîmukirasîye, boşayî serwerî leser astî cîhanî bew watayeye ke dadperwerî û dîmukirasî lewêda benaçar kemukurtî û kemayesîyan heye û be egerî zorewe misoger nakirên û bedî nayen. Be gwêrey em řwange řyalîstîye bawey syasetî nêwdewłetî, taybetmendîye serekîyekanî sîstemî modêrnî dewłetanî xawen serwerî, bedwadaçûn bo řesentirîn û pileberiztirîn amancekanî normatîvî hizrî syasîy řoj’awa be piley yekem dexate estoy gořepanî nawxoyyewe (Mearsheimer 2003). Hendêk le layengiranî dyar û benawbangî naweřastî sedey bîstemî řyalîzmî nêwdewłetî, dijayetî û berhełistikarîy qûłî em hełwêste legeł yasay nêwdewłetî û řêkxirawey syasîy serûneteweyyan řet kirdewe, beşêkîşî leber ewey ke pêşwexte berewřûy ew ałingarîyane bûnewe ke ême êsta zorbey car deyangeřênînewe bo becîhanîbûnî toxtirewe (Scheuerman 2011).

Becîhanîbûn herkam lem girîmane konebawane berewřûy teḧedayekî bineřetî dekatewe. Le serdem û bestênî damałînî çiřî xak û peresendin û toxbûnewey peywendîye komełayetîyekan bo ewpeřî sinûrekan, çîtir eme wek pêşgirîmaneyekî bełgenewîst qibûł nakirêt ke dewłet-netewe be «gełałeyekî xodabînker û xobjêwî harîkarî bo hemû amance serekîyekanî jyanî mirov» dabnidirêt. Bîrokey komełêkî sinûrdar be leberçawgirtinî gořankarîyekanî em dwayye le bîçmî şwênî-zemenîy jyanî mirov, gumanî dexrête ser. Tenanet behêztirîn û pileberiztirîn yeke syasîyekanîş kewtûnete jêr karîgerîy ew çalakîyaney ke sinûr û çwarçêwey xakî wiłatan debezênin û ta dêt berew zorbûnîşin (bo nimûne bazaře darayye cîhanîyekan ya peywendîy bekomełî bedîcîtałîkiraw) ke kontirołêkî kemyan beser em çalakîyaneda heye û xoyan le çendîn tořî peywendîye komełayetîyekanda debînnewe ke pantayî ew tořane sinûre neteweyyekan têk deşkênêt û deyanbezênêt. Bê guman, le zorbey mêjûy mirovayetîda, peywendîye komełayetîyekan dabeşkarîye syasîyekanî ew serdemeyan têpeřanduwe. Bełam legeł emeşda, becîhanîbûn derbiřî berizbûneyekî çendayetî û beguř û çiřbûneweyekî qûł le peywendîye komełayetîyekanî lem çeşneye. Le katêkda ke ew hewłane bo ew mebestey ke gořepanî «nawxoyî» beřûnî le «derekî» heławêrdirêt û sinûryan dyarî bikirdirêt deşê le qonaẍêkî pêşûtir le mêjû manay hebûbêt û lêy têbgeyn, em cyakarîye çîtir legeł řewte serekîyekanî geşesendin le zorêk le bwarekanî çalakîy komełayetî yek nagrêtewe û naguncêt. Legeł lenawçûnî egerî dabeşkarî û polênkirdinêkî řûn le nêwan karubarî nawxoyî û derekî, ew întima koneş bo wênakirdinî gořepanî nawxoyî wek gořepanêkî pileberz û guncawtir bo bedîhatnî aydyał û pirensîpe normatîvekan gumanî dête ser. Wek babetêkî ezmûnî, hełweşanî ew sinûrbendîyey nêwan nawxoyî û derekî babetêkî zor dûfaqîye, çunke lewaneye zor be sanayî řêge bo lenawçûn û dařmanî taybetmendîye serincřakêştrekanî jyanî syasîy nawxoyî xoş bikat: katêk karubarî «derekî» berew nawewey jyanî syasîy «nawxoyî» dadeřmêt, bîçim û şêwey karubarî derekî ke yasa û řêsayekî tewaw û bêkemayesî têyda bedî nakirêt, pelamar û hêrşî şiłejêner dexate naw jyanî syasî nawxoyî (Scheuerman 2004). Bełam wek babetêkî normatîv, hełweşanewey dabeşbûnî nêwan nawxoyî û derekî deşê naçarman bikat, be řadeyekî zortir le her katêk le mêjûman, bîr bikeynewe ke çilon dekirêt derwestîye bineřetîye normatîvekanman sebaret be jyanî syasî be şêweyekî karîger leser astî cîhanî bêne dî û desteber bikirên. Eger bo nimûne pirensîpî dadperwerî ya azadî be ciddî werbigrîn, çîtir eme wek argîwmêntêkî bełgenewîst qibûłkiraw nîye ke gořepanî nawxoyî wek take şwên yan tenanet şwênî serekî bo bedîhatnî ew pirensîpane bizanîn, çunke karubarî nawxoyî û derekî êstake beqûłî û be şêweyek ke geřanewey bo nîye, têkeł û awêtey yek bûn. Le cîhanêkda ke berew becîhanîbûn deřwat, nebûnî dîmukirasî yan dadperwerî le jînge û astî cîhanda, bê emla û ewla leser bedîhênan û desteberkirdinî dadperwerî û dîmukirasî le nawxoda karîgerîy qûł dadenêt. Le řastîda, řenge îtir geyştin be aydyałe normatîvekanman le nawxoda bebê ewey ke le astî ewpeřneteweyîşda hewł bo bedîhênanyan bideyn meyser nebêt.

Bo nimûne, em îd’aye ke pirsekanî peywest be dadperwerîy dabeşkarî hîç pêgeyekyan le pêkhênanî karubarî derekîda nîye, le baştirîn ḧałetda derxerî têřwanînêkî sawîlkaney ezmûnî sebaret be becîhanîbûnî abûrîye. Le xiraptirîn ḧałetîşda, nikołî û xoşardineweyekî fêławî û dûřûyaneye ta legeł em řastîye berewřû nebnewe ke bûnî maddîy ew kesaney bextewerîy eweyan hebuwe ke le wiłatanî dewłemend bijîn, be şêweyekî lêkdanebraw bestirawetewe be barudox û pêgey maddîy zorîney řehay mirovayetîyewe ke le nawçe hejar û dwakewtû û geşenesenduwekanda nîştecên. Peresendinî nayeksanîy maddî ke gerakey be destî becîhanîbûnî abûrîyewe biław buwetewe, bo peresendinî nayeksanîy maddîy nawxoyî le dîmukirasîye dewłemendekanda degeřêtewe (Falk 1999; Pogge 2002). Be heman şêwe, le babetî berizbûnewey piley germîy cîhanî û lenawçûnî çînî ozon, pêdagrîyekî demargirjane leser pîrozîy serwerîy neteweyî, metirsîy perdepoşkirdin û şardinewey xoperistaney ew çalakîye naberpirsyarane dênête arawe ke karîgerîyan zor le sinûrî ew wiłataney ke řastewxo berpirsyarî serekîy ew doxen ewlawetir deřwat. Berizbûnewey piley germîy cîhanî û berteskibûnewey çînî ozon beřûnî pêwîstîy forimgelêkî berzefřaney hawkarî û řêkxistinî ewpeřneteweyîman pêşan dedat, û nikołîy dîmukirasîye dewłemendekan le qibûłkirdin û çûne jêr barî em pêwîstîye be watay becdidî wernegirtinî pirosey becîhanîbûn lew katanedaye ke legeł berjewendîye maddîye destibecêyekanyan nakokîy heye û yek nagrêtewe. Gerçî lewaneye le seretada wa derkewêt ke eme pêşanderî řyałpolîtîkî zîrekane le layen ew dewłete xetabarane bêt bo ewey xoyan le řêkxistinêkî řûn û bebřişitî serûneteweyî jîngeyî bibwêrin, bełam lasarî û kelleřeqîy ewan lewaneye kurtibînane bêt: berizbûnewey piley germîy cîhanî û berteskibûnewey çînî ozon be heman şêwe ke karîgerîy leser cîlî dahatûy efrîqay başûr yan efẍanistan dadenêt, metirsîy bo ser jyanî mindałanî ew emrîkayyaneş heye ke otombêlî berz ke sûtemenîy zor desûtênin de’ajon yaxud fînkikerewey natendirust bo jînge bekar dehênin (Cerutti 2007). Eger ewe leberçaw bigrîn ke têkçûnî jînge deşê karîgerîy nerênî leser syasetî dîmukiratîk dabnêt (bo nimûne be lawazkirdinî řewayî û seqamgîrîy ew syasete), daman û xobwardin le bedîhênanî řêksixtnêkî jîngeyî ewpeřneteweyî karîger detwanêt pêgey dîmukirasî le nawxo û herweha le derewe lawaz bikat.

Feylesûfan û tyorîstanî syasî be tamezroyyewe perjawne ser basî lêkewte normatîv û syasîyekanî ew cîhaney ême ke berew becîhanîbûn deřwat. Miştumřêkî germ sebaret be egerî desteberkirdinî dadperwerî leser astî cîhanîda, nwêneranî cîhan-nîştimangerayî le sengerî beranberî komonîtaryanîstekan, nasyonalîstekan, řyalîstekan û hemû ew taqmaney tir danawe ke pile û pêgeyekî berz û taybet bo dewłet-netewe û ew peywendîye exlaqî, syasî û komełayetîyane dadenên ke leser dewłet-netewe bunyat nirawin (Lieven 2020; Tamir 2019). Le beranberda, cîhan-nîştimangerayan dexwazin cext leser ew erke gerdûnîyaneman bikenewe ke le ast ew kesane hemanin ke le şwênêkî dûredest le ême nîştecên û řenge xałî hawbeşî zor kemman leřûy ziman, dab û nerît ya kultûrewe legełyan hebêt, û zor car leser ew baweřen ke ew îd’ayaney bas le «dadperwerî le nawxoda» deken dekirêt û pêwîstîşe le şwêngelî tirîşda kirdarekî û cêbecê bikirdirên (Beardsworth 2011; Beitz 1999; Caney 2006; Wallace-Brown & Held 2010). Bem şêweye, cîhan-nîştimangerayî řastewxo leser pałnere gerdûnîyekanî hizrî exlaqî û syasîy modêrin bunyat denrêt. Řexnegranî cîhan-nîştimangerayî le ast ew řwangeye dewestinewe ke pêy waye erkekanman beramber be byanîyekan heman pêgey ew erkaney heye ke beramber be endamanî ew komełe xocêyî û neteweyye taybetane hemanin ke ta řadeyekî zor xoman beşêk lewanîn. Ewan bo nimûne be hîç şêweyek nikołî le pêwîstîy řastkirdnewe û çareserkirdinî nayeksanîy cîhanî naken, bełam zor car řeşbîn û begumanin le ast wîst û ḧezî cîhan-nîştimangerayan bo dakokîkirdin le çaksazîy berçawî yasayî û syasî wek hengawêkî pêwîst bo berewřûbûnewe legeł nayeksanîyekanî hesareyek ke sałane milyonan kes têyda behoy qatuqřî yaxud ew nexoşîyanewe demirin ke çareseryan heye (Miller 2007; 2013; Nagel 2005). Herweha řexnegranî cîhan-nîştimangerayî ḧaşa lewe naken ke becîhanîbûn piroseyekî řasteqîneye, herçend hendêkyan pêyan waye ke karîgerîyekey leřadebeder gewre kirawetewe û zêdeřoyî têda kirawe (Kymlicka 1999; Nussbaum et al. 1996; Streeck 2016). Hawkat legeł emeşda, ew řexnegrane be gumanewe lewe deřwanin ke mirovayetî têgeyştinêkî dewłemend û têrutesel û be řadey pêwîst cumgebendîkirawî le çarenûsêkî hawbeş be dest hênabêt, be corêk ke hewłe dûredestekan bo bedîhênanî astî beriztirî dadperwerîy cîhanî (bo nimûne serlenwê dabeşkirdinewey berçaw le dewłemendekanewe bo hejaran) beserkewtûyî ser bigrêt. Cîhan-nîştimangerayan netenya be şepolêkî zor argîwmêntî exlaqîy cîhandagir û yeksanîxwazane betundî berperçî řexnegranyan dedenewe, bełkû neyarekanîşyan be temawîkirdinî ew metirsîye tometbar deken ke becîhanîbûn leser forme taybetekanî komełî neteweyî dirustî dekat ke komonîtaryanîstekan, nasyonalîstekan û ewanî tir, le serûy nîgeranîye gerdûnîyekan, cext tenya leser ewlewyetî exlaqîy ew komełe neteweyye taybetane dekenewe. Le řwangey cîhan-nîştimanîyewe, ḧezî layengirî le erk û derwestîye exlaqî û syasîyekan beramber be haw’endamanî dewłet-neteweyek derxerî nostaljyayekî çewaşekarane û be řadeyekî zor koneperistane bo komełêk mumarse û damezrawey syasîye ke bexêrayî berew dařman deřon.

Kelên û nakokîyekî hawşêwe pênaseker û dyarîkerî miştumřêkî tire ke sebaret be asoy damezrawe dîmukiratîyekan leser astî cîhanîda le aradaye. Le řwangeyekî cîhan-nîştimanî, danyêl arçîbugî (2008) û deyvîd hêłd (1995) basyan lewe kirduwe ke becîhanîbûn dexwazêt damezrawe lîbrał dîmukiratîyekan (lewaneye serwerîy yasa û damezrawe nwênerayetîye hełbijêrdirawekan) bo astî ewpeřneteweyî dirêj bikirênewe û pere pê bidrên. Lîbrał dîmukirasîye dewłet-netewe-tewerekan be řadey pêwîst bo mamełekirdin û berewřûbûnewey karîgerîye lawekîye nerênî û zyanbexşekanî becîhanîbûnî emřoke wekû berteskibûnewey çînî ozon yan nayeksanîy maddîy řûlegeşe teyar nîn. Cige leme, peresendinî ew çalakîyaney ke le şêwazî beřastî ewpeřneteweyîn, ew pêwîstîye dênête arawe ke hawkat debê şêwazî biřyardanî lîbrał dîmukiratîyş le şêwey ewpeřneteweyî bêt. Bepêy em modêle, babete xocêyî û neteweyyekanîş debê lejêr çawdêrîy damezrawe lîbrał dîmukiratîyekanî henûkeda bimênnewe. Bełam lew bwaraney ke damałînî xak û pêkbestiraweyî komełayetî lewpeřî sinûre neteweyyekan be řadeyekî berçaw le aradaye, ger bimanhewêt diłnya bîn ke serwerîy xełk wek pirensîpêkî karîger demênêtewe, pêwîste damezrawey ewpeřneteweyî nwê (bo nimûne giştipirsîy ewpeřsinûrî) bedî bihêndirên û hawkat ew çwarçêwe desełate serûneteweyyaney êsta hen (betaybetî netewe yekgirtuwekan) be řadeyekî berçaw behêz bikirdirên û zortir leme bedîmukiratî bikirdirên. Her le çwarçêwey em têřwanînewe, cîhan-nîştimangerayan gengeşey eme deken ke axo sîstemêkî lerzok û naptewî «ḧukmiřanîy» cîhanî kîfayete, yaxud lebrî ewe, ewey aydyałekanî cîhan-nîştimanî be pêwîstî dezanêt sîstemêk le şêwey «ḧikûmet» yan dewłetêkî cîhanîye (Cabrera 2011; Scheuerman 2014). Yorgin habirmas, tyorîstêkî dyarî hizrî cîhan-nîştimanî, hewłî dawe dakokîyek le yekêtîy ewrûpa dabřêjêt û formułe bikat ke wek binaẍey hengawêkî serekî berew dîmukirasîy serûneteweyî lêy biřwandirêt. Eger biřyar waye yekêtîy ewrûpa yarmetîder bêt bo serkewtinî amancî řizgarbûnî pirensîpî serwerîy xełk le cîhanêkda ke têyda dařmanî dîmukirasîy dewłet-netewe-tewer, dîmukirasî dexate pêgeyekî lawazewe, ewa yekêtîy ewrûpa pêwîste damudezga nwênerayetîye hełbijêrdirawekanî behêz bikat û mafe medenî, syasî, komełayetî û abûrîyekanî hemû ewrûpayyekan misoger bikat (Habermas 2001, 58–113; 2009). Eme be pêşkeşkirdinî formêkî nwêy destûrbaweřîy paş-neteweyî, be egerî zorewe çendîn waney berfiretir dedate dest ew kesaney dexwazin le helumercî nwêy cîhanîda, destûrbaweřîy dîmukiratî řizgar biken. Sereřay heřeşe gewre û ciddîyekanî bizûtnewe nasyonalîstî û popolîstîyekan bo ser yekêtîy ewrûpa, habirmas û řûnakbîranî tirî cîhan-nîştimanî baweřyan waye ke dekirêt be şêweyekî karîger çaksazî le yekêtîy erûpada bikirdirêt û biparêzrêt (Habermas 2012).

Bepêçewaney arçîbugî, hêłd, habirmas û cîhan-nîştimangerayanî tir, ewaney be gumanewe lêyan deřwanin cext leser taybetmendîy beřwałet yutopyayî em çeşne pêşnyazane dekenewe û dełên pêşgirîmane û pêwîstîy syasetî dîmukiratî hestî qûłî mitmane, derwestî û întimaye ke le astî cîhanî û le qonaẍî paş-neteweyîda lenaw deçêt û be degmenî bedî dekirêt. Layene hawbeşe na’îradîyekanî bîrubaweř, mêjû û dab û nerît pêşgirîmane pêwîstekanî her dîmukirasîyekî xořagir û pitew pêk dehênin, û bew pêyey em layene hawbaşane le derewey bestênî dewłet-netewe bûnyan nîye, dîmukirasîy cîhanî ya cîhan-nîştimanî bê emla û ewla tûşî şikist û têkşan dêt (Archibugi, Held, and Koehler 1998; Lieven 2020). Ew řexnegraney lejêr karîgerîy bîrdozî nêwdewłetîy řyalîstîdan dełên ke cîhan-nîştimangerayî siruştî le bineřetda fireyîxwazane, dînamîk û piřnakokîy jyanî syasî leser em hesare lêktirazaw û beşbeşkiraweman deşarêtewe û temawîy dekat. Dîmukirasîy cîhan-nîştimanî, sereřay ew lêkdanewe û têgeyştine aştîxwazane û laşeřey le xoy pêşkeş dekat, bê mebest derga be řûy forimgelî nwê û tenanet tirsênertir û karesatbartirî tundutîjîy syasîda dekatewe. Gutarî normatîvî cîhandagraney cîhan-nîştimangerayî netenê çaw leser taybetmendî û xesłetî tundutîj, çetûn û benaçar agonîstîy jyanî syasî dadepoşêt, bełkû herweha gerekyetî wek demamkêkî aydyolojîy guncaw bo ew şeře samnak û piřmetirsîyane bêt ke ew bere syasîyane sazyan deken ke be řadey dewłet-netewe konekan û bigre zortirîş lewan, berjewendîyan lew şeřanedaye (Zolo 1997, 24).

Ew gořankarî û pêşhate syasîyaney le aradan eweman bo derdexen ke ew miştimumiř û dîbeytane tenya le qalbêkî berteskî hogrî û berjewendîy ekadîmî û zanistî qetîs namênnewe. Ta em dwayyane, wa dehate berçaw ke hendêk le liq û layene serekîyekanî becîhanîbûn bo ewe dyarî û muqeder kirawin ke karubarî mirovayetî be şêwazêkî beřwałet yekcarekî û taser bigořn: becîhanîbûnî abûrî û herweha geşey komełêkî zor le damezrawe syasî û yasayye nêwdewłetî û cîhanîyekan berdewam be xêrayyekî zor le arada bû. Pêwîste amajey pê bikirdirêt ke em pêşkewtin û gořankarîye damezraweyyane le layen beşêk le tyorîstanî cîhan-nîştimanî wek pêştřastkerewe û selmênerî behêzî awat û xwaste giştîye normatîvekanyan lêkdanewe û xwêndinewey bo dekira. Legeł serhełdanewe û bûjanewey bizave syasîye nasyonalîstî û popolîstîyekan, ke zorbeyan be berbiławî (û hendêk carîş çewaşekarane) tuxmekanî becîhanîbûn dekene amanc, asoy dwařojî becîhanîbûn řoj le dway řoj nadyartir derdekewêt. Bo nimûne, be hebûnî ew serkirde syasîye behêzaney berdewam be sûkayetî û bêřêzîkirdin sebaret be netewe yekgirtuwekan û yekêtîy ewrûpa lêdwan deden, řûn nîye axo yek le taybetmendîye here berçawekanî becîhanîbûn, wate peresendin û berizbûnewey řêjey biřyardanî syasî û yasayî «le serûy dewłet-netewewe» berdewam demênêtewe yaxud na. Bedaxewe řenge feşelhênan le beřêwebirdin û arastekirdinî becîhanîbûnî abûrî be corêk ke ew nayeksanî û nadadperwerîyaney dekirêt beryan pê bigîrêt be kemtirîn řadey xoyan bigen, dergay be řûy kardanewey nasyonalîstî û popolîstî kirduwetewe, be corêk ke êsta xełkanêkî zor amaden be baweşî awałe ew syasetwan û bizavane pesind biken ke bełênî paşekşekirdin be «bazirganîy azad», sinûrî ta řadeyek kirawe (bo koçberan û penaberan) û dyarde û derkewtekanî tirî becîhanîbûn deden (Stiglitz 2018). Tenanet eger wa derbikewêt ke řêy têneçêt ke nasyonalîstekan yan popolîstekan bitwanin betewawetî ber be řewte pêkhateyyekan berew arastey damałînî xak, pêkbestiraweyî pitewtir û belezîy komełayetî bigirin – çi cay ewey ke ew řewtane pêçewane bikenewe û berew paşewe berin– deşê eweyan le dest bêt ke ew řewtane be şêweyek dabřêjnewe ke cîhan-nîştimanîyekan be cêy metirsî û nîgeranîy xoyanî bizanin. Bełam emey ke axo nasyonalîstekan û popolîstekan detwanin be serkewtûyî wełamî zorêk le ałingarîye bineřetîye cîhanîyekan (bo nimûne gořanî keşuhewa yan zorbûnî çekî nawekî) bidenewe yan na, her wek egerêkî zor lawaz demênêtewe.

Jêderkan

Adams, Henry, 1931, The Education of Henry Adams, New York: Modern Library.
Appadurai, A., 1996, Modernity At Large: Cultural Dimensions Of Globalization, Minneapolis: University of Minnesota Press.
Archibugi, Daniele, 2008, The Global Commonwealth of Citizens: Toward Cosmopolitan Democracy, Princeton: Princeton University Press.
Archibugi, Daniele, Held, David, and Koehler, Martin (eds.), 1998, Re-imagining Political Community: Studies in Cosmopolitan Democracy, Stanford: Stanford University Press.
Beardsworth, Richard, 2011, Cosmopolitanism and International Relations Theory, Cambridge: Polity Press.
Beitz, Charles, 1999, Political Theory and International Relations, Princeton: Princeton University Press.
Brown, Garrett W., and Held, David, 2010, The Cosmopolitanism Reader, Cambridge: Polity Press.
Cabrera, Luis (ed.), 2011, Global Governance, Global Government: Institutional Visions for an Evolving World System, Albany: SUNY Press.
Caney, Simon, 2005, Justice Beyond Borders, Oxford: Oxford University Press.
Castells, Manuel, 1996, The Rise of Network Society, Oxford: Blackwell.
Cerutti, Furio, 2007, Global Challenges for Leviathan: A Political Philosophy of Nuclear Weapons and Global Warming, Lanham, MD: Lexington Books.
Dallmayr, Fred, 1998, Alternative Visions: Paths in the Global Village, Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
Dewey, John, 1927, The Public and Its Problems, Athens, OH: Swallow Press, 1954.
Giddens, Anthony, 1990, The Consequences of Modernity, Stanford: Stanford University Press.
Eriksen, Thomas Hylland, 2001, Tyranny of the Moment: Fast and Slow Time in the Information Age, London: Pluto Press.
Falk, Richard, 1999, Predatory Globalization, Cambridge: Polity Press.
Gurvitch, Georges, 1965, The Spectrum of Social Time, Dordrecht: Reidel.
Habermas, Jürgen, 2001, The Postnational Constellation: Political Essays, Cambridge, MA: MIT Press.
–––, 2009, Europe: The Faltering Project, Cambridge: Polity Press.
–––, 2012, The Crisis of the European Union, Cambridge: Polity Press.
–––, 2015, The Lure of Technocracy, Cambridge: Polity Press.
Harvey, David, 1989, The Condition of Postmodernity, Oxford: Blackwell.
–––, 1996, Justice, Nature, & the Geography of Difference, Oxford: Blackwell.
Heidegger, Martin, 1950, “The Thing,” in Poetry, Language, Thought, New York: Harper & Row, 1971.
Held, David, 1995, Democracy and the Global Order: From the Modern State to Cosmopolitan Governance, Stanford: Stanford University Press.
Held, David, McGrew, Anthony, Goldblatt, David, and Perraton, Jonathan, 1999, Global Transformations: Politics, Economics and Culture, Stanford: Stanford University Press.
Kymlicka, Will, 1999, “Citizenship in an Era of Globalization: A Response to Held,” in Ian Shapiro and Casiano Hacker-Cordon (eds.), Democracy’s Edges, Cambridge: Cambridge University Press.
Kern, Stephen, 1983, The Culture of Time and Space, 1880–1918, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Lieven, Anatol, 2020, Climate Change and the Nation State: The Case for Nationalism in a Warming World, Oxford: Oxford University Press, 2020.
Marx, Karl, 1848, “Communist Manifesto,” in Robert Tucker (ed.), The Marx-Engels Reader, New York: Norton, 1979.
Maus, Ingeborg, 2006, “From Nation-State to Global State or the Decline of Democracy,” Constellations, 13: 465–84.
McLuhan, Marshall, 1964, Understanding Media: The Extensions of Man, New York: McGraw Hill.
Mearsheimer, John J., 2003, The Tragedy of Great Politics, New York: Norton.
Miller, David, 2007, National Responsibility and Global Justice, Oxford: Oxford University Press.
–––, 2013, Justice for Earthlings: Essays in Political Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press.
Modelski, George, 1972, Principles of World Politics, New York: Free Press.
Nagel, Thomas, 2005, “The Problem of Global Justice,” Philosophy and Public Affairs, 33: 113–47.
Nardin, Terry and Mapel, David (eds.), 1992, Traditions of International Ethics, Cambridge: Cambridge University Press.
Nussbaum, Martha C., Et al., 1996, For Love of Country: Debating the Limits of Patriotism, Boston: Beacon Press.
Pogge, Thomas, 2002, World Poverty and Human Rights: Cosmopolitan Responsibilities and Reforms, Cambridge: Polity Press.
Rawls, John, 1993, Political Liberalism, New York: Columbia University Press.
Robertson, R., 1992, Globalization: Social Theory and Global Culture, London: Sage.
Rosa, Hartmut, 2013, Social Acceleration: A New Theory of Modernity, New York: Columbia University Press.
Ruggie, John Gerard, 1993, “Territoriality and Beyond: Problematizing Modernity in International Relations,” International Organization, 47: 139–74.
Scheuerman, William E., 2004, Liberal Democracy and the Social Acceleration of Time, Baltimore: Johns Hopkins Press.
–––, 2011, The Realist Case for Global Reform, Cambridge: Polity Press.
Scheuerman, William E., 2014, “Cosmopolitanism and the World State,” Review of International Studies, 40: 419–41.
Schivelbusch, Wolfgang, 1978, “Railroad Space and Railroad Time,” New German Critique, 14: 31–40.
Scholte, Jan Aart, 1996, “Beyond the Buzzword: Towards a Critical Theory of Globalization,” in Eleonore Kofman and Gillians Young (eds.), Globalization: Theory and Practice, London: Pinter.
–––, 2000, Globalization: A Critical Introduction, New York: St. Martin’s.
Stiglitz, Joseph E., 2018, Globalization and Its Discontents Revisited: Anti-Globalization in the Era of Trump, New York: Norton & Co.
Streeck, Wolfgang, 2016, How Will Capitalism End? New York: Verso Press.
Tamir, Yael, 2019, Why Nationalism? Princeton: Princeton University Press.
Tarrow, Sydney, 2005, The New Transnational Activism, Cambridge: Cambridge University Press.
Tomlinson, John, 1999, Globalization and Culture, Cambridge: Polity Press.
Virilio, Paul, 1977, Speed and Politics, New York: Semiotext[e], 1986.
Wallace-Brown, Garrett and Held, David (ed.), 2010, The Cosmopolitanism Reader, Cambridge: Polity Press.
Zolo, Danilo, 1997, Cosmopolis: Prospects for World Government, Cambridge: Polity Press.

Jêderekanî tirî ser tořî înternêt

Global Transformations: Politics, Economics and Culture, by Held, McGrew, Goldblatt, and Perraton. This is the Student Companion Site at wiley.com

Çemke peywendîdarekan