Dêmukirasî

Tyorî dêmukiratîy pêwdang [normatîv] bas le binema exlaqîyekanî dêmukirasî û damezrawe dêmukiratîyekan û herweha erke exlaqîyekanî nwêneran û hawwiłatîyanî dêmukirat dekat. Ew tyore cyawaze le tyorî dêmukirasîy wesfî û řûnkerewe ke amancekey birîtîye le şirove û řûnkirdinewey çonyetîy karkirdinî dêmukirasî û damezrawe dêmukiratîyekan. Amancî tyorî dêmukirasîy pêwdang eweye řûnkirdineweyek sebaret bewey ke key û boçî dêmukirasî le řûy exlaqîyewe xwazrawe û herweha hendê piřensîpî exlaqîyane bo řênwênîy dařiştinî damezrawe dêmukiratîyekan û kirdewekanî hawwiłatîyan û nwêneran bixate řû. Hełbet, tyorî dêmukiratîy pêwdang le xoyda nêwan pispořîye [nêwan liqî] û be mebestî xistineřûy řênwênîyekî exlaqîyaney tokme pêwîste le destikewtekanî zaniste syasîyekan, komełnasî, derûnnasî û abûrî kełk werbigrêt.

Em kurtebase sebaret be tyorî dêmukiratîkî pêwdang çeqî serincî dexate ser ḧewt babetî hawpêwend. Sereta, pênaseyek le dêmukirasî dexate řû. Duwem, be şêweyekî giştî řêbaze cyawazekan sebaret bew pirsyarey ke boçî hemûkat dêmukirasî leřûy exlaqîyewe bayexdare, dexate ber bas. Sêyem, bas lewe dekat ke aya û le çi katêkda damezrawe dêmukiratîyekan desełatyan heye û wata cyawazekanî tenguçełemekanî desełatî dêmukiratîk kamanen. Çwarem, wełamî ew pirsyare dedatewe ke le komełge dêmukirate gewrekanda çi dawakarîyek me’qûle le hawwiłatîyan bikirêt. Eme babetêkî serekîye bo hełsengandinî tyore dêmukiratîye pêwdangîyekan. Jimareyekî zor le bîruboçûnekan pêyan waye beşêkî zorî tyorî dêmukiratîkî pêwdang legeł ew şitey ke detwanîn be şêweyekî lojîkî le hawwiłatîyan çaweřanî bikeyn, naguncêt. Pêncem, gêřanewe cyawazekanî taybet be pênasekirdinî yeksanî [beraberî] le pirosekanî nwênerayetî û pêwere exlaqîyekanî nwênerayetî lêk dedatewe. Şeşem, bas le peywendîy nêwan encame serekîyekanî tyorî destibjêrkirdinî komełayetî û dêmukirasî dekat. Ḧewtem, ew pirsyare dexate ber bas ke ew girûpey ke biřyare dêmukiratîkekan der dekat debê çi kisanêk lexo bigrêt.

1. Dêmukirasîy pênasekiraw

2. Pasawdanî dêmukirasî

1.2. Amrazgerayî

1.1.2. Argîwmênte amrazîyekan le qazancî dêmukirasî

1.1.1.2. Berhemhênanî yasa û syasetî ta řadeyek baş: tyorekanî wełamdaneweyî

2.1.1.2. Berhemhênanî yasa û syasetî ta řadeyek baş: tyore me’rîfeyyekan

3.1.1.2. Argîwmênte kesayetî-tewerekan

2.1.2. Argîwmênte amrazîyekan le dijî dêmukirasî

3.1.2. Řeguřîşey amrazgerayî

2.2. Na’amrazgerayî

1.2.2. Azadî

2.2.2. Dêmukirasî wek pasawî giştî

3.2.2. Yeksanî [beraberî]

3. Desełatî dêmukirasî

1.3. Çemke amrazgerayyekanî desełatî dêmukiratîk

2.3. Çemke nawekîyekanî desełatî dêmukiratîk

1.2.3. Dêmukirasî wek xobeřêweberîy bekomeł

2.2.3. Azadî û desełatî dêmukiratîk

3.2.3. Yeksanî û desełat

3.3. Tenguçełemekanî desełatî dêmukirasî

1.3.3. Tenguçełeme nawxoyyekanî desełatî dêmukiratîk

2.3.3. Kêşey kemîne hetahetayyekan

3.3.3. Tenguçełeme derekîyekanî desełatî dêmukiratîk

4. Daxwazîyekanî beşdarîkirdinî dêmukiratîk

1.4. Kêşey beşdarîkirdinî dêmukiratîk

2.4. Řêgeçare pêşnyarkirawekan bo kêşey beşdarîkirdinî dêmukiratîk

1.2.4. Tyorî nuxbegerayaney dêmukirasî

2.2.4. Fireçeşnigerayî girûpî berjewendî

3.2.4. Lîbralîzmî nwê

4.2.4. Girîmaney berjewendîy takekesî

5.2.4. Dabeşkirdinî karî dêmukiratîk

3.4. Erke exlaqîyekanî hawwiłatîyanî dêmukirat

1.3.4. Erkî dengidan

2.3.4. Nafermanîy binemayane le yasa

5. Nwênerayetîy dêmukiratîk

1.5. Baştirîn corî sîstemî nwênerayetî kameye?

2.5. Exlaqî nwênerayetî

6. Destebjêrkirdinî komełayetî û dêmukirasî

7. Kêşey sinûr: binyatnanî dêmo [gel]

Jêderekan

Amêre akadîmîyekan

Serçawe înternêtîyekanî tir

Babete peywendîdarekan

1. Dêmukirasî pênasekiraw

Zarawey "dêmukirasî", bew corey lem witareda bekarî dehênîn, begşitî amajeye be mîtodêk le biřyardanî bekomeł ke be corêk le yeksanîy nêwan beşdarbuwan le qonaẍêkî bineřetîy pirosey biřyardanda, denasrêtewe. Pêwîste amaje be çwar layenî em pênaseye bikirêt. Yekem, dêmukirasî peywendîy be biřyardanî bekomełewe heye ke mebestiman ew biřyaraneye ke bo girûpekan derdekirên û biřyare hemû endamanî girûpeke pabendyan bin. Duwem, ême demanewêt em pênaseye zorêk le girûpe cyawazekan û řêkarekanî biřyardan ke lewaneye be dêmukiratîk nawdêr bikirên, lexo bigrêt. Kewabû, dekirêt dêmukirasî lenaw xêzanekan, řêkxirawe xobexşekan, kompanya abûrîyekan û herweha lenaw dewłetekan û řêkxirawe ban-nîştimanî û cîhanîyekanda le arada bêt. Herweha em pênaseye legeł sîsteme cyawazekanî hełbijardin û lewane [sîstemî] dengipêdanî pêşwexte û nwênerayetîy řêjeyî yek degrêtewe. Sêyem, pênaseke hełgirî hîç core bayexpêdanêkî pêwdangî [normatîv] nîye. Legeł em pênaseye le dêmukirasî yek degrêtewe ke dełêt le hendê helumercî taybetda hebûnî dêmukirasî baş nîye. Boye, pênasey dêmukirasî wełamî hîç pirsyarêkî pêwdangî nadatewe. Çwarem, ew yeksanîyey ke bo pênasey dêmukirasî pêwîste, lewaneye kem yan zor le arada bêt. Řenge tenya birîtî bêt le yeksanîy fermîy yek tak yek deng le hełbijardin bo nwênerayetîy perleman ke tyayda berbijêrekan bo bedestihênanî kursî řikaberayetî deken. Ya řenge behêztir bêt, bo nimûne yeksanîy cewherî le pirosey řawêjkarî û pêkhênanî hawpeymanêtî bo dengidan lexo bigrêt. Dekirêt "dêmukirasî" amaje bêt bo her yek lem řêwşiwêne syasîyane. Řenge birîtî bêt le giştipirsîy řastewxo lenaw endamanî komełgeyek bo biřyardan leser yasa û syasetekanî komełge yaxud lewaneye beşdarîkirdinî ew endamane le hełbijardinî nwêneran bo biřyardan lexo bigrêt.

Karkirdî tyorî dêmukirasîy pêwdang çareserkirdinî kêşekanî pênase nîye, bełku dyarîkirdinî eweye ke kam yek le formekanî dêmukirasî, eger formêk le arada bêt, le řûy exlaqîyewe xwazrawe û key û çon. Bo lêkdanewey pasawe exlaqîye cyawazekanî dêmukirasî, pêwîste sebaret be şyawîy ew piřensîp û pênase cyawazane le mirov û komełge ke serçawey lêwe degirin biřyar bideyn.

2. Pasawdanî dêmukirasî

Lem beşeda, le řwange cyawazekan sebaret be pasawdanî dêmukirasî dekołînewe. Pasawe pêşnyarkirawekanî dêmukirasî ew beha yaxud hokarane destinîşan deken ke le beramber formekanî tirî biřyardan û lewane olîgarşî [fermanřewayî girûpêkî biçûkî gendeł] ya dîktatorî piştîwanî le dêmukirasî deken. Giringe le nêwan řwangekan sebaret be pasawî dêmukirasî û řwangekan sebaret be desełatî dêmukirasî ke le beşî sêyemda lêkołîneweyan leser dekeyn, cyawazî dabneyn. Hewłdan bo cêgîrkirdinî desełatî dêmukiratîk ew beha yaxud hokarane destinîşan dekat ke bew pêye hawnîştimanîyan naçarin wekû erk pabendî biřyare dêmukiratîkekan bin. Dekirêt pasaw û desełat lêk cuda bin (Simmons 2001: ch. 7), dekirêt biłêyn hawsengîy behakan yan hokarekan le beramber forme bedîlekanî biřyardanda piştigîrî le dêmukirasî deken û hawkatîş nikołî lewe biken ke hawnîştimanîyan benaçar gwêřayełî biřyare dêmukiratîyekan bin.

Detwanîn pasawî dêmukirasî lanîkem be dû řehendî cyawaz tawtiwê bikeyn: amrazîyane, be amajedan be encamekanî kełkiwergirtin lew mîtode be berawird legeł mîtodekanî tirî biřyardanî syasî; yaxud nawekîyane, be geřanewe bo ew behayaney ke le siruştî mîtodekeda hen.

1.2. Amrazgerayî

1.1.2. Argîwmênte amrazîyekan le qazancî dêmukirasî

Begşitî dû cor qazancî amrazîyane dexrêne pał dêmukirasî: (1) berhemhênanî yasa û syasetî ta řadeyek baş, û (2) berzkirdnewey kesayetîy beşdarbuwan.

1.1.1.2. Berhemhênanî yasa û syasetî ta řadeyek baş: tyorekanî wełamdanewe

Zor car bas lewe dekirêt ke biřyardanî dêmukiratîk be baştirîn şêwaz maf yan berjewendîyekanî hawnîştimanîyan deparêzêt, çunke be berawird legeł formekanî tirî desełatdarêtî, zyatir bedem biřyar û yekemêtîyekanyanewe deçêt. Bo nimûne con sitwarit mîl dełêt leber ewey dêmukirasî bo her hawnîştimanîyek pişkêk le desełatî syasî leberçaw degrêt, dêmukirasî be berawird legeł sîstemî arîstokirasî [řijêmî begzadeyî] yaxud sîstemî paşayetî, biřyarderan naçar dekat maf û berjewendîyekanî beşêkî zyatir le hawnîştimanîyan řeçaw biken (Mill 1861: ch. 3). Çend bełgeyek bedestewen sebaret bewey ke leber ewey girûpekan têkeł be pirosey dêmukiratîk debin, berjewendîyekanyan le layen sîstemî syasîyewe zyatir pêş dexrên. Bo nimûne, katêk emrîkayye be řeçełek efrîqayyekan le sałî 1965 mafî dengidanyan le wîlayete yekgirtuwekanî emrîka wergirtewe, be berawird legeł pêştir twanîyan sûdî zor zyatir le dewłet desteber biken (Wright 2013). Abûrînasekan bas lewe deken ke dêmukirasî debête hoy bałakirdinî abûrî (Acemoglu et al. 2019). Çendîn nûserî hawçerx wêřay amajedan be peywendîy ezmûnî behêzî nêwan damezrawe dêmukiratîye karamekan û parastinî piştîwanîy behêz le mafe lîbrale serekîyekan, wek mafî dadgayîkirdinî dadperwerane, yekparçeyî ceste, azadîy encumenekan û azadîy řaderbiřîn, le nusxe cyawazekanî em argîwmênte amrazîyane bergirî deken (Gaus 1996: ch. 13; Christiano 2011; Gaus 2011: ch. 22).

Argîwmêntêkî amrazîyaney peywendîdar be dêmukirasî le layen «amartya sên»ewe hatuwete arawe ke dełêt «hîç qatuqřîyekî gewre le hîç wiłatêkî serbexoda ke xawen desełatêkî dêmukirat û azadîy řêjeyî çapemenî bûbêt, řûy nedawe». (Sen 1999: 152)

Binemay ew argîwmênte eweye ke le sîstemî dêmukirasîy fireḧzibîda ke hełbijardinî azad û azadîy çapemenîy têda bêt, syasetwanan han dedrên wełamî pêdawîstîyekanî hejaran bidenewe.

2.1.1.2. Berhemhênanî yasa û syasetî ta řadeyek baş: tyore me’rîfîyekan

Pasawdane me’rîfîyekanî dêmukirasî bas lewe deken, le helumercî guncawda, begşitî dêmukirasî be berawird legeł mîtode bedîlekanî tirî derkirdinî biřyare syasîyekan ke bepêy sitandardekanî serbexo le řêkar tewaw û dirustin, zyatir cêgay mitmaneye. Sereřay ewey çendîn şîkarîy cyawaz sebaret be mitmanepêkirawîy biřyardanî dêmukiratîk le aradan, ême lêreda be kurtî bas le sê le dyartirîn şîkarîyekan dekeyn: (1) tyormî lêjney dadwerîy kondorse, (2) karîgerîyekanî hemecorî me’rîfî, û (3) kokirdinewe û hawbeşkirdinî zanyarîyekan.

Nasrawtirîn şîkarî sebaret be mitmanepêkirawîy me’rîfîyaney dêmukirasî leser tyormî lêjney dadwerîy kondorse (CJT) danrawe, ke tyormêkî bîrkarîye ke le layen makîz dê kondorse, bîrkarzanî sedey hejdehem, bepêy"yasay jimare gewrekan" hate arawe. CJT dełêt, katêk hendê girîmaney taybet le arada bin, egerî ewey ke zorîney dengideran pałpiştîy biřyare dirusteke biken zyatir debêt û hawkat legeł zyadbûnî jimarey dengideran le yek [100%] nizîk debêtewe. Girîmanekan birîtîn le (Condorcet 1785):

1. Egerî ewey ke her dengiderêk biřyare dirusteke binasêtewe zyatre (girîmaney lêhatûyî)

2. Dengideran, deng be biřyarêk deden ke pêyan waye diruste (girîmaney nyazpakî ya bêxewşî)

3. Dengekan le řûy amarîyewe le yektirî serbexon (girîmaney serbexoyî)

Le katêkda nusxey seretayî kondorse tenya biřyardan sebaret be dû bijardey le xo degirt, zorbey nûsrawekanî em dwayyane bas lewe deken ke CJT detwanêt biřyardan sebaret be sê bijarde yan zyatrîş lexo bigrêt (List & Goodin 2001). Zor car wa bîr dekirêtewe ke kełkiwergirtin le CJT bo řûnkirdinewey mitmanepêkirawîy dêmukirasî begşitî le bangeşey jan jak řosowe serçawe degrêt ke dełêt:

Eger hawwiłatîyan hîç core peywendîyekyan pêkewe nebêt, sereřay ewe cemawerêk ke be řadey pêwîst têgeyştûn pêkewe řawêj biken, ewa îradey giştî hemîşe berhemî jimareyekî zorî cyawazîye biçûkekane û řawêjkirdin hemîşe şitêkî baş debêt. (Rousseau 1762: Book III, ch. IV)

Tyorzane hawçerxekan bo pasawdanî dêmukirasî hêşta pişt be CJT yan core cyawazekanî debestin (Barry 1965; Cohen 1986; Grofman and Feld 1988; Goodin & Spiekermann 2019).

Diłřifênîy CJT bo dêmukirate me’rîfîyekan lew řastîye serçawe degrêt ke eger girîmane binçîneyyekanî cêbecê bikirên ke zor kat tenanet ew biřyaraneş ke le layen qebareyekî mamnawendîy dengiderewe dedrên, ta řadeyekî zor diłnyan ke dirustin. Bo nimûne, eger girîmanekanî CJT bo hełbijardinêk be 10000 dengider cêbecê bikirên û eger be řêjey 51 lesed egerî ewe hebêt ke her dengiderêk le naw dû bijardeda biřyare dirusteke destinîşan bikat, ewa be egerî 99.97% zorîney dengideran biřyare dirusteke hełdebjêrin. Bîrkarîy fermîy CJT cêgay miştumiř nîye. Sereřay ewe, řexnegranî argîwmêntî CJT-tewer bo dêmukirasî bas lewe deken ke girîmane bineřetîyekanî CJT bedegmen, eger nełêyn hergîz, le dêmukirasîye řasteqînekanda cêbecê dekirên (seyrî ew serçawane biken: Black 1963: 159–65; Ladha 1992; Estlund 1997b; 2008: ch. XII; Anderson 2006). Yekem, zor kes amajeyan bewe kirduwe ke bîruboçûnekanî dengideran le yektirî serbexo nîn. Le řastîda, pêdeçêt pirosey dêmukiratîk cext leser qena’etpêhênan û pêkhênanî hawpeymanêtî dekatewe. Duwem, pênaçêt tyormeke lew ḧałetaneda ke tyayanda ew zanyarîyaney ke leberdestî dengideranin û bepêy ew zanyarîyaney dawerî deken be şêwazî corawcor beşbendî kirabêtin, bekar bihênrêt. Beşbendî katêk řû dedat ke çend beşêk le komełge zanyarîy peywendîdaryan leberdest nîye, le katêkda hendêkî tir leberdestyane. Komełge û syasete modêrnekan pêdeçêt em core beşbendîye bepêy çîn, nejad, girûpbendîye etnîkîyekan, ayîn, pêgey pîşeyî, hełkewtey cugrafyayî û ew core şitane denwênin. Der’encam, hemû dengideran be demargirjîy aydyolojîyaney behêz deřwanne ew babetaney ke debê biřyaryan leser biden, eweş ew bangeşeye lawaz dekat ke gwaye her dengiderêk le řêgay corêk têřwanînî serbexoyane sebaret be siruştî mesłeḧetî giştî deng dedat.

Layengiranî ew pasawaney dêmukirasî ke leser binemay tyormî kundorse danrawin, begşitî le řêgey hewłdan bo perepêdan be core cyawazekanî tyormî kondirose be girîmaney lawaztirewe, wełamî ew core řexnane dedenewe. Em girîmanane le dêmukirasîyekanda asantir cêbecî dekirên, boye ew tyormaney pêdaçûneweyan têda kirawe řenge derxerî ewe bin ke tenanet qebareyekî mamnawendî le dengideran be diłnyayyewe biřyare dirustekan derdeken (Grofman & Feld 1988; Austen-Smith 1992; Austen-Smith & Banks 1996).

Duwem pasawî me’rîfîyaney baw bo dêmukirasî (ke begşitî le eresto wergîrawe) (Politics, Book II, Ch. 11; see Waldron 1995), bas lewe dekat ke řêkare dêmukiratîkekan be baştirîn şêwaz detwanin kełk le hemecorîy me’rîfîy binaẍeyî girûpe gewrekanî hawwiłatîyan be mebestî çareserkirdinî kêşe hawbeşekan werbigrin. Leber ewey dêmukirasî jimareyekî zor le xełk dehênête naw pirosey biřyardan, detwanêt bo lêkdanewey yasa û syasete pêşnyarkirawekan le çendîn serçawey zanyarî û řwangey corawcor kełk werbigrêt. Lem dwayyaneda, hêlên lendîmor (2013) bo selmandinî ewey ke dekirêt be berawird legeł desełatî pispořan le dêmukirasî çaweřwanî ewe bikirêt biřyarî baştir der bikat, kełkî le bîrdozî "załbûnî hemecorî beser twanayî" êskat pac û lu hong (Hong & Page 2004; Page 2007) wergirtuwe ke dełêt komełêkî heřemekî le bikeranî hełbijêrdiraw lenaw komełêkî gewre le bikeranî xawen twanay sinûrdar, bo nimûne le komełêk le baştirîn bikerekanî heman komeł baştir karekan beřêwe deben. Hem tyorme seretayyekey pac û hong û hem kełkwergirtnî lendîmor lew tyorme bo pasawhênanewe bo dêmukirasî cêgay miştumiřn (biřwane: Quirk 2014; Brennan 2014; Thompson 2014; Bajaj 2014).

Sêyem pasawî me’rîfîyaney baw bo dêmukirasî pişt bew bîrokeye debestêt ke dełêt biřyardanî syasîy dêmukiratîk be berawird legeł şêwazekanî tirî biřyardan zyatir berjewendîyekanî hawwiłatîyan û ew mîkanîzme hokarêtîyaney ke bo pêşxistinî berjewendîyekanyan pêwîstin, řeçaw dekat. Con dyoyî dełêt dêmukirasî birîtîye le "řawêj û giftugoyek ke perde leser pêdawîstî û gêrewkêşe komełayetîyekan la dedat". Tenanet eger pispořan bizanin ke kêşe bekomełekan çon be baştirîn şêwaz çareser dekirên, pêwîste byanxene berdem xełk bo ewey demargirjîyekanyan řast bikenewe û pêyan biłên ke kêşekan le kwên (Dewey 1927 [2012: 154-155]; herweha biřwane: Anderson 2006; Knight & Johnson 2011).

3.1.1.2 . Argîwmênte kesayetî-tewerekan

Zor kes leber ewe didanyan be dêmukirasîda nawe ke dêmukirasî karîgerîy besûd leser kesayetîy hawnîştimanîyan dadenêt. Zor kes legeł mîł û řoso sebaret bewey ke dêmukirasî be berawird legeł şêwazekanî tirî desełatdarêtî zyatir xełk dexate serpêy xoyan hawdengin, çunke dêmukirasî be berawird legeł paşayetî û řijêmî begzadeyî [arîstokirasî] wa dekat ke biřyardanî bekomeł zyatir pişt be zanyarîyekan bibestêt. Lem řuwewe, le komełge dêmukiratekanda takekan han dedrên serbexotir bin. Her lew peywendîyeda, dêmukirasî le řêgay pêdanî pişkêk be hawwiłatîyan bo kontrołkirdnî biřyardanî syasî, hawwiłatîyan wekû kesayetîgelêkî çalak û berhemhêner bar dehênêt nek kesayetîy naçalak û pasîv. Wêřay eweş bas lewe kirawe ke dêmukirasî be berawird legeł formekanî tirî desełatdarêtî xełk naçar dekat be şêweyekî wirditir û jîranetir bîr bikenewe, çunke çi bew core bîr bikenewe yaxud na, dêmukirasî cyawazîyek le encame syasîyekanda dirust dekat. Der’encam, hendêk bas lewe deken ke dêmukirasî meylî berzkirdnewey xisłete exlaqîyekanî hawwiłatîyanî heye. Katêk hawwiłatîyan le pirosey biryardan beşdar debin, naçar debin gwê le ewanî tir bigirin, dawayan lê dekirêt qena’et be ewanî tir bênin û herweha naçarin ta řadeyek berjewendîyekanî ewanî tirîş řeçaw biken. Hendêk basyan lewe kirduwe ke katêk xełk xoyan lew helumerceda bibînnewe, dekirêt be řastî çaweřwanîy eweyan lê bikirêt bê girêwgoł‌ bepêy mesłeḧetî giştî û dadperwerî bîr bikenewe. Boye, hendêk basyan lewe kirduwe ke pirose dêmukiratîkekan deyanewêt pere be serbexoyî, awezmendî, çalakî û exlaqî beşdarbuwan biden. Leber ewey wa bîr dekirêtewe ke ew karîgerîye besûdane le xoyanda bayexdarin, le qazancî dêmukirasî beramber formekanî tirî desełatdarêtî hejmar dekirên (Mill 1861 [1991: 74]; Elster 1986 [2003: 152]; Hannon 2020).

Herweha hendê kes bas lewe deken ke ew karîgerîye amajepêkirawane leser kesayetî debne hoy berizbûnewey çonayetî [kwalîtey] yasadananîş. Komełgeyekî pêkhatû le biřyarderanî serbexo, awezmend, çalak û be’exlaq be berawird legeł komełgeyekda ke taqekesêk yan girûpêkî biçûk beser kesanêkî koyle’asa û naçalakda ḧikûmet deken, yasay baştir dadenên. Hełbet, ewey ke her yek lew argîwmêntaney serewe çende řast û dirustin bestirawey eweye ke tyore hokarêtîyekanî encamekanî damezrawe cyawazekan çende řengidanewey ḧeqîqetin.

2.1.2. Argîwmênte amrazîyekan le dijî dêmukirasî

Hemû argîwmênte amrazîyekan le qazancî dêmukirasî nîn. Eflatûn dełêt dêmukirasî le forme cyawazekanî paşayetî, řijêmî begzadeyî [arîstokirasî] û tenanet fermanřewayî girûpêkî biçûk [olîgarşî] nizmitire, leber ewey dêmukirasî deyewêt şarezayî pêwîst bo beřêwebirdinî baştirî komełgekan lawaz bikat (Plato 1974, Book VI). Zorîney xełk bêberîn lew core behre zeynîye ke twanay eweyan pê bibexşêt bebaşî bîr le pirse ałoze syasîyekan bikenewe. Bełam bo bedestihênanî kursîy desełat yan pesendkirdnî yasayek, syasetwanan debê pena bo têgeyştinî ew xełke biben sebaret bewey ke çî diruste û çî dirust nîye. Ke wa bêt, dewłet be hendê aydyay lawaz řênwênî dekirêt ke pispořan be destikarîkirdin û pêdaçûnewey giştî tyayanda be mebestî yarmetîdanî xoyan bo bedestihênanî kursîy desełat kełkyan lê werdegirin. Eflatûn be pêçewanewe dełêt, pêwîste dewłet le layen feylesûf-paşakanewe beřêwe bibrêt ke xawen kesayetîyekî zana û be’exlaqin ke bo desełatdarêtîy baş pîwîstin. Kewabû eflatûn bergirî le formêk le desełat dekat ke deyvîd îstun be "me’rîfesalarî" nawdêrî dekat, wate formêk le desełatdarêtîy girûpêkî biçûk [olîgarşî] ke birîtîye le desełatdarêtîy pispořan (Estlund 2003).

"mîł" le formêk le me’rîfesalarî bergirî dekat ke hendê car be gełałey "dengidanî fireçeşin" naw debrêt (1861: ch. 4). Le katêkda bepêy ew gełałeye hemû betemene aqłekan lanîkem dengêkyan debêt, hendê le hawwiłatîyan leser binemay hendê pêwerî şarezayî syasî dengî zyatryan debêt. Le katêkda mîł ew pêweraney peywendîyan be şarezayyewe heye bepêy perwerdey fermî destinîşan dekat, gełałey dengidanî fireçeşin legeł hendê pêwerî tirda yek degrêtewe. Řenge wa bîr bikirêtewe ke em gełałeye behay amrazîyaney şarezayî syasî legeł behay nawekîy lexogirtinî berbiław têkeł dekat.

Yekêk le řexnekan le her formêk le me’rîfesalarî (řexney dêmugrafîyane) pêy waye her pêwerêkî şarezayî yan pispořî egerî zore ew takane destebjêr bikat ke le řûy dêmugrafîyewe hawçeşen û yekcorin ke be şêweyek demargirjin ke twanay berhemhênanî encamî syasîy ew kesane bo perepêdan be xoşbijêwîy giştî lawaz dekat (Estlund 2003).

Habiz dełêt paşayetî le dêmukirasî baştire, çunke dêmukirasî debête hoy serhełdanî natebayî naseqamgîr le nêwan hawnîştimanîyanda (Hobbes 1651: chap. XIX). Be boçûnî habiz, hawwiłatîyan û tenanet syasetwanan sebaret be çonyetîy yasadanan hest be berpirsyarêtî naken, çunke hîç kes cyawazîyekî ewto le encamekanî biřyardanda dirust nakat. Der’encam, kełkełey hawwiłatîyan syaset nîye û syasetwanan tenya le řêgay denghełbřîn û destkarîkirdnî dawakarîy hawwiłatîyan be mebestî bedestihênanî hêzî zyatir ser dekewn, bełam hîç yek lew syasetwanane nawrûjên ew řwangane řeçaw biken ke bê giřugêł le mesłeḧetî giştîdan. Boye, hestinekirdin be berpirsyarêtî beramber encamekan, nîgeranîy syasetwanan sebaret be mesłeḧetî giştî lawaz dekat û berew řakêşanî taqim û destexwazane û dûberekîyaney hawwiłatîyan řayan dekêşêt.

Zorêk le tyorzane hawçerxekan pereyan bew řexne eflatûnî û habzîyane dawe. Jimareyekî zor datay ezmûnî derxerî ewen ke hawwiłatîyanî dêmukirasîye gewrekan be nîsbetî syaset bê’aga û kemterxemin. Eweş bwar bo berjewendîye taybetekan deřexsênêt bo ewey řeftarî syasetwanan kontiroł biken û dewłet bo amance sinûrdarekanyan bekar bihênin û hawkat têçuwekan beser hemuwanda dabeş biken. Cige lewe, bełgey ezmûnî le aradan sebaret bewey ke hawwiłatîyanî dêmukirat zor car serqałî îstîdlalî handeranen ke amancekey be şêweyekî na’agayane zyatir lewey ḧukmidanî dirust bêt selmandinî nasname syasîye hebuwekanyane (Lord, Ross, & Lepper 1979; Bartels 2002; Kahan 2013; Achen & Bartels 2016). Hendê le tyorzanan bas lewe deken ke em têbînîyane řewayî be desthełgirtnî betewawetî le dêmukirasî deden, ewe le katêkdaye nusxe puxtekanî em argîwmênte bo pasawdanî çaksazî û řaste û pastekirdinî damezrawe dêmukiratîyekan bekar hatûn (Caplan 2007; Somin 2013; Brennan 2016). Her lew peywendîyeda, hendêk le tyorzanan dełên dêmukirasî zyatir lewey karîgerîy besûdî leser kesayetîy hawnîştimanîyan hebêt wek çon mîl û kesanî tir dełên, le waqî’da karîgerîyekî zyanbexiş leser kesayetî û peywendîyekanî hawnîştimanîyan dadenêt (Brennan 2016: ch. 3).

3.1.2. Řeguřîşey amrazgerayî

Amrazgera petîyekan bas lewe deken ke em argîwmênte amrazîyane le layengirî yaxud le dijî pirosey dêmukirasî taqe binemayeke ke dekirêt pasawekanî dêmukirasîy pê hełbisengêndirêt yan legeł formekanî tirî biřyardanî syasî berawird bikirêt. Çend corî cyawazî argîwmênit bo amrazgerayî petî le aradan. Yekêk le argîwmêntekan le tyorêkî exlaqîyaney giştgîrtrewe serçawe degrêt. Bo nimûne, qazanicgerayî [sûdgerayî] kilasîk le behanasîy [zanistî bayex û nirx] monîstîy xoyda cêgayekî bo beha nawekîyekanî dadperwerî û azadî yan giringîy nawekîy dabeşbûnî yeksanxiwazaney desełatî syasî nîye. Qazanicgerayî kilasîk be geyandinî qazanc be bałatrîn astî xoy (ke wekû çêj yan bedîhatnî ḧez nasrawetewe) taqe kełkełey birîtîye le zemanetkirdinî ewey ke tenya detwanêt argîwmênte amrazîyekan le qazanc ya le dijî dêmukirasî bixate řû.

Bełam bo baskirdin le amrazgerayî le tyorî dêmukirasîda, pêwîst nakat mirov qazanicgerayekî tox bêt. Hendê argîwmênit le qazancî amrazgerayî le aradan ke řastewxo peywendîyan be pirsî dêmukirasî û begşitî biřyardanî bekomełewe heye. Yekêk le argîwmêntekan dełêt ke desełatî syasî birîtîye le sepandinî desełatî syasîy desteyek beser desteyekî tirda. Herweha bas lewe dekat ke sepandinî desełatî kesêk beser ewanî tirda tenya be geřanewe bo parastinî berjewendîyekan yan mafekanî ew kesey ke desełat beserîda desepêt, pasaw dedrêt. Ke wa bêt, hîç core dabeşkirdinêkî desełatî syasî natwanêt pasawhełgir bêt, meger be geřanewe bo çonyetîy der’encamekanî pirosey biřyardan (Arneson 1993 [2002: 96–97]; 2003; 2004; 2009). Corêkî tir le argîwmênit bo amrazgerayî be şêwey nerênî berdewam debêt û hewł dedat ewe derbixat ke beha na’amrazîyekan ke zor car hewłî pasawdanî dêmukirasî deden, be ḧeqîqet dêmukirasî pasaw naden, û boye pasawî amrazîyaney dêmukirasî taqe corî pasawhênanewey berdeste (Wall 2007).

Argîwmêntekanî tir guman dexene ser yekgirtûyî bîrokey pirosekanî biřyardanî bekomeł ke îdî’a dekirêt lexoyanda dadweranen. Bo nimûne, tyorî destebjêrkirdinî komełayetî ew bîrokeye debate jêr pirsyar ke gwaye dekirêt karkirdêkî biřyardanêkî dadwerane le arada bêt ke detwanêt desteyek yekemêtîy takekesî bigořêt bo yekemêtîy bekomełî eqłanî. Çeqî řexneke eweye ke nakirêt hîç qanûnêkî giştî dabřêjrêt ke tenguçełeme lojîkîyekan çareser bikat û bitwanêt desteyek yekemêtîy takekesî bigořêt bo yekemêtîy komełayetîy eqłanî. Emeş derxerî eweye ke řêkare dêmukiratîkekan natwanin lexoyanda dadwerane bin (Riker 1982: 116). Řonałd dorkîn dełêt bîrokey yeksanî [beraberî], ke pêy waye binçîney dadperwerîy komełayetîye, natwanêt řaveyekî yekparçe û biřwapêkiraw bixate řû katêk dête ser dabeşkirdinî desełatî syasî lenaw endamanî komełgeda. Peywendîy syasetwanan û hawwiłatîyan benaçar nayeksanîy lê dekewêtewe. Pirosey řawêjî dêmukiratîk benaçar bew kesaney ke twanay argîwmêntî zyatryan heye be berawird legeł ewanî tir, twana û meylî beşdarîkirdinî karîgertir û behêztiryan pê debexşêt, boye yeksanîy desełatî syasî natwanêt lexoyda be’însafane yan dadperwerane bêt (Dworkin 2000). Dorkîn le karekanî dwatrîda lem amrazgerayî tewaw û petîye seretayye wergeřawetewe (Dworkin 1996).

2.2. Na’amrazgerayî

Jimareyekî kem le tyorzanan nikołî lewe deken ke damezrawe syasîyekan debê lanîkem ta řadeyek bepêy der’encamekanî hebûnî ew damezrawane hełbisengêndirên. Herweha hendêk bas lewe deken ke hendê le şêwazekanî biřyardan be çawpoşîn le der’encamekanî hebûnyan, le řûy exlaqîyewe xwazraw û şyawin. Le çendîn řwangey corawcor bo nîşandanî ewey ke dêmukirasî em bayexe nawekîyey heye, kełk wergîrawe.

1.2.2. Azadî

Yekêk le pasawe benawbangekanî dêmukirasî amaje be behay azadî dekat. Bepêy nusxeyekî em řwangeye, dêmukirasî leser ew binemaye danrawe ke her kesêk debêt biřyar leser xoy û jyanî xoy bidat. Jyanî her kesêk ta řadeyekî zor lejêr karîgerîy ew jînge komełayetî, yasayî û kiltûrîye gewretredaye ke têyda dejyêt. Tenya ewkatey ke her kesêk qise û dengî yeksanî le pirosey biřyardanî bekomełda hebêt, detwanêt be şêwey yeksan beser ew jînge gewreyeda kontirołî hebêt. Bîrmendanêkî wekû karoł guld degene ew encame ke tenya katêk ke corêk le dêmukirasî cêbecê bikirêt, takekan şansî xudmuxtarîyan debêt (Gould 1988: 45–85). Leber ewey ke takekan mafî xudmutarîyan heye, mafî beşdarîkirdinî dêmukiratîkîşyan heye. Bîrokeke eweye ke mafî xudmuxtarî mafêk be tak debexşêt, ke le çwarçêweyekda hełe bikat. Řêk bew corey ke tak mafî ewey heye ke hendê biřyarî xirap bo xoy bidat, girûpêk le takekanîş sebaret be çalakîye hawbeşekanyan mafî biřyardanî xirap yan nadadperweraneyan bo xoyan heye.

Yekêk le girifte serekîyekanî em argîwmênte eweye ke pêdeçêt pêwîst bêt kodengî yan yekdengî leser yasay bineřetîy biřyardan hebêt. Eger her kesêk debêt be şêwey azadane ew encamane hełbijêrêt ke deybestinewe yan pabendî deken, ewa ewaney dijayetîy biřyareke deken xudmuxtar nîn. Ewan le jîngeyekda dejîn ke le layen kesanî tirewe beseryanda sepawe. Boye tenya katêk ke hemuwan leser biřyarêk hawdeng bin, azadane dan be biřyarekeda denên (Wolff 1970: ch. 2). Kêşe eweye ke bedegmen sebaret be pirse serekîyekan le syasetda hawdengî dête arawe. Be ḧeqîqet, pêdeçêt yekêk le hokare serekîyekanî hebûnî řêkarekanî biřyardanî syasî eweye ke ew řêkarane detwanin sereřay nakokî, kêşekan çareser biken.

Argîwmêntêkî azadî-tewerane ke pêdeçêt lem nîgeranîye xoy derbaz bikat, pena bo mafî dyarîkirdinî çarenûsî bekomeł debat ke danaşkênrêt. Zor car bas lewe dekirêt ke komełge syasîyekan wekû komełge mafî eweyan heye xoyan le řûy syasîyewe bepêy beha û piřensîpekan yaxud pabendibûnekanyan řêk bixen. Hendêk bas lewe deken ke mafî dyarîkirdinî çarenûsî bekomeł pêwîstîy be damezrawe dêmukiratîyekan heye ke mafî kontrołkirdnî bekomełî pêkhate syasî û yasayyekan be hawwiłatîyan bibexşin (Cassese 1995). Sereřay ewe, zorêk bas lewe deken ke damezrawe dêmukiratîyekan bo bedîhênanî mafî dyarîkirdinî çarenûsî bekomeł tewawker bełam napêwîstin, çunke řenge komełge syasîyekan ew mafe bo cêbecêkirdinî damezrawe nadêmukiratîyekan bekar bihênin (Altman & Wellman 2009; Stilz 2016).

2.2.2. Dêmukirasî wekû pasawî giştî

Pasawêkî tirî na’amrazîyaney dêmukirasî pena bo bîrokey pasawî giştî debat. Aydyay piştî em řwangeye eweye ke yasakan û syasetekan ta ew cêgaye řewayyan heye ke be aşkira bo hawwiłatîyanî komełge pasawî giştîyan hebêt. Pasawî giştî pasawêke bo her hawwiłatîyek le encamî basêkî azad û lojîkî le nêwan take yeksan û beraberekanda.

Tyorî gutarî dêmukirasîy řawêjkaraney yurgên habêrmas karîgerîy berçawî hebuwe le peresendinî em řwangeyeda. Habêrmas forim û karkirdî sîsteme destûrîye hawçerxekanî le songey tyorî kirdey peywendîsazane şî dekatewe. Berhemî em şîkarîye piřensîpêkî dêmukiratîke:

Tenya ew yasa û řêsayane detwanin bangeşey řewayîbûn biken ke detwanin legeł řezamendîy hemû hawwiłatîyan le piroseyekî yasadananî gutarîyane ke ewîş bepêy destûr danrawe, deqawdeq bin. (Habermas 1992 [1996: 110]).

Habirmas watayek le řewayî dêmukiratîk dênête arawe ke bew pêye destûr tenya katêk řewayî heye ke berhemî piroseyekî azad û giştigîrî "çêbûnî boçûn û îrade" bêt. Axo piroseyekî lem şêweye le komełgeyekî ałoz û cyawazda çon debêt? Habêrmas be hênane’aray modêlêkî "dû arasteyî" wełam dedatewe ke birîtîye le têgeyştin le řewayî dêmukiratîyane bepêy peywendîy nêwan nawendekanî řawêjkarîy damezraweyî (bo nimûne, yasadaneran, damudezgakan û dadgakan) û peywendîye nafermîyekanî jîngey giştî ke " şiłejawe" û be şêwey nawendî haw’aheng nîye.

Řenge yekêk le řexnekan lem řwangeye ewe bêt ke řêkare dêmukiratîke azad û giştigîrekan bo bedîhênanî daxwazî kodengî řawêjkarane ke le piřensîpî dêmukiratîkda xoy nwanduwe, bes nîn. Naşêt em daxwazîye le komełge hemecorekanda bedî bêt, çunke pêdeçêt nakokîye qûłekan sebaret bewey ke kam yasayane debêt pesend bikirên, dway pirosey peywendîdar be çêbûnî řa û îrade dirêjeyan debêt. Boye řenge wa bîr bikirêtewe ke piřensîpî dêmukiratîk watayekî leřadebeder aydyalîstî le řewayî dêmukiratîk lexo degrêt (Estlund 2008: ch.10). Řenge nîgeranîyekî tir ewe bêt ke piřensîpî gutar, piřensîpêkî exlaqîyaney řesen nîye, bełkû piřensîpêke ke mercekanî bextewerîy gutarî piraktîkî lexo degrêt. Bem şêweye, piřensîpî gutarî natwanêt watayek le řewayî dêmukiratîk ke dabudestûrî exlaqîyaney behêz lexo bigrêt, bênête arawe (Forst 2016).

Caşwa kuhên (1996 [2003]) be piştibestin be habirmas û con řalz, watayek le dêmukirasî dênête arawe ke tyayda hawwiłatîyan yasa û syasetekan bepêy ew hokaraney ke be şêwey dûlayene şyawî pesendin pasaw deden. Dêmukirasî, eger be dirustî lêy tê bigeyn, bestênêke ke tyayda takekan be şêweyekî azadane le pirosey giftugo û miştumřî bełgemenda û le pêgeyekî yeksanda beşdarî deken. Bîrokey azadî û yeksanî hendê řênwênî bo peykerbendîy damezrawe dêmukiratîyekan dexate řû.

Amancî pênasey kuhên le dêmukirasî wekû pasawêkî giştî birîtîye le kodengîyekî bełgemend lenaw hawwiłatîyanda. Bełam giriftêkî serekî katêk ser hełdedat ke ême pirsyar bikeyn eger nakokî dirêjey hebêt çî řû dedat. Dû wełamî şîmanekiraw pêşnyar kirawin. Cext lewe kirawetewe ke hendê formî kodengîy lawaztir le kodengîy tewaw bo pasawdanî giştî besin û core lawaztirekanî kodengî le zorbey komełgekanda şyawî destpêřageyştinin. Bo nimûne, řenge sebaret be lîstî ew hokaraney ke begşitî şyawî pesendin kodengî le arada bêt, bełam sebaret be qursayî hokare cyawazekan cyawazîy bîruboçûn le arada bêt. Yan řenge sebaret be hokare giştîyekan ke be şêwey zeynî derkyan pê kirawe hawdengî hebêt, bełam sebaret be řave taybetekanî ew hokarane cyawazîy bîruboçûn hebêt. Ewey ke pêwîste lêreda nîşan bidrêt eweye ke awa kodengîyekî lawaz le zorêk le komełgekanda destî pê řadegat û ew nakokîyaney ke demênnewe legeł bîrokey pasawî giştîda nateba nîn.

Pêdeçêt piřensîpî serekî birîtî bêt le piřensîpî têgeyştûyî ke bew pêye ew kese têgeyştuwane tenya piřensîpgelêk bo řêkxistinî komełgey xoyan dexene řû ke têgeyştuwekanî tir detwanin be şêweyekî eqłanî danyan pêda binên. Her kes tenya ew piřensîpane pêşnyar dekat ke ewanî tir, ke be heman şêwe sinûrêk bo xoyan dyarî deken, detwanin danyan pêda binên. Awa piřensîpêk delalet le core piřensîpêkî xoparêzane dekat ke wa dekat kesanî têgeyştû xoyan bibwêrin le pêşnyardanî yasa û syasetekan bepêy piřensîpe exlaqîye yan felsefîye miştumřihełgirekan. Katêk takekan piřensîpgelêk bo řêkxistinî komełgekeyan pêşnyar deken, pêwîst nakat pena bo ḧeqîqetî giştî biben bew corey ke deybînin, bełku tenya pêwîste pena bo ew beşey le ḧeqîqetî giştî biben ke ewanî tir detwanin be şêweyekî lojîkî danî pêda binên. Řalz bew şêweye bas lew babete dekat: komełgey syasî debêt bew piřensîpgele řêk bixrêt ke be têkřa kodengîyan lesere (Rawls 2005: Lecture IV). Ewe be watay pêwîstinebûnî kodengîy tewawe leser ew piřensîpane ke komełge řêk dexen.

Sereřay ewe, têgeyştin lewey ke çon ew řwange xoy debwêrêt le pêwîstîy kodengîy tewaw zeḧmete, ke zor dûre tenanet le komełgeyekî hemeřengî mamnawendîş bête arawe. Hokarekey eweye ke dyar nîyye boçî katêk min yasa yan syasetêk bo komełge pêşnyar dekem, kemtir fişar dekewête serim bo ewey řeçawî ew têbînîyane bikem ke kesanî têgeyştûy tir danyan pêda denên be berawird legeł ew katey ke hewł dedem yasayek leser binemay ew hokarane dabnêm ke be eqłanî řetî dekenewe. Çunke eger min bem şêweye xom sinûrdar bikem, ewa ew komełgeyey ke tyayda dejîm bew pêwerane najît ke pêm waye bo hełsengandinî komełge pêwîstin. Ke wa bêt debê min le komełgeyekda bijîm û piştîwanîy lê bikem ke legeł têgeyştinî min le çonyetîy řêkxistinî natebaye. Dyar nîye boçî eme bo ew kesaney ke debê le komełgeyekda bijîn ke ta řadeyek bew piřensîpane řêk dexrêt ke ewan danyan pêda nanên, kemtire le ledestidanî kontiroł beser komełgeda. Eger yekêkyan kêşe bêt, ewa ewî tirîş kêşeye, boye kodengîy tewaw taqe çaresere (Christiano 2009).

3.2.2. Yeksanî

Zorêk le tyorzananî dêmukiratîk basyan lewe kirduwe ke dêmukirasî şêwazêkî mamełekirdine legeł takekan wekû kesanî yeksan, katêk hokarêkî baş bo dasepandinî corêk řêkupêkî û tekûzî [řêkxistin] beser jyanî hawbeşyanda le aradaye, bełam cyawazîy bîruřayan heye sebaret be baştirîn şêwazî cêbecêkirdinî. Pîtêr sîngêr bas lewe dekat ke katêk xełk pêdagrî leser şêwaze cyawazekanî řîzbendkirdnî guncawî pirsekan deken, her kesêk be corêk bangeşey ewe dekat ke mafî xosepandinî beser jyanî hawbeşyanda heye (Singer 1973: 30–41). Bełam nakirêt kotayî be hemû em bangeşane bo dîktatoryet bihênrêt. Dêmukirasî derkewtey corêk le sazan ya pêkhatnî aştîxwazane û dadweraneye lenaw em bangeşe lêkdijaneda bo deselatdarêtî. Her yekyan be řadey ewanî tir sebaret bew şitey ke bangeşey bo dekat saziş dekat, kewabû her yekyan mafî yeksanyan le biřyardanda heye. Le řastîda, biřyardanî dêmukiratîk be pêdanî mafî derbiřînî yeksan be takekan sebaret bewey ke le katî nakokî û bîruboçûnî cyawazda debê çî biken, řêz le her core bîruboçûnêkî takekesî sebaret be kełkełe hawbeşekan degrît (Singer 1973; Waldron 1999: chap. 5).

Eger xełk sebaret be mîtodî dêmukiratîk yan ew forme taybetey ke dêmukirasî deyhênête arawe nakok bin, çî řû dedat? Aya detwanîn le řêgay řêkarêkî bałatrewe biřyar leser em pirsyaraney dwayî bideyn? We eger sebaret be řêkarî bałatir nakokî le arada bêt, aya debê be şêweyekî dêmukiratîk biřyar leser ew pirsyareş bideyn? Pêdeçêt em řwangeye bibête hoy paşveçûnêkî bêkotayî.

Şêwazêkî bedîlî pasawdanî dêmukirasî leser binemay yeksanî, dařiştinî binaẍey dêmukirasî leser binemay piřensîpî yeksanîy giştîye. Yeksanîy giştî birîtîye le piřensîpêkî yeksanî ke zemanet dekat xełk detwanin diłnya bin be şêwey yeksan mamełeyan legeł dekirêt. Em řwanîne le sê bîrokewe serçawe degrêt. Yekem, bîrokeyekî serekîy yeksanîxwazî le aradaye sebaret bewey ke debêt berjewendîyekanî xełk be şêwey yeksan pêş bixrên yan lanîkem xełk derfetî yeksanyan hebêt bo pêşxistinyan. Duwem, mirovekan begşitî têgeyştinêkî xetahełgir û demargirjaneyan heye sebaret be berjewendîyekanî xoyan û ewanî tir. Sêyem, takekan berjewendîy bineřetîyan heye leweda ke têbgen be şêwey yeksan mamełeyan legełda dekirêt. Yeksanîy giştî piřensîpêkî yeksanîxwazaneye ke sereřay ew forme natewawaney me’rîfe ke xełk heyane, detwanêt lenaw takekanda piraktîze bikirêt. Ewe tewawî dadperwerî nîye, bełam zor giringe ew piřensîpe le komełgeyekî fireçeşnida bedî bêt.

Katêk cyawazîy berçawî bîruřa û nakokîy berjewendîyekanî takekan sebaret be çonyetîy pêkhênanî ew komełgeyey tyayda beşdarin le aradaye, dêmukirasî şêwazêkî yeksanîxwazaney giştîy nawazeye bo biřyardanî bekomeł. Hawkat ke be aşkira le beramber demargirjî û behełeçûnda mamełey yeksan legeł hemuwanda dekirêt, hemuwan detwanin lewe tê bigen ke taqe řêgay şyaw bo serkewtin beser cyawazîy berdewamî bîruboçûnekan sebaret be çonyetîy pêkhênanî ew komełgeyey ke hemuwan têyda dejîn, eweye ke be her kesêk le pirosey pêkhênanî ew komełgeyeda mafî yeksan bidrêt. Bem çeşne, dêmukirasî bo bedîhênanî yeksanîy giştî le komełgeyekî syasîda pêwîste. Lenaw çwarçêwey dyarîkiraw le řêgay em yeksanîye bedîhatuweda, řêga be takekan dedrêt hewłî hênanedî bîroke taybetekanyan sebaret be dadperwerî û mesłeḧetî giştî biden ke pêyan waye dirustin.

Aydyay yeksanîy giştîyş hendê asteng bo biřyardanî dêmukiratîk dirust dekat. Wa wêna dekirêt ke komełgeyek natwanêt be şêweyekî dêmukiratîk biřyarî hełweşandinewey mafe dêmukiratîkekanî hendê le endamanî xoy bidat. Herweha yeksanîy giştî pêwîstî beweye ke řêz le mafe binçîneyî û lîbralîyekanîş le řêgey piroseyekî dêmukiratîkewe bigîrêt, boye wekû sinûrêk bo biřyardanî dêmukiratîk debînrêt (Christiano 2008; Valentini 2013).

Em řwangeye hełgirî hendê nîgeranîye. Yekem, begşitî wa bîr dekirêtewe ke ḧukmî zorîne pêwîstî be mamełekirdinî yeksan legeł takekan le pirosey biřyardanî bekomełdaye. Hokarekey eweye ke tenya ḧukmî zorîne be berawird legeł bedîlekanîda le biřyardanda bêlayene. Kodengî her wekû şêwaze corawcorekanî ḧukmî zorîney řeha le qazancî doxî henûkeyye. Bełam eger bew core bêt, ew řwangeyey serewe dû metirsî, wate xosepênîy zorîne û kemîne hetahetayyekanî lê dekewêtewe, wate girûpêk lew kesaney ke hemîşe xoyan be dořawî biřyarekanî zorîne debînnewe. Be diłnyayyewe em dû dyarde legeł yeksanîy giştîda nateban. Duwem, ew core řwanîne ke le serewe dakokîy lê kira, dekirêt ew nîgeranîyey lê bikewêtewe ke yeksanîy syasî le hîç dewłetêkî modêrinda ke dabeşbûnî ałozî karî têdaye û pêwîstî be nwênerayetîye, aydyałêkî yekparçe nîye. Em dwayîn nîgeranîye be wirdekarîy zyatrewe le beşekanî dahatûda ke sebaret be hawwiłatîy dêmukiratîk û nwênerayetîy yasadanane, tawtiwê dekirêt. Nîgeranîy yekem zyatir le basekan sebaret be astengekanî desełatî dêmukiratîk basî lê dekirêt.

Řwangeyekî hawpeywend, řeçełekî dêmukirasî degeřênêtewe bo bîrokey yeksanîy peywendîyane. Yekêk le nîgeranîyekan sebaret be yeksanîy peywendîyane birîtîye le nîgeranî sebaret be "peywendîye miroyyekan ke lanîkem le hendê layenî êcgar giringewe, bebê leberçawgirtinî cyawazîy pile û paye, hêz û pêge řêk nexrawin". (Scheffler 2010: 225)

Nîko kolodnî dełêt damezrawe dêmukiratîyekan tuxmî pêwîstî yeksanîy peywendîyanen (Kolodny 2014a,b). Yekêk le hêłekanî argîwmêntî kolodnî eweye ke biřyare syasîyekan hełgirî bekarhênanî hêzin. Nayeksanîyekan le desełatî bekar‌hênanî hêzda lanîkem ta řadeyek doxî komełayetîy yeksan têk dedat, çunke desełatî bekarhênanî hêz desełatêke ke "begşitî dabeşbûnî desełatekanî tir yeklayî dekatewe" (Kolodny 2014b: 307). Ew kesaney ke be berawird legeł ewanî tir desełatî zyatryan heye bo bekarhênanî hêz, xawen pêgeyekî komełayetîy bałatirin. Boye dabeşkirdinî yeksanxiwazaney desełatî syasî bo bedîhênanî yeksanîy komełayetî pêwîste. We tenya damezrawe dêmukiratîkekanin ke dabeşbûnî yeksanîy desełatî syasî bedî dehênin. Le beşî sêyemda ke bas le desełatî dêmukirasî dekeyn, zyatir bas le peywendîy nêwan yeksanîy peywendîyane û dêmukirasî dekeyn.

3. Desełatî dêmukirasî

Madam dêmukirasî piroseyekî biřyardanî bekomełe, be şêweyekî siruştî ew pirsyare dête arawe ke aya erkî hawwiłatîyane pabendî ew biřyare dêmukiratîkane bin ke lêyan nařazîn.

Sê watay serekîy desełatî řeway dewłet le aradan. Yekem, dewłet ta ew cêgaye desełatî řeway heye ke le řûy exlaqîyewe twanay pasawdanî dasepandinî desełatî xoy beser endamanîda hebêt. Desełatî řewa lem pênaseyeda hîç karîgerîyekî řastewxoy leser ew berpirsyarêtî yan erkaney ke řenge hawwiłatîyan le beramber dewłetda heyanbêt, nîye. Be derbiřînêkî sade eger dewłet le řwî exlaqîyewe pasawî hebêt bo ewey ke encamî dedat, ewe bew wataye dêt ke xawen desełatî řewaye. Duwem, dewłet ta ew cêgaye desełatî řewaye ke fermanekanî lenaw hawwiłatîyanda erkêk dirust biken ke pabendyan bin. Erkekanî hawwiłatîyan pêwîst nakat behoy dewłet bin bełam erkî řasteqînen ke pêwîste pêřewîyan lê bikirêt. Sêyem eweye ke dewłet mafî derkirdinî ḧukmî [desełatdarêtî] heye ke legeł erkî hawwiłatîyan sebaret be pabendibûn bew ḧukme tebaye. Eme behêztirîn watay desełate û pêdeçêt çeqî bîrokey piştî řewayî dewłet bêt. Bîrokeke eweye ke katêk hawwiłatîyan berhełestîy yasa û syaset deken, giringe wełamî ew pirsyare bidrêtewe ke kê mafî hełbijardinî heye?

1.3. Wata amrazîyekanî desełatî dêmukiratîk

Argîwmênte amrazîyanekanî dêmukirasî çend hokarêk dexene řû sebaret bewey ke boçî katêk ke kesêk le biřyarekan nařazîye, pêwîste řêz le dêmukirasî bigrêt. Řenge jimareyekî berçaw têbînîy amrazîyane le arada bin ke le biřyardan sebaret bew pirsyarey ke aya kesêk debêt pabend bêt yan na, řoł bigêřn. Çi mirov bîr le dêmukirasî bikatewe yaxud hendê le şêwazekanî tirî ḧukmidan, em têbînîye amrazîyane ta řadeyekî zor hawşêwen.

Řwangeyekî amrazgerayî le aradaye ke bo dêmukirasî zor nawazeye û pêdeçêt pênaseyekî behêz bo desełatî dêmukiratîk dařêjêt. Ewîş řwangeyekî me’rîfîye ke le tyormî lêjney dadgerîy kondorse ke ême le beşî 2.1.1.2 le serewe basman lê kird, îlhamî wergirtuwe. Lewêda hendê le kêşekanî bekarhênanî lêjney dadgerîy kondorseman le ḧałetî dengidan le hełbijardinekan û giştipirsî le dêmukirasîye gewrekanda bas kird, lewane nebûnî serbexoyî, beşbeşbûnî zanyarî û hebûnî demargirjîye aydyolojîyekan.

Yekêk le nîgeranîyekî tir sebaret be çemke me’rîfîyekanî tyormî lêjney dadgerîy desełat eweye ke zêdeřoyane deselmêt, çunke kirdey bawî opozîsyonî diłsoz le dêmukirasîyekanda lawaz dekat. Eger merce pêwîstekanî tyormî lêjney dadgerîy kondorse cêbecê bikirên, zorîney dêmukirasîyekî gewre diłnyaye ke be kirdeyî biřyare dirustekan deden. Hawwiłatîyanî ser be kemîneyekî syasî leser çi binemayek detwanin be şêwey lojîkî pêdagrî leser řwange cyawazekanyan biken? Endamanî kemîne hokarêkî behêzyan heye bo gořînî wefadarî xoyan bo hełwêstî zorîne, bew pêyey ke her yek lew endamane hokarêkî zor başî heye bo ewey wa bîr bikatewe ke zorîne leser ḧeqe. Boye watay me’rîfîyane le desełat ke leser binemay lêjney dadgerî damezrawe heřeşey ewe dekat ke be şêweyekî berhełestikarane desełatxiwaze, çunke wa dyare nek her xwazyarî pabendibûnî kirdeyye, bełku pabendîy hizrîyşî dewêt. Tenanet le komełge zanistîyekanda ew ḧeqîqete ke zorîney zanayan layengirî le řwangeyekî taybet deken, wa nakat ke kemîney zanayan pêyan wabêt le hełedan, gerçî řenge tûşî gumanyan biken (Goodin 2003: ch. 7).

Hendê le tyorekanî desełatî dêmukiratîk têbînîye amrazî û na’amrazîyekan têkeł deken. Deyvîd îstilund bas lewe dekat ke řêkare dêmukiratîkekan desełatî řewayan heye, çunke le řêkare heřemekîyekan baştirin û le řûy me’rîfîyewe baştirîn corî sîsteme syasîyekanin ke bo hawwiłatîyanî ’aqił şyawî pesendin (Estlund 2008). Le řûyekî tirewe, ew řêkarane debêt le heřemekîyekan baştir bin, egerna boçî ême sûd le řêkarêkî heřemekîy dadwerane wekû tîrupişk [latarî] yan şêruxet wernagrîn. Pêwîste desełatî dêmukiratîk tuxmêkî me’rîfîyane lexo bigrêt. We pêwîste pasawdanî řêkarî dêmukiratîk bo hemû hawwiłatîyanî ’aqił be mebestî řêzgirtin le azadî û yeksanîyekanyan cêgay pesend bêt. Boye pênasey îstilund le desełatî dêmukiratîk (ke xoy nawî denêt řêkargerayî me’rîfîyane) bîrokey pasawdanî giştî legeł nîgeranî le meylî dêmukirasîyekan bo derkirdinî biřyare başekan têkeł dekat.

2.3. Wata nawekîyekanî desełatî dêmukiratîk

1.2.3. Dêmukirasî wek xobeřêweberîy bekomeł

Hendê le tyorzanan bas lewe deken ke peywendîyekî taybet le nêwan dêmukirasî û desełatî řewada heye ke leser binemay behay xobeřêweberîy bekomeł danrawe. Con lok dełêt katêk kesêk řazî debêt be binyatnanî komełgey syasî, ewa wekû pêwîst řazî debêt be bekarhênanî ḧukmî zorîne le biřyardan sebaret be çonyetîy řêkxistinî komełgey syasî (Locke 1690: sec. 96). Lok pêy waye ḧukmî zorîne ḧukmî biřyardanî siruştîye le katêkda cyawazîy bîruřa le aradaye. Lok bas lewe dekat ke komełge peykerêkî bekomełe ke pêwîste le arastey hêzî gewretirda bicûłêt. Yekêk le řêgakanî têgeyştin lem argîwmênte bem şêweyeye: eger ême pêman wa bêt hemû endamanî komełge yeksanin û eger pêman wabêt ke řenge nakokîyekî gewretir sebaret be be’endambûn yan be’endamnebûn le komełgeda le aradaye, ewa debêt dan be ḧukmî zorîneda binêyn wekû řêsay biřyardanî guncaw. Em řaveye le argîwmêntî hêzî gewretir girîmaney eweye ke debêt bepêy behay yeksanîy berjewendî û mafekanî her kesêk le destewajey "hêzî gewretir" têbgeyn, boye debêt komełge be arasteyekda biřwat ke zorîney takekan deyanewêt biřwat.

Lok pêy waye gel, ke lew takane pêkhatuwe ke řezayetyan dawe bibne endam, detwanêt le řêgey ḧukmî zorînewe řijêmî paşayetî hełbijêrêt, boye em argîwmênte lexoyda argîwmêntêk bo dêmukirasî bedestewe nadat. Bełam lok katêk bergirî le pêwîstîy damezrawekanî nwênerayetî bo biřyardan sebaret be katî řêkxistinî xawendarêtî û wergirtinî bac dekat, hemdîsan degeřêtewe bo em argîwmênte. Ew bas lewe dekat ke tak debêt řezamend bêt be řêkxistin yan wergirtinî bacî mułkekey le layen dewłetewe. Bełam dełêt em mercî řezamendîye katêk bedî dêt ke zorîney nwêneranî xawen mułk sebaret be řêkxistin û wergirtinî bacî mułk řezamendî derdebiřn (Locke, 1690: sec. 140). Wa dyare eme berew watayekî dêmukiratîkî petî le desełatî řewa [qanûnî] hengaw denêt.

Řoso dełêt katêk takekan bo pêkhênanî komełgeyekî syasî řezamendîy xoyan derdebiřn, ewa řezayet deden ke xoyan bixene jêr fermanî "îradey giştî" (Rousseau 1762). Îradey giştî tenya kełekebûnî îradey taybetî takekan nîye. Bełkû, îradey komełgey syasîye begşitî. We leber ewey ke îradey giştî tenya detwanêt berhemî řêkarêkî dêmukiratîkî be řêkupêkî řêkxiraw bêt, takekan řezayet deden bewey xoyan bixene jêr fermanî řêkarêkî dêmukiratîkî be řêkupêkî řêkxiraw. Bepêy yekêk le řavekan ke le řoso kirawe, řêkare dêmukiratîkekan tenya katêk be başî řêk dexrên ke (1) mafgelêk pênase biken ke be şêwey yeksan bo hemuwan cêbecê bikirên, (2) eweş le řêgay řêkarêkewe ke berjewendîyekanî hemuwan be şêwey yeksan leberçaw degrêt, û (3) her kes ke naçare pabendî yasakan bêt, xawen mafî qisekirdine sebaret bew řêkare.

Lanîkem dû řêga bo têgeyştin le bîrokey îradey giştî le aradan. Be pêy ew řaveye ke dekirêt řavey çêker naw binrêt, îradey giştî le encamî řêkarêkî dêmukiratîkî be řêkupêkî řêkxirawewe çê dekirêt. Be watayekî tir, encamî řêkarêkî dêmukiratîkî be řêkupêkî řêkxiraw îradey giştîye, behoy ew řastîye ke ew encame le řêkarêkî dêmukiratîkî be řêkupêkî řêkxirawewe serçawe degrêt, nek behoy ewey ke řengidanewey hendê ḧeqîqetî serbexo le řêkar sebaret be mesłeḧetî giştî bin. Bepêy ew řaveye ke dekirêt řavey me’rîfîyane nawdêr bikirêt, encamî řêkarêkî dêmukiratîkî be řêkupêkî řêkxiraw, řêgayeke bo şwêngirtinî ḧeqîqetî serbexo le řêkar sebaret be mesłeḧetî giştî. Bew corey le beşî 3.1 basman kirduwe, zor car řoso wa lêk dedrêtewe ke gwaye bangeşe bo tyormî lêjney dadgerîy kondorse be mebestî piştîwanîkirdin le biřwapêkirawîy me’rîfîyaney řêkarî dêmukiratîkî be řêkupêkî řêkxiraw dekat.

2.2.3. Azadî û desełatî dêmukiratîk

Ana sitîlz xwêndineweyek le desełatî dêmukiratîk dexate řû ke bangewaz bo behay "azadî wek serbexoyî" dekat (Stilz 2009). Azadî wek serbexoyî azadîye lewey bikewîte jêr îradey ewî tir. Bo ewey takekan milkeçî îradey ewanî tir nebin, bo girtineberî pilanekanî xoyan pêwîstyan be mafî xawendarêtî û jîngeyekî parêzrawî serbexoyî heye. Sitîlz be piştibestin be kanit bas lewe dekat ke hewłekanî çend takêkî taybet, be çawpoşîn lewey çende le řûy agayyewe bêt, bo pênasekirdin û zemanetkirdinî mafekanî xawendarêtî û serbexoyî le doxî siruştîda legeł azadî wek serbexoyî yek nagrêtewe. Em hewłane be şêwey taklayenane le řêgay dasepandinî îradey taybetewe le katî řûbeřûbûnewe legeł bangeşe řikaberekanda hendê erk û berpirsyarêtîy nwê beser ewanî tirda desepênin. Bełam tenanet eger takekan le doxî siruştîda řêk bikewn leser çareserkirdinî bangeşe lêkdijekanyan, bo řêzgirtin lew řêkkewtine wabestey îradey ewanî tirin. Bem core sitîlz bas lewe dekat ke pêwîste dadperwerî le layen sîstemêkî qanûnîy xawen desełatewe cêbecê bikirêt ke bitwanêt bezorî komełêk ḧukmî řastîwazane (wate ew ḧukmaney ke pêwîste tenanet katêk legełyanda nîn řêzyan lê bigrîn) bo ḧukmidanî řewa sebaret be bangeşe pêknakokekanman dasepênêt. Bełam eger biřyar bêt ew core sîsteme legeł azadîy takekanda biguncêt, ewa nakirêt be îradey takekesîy desełatdaran dasepêt. Sitîlz dełêt, řêgaçare le bîrokey îradey giştîy řosodaye. Katêk hawnîştimanîyan milkeçî îradey giştî debin, ewa milkeçî îradey taybetî hîç takêk nîn, bełkû milkeçî îradeyekin ke le hemuwanewe serçawe degrêt û beser hemuwanda dadesepêt.

Yekêk le nîgeranîyekanî em řwangeye eweye ke ewaney ke berhełesetîy ew yasa û syasetane deken ke be şêwey dêmukiratîk pesend kirawin, detwanin gileyî ewe biken ke ew yasa yan syasetane bepêçewaney îradey ewan dasepawin. Řenge ewane milkeçî îradey takêkî taybet nebin, bełkû milkeçî îradey zorîne bin. Lewaneye wa wêna bikirêt ke eme heřeşeyekî berçawe bo ser "azadî wek serbexoyî" takekan. Nîgeranîyekî tir ke detwanîn biłêyn řwangey sitîlz bê ‌‌emla û ewla degeřêtewe bo řoso, eweye ke mercekanî derkewtinî îradey giştî hênde piřkêşewheran ke ew řwangeye delalet lewe dekat ke hîç dewłetêkî xawen desełatî syasîy řewa nîye û nebuwe. Bem core řenge wa wêna bikirêt ke řwangey sitîlz pêwîstî bew şiteye ke ey. Cey. Sîmons be " anarşîzmî paşgirane" nawî debat (Simmons 2001).

3.2.3. Yeksanî û desełat

Řwangeyekî tir sebaret be desełatî dêmukiratîk dełêt ke mil keç nekirdin bo biřyarekanî encumenêkî dêmukiratîk wekû mamełekirdin legeł hawwiłatîyanî ew komełgeye wekû kesanî jêrdesteye (Christiano 2008: ch. 6). Le katî řûbeřûbûnewe legeł bîruřay cyawaz sebaret be yasa û syasetî bineřetîda, dêmukirasî le řêgay pêdanî mafî qisekirdinî yeksan be her takêk sebaret be dyarîkirdinî ew yasa û syasetane ke pesend kirawin, corêk le yeksanîy giştî bedî dehênêt. Ew hawwiłatîyaney ke ew yasayaney ke be řêkarêkî yeksanîxwazaney guncaw danrawin pêşêl deken, be pêçewaney mafî yeksanî hemû hawwiłatîyan bo qisekirdin sebaret be dananî yasakan, hełsukewt deken. Ewaney ke be byanûy nadadperweranebûn le pêdanî bac yaxud řêzgirtin le yasakanî xawendarêtî xoyan debwêrin, le dyarîkirdinî çonêtîy řêkxistinî layene hawbeşekanî jyanî komełayetî, dan be mafî baładestibûn leberamber ewanî tirda denên. Boye, be aşkira erkî mamełekirdin legeł ewanî tir wekû kesanî yeksan pêşêl deken. We hokarêk heye bo ewey wa bîr bikirêtewe ke em erke debêt zor car yekemêtîy hebêt. Yeksanîy giştî giringitrîn formî yeksanîye û dêmukirasî pêwîstî be yeksanîy giştîye. Formekanî tirî yeksanî le nakokîye binçîneyyekanda sebaret be yasa û syaset, ew ḧałetanen ke takekan detwanin bîruboçûnî cyawazî lojîkîyaneyan hebêt (le çwarçêwey ew sinûraneda ke piřensîpî yeksanîy giştî dyarîy kirdûn). Boye hawwiłatîyan erk û berpirsyarêtîy pabendibûn be pirosey dêmukiratîkyan heye, tenanet eger pênase xwazrawekanyan le dadperwerî yan yeksanî le pirosey biřyardanda řet bikirênewe.

Danyêl vêyhof pênaseyekî yeksanîxwazaney le desełatî dêmukiratîk leser binemay bîrokey yeksanîy peywendîyane dahêna (Viehoff 2014; bo xwêndinewey wirditir sebaret be yeksanîy peywendîyane biřwane beşî 2.2.3 le serewe). Vêyhof dełêt yeksanîy peywendîyane be "milkeçkirdin" le peywendîyekanda, ke katêk řû dedat ke takekan be şêweyekî berçaw desełatî cyawazîyan heye sebaret be çonêtîy karlêk û peywendîyekanyan legeł yektirî, dekewête metirsîyewe. Be witey vêyhof, pabendibûnî hawwiłatîyan be der’encamekanî řêkare yeksanîxwaze dêmukiratîkekan pêwîst û bese bo geyştin be corêk le hemahengî sebaret be ḧukme hawbeşekan bebê milkeçkirdin. Bese leber ewey ke řêkare dêmukiratîyekan desełatî biřyardan be yeksanî dabeş deken û gerentîy ewe dekat ke haw’ahengî le řêgey sûdwergirtin le desełatî nayeksanewe dyarî nakirêt. Pêwîste çunke layenekan debêt têbînîyekan sebaret be desełatî kemtir û zyatir wela binên bo ewey le peywendîyekanyanda hest be milkeçî neken.

"fabyan pîter" pênaseyekî dadwerî-tewerane le desełatî dêmukiratîk dênête arawe ke hełgirî têbînîye me’rîfîyanekane (Peter 2008; 2009). "řêkargerayî me’rîfîyaney petîy" pîter be piştibestin bew řwanganey serçaweyan le me’rîfenasîy řêkargerayanedaye dełêt biřyare dêmukiratîke yeksanîxwaze guncawekan lanîkem ta řadeyek pabendikerin, çunke le řêkarêkî dadweraney berhemhênerî zanahî serçawe degirin. Eme cyawaz le řêkargerayî me’rîfîyaney îstulde (seyrî beşî 5.1 bike le serewe), çunke desełatî řêkare dêmukiratîkekan nabestêtewe be twanay biřyardanyanewe ke şwênpêy ḧeqîqetî serbexo le řêkar degrêt. Bełkû řeguřîşey desełatî řêkare dêmukiratîyekan le dadwerîdaye. We ewe cyawaze le gêřanewey řêkarîy petî, çunke pênasey peywendîdar be dadwerî birîtîye le dadwerî le berhemhênanî zanahî [me’rîfe].

3.3. Tenguçełemekanî desełatî dêmukirasî

Tenguçełemekanî desełatî dêmukiratîk kamanen? Yekêk le berbestekanî desełatî dêmukiratîk birîtîye le pêşêlkirdinî piřensîpêk ke debête hoy şiksitî desełatî dêmukiratîk. Katêk pirensîpêk le layen encumenî dêmukiratîkewe pêşêl dekirêt, encumeneke desełatî xoy lew ḧałeteda ledest dedat yaxud qursayî exlaqîy desełat namênêt. Çendîn řwangey cyawaz sebaret bem babete hatûnete arawe. Detwanîn lenêwan berbeste nawekî û derekîyekanî desełatî dêmukiratîkda cyawazî dabnêyn. Berbestêkî nawxoyî le pêdawîstîye pêkhênerekanî pirosey dêmukiratîk yan lew piřensîpane ke dêmukirasî leseryan bunyat denrêt, serçawe degrêt. Berbestî derekî lew piřensîpane serçawe degrêt ke serbexon lew beha yan pêdawîstîyaney ke debne hoy bedîhatnî dêmukirasî.

Tenguçełeme derekîyekanî desełatî dêmukiratîk sinûrekan hełdeweşênnewe ke birîtîn lew piřensîpane ke le beranberîda qursayyan heye (yan řenge hendê car lew piřensîpaney ke dêmukirasî leseryan danrawe, qursayyan zyatir bêt). Ke wa bêt le ḧałetêkî taybetda, řenge takêk têbgat ke hendê hokar bo pabendibûn be encumen û çendîn hokar le dijî pabendibûn be encumen le aradan û lew ḧałete amajepêkiraweda hokarekanî dijî pabendibûn lew hokaraney ke layengirîy pabendibûn deken, qursayyan zyatre. Tenguçełeme nawxoyyekanî desełatî dêmukiratîk sinûrekan pêşêl dekat. Em tenguçełemane karkirdyan qursayîpêdan be têbînîyekanî layengirî le desełat nîye, bełkû guman leser têbînîyekanî layengirîkirdin le desełat begşitî dirust deken. Ewan be asanî desełat piştigwê dexen. Katêk tenguçełemey daşkandin dête kayewe, bew wataye nîye ke ew piřensîpaney ke ew tenguçełeme leseryan dadenrên giringitir bin le hokarekanî pabendibûn be encumenî dêmukiratîk, bełkû bew wataye dêt ke hokarekanî pabendibûn be encumenî dêmukiratîk begşitî lawaz debin, ew hokarane le arada namênin yan lanîkem zor lawaz debin.

1.3.3. Tenguçełeme Nawxoyyekanî desełatî dêmukiratîk

Hendê basyan lewe kirduwe ke pirosey dêmukiratîk debêt sinûrdar bikirêt bew biřyaraney ke legeł karkirdî guncawî pirosey dêmukiratîkda nateba nîn. Boye dełên řenge pirosey dêmukiratîk be şêweyekî řewa hawwiłatîyanî xoy le doxêkî başda le mafe syasîyekan bêberî nekat. Naşêt ew mafaney ke bo pirosey dêmukiratîk pêwîstin, lewane azadîy encumen yaxud azadîy řaderbiřîn piştigwê bixat. Bełam em tenguçełeme pêdawîstîyekanî karkirdî dêmukiratîkî guncaw tênapeřênin. Ewane le ḧałetî çalakîye nasyasîyekanda le řaderbiřînî hunerîy nasyasî yan azadîy encumen piştigîrî naken (Ely 1980: chap. 4).

Yekêkî tir le tenguçełeme nawxoyyekan tenguçełemeyeke ke le piřensîpekanî bunyatnerî dêmukirasî serçawe degrêt. We pêdeçêt hebûnî em tenguçełemeye bo têgeyştin le tenguçełemey yekem pêwîst bêt, çunke bo ewey tenguçełemey yekem le řûy exlaqîyewe giring bêt, pêwîste bizanîn boçî pêwîste dêmukirasî parêzerî pirosey dêmukiratîk bêt.

Lok le bîrokekey xoyda gêřaneweyek le tenguçełeme nawxoyyekanî dêmukirasî dexate řû ke têyda hendê ḧałetî taybet hen ke řenge hawwiłatî lêyan řazî nebêt (Locke 1690: ch. XI). Řenge řazî nebêt be ḧukmiřanîy arezûmendane yan pêşêlkirdinî mafe binçîneyyekan û lewane mafe dêmukirat û lîbralîyekan. Leber ewey ke be xwêndinewey lok řezamendîy binemay desełatî dêmukiratîke, em gêřaneweye řûnkirdineweyek sebaret be bîrokey piştewey yekemîn tenguçełemey nawxoyî dexate řû ke dełêt pênaçêt dêmukirasî be kerese dêmukiratîkekan hełbipesêrdirêt, bełam ew tenguçełemeyeş têdepeřênêt û dełêt ew mafaneş ke le bineřetda peywendîyan be cêbecêkirdinî destûrewe nîye řenge pêşêl nekirên, çunke řenge mirov řazî be pêşêlkirdinyan nebêt.

Lem dwayyaneda, řonałd dorkîn bergirîy le core xwêndineweyek sebaret be tenguçełemekanî desełatî dêmukiratîk kirduwe (Dworkin 1996). Dełêt dêmukirasî be penabirdin bo piřensîpî xudmuxtarî pasaw dedrêt. Dorkîn dełêt, xudmuxtarî bedî nayet meger ewey legeł hemû hawwiłatîyan wekû endamî tewawî komełgey syasî hełsukewt bikirêt, eger na natwanrêt wekû endamanî komełge binasrênewe. Dorkîn dełêt nimûney mercekanî endamêtîy tewaw, birîtîn le mafekanî mamełekirdin [legeł takekan] be şêwey yeksan û mafekanî řêzgirtin le serbexoyî exlaqîyaney tak. Em piřensîpane le pêdawîstîye behêzekanî ferq û cyawazî danenan [nebûnî heławardin] û mafe lîbralîye binçîneyyekan piştîwanî deken.

Pênasey desełatî dêmukiratîk ke řeguřîşey le yeksanîy giştîdaye, xwêndineweyek le tenguçełemekanî ew desełateş dexate řû (Christiano 2008: ch. 6). Leber ewey ke dêmukirasî leser binemay yeksanîy giştî damezrawe, le hîç yek le biřyarekanîda natwanêt yeksanîy giştî pêşêl bikat. Bîrokey bineřetî eweye ke pêşêlkirdinî aşkiray yeksanîy giştî le layen encumenî dêmukiratîkewe ew bangeşeye lawaz dekat ke gwaye encumenî dêmukiratîk hêma û derkewtey yeksanîy giştîye. Bercestekirdinî yeksanîy giştî le layen dêmukirasîyewe girêdrawî parastinî yeksanîy giştîye. Ta ew cêgayey ke mafe lîbralîyekan leser binemay yeksanîy giştî danrawin û dabînkirdinî lanîkemîy [xoşbijêwî] abûrîyş řîşey lew yeksanîyedaye, eme bew manaye dêt ke mafe dêmukiratîkekan û mafe lîbralîyekan û mafî dabînkirdinî lanîkemîy abûrî sinûrêk bo desełatî dêmukiratîk dadenên. Herweha em xwêndineweye binaẍeyekî pitewîş bo corêk le tenguçełemekanî desełatî dêmukiratîk ke le yekemîn tenguçełemey nawxoyîda bergirîy lê kirawe dadenêt û ta ew řadeye deçête pêş ke ew mafaneş ke peywendîyan be bekarhênanî mafe destûrîyekanewe nîye bo yeksanîy giştî pêwîstin.

2.3.3.kêşey kemîne hetahetayyekan

Em řûnkirdineweye sebaret be desełatî dêmukirasî herweha ta řadeyek yarmetîy kêşey bêzarkerî tyorî dêmukiratîk dedat. Em kêşeye birîtîye le kêşey kemîne hetahetayyekan. Eme kemîneyekî hetahetayye le komełgey dêmukiratîkda katêk ke ew kemîne berdewam le dengidanda dedořêt. Eme berdewam le dêmukirasîyekanda behoy bekarhênanî ḧukmî zorîne egerî řûdanî le aradaye. Eger komełge beser dû yan çend berey dengiderî yekgirtûda dabeş bibêt ke tyayda endamanî her girûpêk be şêwazî hawşêwey endamanî tirî ew girûpe deng biden, ewa girûpî kemîne wa xoy wêna dekat ke hemîşe le encamî dengidanekanda dedořêt. Em kêşeye hendê le komełgekanî girtuwetewe, betaybet ewaney ke xawen danîştuwanî xocêyîn ke le komełge pêşkewtuwekanda dejîn. Egerçî em kêşeye zor car peywendîy be sitemkarîy zorînewe heye, bełam cyawaze le kêşey sitemkarîy zorîne, çunke řenge ḧałetêk bêt ke zorîne hewł dedat bepêy pênasey xoy le hełsukewtî guncaw, legeł kemîne mamełey guncaw bikat. Tenya eweye ke kemîne hergîz legeł zorîne sebaret bewey ke mamełey guncaw çîye, řêk nakewêt. Hebûnî kemîneyekî hetahetayî detwanêt sitemkarane bêt tenanet eger zorîne hewłî çewsandinewe nedat. Dekirêt be yarmetîy heman ew bîrokaney ke binaẍey dêmukirasîn leme têbgeyn. Mirovekan ḧezyan leweye bitwanin demargirjîye me’rîfîyekanî ewanî tir řast bikenewe û bitwanin cîhan bew core bênne dî ke boyan watadar bêt. Em berjewendîyane degeřênewe bo kemîney hetahetayî leber ewey ke hergîz nagene řêgey xoyan.

Pênasey dêmukirasî leser binemay yeksanîy giştî, detwanêt tîşk bixate ser em kêşeye. Dekirêt biłêyn hebûnî kemîney hetahetayî pêşêlkirdinî yeksanîy giştîye (Christiano 2008: chap. 7). Le řastîda, komełgeyek ke kemîney hetahetayî têda bêt, komełgeyeke ke têyda begşitî wekû jêrdesteyek legeł ew kemîneyeda mamełe dekirêt, çunke aşkiraye ke berjewendîye binemayyekanî piştigwê dexrên. Boye ta ew cêgayey ke pêşêlkirdinî yeksanîy giştî desełatî encumenî dêmukiratîk lawaz dekat, hebûnî kemîneyekî hetahetayî desełatî dêmukiratîk lanîkem le řwangey kemînewe lawaz dekat. Eme pêman dełêt ke pêwîste damezrawe taybetekan dabmezrên bo ewey kemîne hetahetayî nebêt.

3.3.3. Tenguçełeme Derekîyekanî desełatî dêmukiratîk

Yekêk le tenguçełeme siruştîyekanî desełatî dêmukiratîk tenguçełemey derekîye. Lêreda bîrokeke eweye ke hendê têbînî le aradan ke layengirî le biřyardanî dêmukiratîk deken û hendê behay dyarîkiraw hen ke serbexon le dêmukirasî û řenge le biřyare dêmukiratîkekanda bêne arawe. Bo nimûne, zorêk le tyorîyekan mafe lîbralîye binçîneyyekan (lewane mafî xawendarêtî, parastinî ceste û azadîy hizir û řaderbiřîn) wekû tenguçełeme derekîyekanî desełatî dêmukiratîk denasênin. Zor car lok bew şêweye řave dekirêt ke dełêt takekan hendê mafî siruştîyan heye bo xawendarêtî le cîhanî xoyan û dereweda ke yasa dêmukiratîyekan bo ewey desełatî řewayan hebêt pêwîste řêz lew mafane bigirin (Locke 1690).

Řenge hendê le řwangekan cext lewe bikenewe ke tenya tenguçełeme derekîyekan bo desełatî dêmukiratîk le aradan. Bełam deşêt wa bîr bikirêtewe ke hem tenguçełemey nawxoyî û hem derekî le aradin. Bo nimûne řenge em pirse le biřyarekan sebaret be şeřkirdin xoy der bixat. Lem core biřyaraneda, řenge mirov leserî erk bêt ke pabendî biřyarekey encumenî dêmukiratîk bêt leser ew binemayey ke bem core legeł hawnîştimanîyanî xoyda be şêweyekî yeksan mamełe dekat, bełam řenge mirov erkî dijayetîkirdinî şeřeke bêt leser ew binemaye ke şeř destidrêjîyekî nadadperweraneye bo ser kesanî tir. Ta ew cêgayey ke em têbînîyane be řadey pêwîst ciddî bin, řenge be berawird legeł têbînîyekanî yeksanî ke binaẍey desełatî dêmukiratîkin, giringitir bin. Ke wa bêt, řenge mirov lem bestêneda erkî giştîy ewe bêt ke milkeç nebêt. Begşitî pêdeçêt babetekanî peywendîdar be syasetî derewe bibne hoy tenguçełeme derekîye egerîyekanî dêmukirasî.

4. Daxwazîyekanî beşdarîkirdinî dêmukiratîk

Lem beşeda, le daxwazîyekanî beşdarîkirdin le dêmukirasîye gewrekanda dekołînewe. Be lêkdanewey teḧedayekî serekîy ew bîrokeye dest pê dekeyn ke dełêt hawwiłatîye dêmukiratekan twanay beřêwebirdinî komełgeyekî gewre û ałozyan heye. Dway ewe řêgeçare pêşnyarkirawe cyawazekan bo teḧeda serekîyeke lêk dedeynewe. Le kotayîda, le erke exlaqîyekanî hawwiłatîyanî dêmukirat le dêmukirasîye gewrekanda leber řoşnayî teḧeda serekîyekeda dekołînewe.

1.4. Kêşey beşdarîkirdinî dêmukiratîk

Kêşeyekî bêzarkerî tyorî dêmukiratîk dyarîkirdinî ewe buwe ke aya hawwiłatîyanî asayî le ast cêbecêkirdinî erkî beřêwebirdinî komełgeyekî gewre û ałozdan yaxud na. Lêreda sê kêşey cyawaz le aradan:

1.1. Yekem, eflatûn basî lewe kirduwe ke hendê kes be berawird legeł ewanî tir sebaret be pirse syasîyekan zîrektir û agatirin û xawen kesayetîyekî exlaqîy bałatirin û pêwîste ew kesane desełat be destewe bigirin (The Republic, Book VI).

2.2. Duwem, hendêkî tir basyan lewe kirduwe ke komełge debêt dabeşkirdinî karî têda bêt. Eger hemuwan serqałî erkî ałoz û dijwarî syaset bin, kat yan wizeyekî ewto namênêtewe bo erke pêwîstekanî tirî komełge. Bepêçewanewe, eger çaweřwanî ewe bîn ke zorîney xełk serqałî erke dijwar û ałozekanî tir bin, çon detwanîn çaweřwanî ewe bîn ke kat û serçawey pêwîstyan bo terxankirdinî wişyaraney xoyan be syasetewe hebêt?

3.3. Sêyem, leber ewey ke takekan karîgerîyekî ewtoyan leser encamekanî biřyardanî syasî le komełge gewrekanda nîye, hest be berpirsyarêtîyekî ewto beramber encamekan naken. Hendêk basyan lewe kirduwe ke dengidan ’aqłane nîye, çunke egerî ewey ke dengî takêk encamî hełbijardin yeklayî bikatewe (wate, yeklayî bikatewe ke aya berbijêrêk hełdebjêrdirêt yan na) nizîk le sifre. Bo nimûne, xemłandinêk ke be şêweyekî berbiław danî pêda nirawe dełêt egerî ewey ke kesêk dengî yeklakerewe le hełbijardinekanî serokayetîy wîlayete yekgirtuwekanî emrîkada bidat 1 le 100 milyone. Zorbey xemłandinekan egerî awa ḧałetêk zor be kemtir dezanin. Xiraptir leweş, entonî dawinz basî ewey kirduwe ke nizîkey hemû ew kesaney ke deng deden hokarêkî ewtoyan nîye bo ewey agadarî ewe bin ke baştirîn şêwazî dengidan çone (Downs 1957: ch.13). Bew girîmanewe ke hawwiłatîyan ta řadeyek bepêy modêlî dawinzî argîwmênit dehênnewe û řeftar deken, yan debêt komełgeke le řastîda le layen girûpêkî ta řadeyek biçûkî xełkewe be kemtirîn řêjey beşdarîy beşekey tirî xelkewe beřêwe bibrêt yan ewey ke zor be xirapî beřêwe bibrêt. Wek debînîn em řexnane řengidanewey ew core řexnanen ke eflatûn û hobiz hênawyanete arawe.

Em boçûnane hełgirî hendê teḧedan bo her core pênaseyekî yeksanîxwazane yan řawêjîyaney tundutoł le dêmukirasî. Bebê twanay beşdarîkirdinî hoşmendane le syasetda, ne kes detwanêt le dengî xoy bo pêşxistinî amancekanî kełk werbigrêt û ne dekirêt biłêyn le piroseyekî řawêjî lojîkî lenaw yeksanekanda beşdarî dekat. Ke wa bêt, ya yeksanîy desełatî syasî pêwîstî be corêk le beşdarîkirdinî yeksanî xobezênaney hawwiłatîyan le syasetdaye yaxud pêdeçêt dabeşkirdinî lojîkîyaney kar yeksanîy desełat lawaz dekat. We ya beşdarîkirdinî berçawî hawwiłatîyan le řawêjî giştîda debête hoy piştigwêxsitnî řêjeyî erkekanî tir yan karkirdî guncawî beşekanî tirî komełge pêwîstî beweye ke zorîney xełk be şêwey hoşmendane le řawêjî giştîda beşdarî neken.

2.4. Řêgeçare pêşnyarkirawekan bo kêşey beşdarîkirdinî dêmukiratîk

1.2.4. Tyorî nuxbegerayaney dêmukirasî

Hendê le tyorzananî hawçerxî dêmukirasî, ke be tyorzananî nuxbegerayî nasrawin, be leberçawgirtinî kêşey beşdarîkirdinî dêmukiratîk, le dijî her core formêkî tundutołî yeksanîxwaz yan řawêjkarîyaney dêmukirasî bełgeyan hênawetewe. Ew tyorzanane dełên astî berzî beşdarîy hawwiłatîyan yasadananî xirapî lê dekewêtewe ke le layen sawîlkexełetênekanewe [dîmagokekan] be mebestî řakêşanî serincî hawwiłatîyanî bê’aga û zor hestekî dařêjrawe. Ew tyorzanane seyrî ew bê’agayye bangeşekirawey hawwiłatîyan deken ke le zorêk le lêkołînewe ezmûnîyekanî deyekanî 1950 û 1960 ke be tewawetî lojîkîyane û pêşbînîkiraw tomar kirawin. Be ḧeqîqet ewan kemterxemîy bangeşekirawî hawwiłatîyan le dewłete modêrnekanda be dyardeyekî komełayetîy zor xwazraw dezanin.

Serkirde syasîyekan debê xoyan bibwêrin lew babetaney ke debne hoy dûberekî nanewe û têkeł be hest û soz kirawin û bebê ewey serincêkî ewto be dawakarîye nacêgîr û perş û biławekanî hawwiłatîye asayyekan biden, syaset û yasa dabřêjin. Hawwiłatîyan be dengidan beşdarî deken, bełam leber ewey zanyarîy ewtoyan nîye bekirdewe beşî desełatdarî komełge nîn. Pirosey hełbijardin begşitî taqe řêgay ta řadeyek aştîxwazaney hêştinewe yan gořanî ew kesaneye ke desełatyan bedesteweye (Schumpeter 1942 [1950: 269]).

Sereřay ewe, be biřway şumpîter, hawwiłatîyan le xobwardin le karesate ciddîyekan řołyan heye. Katêk syasetwanan be şêwazgelêk mamełe deken ke zorîney řehay xełk be kêşexułqênî dezanin, hawwiłatîyan detwan leser kursî layan biden.

Ke wa bêt pêdeçêt tyorî nuxbegerayaney dêmukirasî legeł hendê le argîwmênte amrazîyekan ke le serewe xirane řû biguncêt, bełam be tundî dijî argîwmênte nawekîyekanî azadî, pasawî giştî û yeksanîye. Be diłnyayyewe, dekirêt dêmukirasîyekî řawêjkaraney nuxbegerayane le arada bêt ke têyda, nuxbekan tenanet řenge begşitî dûr le çawî xełk, sebaret be çonyetîy beřêwebirdinî komełge be qûłî bîr bikenewe.

Řwangeyekî hawçeşnî tyorî nuxbegerayane bełam kemtir řeşbînane sebaret be birîkarî û lêhatûyî syasîy hawwiłatîyan bas lewe dekat ke dêmukirasîyekî nwênerayetîy karame detwanêt wek corêk le "me’rîfesalarîy şyawî bergirî" kar bikat (Landa & Pevnick 2020). Em řwangeye pêy waye le helumercî guncawda, dekirêt çaweřwanîy ewe bikirêt ke berpirsanî hełbijêrdiraw le dêmukirasîyekî řastewxoda berpirsyaranetir le hawwiłatîyan desełatî syasî bekar bihênin, çunke egerî ewey ke her yek le berpirsan le encumenî yasadananda dengî yeklakerewe biden zor zyatre (karîgerîy tewerî) û berpirsan zyatir han dedrên ke desełat be leberçawgirtinî xoşbijêwîy giştî bekar bihênin (karîgerîy wełamdanewe). Cige leweş, le helumercî guncawda, dêmukirasîy nwênerayetî řêga be takekan dedat lêhatûyî berbijêrekan bo postekan hełsengênin û ew berbijêrane hełbijêrin ke be baştirîn şêwe detwanin yarmetîy komełge biden bo cêbecêkirdinî erk û berpirsyarêtîyekanyan.

2.2.4. Fireçeşnigerayî girûpî berjewendî

Yekêk lew řwanganey ke ta řadeyek le kêşey hawwiłatîbûnî dêmukiratîkewe serçawe degrêt, bełam hewł dedat hendê tuxmî yeksanî le beramber řexney nuxbegerayî biparêzêt, pênasey fireçeşnigerayaney girûpî berjewendîye le syast. Şîkarîye seretayyekey řobêrit dał sebaret bew řwangeye zor behêze:

Be manayekî zeq, naweřokî hemû syasete bedîl û řikaberekan birîtîye le bertîldanî syasetwanan be dengideran... Cûtyar... Piştigîrîy berbijêrêk dekat ke pabendîy xoy be piştîwanîkirdin le nirxe berzekan derdebřêt, bazirgan... Piştigîrî le [berbijêrî] dakokîkar le kemkirdinewey bacî kompanya dekat... Bekarhêner... Deng be berbijêrêk dedat ke dijî bacî firoştin [bac leser kałakan] bêt. (Dahl 1959: 69)

Bepêy em pênaseye le pirosey dêmukiratîk, her hawwiłatîyek endamî girûpêkî berjewendîye ke berjewendîyekanî be şêweyekî bertesk pênase kirawe ke peywendîy nizîkî be jyanî řojaneyanewe heye. Sebaret bem babetane biřyar waye hawwiłatîyan zor agadar bin û xwazyarî karîgerîdanan bin. Yan lanîkem nuxbekanî her girûpêkî berjewendî ke řwangeyan ta řadeyek nizîke le endamanî asayî, birîkare serekîyekanî em piroseyen. Lem řwangewe, dêmukirasî desełatdarêtîy zorînewe nîye, bełkû desełatdarêtîy hawpeymanêtîy kemînekane. Syaset û yasa le komełgeyekî dêmukiratîda le řêgey çawwiřawkirdinî nêwan girûpekanî berjewendî dyarî dekirên.

Em řwangeye be şêweyekî wênakiraw legeł řwangey yeksanîxwaztir bo dêmukirasî yek degrêtewe. Hokarekeşî eweye ke hewł dedat le řêgay sinûrdarkirdinî erkekanî hawwiłatîyan bo ew erkaney ke bebaşî twanay cêbecêkirdinyanyan heye, yeksanî legeł biřyardanî bekomeł aşt bikatewe. Eme betaybet legeł řwangey pasawdanî giştîy řawêjkarîda [şorayî] naguncêt, çunke pirosey dêmukiratîk le bineřetda girê dedatewe be çawwiřawkirdin le nêwan girûpe cyawazekanî berjewendîda ke têyda begşitî yekemêtîyekan le komełgeda miştumřî zyatryan leser nakirêt.

3.2.4. Lîbralîzmî nwê

Sêyemîn řwange ke le kêşey beşdarîkirdin îlham werdegrêt, dekirêt be řwangey lîbralîzmî nwê sebaret be syaset nawdêr bikirêt ke le layen tyorzananî bijardey giştî û lewane ceymiz bukanan û gordon tołkot pêşwazîy lê kirawe (1962). Ewan bepêçewaney tyorîye nuxbegerayanekan, bangeşey ewe deken ke nuxbekan û hawpeymanekanyan hewłî berfrawankirdnî desełatekanî ḧikûmet û bîrokirasî le arastey berjewendîyekanî xoyanda deden û ew firawankirdineş leser ḧisabî piştigwêxsitnî cemawerêkî bê’aga řû dedat. Bem hoyewe, bas le sinûrdarkirdinî tundutołî desełatî nuxbekan deken. Ewan bepêçewaney tyorekanî fireçeşnigeray girûpekanî berjewendî dełên kêşey beşdarîkirdin lenaw girûpekanî berjewendîda kem ta zor be heman řade ke lenaw hawwiłatîyanda begşitî heye, řû dedat. Tenya berjewendîye abûrîye behêzekan řenge le řêkxistinî karîgerîdanan leser ḧikûmet ser bikewn û be zorîyş bo berjewendîyekanî xoyan ew kare deken. Leber ewey ke nuxbe abûrîyekan hewłî perepêdan be berjewendîyekanî xoyan le syasetda deden le heman katkida têçuwekan dexene estoy ewanî tir syasetekan têçûyan zyatre (çunke dekewne ser şanî hemû takekanî komełge) le qazancyan (çunke tenya qazanc be nuxbekanî naw girûpî berjewendî degeyenin).

Nyolîbralekan degene ew encame ke debêt mirov zorêk le karkirdekanî êstay dewłet bigwazêtewe bo bazař û dewłet tenya sinûrdar bikirêt be cêbecêkirdinî mafe seretayyekanî xawendarêtî û azadîyekan. Dekirêt têgeyştin lemane asantir bêt û bikewne jêr kontirołî hawwiłatîyanî asayyewe.

Bełam gêřanewey lîbralîzmî nwê le dêmukirasî pêwîste wełamî dû nîgeranîy gewre bidatewe. Yekem, hawwiłatîyan le komełge modêrnekanda têgeyştinî berbiławtiryan le dadperwerîy komełayetî û mesłeḧetî giştî heye be berawird legeł dewłetî lanîkemî. Ke wa bêt gêřanewey nyolîbral delalet le berteskkirdnewey zor ciddîy xudî dêmukirasî dekat. Bo piştgîrîkirdnî ew bangeşeye ke gwaye em awatane le dewłetî modêrinda bedî nayen, bełgey zyatir pêwîstin. Duwem, řwangey nyolîbral kêşey benawendîkirdinî taybetî gewrey saman û desełat piştigwê dexat ke detwanêt dewłete biçûkekan berew berjewendîyekanî xoyan řabkêşêt û îradey xoyan beser xełkida bebê řezamendîyan dasepênin.

Herweha "somîn" (2013) dełêt, ḧikûmet hênde le řûy qebarewe biçûk bikirêtewe ke hawwiłatîyan hełgirî zanyarîy kemtir bin. Bełam xwazyarî ḧikûmetêkî lamerkezîye bo ewey hawwiłatîyan bitwanin bepêy xoyan le qazanc yan le dijî yeke řikaberekanî ḧikûmet deng biden, le řastîda dirustkirdnî corêk le bazař le ḧikûmetekanda bo ewey hawwiłatîyan bitwanin lenawyanda hełbijêrin.

4.2.4. Girîmaney berjewendîy takekesî

Řêjeyekî berçaw le edebyatî zaniste syasîyekan û tyorî abûrîy dewłet leser ew girîmaneye danrawe ke takekan be piley yekem û řenge tenanet her tenya bepêy berjewendîye berteske çêkirawekanî xoyan hełsukewt deken. Kêşey beşdarîkirdin û ew gêřaneweye le pirosey dêmukiratîk ke le serewe basyan lê kira ta řadeyekî zor girêdrawî em girîmaneyen. Katêk girîmane ewe bêt kih yekemêtîyekanî dengideran le qazancî takekesîyanda nîye, hełsengandinî behay beşdarîkirdin degořdirêt. Bo nimûne eger kesêk be berjewendîy takekesî burûjêt, eger cyawazîyekî berçaw le nêw bijardekanda hebêt, şansêkî ewtoy cyawazîdanan bo geyştin be qazancî kełekekirawî berçaw bo jimareyekî zor le takekan le arada nîye. Řenge lew ḧałeteda giring bêt ke bih şêweyekî guncaw agadar bikirêtewe (Parfit 1984: 74). Tenanet yekemêtîye exlaqîye mirovdostane lawaztirekan detwanin cyawazîyekî gewre le ’eqłanyetî agadarbûnewe bênne arawe, bo nimûne eger yekemêtîy kesêk ewe bêt ke le erkî medenîy derkipêkiraw bo dengidanî berpirsyarane pêřewî bikat (bo xwêndinewey basêk derbarey erkî dengidan biřwane beşî 4.3.1). Dekirêt her yekemêtîyekî exlaqî le karkirdekanî qazanicgerayî negořda dabnirêt yan formule bikirêt.

Sereřay eweş, bergirîkaranî dêmukirasîy řawêjkaranh zor car bangeşey ewe deken ke nîgeranîyekan sebaret be mesłeḧetî giştî û dadperwerî tenya le pêş syasetewe nîn, bełkû detwanin le řêgay pirosey giftugo û dîbeytî syasî pêbgen û çaktir bin (Elster 1986 [2003]; Gutmann & Thompson 2004; Cohen 1989 2009]]). Ewan cext lewe dekenewe ke eger behoy ew ḧeqîqete nebwayet ke hawwiłatîyan deyanewêt legeł ew kesaneda ke řwangey exlaqîyaney cyawazyan heye le base zeynîye kirawekanda beşdarî biken, nedekira le baskirdin û dîbeytî zor le syasetda têbgeyt. Bełge ezmûnîyekan derxerî ewen ke takekan cige le berjewendîye takekesîyekan be têbînîye exlaqîyekanîş hełdexřên (Mansbridge 1990).

5.2.4. Dabeşkirdinî karî dêmukiratîk

Řawêjî giştî le hemû dêmukirasîye gewrekanda le çwarçêwey sîstemêkî şorayî ałoz û cyawazda řû dedat,

«çendîn cor damezrawe, encumen û binkekanî kêbřikê karî syasî encam deden» (Mansbridge et. Al. 2012).

Cige lewe, sîstemî řawêjkarîy [şorayî] dêmukirasîyekî ałoz be dabeşbûnî dêmukiratîkî kar denasrêtewe ke beşe cyacyakanî ew sîsteme pişkî cyawazyan le sîstemî giştîda heye. Ew pirsyare dête arawe: řołî guncawî hawwiłatîyek lem dabeşbûnî kareda çîye? Le řûy felsefîyewe, debêt dû pirsyar bikeyn. Hawwiłatîyan bo encamdanî řołî xoyan debê sebaret be çi şitêk zanyarîyan hebêt? Boçûnekanî hawwiłatîyan debê legeł kam pêweraneda biguncên bo ewey be řadey pêwîst piştîwanî bikirên? Řwangeyekî hîwabexiş eweye ke hawwiłatîyan debê bîr lewe bikenewe ke komełge pêwîste hełgirî çi amancêk bêt û çonyetîy geyştin bew amancane bihêłnewe bo pispořan (Christiano 1996: ch 5). Lojîkî em dabeşkirdiney kar eweye ke pispořêtî hênde bo perepêdan be yasa û syasetekan pêwîste bo hełbijardinî amancekan pêwîst nîye. Hawwiłatîyan le jyanî řojaney xoyanda twanay têgeyştinî qûł û pêgeyandinî behakan û berjewendîyekanî xoyan heye. We eger hawwiłatîyan be şêweyekî bêxewş amancekan hełbijêrin û ewanî tirîş emegdarane şêwazekanî destpêřageyştin bew amancane bigirne ber, ewa hawwiłatîyan kontirołî komełge deken û detwanin be şêwey yeksan em řołe bigêřn.

Hełbet, hawwiłatîyan pêwîste bizanin be kê deng deden û aya ewaney ke dengyan pê deden be řastî amancekanyan pêş dexen yan na. Pêdeçêt eme pêwîstî be zanyarîy seretayî sebaret be baştirîn řêgay geyştin bih amance syasîyekanyan bêt. Eme bebê zanyarîyekî firawan çon dekirêt? Herweha, bełgeyekî ezmûnîyane leberdeste sebaret bewey ke ewaney zanyarîyan zyatre, karîgerîy zyatir leser nwêneran dadenên (Erikson 2015). Ke wa bêt, eger cêbecêkirdinî baştirî em erke pêwîstî be corêk le zanayî heye, çon dekirêt legeł yeksanîda biguncêt?

Řenge yekêk le wełame umêdbexşekan ewe bêt ke hawwiłatîyanî asayî wekû tak pêwîstyan be zanyarîy zor le bwarî zaniste komełayetîyekan û waqî’e taybetekan bo biřyardanî syasî leser binemay awa zanyarîyek nîye. Dwayîn twêjînewekan le bwarî zanistî nasînî derî dexen ke takekan "qedbiře nasînîyekan" bekar dehênin bo ewey le kemtirîn katda destyan be zanyarîyekan sebaret bew cîhaney ke tyayda dejîn bigat (Lupia & McCubbins 1998). Em bekarhênanî qedbiřane le hemû jyanî abûrî û syasîda baw û pêwîste. Le jyanî syasîda, le beşêk le lojîkî zorêk le damezrawe nêwendigîrekanî nêwan ḧikûmet û hawwiłatîyan têdegeyn (Downs 1957: 221–229). Hawwiłatîyan be kełkiwergirtin le hendê damezrawe wekû çapemenîyekan, yekêtîyekan û encumene xawen berjewendîyekanî tir, parte syasîyekan û řaberanî řay giştî bo kokirdinewey zanyarî sebaret be syasetekan, dest be katewe degirin. Herweha pişt be karlêk û aługořekan le şwênî kar û herweha giftugo legeł hawřê û xêzanekanyan debestin. Parte syasîyekan detwanin be şêwazî corawcor hawwiłatîyanî asayî be pispořî û şarezayî girê bidenewe, çunke her yek lew duwane hełgirî dabeşbûnî kar lenaw xoyandan ke řengidanewey eweye le dewłetda heye. Pispořanî naw ḧizbekan hendê pałneryan heye bo ewey endamanî tir le pispořêtîy xoyan têbgeyênin (Christiano 2012). Herweha, le helumercî lebarda, parte syasîyekan pere be řwange pêwdangîyekanî hawwiłatîyan deden û asankarî bo kêbřikêyekî giştîy tendirust sebaret be pasawdanî syasî leser binemay ew řwangane deken (White & Ypi 2016).

Xełk le dêmukirasîda be şêwazî tir bestirawey toře komełayetîyekane. Xełk le qutabxane, leser karekanyan û le qisewbas legeł hawřê û hawkaran û xêzanekanyan û be řêkewt le mîdyakanda sebaret be syaset û yasa zanyarîy "xořayî" ( ke be enqest bedwayda negeřawin) werdegirin. Eweş detwanêt binemayekî baştir yaxud xiraptir dabřêjêt ke bew pêye bedwadaçûn bo zanyarîyekanî tir bikat. Damezrawekan detwanin le řewtî wergirtinî zanyarîye xořayyekanî takekan cyawazî dirust biken. Dekirêt perwerde be şêweyekî kem ta zor yeksanxiwazane dabeş bikirêt. Çonyetîy îş û kar detwanêt kem ta zor zanyarîy xořayî sebaret be syaset û yasa dabîn bikat. Ew kesaney le karekanyanda xawen desełatî zorin wekû yasadanerekan, kesanî bazirgan, kesayetîye ḧikûmîyekanyan le zanyarîy xořayî zor baş sûdmend debin. Ewane bo ewey bitwanin karekanyan bebaşî encam biden, pêwîste sebaret be yasa û syaset zanyarîy zoryan hebêt. Ewaney ke karekanyan şarezayî ewtoy nawêt û napîşeyîn, zanyarîy xořayî zor kemtir sebaret be syaset leser karekeyan werdegirin. Ta ew cêgayey ke bitwanîn dabeşbûnî abûrîyaney kar bo nimûne le řêgay pêdanî şwênî zyatir be yekêtîyekan yaxud beşdarîkirdinî zyatrî kirêkaran bigořîn, řenge bitwanîn nayeksanîy [řêjey] zanyarîyekan lenaw hawwiłatîyanda kem bikeynewe.

3.4. Erke exlaqîyekanî hawwiłatîyanî dêmukirat

Le dêmukirasîye ałozekanda erke exlaqîyekanî hawwiłatîyanî dêmukirat kamanen? Lem beşeda, bas le sê erkî dêmukiratîkî serekî dekeyn: (1) erkî dengidan, (2) erkî perepêdan be dadperwerî le řêgay nafermanîy binemayane le yasa, û (3) erkekanî çareserkirdinî nakokîyekan le řêgay sazan û kodengîyewe.

1.3.4. Erkî dengidan

Begşitî wa bîr dekirêtewe ke hawwiłatîyanî dêmukirat erkî exlaqîyan heye le hełbijardinekanda deng biden. Bełam eme řûn nîye. Dengidanî takekesî giringîyekî ewtoy le pirosey dêmukiratîkda nîye. Le dêmukirasîye gewrekanda, egerî ewey ke dengî hawwiłatîyekî taybet encamî hełbijardinêk yeklayî bikatewe, êcgar lawaze. Çi hokarêkî exlaqîyane wa dekat hawwiłatîyanî dêmukirat naçar bih beşdarîkirdin le syasetda bin le katêkda ta řadeyekî zor lewe diłnyan ke nabne hoy cyawazîyekî ewto leweda ke kê birawey hełbijardineke debêt. Boçî nabêt be şêwazgelêkî tir bedway perepêdan be çake û dadperwerîyewe bin?

Parfît wełamêkî sûdgerayaney kirdetewerî bem pirsyare dedatewe (Parfit 1984: 73–75). Sûdgera kirdetewerekan lew biřwayedan ke kirdewe diruste exlaqîyekan koy hemû qazance çaweřwankirawekanî hemû takekanî komełge degeyênne bałatrîn astî xoy. Parfît dełêt legeł eweşda řenge dengidan sûdî çaweřwankar berz bikatewe bo bałatrîn ast eger yekêk le berbijêrekan le berbijêrekey tir yaxud berbijêrekanî tir zor sertir bêt. Eger bo her endamêkî komełge sûdekanî serkewtinî berbijêrêk zyad bikeyn, cyawazîyekî firawan le behada werdegrîn. Kewate katêk ew behaye caranî dengî yeklakerewe dekeyn ke begşitî wa bîr dekirêtewe le hełbijardinekanî serokayetîy emrîkada nizîkey 100.000.000/1 bêt, řenge hêşta behayekî bałay çaweřwankirawî lojîkî bedest bihênîn. Katêk têçûy dengidan bo dengider û têçuwekanî tir (ke begşitî zor keme) lem jimareye kem dekeynewe, řenge hêşta hokarêkî başman bo dengidan hebêt.

Yekêk le nîgeranîyekanî řwangey parfît eweye ke řûbeřûy şitêk lew core debêtewe ke canson birênan nawî denêt "kêşey taybetmendî" (Brennan 2011). Em kêşeye řûnî dekatewe ke boçî hawwiłatîyan debêt le řêgay beşdarîkirdinî syasîyewe, nek le řêgay kirde nasyasîyekanewe pere be beha biden. Dengidan tenya yekêke le şêwazekanî perepêdan be sûdî giştî. Ême pêwîste le sûde çaweřwankirawekanî ew kirdewe cyawazaney ke řenge ewan lecyatî dengidan byangirne ber, agadar bîn. Tenanit eger ew argîwmêntey serewe dirust bêt, řenge zorêk le takekan be denginedan û encamdanî şitêkî sûdbexşitir le katî xoyan sûdî çaweřwankiraw bigeyênne bałatrîn astî xoy.

Elêkis gurîro dełêt hawwiłatîyan be çendîn hokarî exlaqîyane deng deden, çunke ew berbijêraney zyatrîn řêjey dengekan bedest dehênin, detwanin bangeşey ewe biken ke "erkêkî pêwdangîy" zyatryan bo ḧukmiřanî heye (Guerrero 2010). Bew ḧałeş dengî her takêk pişkêkî êcgar kemî heye le řêjey ew denganeda ke berbijêrêk weryan degrêt. Boye dekirêt gumanman bêt le twanay ew hokarey dengidan ke gurîro destinîşanî dekat.

Hendê le tyorzanan bas lewe deken ke takekan erkî exlaqîyan heye bo dengidan be mebestî bêberîkirdinî xoyan le hawdestî le nadadperwerîyekanî dewłet (Beerbohm 2012; Zakaras 2018). Hemû dewłetekan le nadadwerîyewe deglên (yasa nadadperweranekan dadenên û dayandesepênin û şeřî nadadperwerane berpa deken û zor şitî tir). We hawwiłatîyanî dêmukirasîye gewrekan be pêdanî bac û pabendibûn be yasakan, be corêk beramber nadadperwerîyekanî dewłetekeyan berpirsyarêtîy hetahetayyan heye û debêt çalakane xoyanî lê bêberî biken. Çemkî hawdestî le tawan dełêt eger hawwiłatîyan le řêgay dengidan û dakokîy giştî dijayetîy ew nadadperwerîyane biken, ewa xoyan le berpirsyarêtîy hawbeş lew nadadperwerîyaney dewłet bêberî deken (Beerbohm 2012).

Yekêk le řexnekan eweye ke řûn nîye boçî wa wêna dekirêt ke dengidan û dakokîkirdinî aşkira le dijî nadadperwerî berpirsyarêtîyek ke be bac û pabendibûn be yasakan hatuwete arawe, le koł dekatewe. Řexneyekî tir eweye ke nîgeranîy mirov bo dijayetîkirdinî nadadperwerî debêt le nîgeranîyekî řastewxotir sebaret bew hewłane serçawe bigrêt ke beser qurbanîyanî nadadperwerîyda sepawe nek nîgeranîy xobêberîkirdin.

Yekêk le şirovekan ke řê lem řexneye degrêt, erkî exlaqîyaney dengidan bepêy giringîy cêbecêkirdinî pişkî dadweraney mirov le daxwazî dadperwerîy syasî ke legeł yeksanî giştîda yek degrêtewe, pasaw dedat. Daxwazî dirustikirdin û berdewamîy damezrawe dadperweranekan beser hemû hawwiłatîyanda dabeş debêt (Maskivker 2019). Eger kesêk netwanêt pişkî dadweraney xoy lew dawakarîyaneda cêbecê bikat, ewa natwanêt wekû pêwîst řêz le qurbanîyanî der’encamî nadadperwerî bigrêt. Cige lewe, dengidan mikanîzmêk bo hawwiłatîyan dabîn dekat bo cyêbecêkirdinî pişkî dadweraney xoyan le dawakarîyekanî bedadperweranekirdinî damezrawekanyan tenya be şêwazêk ke legeł řêzgirtin le yeksanîy giştîy hawnîştimanîyanda biguncêt. Hawłatîyan detwanin be amadebûn û pêdanî dengêkî yeklakerewe beşdarî biken le bedestihênanî dadperwerîy bekomełda û le heman katda desełatî biřyardanî yeksanî hawnîştimanîyan biparêzin.

2.3.4. Nafermanîy binemayane le yasa

Lemêje nafermanîy medenî wekû mikanîzmêkî serekî nasrawetewe ke le řêgayewe hawwiłatîyanî dêmukirat detwanin be şêwey qanûnî pere be dadperwerîy syasî le komełgekeyanda biden. Bepêy řwangeyekî sitandard, nafermanîy medenî corêke le pêşêlkirdinî giştî, natundutîjane û hoşyaraney yasa ke amancî birîtîye le gořînî yasakan yaxud syasetekanî dewłet. Ew kesaney le nafermanîy medenîda beşdar debin bo nîşandanî wefadarîy xoyan be yasa amaden dan be encame qanûnîyekanî kirdewekanyanda binên (Bedau 1961; Rawls 1971: ch. 55). Pênasey sitandardî nafermanîy medenî řûbeřûy hendê teḧeda buwetewe. Bo nimûne, hendêk bas lewe deken ew kirde taybetaney ke tyayanda kesî serkêş hewłî xodzînewe le siza yasayyekan dedat, dekirêt wekû nimûney nafermanîy medenî be hejmar bên (Raz 1979; Brownlee 2004, 2007, 2012).

Řenge bawtirîn şêwazî pasawdanî nafermanîy medenî ewe bêt ke dełêt, heman ew têbînîyaney binaẍey erkî serekîy pabendibûn be yasan, hendê car nafermanîy medenî le yasaş be kirdeyekî guncaw dadenên (bo nimûne seyrî ew serçawe biken: Rawls 1971: ch. 57; Sabl 2001; Markovits 2005; Smith 2011). Bo nimûne, řawiłz dełêt le katêkda ke hawwiłatîyanî komełgeyekî "ta řadeyek dadperwer" erkî serekîy pabendibûn be yasakanî ew komełgeyan leber ewey ke ta řadeyek dadperweraneye le estoye, nafermanî detwanêt wekû şêwazêkî bedîhênanî komełgey dadperweranetir pasawhełgir bêt (Rawls 1971: ch. 57). Be heman şêwe, danyêl markovîtis dełêt endamanî komełgeyekî xawen řêkargelî dêmukiratîkî yeksanîxwazane û giştigîr erkî giştîy pabendibûn be yasakanî ew komełgeyan le estoye, çunke ew yasayane le řêgay řêkargelêkî yeksanîxwazane û giştigîrî guncawewe berhem dên ke dekirêt nafermanîy medenî wekû şêwazêkî yeksanîxwazanetirkirdin yaxud giştgîrtrikirdnî ew řêkarane pasaw bidrêt (Markovits 2005).

Be asanî dekirêt lewe têbgeyn ke boçî eme şêwazêkî serinciřakêşî pasawdanî nafermanîy medenîye, hokarekey eweye ke le řêgay heman ew behayane pasawî nafermanîy medenî dedat ke binemay erkî serekîy pabendibûn be yasan. Le layekî tirewe, bew corey sîmoz dełêt, eger erkêkî serekîy pabendibûn be yasa le arada nebêt, pêdeçêt hîç girîmaneyek le qazancî fermanberî [le yasa] le arada nîye û ke wa bêt pêwîstîyekî ewto be pasawdanî nafermanîy medenî nakat. Fermanberî û nafermanî wekû yek pêwîstyan be pasawdan debêt (Simmons 2007: ch 4).

Layengiranî řwangey sitandard be şêweyekî giştî girîmaneyan eweye ke tenya nafermanîy Medenî Detwanêt bem şêweye pasawhełgir bêt. Bew ḧałeş, hendêk bas lewe deken nafermanîy medenî le pêşgirîmaneyekî pêwdangîy taybetî baştir le nafermanîy namedenî behremend nîye. Çeqî ew bîrokeye eweye ke ta ew cêgayey ew behayane ke binaẍey erkêkî serekîy pabendibûn be yasan (bo nimûne, dadperwerî yaxud yeksanîy dêmukiratîk) hendê car be baştirîn şêwaz le xizmetî nafermanîy medenî le yasadan û hendê carîş baştirîn xizmet be şaraweyî, hełatin, nenasrawî yan tenanet serkêşîy tundutîjane le yasa deken (Delmas 2018; Lai 2019; Pasternak 2018).

5. Nwênerayetîy dêmukiratîk

Nwênerayetî beşêkî pêwîstî dabeşkirdinî kar le dêmukirasîye gewrekandaye. Lem beşeda, dû pirsyarî exlaqîyaney peywendîdar be berpirsyarêtîyewe tawtiwê dekeyn. Yekem, baştirîn corî sîstemî nwênerayetî kameye? Duwem, nwênerekan pabendî çi piřensîpgelêkî exlaqîn?

1.5. Baştirîn corî sîstemî nwênerayetî kameye?

Hendê le dîbeytekan çiř debnewe leser ew pirsyare ke baştirîn corekanî sîstemî nwênerayetî bo komełgeyekî dêmukiratîk kamanen? Ewey lêre hełîdebjêrîn ta řadeyekî zor bestirawey pasawih exlaqîye bineřetîyekeman bo dêmukirasî, pênaseman le hawwiłatî û herweha têgeyştinî ezmûnîyaneman le damezrawe syasîyekan û çonyetîy karkirdinyane. Binçîneyîtrîn corekanî nwênerayetîy syasîy fermî ke dest deden birîtîn le nwênerayetîy naḧyeyî take endam, nwênerayetîy řêjeyî û nwênerayetîy girûp. Herweha, zorêk le komełgekan damezrawe qanûnîye fire’encumenîyekanyan hełbijarduwe. Le ‌çend ḧałetêkda, têkeławêk lew formaney serewe taqî kirawnetewe.

Nwênerayetîy naḧyeyî tak endam, nwêneranî hełbijêrdirawî ew şwênane ke le řûy cugrafyayyewe destinîşan kirawin û danîştuwanyan ta řadeyekî zor yeksanin denêrête encumenî yasadanan û le wîlayete yekgirtuwekanî emrîka, berîtanya, hînd û şwênekanî tir debînrên. Bawtirîn formî nwênerayetîy řêjeyî, birîtîye le nwênerayetîy řêjeyî lîstî ḧîzbekan. Le formêkî sadey awa pilanêkda, çend ḧîzb bo hełbijardinî encumenêkî yasadanan ke beser naḧye cugrafyayyekanda dabeş nebuwe, kêbřikê deken. Ḧîzbekan bepêy řêjey koy ew denganey ke le koy dengegekan bedestî dehênin, hendê kursîy encumenî yasadanan bedest dehênin. Nwênerayetîy girûp katêk dête arawe ke komełge beser girûpe nacugrafyayyekanda û lewane girûpe îtnîkî yan zimanîyekan yan tenanet girûpe fonkişnałekan û lewane kirêkaran, werzêřan û sermayedaranda dabeş debêt û encumenenî yasadanan nwêneranêk le her yek lewane le xo degrêt.

Zorêk le layengirî le yasadananî tak endamîy naḧyeyî dwawin, leber ewey ke pêyan waye ew yasadanane be berawird legeł formekanî tirî nwênerayetî debête hoy bedîhatnî ḧikûmetêkî seqamgirtûtir. Wa wêna dekirêt ke nwênerayetîy řêjeyî bew arasteyeda deřwat ke hawwiłatîyan beser çendîn urdugay hawcorî lêkdijda dabeş bikat ke be tundî pabendin be hêłe ḧîzbîyekanyanewe û berdewam bo kontrołkirdnî ḧikûmet kêbřikê deken. Leber ewey ke çendîn ḧîzb le aradan û nayanewêt pêkewe řêk bikewn, ew ḧikûmetaney ke le řêgay hawpeyanêtîy ḧîzbekanewe pêk dên, be xêrayî lêk hełdeweşênewe. Pêdeçêt ezmûnî ḧikûmetekanî dway şeř le îtalya em girîmaneye piştiřast bikatewe. Bepîçewanewe dewtirêt nwênerayetîy tak endamîy naḧye behoy layengirî le sîstemî desełatî dû ḧizbî, astî seqamgîrîy ḧikûmet berz dekatewe. Ke wa bêt her xulêkî hełbijardin dyarî dekat ke kam ḧizb bo maweyek le desełat demênêtewe.

Çarlêz bêytiz dełêt nwênerayetîy tak endamîy naḧye hanî myaneřewî le pilanekanî ḧizbida dedat ke bo hawwiłatîyan dexrêne řû (Beitz 1989: ch. 7). Eme degeřêtewe bo meylî em core nwênerayetîye bo sîsteme dû ḧizbîyekan. Degutrêt le sîstemêkî dû ḧizbîda ke be ḧukmî zorîne kar dekat, pêwîste her ḧizbêk pena bo dengidere myanîyekan le şebengî syasîda bibat. Ke wa bêt, debêt bernamekanyan bo řakêşanî serincî dengidere myanîyekan hemwar bikenewe. Cige lewe, girûpekan han deden pêkewe saziş biken û řêk bikewn, çunke hewł deden serincî girûpekanî tir řakêşin bo ewey biçne berey yekêk le dû ḧizbe pêşengekewe. Em meylane hanî myaneřewî û saziş lenaw hawwiłatîyanda deden ta ew cêgayey ke parte syasîyekan û girûpekanî berjewendî ew sîfetane wekû pêwîstîyek bo karameyî dêmukirasîyek biparêzin.

Weku řexneyek, layengiranî nwênerayetîy řêjeyî û girûpî amajeyan bewe kirduwe ke nwênerayetîy tak endamîy naḧye meylî tasandinî dengekan û piştigwêxsitnî berjewendîyekanî girûpe kemînekanî komełgey heye (Mill 1861; Christiano 1996). Egerî ewe heye berjewendîyekan û boçûnekanî kemînekan le deqî danustanekanda û be şêweyek ke cyawazîyekanyan damirkêndirên, biguncênrên. Cige lewe, nwêneranî berjewendîyekan û boçûnekanî kemînekan zor car be dijwarî le sîstemekanî tak endamîy naḧyeda hełdebjêrdirên, boye tawanbare bewey ke zor car giringî be řwange û berjewendîyekanî kemînekan nadat. Hendê car be dařiştinewey sinûrekanî naḧyekan be corêk ke nwênerayetîy zyatrî kemîne misoger bikat, hewłî çareserkirdinî ew kêşane dedrêt. Ew hewłane berdewam miştumřî tewawyan lesere, çunke nakokîyekî berçaw le bîruboçûnekanda sebaret be pêwerekanî dabeşkirdin le aradaye.

Be pêçewanewe, le nwênerayetîy řêjeyîda nwêneranî girûpe cyacyakan bepêy řêjey hełbijardinî hawwiłatîyan leser kursîyekanî encumenî yasadanan danîştûn. Pêwîst nakat dawakarîyekanî kemînekan legeł dûberekîy binçîneyî řwange û berjewendîyekan ke taybetmendîy cyakerewey sîsteme tak endamîye naḧyeyyekane yek bixrên, ke wa bêt řwangekanyan řûntir û cyawaztir û baştir nwênerayetî dekirên.

Layengiranî nwênerayetîy girûp, bo nimûne ayrîs maryon yong, basyan lewe kirduwe ke hendê girûpî bêbeşkirawî mêjûyî řenge hêşta le nwênerayetîy řêjeyîda doxyan baş nebêt (Young 1990: ch. 6). Řenge netwanin wekû girûpekanî tir be asanî boçûnekanyan řêk bixen û be řûnî deryan bibiřn. Herweha, hêşta dekirêt girûpe kemînekan be şêweyekî sîstimatîk le encumenî yasadanan şikist bihênin û řenge tenanet eger hendê nwênerîşyan hebin berjewendîyekanyan be berdewamî piştigwê bixrên. Hendê basyan lewe kirduwe ke taqe řêgay parastinî berjewendîyekanî em girûpane eweye le řûy qanûnîye diłnya bibnewe lewey ke be řadey pêwîst û tenanet be şêwey nařêjeyî nwêneryan debêt.

Yekêk le nîgeranîyekan sebaret be nwênerayetîy girûpî eweye ke ew nwênerayetîye meylî bestinî çend layenêkî ecîndakey heye ke řenge baştir bêt bispêrdirên be hełbijardinî hawwiłatîyan. Bo nimûne, xełkanêk leberçaw bigirin ke bo maweyekî zor beser girûpe zimanîyekanda dabeş kirawin û way dabnên ke tenya beşêk le hawwiłatîyan giringî be nakokîye zimanîyekan deden. Lem helumericda pilanêkî nwênerayetîy girûpî řenge berew şêwazêkî demargirjane biřwat ke layengirî le boçûn yaxud berjewendîyekanî ew kesane bikat ke nakokîye zimanîyekan be giring dadenên.

2.5. Exlaqî nwênerayetî

Ew pêwere exlaqîye ke beser nwêneranda bo cêbecêkirdinî erke fermîyekanyan dadesepên, kamanen? Be nasandinî ew cyawazîye benawbangey ke hana pîtkîn lenêwan şandî baweřpêkiraw [emîndar] û şandî nwêneran daydenêt, detwanîn baştir wełamî pirsyare şîmanekirawekan bideynewe (Pitkin 1967). Ew nwêneraney ke wekû kesanêkî biřwapêkiraw [emîndar] kar deken, le encamdanî erkekanyanda pişt be ḧukme serbexokanî xoyan debestin. Pêwerekanî baweřpêkirawî [emîndarî] ke dan beweda denîn ke be leberçawgirtinî dabeşbûnî siruştîy karî dêmukiratîk berpirsan be berawird legeł hawwiłatîyanî asayî le pêgeyekî baştirdan bo biřyardanî syasî lojîkîyane û wişyarane, piştigîrî dekirên.

Ew nwêneraney ke wekû lêjney nwênerayetî kar deken deçne jêr barî dadwerî û ḧukmî hawwiłatîyanî xoyan. Řenge wa bîr bikirêtewe ke em pêwerane řengidanewey berpirsyarêtîy dêmukiratîk bin. Leber ewey ke xełk desełat řadestî nwêneran deken, asayye wa bîr bikeynewe ke nwênerekan berpirsyarin le cêbecêkirdinî biřyarekanyan. Eger nwênerekan bem şêweye lêpirsîneweyan lê nekirêt, ewa hawwiłatîyan kontirołî dêmukiratîkî xoyan leser kirdewekanî nwênerekanyan ledest deden.

Katêk pêwerekan pêknakokin, kamyan ser dekewn? Pîtkîn dełêt wełameke bepêy bestên degořdirêt. Dekirêt wa bêt. Bo nimûne, eger řwangeman ewe bêt ke hawwiłatîyan le bineřetda erkî destnîşankirdnî amancekanî komełgeyan le estoye, řenge pêman wa bêt ke debêt nwêneran nwênerayetîy amancekan biken, bełam sebaret be şêwazekanî bedîhênanî amancekan, lêjney baweřpêkiraw [emîndar] bin (Christiano 1996). Bo xwêndinewey basêkî cyawaz û çiřupřitir sebaret bem babetane seyrî basekey suzan dovî sebaret be nwênerayetî biken.

6. Destebjêrkirdinî komełayetî û dêmukirasî

Hendêk wa bîr dekenewe ke tyormî nelwawîy kênêt ařo komełêk kêşey gewre bo tyorî dêmukiratîk dênête arawe (Arrow 1951). Wîlyam řaykêr, řasêł hardîn û kesanî tir bîryan lewe kirduwetewe ke tyormî nelwawî derxerî eweye ke bîroke dêmukiratîkekan tûşî çendîn kêşey qûł bûnetewe (Riker 1982; Hardin 1999). Hîç yek lew bîrmendane dijî xudî dêmukirasî nîn, herdûkyan pêyan waye hokarî amrazîyaney baş bo hebûnî dêmukirasî le aradan.

Encame binçîneyyekanî tyorî destebjêrkirdinî komełayetî le şwênêkî tirî em ensîklopîdyayeda be wirdî basyan lê kirawe (List 2013). Lêreda tenya encame binçîneyyeke û řûnkirdineweyek dexeyne řû. Pirsyarî tyorî destebjêrkirdinî komełayetîy ařo emeye: çon leser binemay komełêk yekemêtîy takekesîy endaman, yekemêtîyekî komełayetî bo komełga begşitî dyarî dekeyn? Ařo nîşanî dedat ke karkirdî destebjêrkirdinî komełayetî ke çend berbestêkî biřwapêkiraw çareser dekat, katêk ke dû bijarde yan zyatir le layen girûpewe destebjêr bikirên, pênase nakirêt. Ařo çend mercêk bo dasepandin beser karkirdî destebjêrkirdinî komełayetîda dexate řû. Pantayî bêsnûr: karkirdî destebjêrkirdinî komełayetî be çawpoşîn lewey ke takekan yekemêtî be kam bijarde deden, debê bitwanêt yekemêtîyekî komełayetîman bo bixate řû. Nadîktatoryet: karkirdî destebjêrkirdinî komełayetî nabêt yekemêtîyekanî endamêkî taybet bebê leberçawgirtinî yekemêtîyekanî endamanî tir hełbijêrêt. Gwêzraneweyî û yekparçeyî: řîzbendî yekemêtîyekanî takekesî debê řîzbendîyekî şyawî gwazranewe û yekparçe bêt û pêwîste ew yekemêtîye komełayetîye ke lew řîzbendîye serçawe degrêt şyawî gwastinewe û yekparçe bêt. Serbexoyî bedîle napeywendîdarekan: pêwîste yekemêtîy komełayetîy nêwan dû bedîl tenya encamî řîzbendîye takekesîyekanî nêwan ew dû bedîle bêt. Mercî pareto: eger hemû endaman bedîlî x le y be baştir bizanin, ewa debêt x le řîzbendî komełayetîda le serewey y dabnirêt. Bepêy ew tyorme hîç karkirdêkî destebjêrkirdinî komełayetî ke hełgirî zyatir le dû bijarde bêt, ناتûاێت hemû ew mercane dabîn bikat.

Nimûneyekî sûdmendî em bîrokeye perepêdanî ḧukmî zorîne bo ḧałetekanî zyatir le dû bedîl lexo degrêt. Qanûnî kondorse dełît bedîlî x katêk le beramber her bedîlêkî tirda birawe debêt ke zorîne x lew bedîle be baştir bizanin. Bo nimûne, way debnên sê kes be nawekanî A ûB û C û sê bedîlî x, y û zman heye. A, x le y be baştir û y le z be baştir dezanêt û B, bedîlî y le z û bedîlî z le x be baştir dezanêt, C, bedîlî x le z be baştir û bedîlî z le y be baştir dadenêt. Lem ḧałeteda, x birawey kundiroseye, çunke le y debatewe û ewîş le z debatewe. Kêşey em qanûne dengîye biřwapêkirawe, ḧałetî xulî zorîneye. Way dabnên sê kestan be nawekanî A, B û C û sê bedîlî x, y û zyiştan heye. Le ḧałetêkda ke tyayda A, bedîlî x le y be baştir û bedîlî y be baştir le z dadenêt, û hawkat B , bedîlî y le z û bedîlî z le y be baştir dadenêt û C bedîlî z le x be baştir û bedîlî x le y be baştir dadenêt, yasay kendirose řaydegeyenêt ke yekemêtîy komełayetî x le y baştir û y le z baştir û z le x baştire. Hemu kes detwanêt lêreda lewe têbgat ke qanûnî kondorse hemû mercekan cige le gwazraneweyî yekemêtîy komełayetî dabîn dekat. Yekêk le řêgakanî xobwardin le negwazraweyîbûn, berteskkirdnewey pantay ew yekemêtîyaneye ke yekemêtîy komełayetî lewanewe serçawe degrêt. Yekêkî tir le řêgakan nasandinî zanyarîye serekîyekane ke řêjey yekemêtîdanî xełk be bedîlekan berawird dekat (pêşêlkirdinî serbexoyî). Řenge řêgayekî tir ewe bêt ke kesêk bikirête dîktator. Kewabû, em ḧałete be cwanî řûnî dekatewe ke mirov natwanêt le yek katda hemû berbestekan çareser bikat.

Řîkêr dełêt em tyorme derxerî eweye ke ew bîrokeye hełeye ke gwaye îradey giştî detwanêt tuxmî ḧukmiřanîy komełge bêt. Eger mercî hebûnî îradey giştî komełêk yekemêtîy sinûrdar bêt, be şêweyekî siruştî em pirsyare dête arawe ke aya awa mercêk hemîşe yaxud be şêweyekî baw le komełgeyekî ta řadeyek ałozda le aradaye yaxud na. Řenge pirsyar bikeyn ke aya komełgeyekî zor fireçeşin ke dabeşbûnî ałozî karî têdaye detwanêt mercî desteyek yekemêtîy sinûrdar dabîn bikat ke bo xobwardin le xulekan yaxud xesarekanî tirî destebjêrkirdinî komełayetî pêwîstin. Hendêk witûyane ême bełgey ezmûnîyaneman heye sebaret bewey ke komełge modêrnekan be şêweyekî asayî em core mercane dabîn deken (Mackie 2003). Hendêkî tir basyan lewe kirduwe ke pêdeçêt ewe řêy têneçêt (Riker 1982; Ingham 2019). Eme tenya bergirîkirdin le pantay bêsnûr nîye. Bergrîkirdne le têzêk ke dełêt zor car komełe yekemêtîyekanî komełge modêrnekan řenge ew taybetmendîyeyan têda nebêt ke bitwanin xoyan le xulgekan bedûr bigirin.

Řexney munsîfane le tyorî destebjêrkirdinî komełayetî leser ew bîrokeye danrawe ke katêk piroseyekî dengidan pêdawîstîyekanî dadperwerî dabîn dekat, dadperweranebûnî piroseke û yekemêtîyekan řenge encamî dyarîkiraw bedî nehênêt. Eger xulekan giştigîr bin, řenge encamekanî pirose dêmukiratîkekan le řêgey sitratîjîye hoşmendanekanewe dyarî bikirên nek le řêgay dadperwerîy řêkarekanewe (Riker 1982). Lêreda sê xałî yek le dway yek hen. Yekem, nadyarbûnî encamekanî piroseke legeł betewawetî dadperweranebûnî piroseke yek degrêtewe. Sereřay hemû ewane, tîrupişk dadperweraneye. Duwem, ew pirsyare le aradaye ke xulekan çende bercesten. Sêyem, řenge wa bîr bikirêtewe ke eger helumercêk le arada bêt ke ew twanaye be layenî beramber bidat ke hendê sitratîjî karîger dabřêjin xoyan ta řadeyek beraber û yeksan bin, ewa nîgeranîyekan sebaret be dadperwerî be tewawetî deřewênewe. Eger serçawekanî qena’etpêhênan û řêkxistin be şêweyekî yeksan dabeş bikirên, řenge pirsî dadperwerî le kotayîda bimênêtewe. Katêk pênasey şon îngam le yeksanîy syasî leberçaw bigrîn, em xałe detwanêt qena’etpêhênertir bêt. Îngam le pênasekey xoy sebaret be dadwerî be çiřî yekemêtîy guncanduwe. Eme ladane le řwangey ařo, bełam le zor řuwewe řwangeyekî řastîwazaneye. Bîrokeke eweye ke zorînekan katêk bitwanin bew xestîyey yekemêtîyekan bew şitaneş ke deyanewêt bigen, kontirołî yeksanyan heye leser aqare syasîyekan. We begşitî katêk hemû girûpe hawqewarekan kontirołêkî hawşêweyan hebêt, ewa yeksanî dête arawe (Ingham 2019). Ḧałetêkî zêdeřoyane demênêtewe ke têyda hemû zorînekan xestîy yekemêtîy yeksanyan heye û tûşî xulî zorîne debin. Bełam egerî řûdanî em ḧałete êcgar keme, tenanet eger egerî xulekanî zorîne bew kemîyeş nebêt. Tenanet eger jimareyekî zor xulî zorîneş le arada bin, eger pirsekan be şêweyek çareser bikirên ke ew zorînaney ke zyatrîn metirsîyan le milmilanêkeda heye, ewane bin ke be xwastekanyan degen, ewa detwanîn ta řadeyekî zor dadperwerîman hebêt, tenanet eger xulî zorîney berbiław le arada bin.

7. Kêşey sinûr: binyatnanî dêmokan [gelekan]

Eger komełge dêmukiratekan řêga be endamanyan biden be şêweyekî yeksan le biřyardanî bekomełda beşdarî biken, pirsyarêkî siruştî dête arawe: kê mafî beşdarîkirdinî le biřyardanî bekomełda heye? Detwanîn em pirsyare le bwarêkî dadwerîy taybetda bikeyn (aya pêwîste hemû betemenekan mafî beşdarîkirdinyan hebêt? Pêwîste mindałan mafî beşdarîkirdinyan hebêt? Aya pêwîste hemû danîştuwan ew mafeyan hebêt?). Bełam herweha detwanîn ew pirsyareş bikeyn ke pêwîste sinûrî desełat ta kwê bêt. Çenêk le xełkî cîhan pêwîste le biřyardanî bekomełda beşdar bin? Şêwazêkî asan, gerçî belařêdaberaney pirsînî em pirsyare eweye ke bipirsîn sinûre fîzîkîyekanî damezraweyekî taybet be biřyardanî bekomeł debê çon bin? Ême komełge ta řadeyek dêmukiratekan le sinûrî dewłet-netewey modêrinda debînîn. Bełam lewaneşe pirsyar bikeyn ke boçî debêt ew kesaney ke le biřyardanekanî dewłetî modêrinda beşdarî deken tenya bertesk bikeynewe bo ew kesaney ke behełkewt be şêwey fîzîkî danîştûy ew dewłetanen? Be diłnyayyewe cige lewane, kesanêkî zyatir dekewne jêr karîgerîy biřyarekanî dewłete dêmukiratekan. Bo nimûne, çalakîyekanî komełgey A, detwanin bibne hoy pîsbûnî komełgey B. Boçî nabêt endamanî komełgey B le biřyarekanî çalakîye pîskerekanî komełgey A qiseyan hebêt? We çalakîyekanî A detwanin zor karîgerîy tir leser B dabnên.

Hendêk pêşnyarî eweyan kirduwe ke sinûrekanî dewłet debêt le řêgay piřensîpî mafî dyarîkirdinî çarenûsî neteweyyewe dyarî bikirên. Ême netewe wekû girûpêkî berdewam lew kesaney ke le hendê pêwerî kultûrî, mêjuyî û syasîda hawbeşin û xoyan be yek dezanin û xawen xakêkin pênase dekeyn. Paşan sinurekanî nîştiman be leberçawgirtinî qebarey girûpî xełk û ew xakey ke řêzî bo dadenên dyarî dekeyn (Miller 1995; Song 2012). Eme le zor řuwewe bîrokeyekî serinciřakêşe: hawnîştimanîbûn debête hoy serhełdanî meylî xobextikirdin û fedakarîy hawbeş ke le biřyardanî bekomeł serçawe degrêt. Ewe hestî hawmałîbûn lay xełk dirust dekat. Bełam be astem dekirêt wekû piřensîpêkî giştî bo dabeşkirdinî xak le nêwan takekanda bekar bihênrêt, le katêkda ke yekêk le waq’yete serekîyekan bo zorêk le komełgekan eweye ke hemecorîy netewekan, girûpe îtnîkîyekan û kultûrekan leser heman xak pêkewe têkeł debin.

Aya řêgaçareyekî dêmukiratîk bo kêşey sinûr le aradaye? Çend bîrokeyek pêşnyar kirawin. Yekemîn bîroke eweye ke pêwîste xelk biřyar biden ke sinûrekan kamanen? Bełam em pêşnyare, le katêkda ke řenge řêgaçareyekî piragmatîk bêt bo çareserkirdinî kêşeke, pêdeçêt ew pirsyare bênête arawe ke kê endame û kê endam nîye (Whelan 1983).

Duwem řêgaçarey tyorîyane ke hełgirî hendê řegezî dêmukiratîke, birîtîye le geřanewe bo ew piřensîpe ke dełêt hemû ewaney ke pêřewî le biřyardan deken, bew manayey ke naçar kirawin yaxud wekû erk beseryanda sepêndirawe, pêwîste le biřyardanda mafî qisekirdinyan hebêt (Abizadeh 2008). Em piřensîpe be řadey pêwîst biřwapêkirawe, bełam ḧałetekanî besende nîn. Ḧałetî pîsbûn ke le serewe bas kira, ḧałetêkî pêřewîkirdin nîye.

Sêyemîn řêgaçarey tyorîyaney pêşnyarkiraw piřensîpî hemû kartêkirawekane. Yekêk le furmulekan eweye ke "hemû ew kesaney ke dekewne jêr karîgerî debêt lew biřyaraneda ke karîgerîyan leser dadenên qiseyan hebêt". Eme amajeye bo ewey ke katêk çalakîyekan le dewłetêkda dewłetanî tir dexene jêr karîgerîyewe, xełkî dewłetekey tir pêwîste sebaret bew çalakîyane qiseyan hebêt. Hendêk wa bîr dekenewe ke em piřensîpe debête hoy corêk le piřensîpî syasîy cîhan-nîştimanî ke layengirî le ḧikûmetî cîhanî dekat (Goodin 2007).

Bełam pirensîpî hemû kartêkirawekan le řûy watayyewe betewawetî nařûne û le řûy exlaqîyewe kêşexułqêne û eger nełêyn hîç, lanîkem řêgaçareyekî ewtoy çareserkirdinî kêşey sinûrî têda nîye.

Yekem, řûn nîye mebest le "hebûnî qise" çîye. Aya pêwîstî be hebûnî deng heye le biřyardanî bekomełda? Yan aya bew corey ke deybînîn le katî çawwiřawkirdin leser şitêkî derekî, dekirêt le řêgay danustan legeł kesêkî tirewe, kirdarêkî ew kese řast bikirêtewe? Em dwayîn nusxeye ew bîrokeye lawaz dekat ke gwaye binemay hemû kartêkirawekan karîgerîy řastewxo leser kêşey sinûr dadenêt. Katêk wîlayete yekgirtuwekanî emrîka řêga dedat bew çalakîyekaney ke debne hoy berhemhatnî baranî esîdî le keneda, keneda detwanêt legeł wîlayete yekgirtuwekanî emrîka sebaret be kemkirdinewey berhemhênanî baranî esîdî û/ ya qerebûkirdinewey ew zyananey ber keneda kewtûn danustan bikat. Madam sîstemêkî danustanî dadperwerane û karîger le arada bêt, pêdeçêt eme betewawetî piřensîpî kartêkirdin leser hemuwan cêgîr bikat bebê ewey [mafî] dengidan be kenedayyekan le syasetî emrîkada ya [mafî dengidan] be emrîkîyekan le syasetî kenedada bidrêt.

Dwem, dyar nîye "kewtine jêr karîgerî" [kartêkirawî] manay çîye. Yekem, aya katêk kesêk dekewête jêr karîgerî tenya bew wataye dêt ke gořankarîyek le doxî ew keseda řû dedat yaxud debêt ew karîgerîye paşgezbûnewe le yekemêtîyekan yan berjewendîyekan yan berjewendîye řewakan yan cêbecêkirdinî twanakan yaxud çakey ew keseş lexo bigrêt? Duwem, aya berjewendîyekanî mirov tenya ewkate dekewne jêr karîgerîy biřyarêk ke sebaret be hendê binema (yan doxî êstay karubarekan yan hendêk binemay pênasekirawî exlaqîyane wek ewaney bełêntan pê dawim) pêş bikewêt yaxud paşekşe bikat, yan aya min dekewme jêr karîgerîy ew biřyarane ke lewaneye le qazanc yan le dijî min bin bełam le kotayîda hîç cyawazîyek nahênne arawe? Bo nimûne, eger min le ḧewzêkda nuqim bim û to biřyar bideyt ke aya min řizgar bikeyt yan biřoyt bo xot çiklîtêk bikřît, aya min dekewme jêr karîgerîy çiklît kiřînekey to? Eger katêk hîç gořankarîyek řû nedat nekewme jêr karîgerî, kewabû ewey ke kê dekewête jêr karîgerîy biřyarêk zor car bestirawey eweye ke kê le biřyardanda beşdar debêt û ême hîç řêgaçareyekman bo kêşey têdaguncawî [lexogirtin] nîye. Eger bikewme jêr karîgerî, ewa piřensîpeke hendê lêkewtey nawazey debêt. Êsta derdekewêt ke hejaranî bakûrî asya dekewne jêr karîgerîy çiklît kiřînekey min, çunke demtiwanî pareke bo ewan binêrim (Goodin 2007).

Piřensîpî hemû kartêkirawekan tenya destewajeyekî pêşnyarkiraw û leřûy zarekîyewe karîgere. Ewe destipêkî giftugo û lîstêk lew babetaneye ke debêt basyan lê bikirêt nek piřensîpêkî řasteqîne. Bo nimûne, eger biřyar bêt min hemû ew kesaney ke dekewne jêr karîgerîy biřyarekanim le biřyarekanmida beşdar bikem, natwanim biřyarî zor bidem û biřyardanim îtir natwanêt jyanî xom û peywendîyekanim legeł ewanî tir řêk bixat. Jyanim parçe parçe debêt û yekparçe namênêt (Williams 1973). Deşêt hawşêwey em kêşeye bo komełge syasîyekanîş bête arawe: her komełgeyek ke naçare kesanêkî cyawaz le her biřyarêkda beşdar bikat. Eger wa bêt, têgeyştin lewey ke çon her komełgeyek detwanêt kesayetîyekî taybet bo xoy çê bikat, zeḧmete.

Piřensîpêkî şyawtir ke hendêk le pêşnyarekanî piřensîpî hemû kartêkirawekan le xo degrêt eweye ke debêt çwarçêweyek le damezrawekan damezrêt bo ewey xełk twanay pêşxistin û parastinî berjewendîye řewakanî xoyan le jyanda hebêt.

Bełam eger bem şêweye le piřensîpeke têbgeyn, dyar nîye bitwanêt yarmetîy zyatirman bidat bo kêşey sinûr. Pêş hemû şitêk, çendîn şêwazî cyacya le aradan ke bew pêye dekirêt biłêyn xełk desełatyan beser jyanî xoyanda heye. Corêk le desełat, birîtîye le desełatî beşdarîkirdinî yeksan le pirosey biřyardanî bekomełda. Corêkî tir eweye ke twanay pêşxistinî berjewendîyekanî xoy le piroseyekî lamerkezî wekû bazar yaxud sîstemî tewafuqî wekû yasay nêwneteweyî hebêt. Wêřay webîrhênanewey kêşey pîsbûn ke leserewe bas kira, detwanîn bew wiłatey ke ewan endamîn desełatî danustan bo giftugokirdin sebaret be doxî pîskirdin bew پێە her dû layen leserî kokin, bideyn. Tenya desełatî beşdarîkirdinî yeksan le biřyardanî bekomełda sinûrekanî biřyardanî bekomeł lexo degrêt.

Řêgeçareyekî tirî kêşey sinûr řêgeçareyekî konsêrvatîv yan koneparêzaneye. Bîrokey serekî eweye ke sinûrekanî dewłetekan ta řadeyek bew corey ke didanyan pêda nirawe bimênnewe, meger ewey pêwîstîyekî bepele bo gořînyan le arada bêt. Hewłdan bo gořînî sinûrekanî komełge syasîyekan řêçkeyeke bo milmilanêy ciddî, çunke le řastîda hîç damezraweyek le arada nîye ke řewayî yaxud desełatî çareserkirdinî kêşekanî le astî nêwdewłetîda hebêt û řenge nakokîyekî zor sebaret be çonyetîy cêbecêkirdinî bête arawe. Dewłetekan bew corey ke deyannasîn, be her ḧał behêztirîn damezrawe syasîyekanî sîstemî nêwneteweyîn. Dewłetekan be berawird legeł hemû damezrawekanî tirî sîstem, şêwazgelî karîgertiryan bo wełamdanewey hêz binyat nawe. Ew dewłetane komełgegelêkî yekparçeyan binyat nawe ke danîştuwanyan le bałatrîn astida pêkewe bestirawen. Der’encam, dewłetekan û ew takaney lew dewłetaneda dejîn, detwanin le řêgay pirosey danustan û dananî yasay nêwneteweyyewe ta řadeyek le ḧenay tak û dewłetekanî tir berpirsyarêtî le esto bigirin. Lewaneye serçawey em sinûrane xoxwastî ya heřemekî bêt, bełam bew ḧałeş, bêbnemaş nîye. Be diłnyayyewe, çend ḧałetêkî řûn hen ke dekirêt sinûrekan bigořdirên. Yekêk le hokarekanî pêwîstî bepele [bo ew gořankarîye], hebûnî nadadperwerîy ciddîye le nawxoy wiłatêkda. Řenge yekêkî tiryan hebûnî kemîne hetahetayyekan bêt ke be şêwey biřgeyî pênase kirawin. Lêreda tenya pirsyar le çonyetîy pêdaçûnewe be sinûrekanda û binemay ew pêdaçûneweye dekeyn ke çareserî nadadperwerîy ciddîye.

Jêderekan:

No Right to Unilaterally Control Your Own Borders”, Political Theory, 36(1): 37–65. Doi:10.1177/0090591707310090

Acemoglu, Daron, Suresh Naidu, Pascual Restrepo, and James A. Robinson, 2019, “Democracy Does Cause Growth”, Journal of Political Economy, 127(1): 47–100. Doi:10.1086/700936

Achen, Christopher H. And Larry M. Bartels, 2016, Democracy for Realists: Why Elections Do Not Produce Responsive Government (Princeton Studies in Political Behavior), Princeton: Princeton University Press.

Altman, Andrew and Christopher Heath Wellman, 2009, A Liberal Theory of International Justice, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199564415.001.0001

Anderson, Elizabeth, 2006, “The Epistemology of Democracy”, Episteme, 3(1–2): 8–22. Doi:10.3366/epi.2006.3.1-2.8

Aristotle, Politics: Writings from the Complete Works, Jonathan Barnes (ed.), Princeton: Princeton University Press, 2016.

Arneson, Richard J., 1993 [2003], “Democratic Rights at National and Workplace Levels”, in The Idea of Democracy, David Copp, Jean Hampton, and John Roember, 118–138, 143–147; reprinted as “Democracy at the National Level” in Christiano 2003: 95–115.

–––, 2003, “Defending the Purely Instrumental Account of Democratic Legitimacy”, Journal of Political Philosophy, 11(1): 122–132. Doi:10.1111/1467-9760.00170

–––, 2004, “Democracy Is Not Intrinsically Just”, in Justice and Democracy, Keith Dowding, Robert E. Goodin, and Carole Pateman (eds.), Cambridge: Cambridge University Press, 40–58. Doi:10.1017/CBO9780511490217.003

–––, 2009, “The Supposed Right to a Democratic Say”, in Contemporary Debates in Political Philosophy, Thomas Christiano and John Christman (eds.), Oxford, UK: Wiley-Blackwell, 195–212. Doi:10.1002/9781444310399.ch11

Arrow, Kenneth J., 1951, Social Choice and Individual Values, New Haven, CT: Yale University Press.

Austen-Smith, David, 1992, “Strategic Models of Talk in Political Decision Making”, International Political Science Review, 13(1): 45–58. Doi:10.1177/019251219201300104

Austen-Smith, David and Jeffrey S. Banks, 1996, “Information Aggregation, Rationality, and the Condorcet Jury Theorem”, American Political Science Review, 90(1): 34–45. Doi:10.2307/2082796

Bajaj, Sameer, 2014, “Review of Democratic Reason: Politics, Collective Intelligence, and the Rule of the Many, by Hélène Landemore”, Ethics, 124(2): 426–431. Doi:10.1086/673507

Barry, Brian, 1965, Political Argument, London: Routledge & Kegan Paul.

Bartels, Larry M., 2002, “Beyond the Running Tally: Partisan Bias in Political Perceptions”, Political Behavior, 24(2): 117–150. Doi:10.1023/A:1021226224601

Bedau, Hugo A., 1961, “On Civil Disobedience”, Journal of Philosophy, 58(21): 653–665. Doi:10.2307/2023542

Beerbohm, Eric Anthony, 2012, In Our Name: The Ethics of Democracy, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Beitz, Charles R., 1989, Political Equality: An Essay on Democratic Theory, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Black, Duncan, 1963, The Theory of Committees and Elections, second edition, Cambridge: Cambridge University Press.

Brennan, Jason, 2011, The Ethics of Voting, Princeton, NJ: Princeton University Press.

–––, 2014, “How Smart Is Democracy? You Can’t Answer That Question a Priori”, Critical Review, 26(1–2): 33–58. Doi:10.1080/08913811.2014.907040

–––, 2016, Against Democracy, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Brownlee, Kimberley, 2004, “Features of a Paradigm Case of Civil Disobedience”, Res Publica, 10(4): 337–351. Doi:10.1007/s11158-004-2326-6

–––, 2007, “The Communicative Aspects of Civil Disobedience and Lawful Punishment”, Criminal Law and Philosophy, 1(2): 179–192. Doi:10.1007/s11572-006-9015-9

–––, 2012, Conscience and Conviction: The Case for Civil Disobedience, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199592944.001.0001

Buchanan, Allen, 1991, Secession: The Morality of Political Divorce from Fort Sumter to Lithuania to Quebec, Boulder, CO: Westview Press.

Buchanan, James and Gordon Tullock, 1962, The Calculus of Consent: Logical Foundations of Constitutional Democracy, Ann Arbor, MI: University of Michigan Press.

Caplan, Bryan, 2007, The Myth of the Rational Voter: Why Democracies Choose Bad Policies, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Cassese, Antonio, 1995, Self-Determination of Peoples: A Legal Reappraisal, Cambridge: Cambridge University Press.

Christiano, Thomas, 1996, The Rule of the Many: Fundamental Issues in Democratic Theory, Boulder, CO: Westview Press.

––– (ed.), 2003, Philosophy and Democracy: An Anthology, Oxford: Oxford University Press.

–––, 2004, “The Authority of Democracy”, Journal of Political Philosophy, 12(3): 266–290. Doi:10.1111/j.1467-9760.2004.00200.x

–––, 2006, “A Democratic Theory of Territory and Some Puzzles about Global Democracy”, Journal of Social Philosophy, 37(1): 81–107. Doi:10.1111/j.1467-9833.2006.00304.x

–––, 2008, The Constitution of Equality: Democratic Authority and Its Limits, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780198297475.001.0001

–––, 2009, “Must Democracy Be Reasonable?”, Canadian Journal of Philosophy, 39(1): 1–34. Doi:10.1353/cjp.0.0037

–––, 2011, “An Instrumental Argument for a Human Right to Democracy: An Instrumental Argument for a Human Right to Democracy”, Philosophy & Public Affairs, 39(2): 142–176. Doi:10.1111/j.1088-4963.2011.01204.x

–––, 2012, “Rational Deliberation among Experts and Citizens”, in Parkinson and Mansbridge 2012: 27–51. Doi:10.1017/CBO9781139178914.003

–––, 2015, “Self-Determination and the Human Right to Democracy”, in Philosophical Foundations of Human Rights, Rowan Cruft, S. Matthew Liao, and Massimo Renzo (eds.), Oxford: Oxford University Press, 459–480. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0026

Cohen, Joshua, 1986, “An Epistemic Conception of Democracy”, Ethics, 97(1): 26–38. Doi:10.1086/292815

–––, 1989 [2009], “Deliberation and Democratic Legitimacy”, in The Good Polity: Normative Analysis of the State, Alan Hamlin and Philip Pettit (eds.), Oxford: Basil Blackwell, 17–34; reprinted in Philosophy, Politics, Democracy: Selected Essays, Cambridge, MA: Harvard University Press, 16–37.

–––, 1996 [2003], “Procedure and Substance in Deliberative Democracy”, in Democracy and Difference: Contesting the Boundaries of the Political, Seyla Benhabib (ed.), Princeton, NJ: Princeton University Press, 95–119; reprinted in Christiano 2003: 17–38.

Condorcet, Marquis de, 1785, Essai sur l’application de l’analyse à la probabilité des décisions rendues àla pluralité des voix, Paris; reprinted Cambridge: Cambridge University Press, 2014. DOI: 10.1017/CBO9781139923972

Dahl, Robert A., 1959, A Preface to Democratic Theory, Chicago: University of Chicago Press.

Delmas, Candice, 2018, A Duty to Resist: When Disobedience Should Be Uncivil, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780190872199.001.0001

Dewey, John, 1927 [2012], The Public and Its Problems: An Essay in Political Inquiry, New York: Henry Holt; reprinted, Melvin L. Rogers (ed.), University Park, PA: Pennsylvania State University, 2012.

Downs, Anthony, 1957, An Economic Theory of Democracy, New York: Harper and Row.

Doyle, Michael W., 2011, Liberal Peace: Selected Essays, New York: Routledge. Doi:10.4324/9780203804933

Dworkin, Ronald, 1996, Freedom’s Law: The Moral Reading of the American Constitution, Cambridge, MA: Harvard University Press.

–––, 2000, Sovereign Virtue: The Theory and Practice of Equality, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Elster, Jon, 1986 [2003], “The Market and the Forum: Three Varieties of Political Theory”, in Foundations of Scoial Choice Theory, Jon Elster and Aanund Hyllund (eds.), Cambridge: Cambridge University Press, 103–132; reprinted in Christiano 2003: 138–158.

Ely, John Hart, 1980, Democracy and Distrust: A Theory of Judicial Review, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Erikson, Robert S., 2015, “Income Inequality and Policy Responsiveness “, Annual Review of Political Science, 18: 11–29. Doi:10.1146/annurev-polisci-020614-094706

Estlund, David, 1997a [2003], “Beyond Fairness and Deliberation: The Epistemic Dimension of Democratic Authority”, in Deliberative Democracy: Essays on Reason and Politics, James Bohman and William Rehg (eds.), Cambridge, MA: MIT Press, 173–204; reprinted in Christiano 2003: 69–91.

–––, 1997b, “The Epistemic Dimension of Democratic Authority”:, The Modern Schoolman, 74(4): 259–276. Doi:10.5840/schoolman199774424

–––, 2003, “Why Not Epistocracy”, in Desire, Identity, and Existence: Essays in Honor of T.M. Penner, Naomi Reshotko (ed.), Kelowna, BC: Academic Printing and Publishing, 53–69.

–––, 2006, “Democracy and the Real Speech Situation”, in Deliberative Democracy and Its Discontents, Samantha Besson and José Luis Martí (eds.), London: Routledge, 75–92.

–––, 2008, Democratic Authority: A Philosophical Framework, Princeton: Princeton University Press.

Estlund, David M., Jeremy Waldron, Bernard Grofman, and Scott L. Feld, 1989, “Democratic Theory and the Public Interest: Condorcet and Rousseau Revisited”, American Political Science Review, 83(4): 1317–1340. Doi:10.2307/1961672

Farber, Henry S. And Joanne Gowa, 1995, “Polities and Peace”, International Security, 20(2): 123–146. Doi:10.2307/2539231

Forst, Rainer, 2016, “The Justification of Basic Rights: A Discourse-Theoretical Approach”, Netherlands Journal of Legal Philosophy, 45(3): 7–28. Doi:10.5553/NJLP/221307132016045003002

Gartzke, Erik, 2007, “The Capitalist Peace”, American Journal of Political Science, 51(1): 166–91.

Gaus, Gerald F., 1996, Justificatory Liberalism: An Essay on Epistemology and Political Theory, New York: Oxford University Press.

–––, 2011, The Order of Public Reason: A Theory of Freedom and Morality in a Diverse and Bounded World, Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511780844

Goodin, Robert E., 2003, Reflective Democracy, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/0199256179.001.0001

–––, 2007, “Enfranchising All Affected Interests, and Its Alternatives”, Philosophy & Public Affairs, 35(1): 40–68. Doi:10.1111/j.1088-4963.2007.00098.x

Goodin, Robert E. And Kai Spiekermann, 2019, An Epistemic Theory of Democracy, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780198823452.001.0001

Gould, Carol C., 1988, Rethinking Democracy: Freedom and Social Cooperation in Politics, Economics and Society, New York: Cambridge University Press.

Grofman, Bernard and Scott L. Feld, 1988, “Rousseau’s General Will: A Condorcetian Perspective”, American Political Science Review, 82(2): 567–576. Doi:10.2307/1957401

Guerrero, Alexander A., 2010, “The Paradox of Voting and the Ethics of Political Representation”, Philosophy & Public Affairs, 38(3): 272–306. Doi:10.1111/j.1088-4963.2010.01188.x

Gutmann, Amy and Dennis Thompson, 2004, Why Deliberative Democracy?, Princeton, NJ: Princeton University Press.

–––, 2014, The Spirit of Compromise: Why Governing Demands It and Campaigning Undermines It: Why Governing Demands It and Campaigning Undermines It, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Habermas, Jürgen, 1992 [1996], Faktizität und Geltung. Beiträge zur Diksurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaats, Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag. Translated as Between Facts and Norms: Contributions to a Discourse Theory of Law and Democracy, William Rehg (trans.), Cambridge, MA: MIT Press, 1996.

Hannon, Michael, 2020, “Empathetic Understanding and Deliberative Democracy”, Philosophy and Phenomenological Research, 101(3): 591–611. Doi:10.1111/phpr.12624

Hardin, Russell, 1999, Liberalism, Constitutionalism, and Democracy, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/0198290845.001.0001

Hayek, Friedrich A., 1960, The Constitution of Liberty, Chicago, IL: University of Chicago Press.

Hobbes, Thomas, 1651, Leviathan, London; reprinted, C.B. MacPherson (ed.), Harmondsworth: Penguin Books, 1968.

Hong, Lu and Scott E. Page, 2004, “Groups of Diverse Problem Solvers Can Outperform Groups of High-Ability Problem Solvers”, Proceedings of the National Academy of Sciences, 101(46): 16385–16389. Doi:10.1073/pnas.0403723101

Hume, David, 1748, “Of the Original Contract”; reprinted in Hume’s Ethical Writings: Selections from David Hume, Alasdair MacIntyre (ed.), Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1965.

Ingham, Sean, 2019, Rule by Multiple Majorities: A New Theory of Popular Control, Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/9781108683821

Kahan, Dan M., 2013, “Ideology, Motivated Reasoning, and Cognitive Reflection”, Judgment and Decision Making, 8(4): 407–424

Kant, Immanuel, 1795, Zum ewigen Frieden: Ein philosophischer Entwurf, Königsberg: Friedrich Nicolovius. Translated as “Toward Perpetual Peace” in Immanuel Kant: Practical Philosophy, Mary J. Gregor (trans./ed.), Cambridge: Cambridge University Press, 1996, pp. 311–352.

Knight, Jack and James Johnson, 2011, The Priority of Democracy: Political Consequences of Pragmatism, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Kolodny, Niko, 2014a, “Rule Over None I: What Justifies Democracy?”, Philosophy & Public Affairs, 42(3): 195–229. Doi:10.1111/papa.12035

–––, 2014b, “Rule Over None II: Social Equality and the Justification of Democracy”, Philosophy & Public Affairs, 42(4): 287–336. Doi:10.1111/papa.12037

Ladha, Krishna K., 1992, “The Condorcet Jury Theorem, Free Speech, and Correlated Votes”, American Journal of Political Science, 36(3): 617–634. Doi:10.2307/2111584

Lai, Ten-Herng., 2019, “Justifying Uncivil Disobedience”, in Oxford Studies in Political Philosophy, Volume 5, David Sobel, Peter Vallentyne, and Steven Wall (eds.), Oxford: Oxford University Press, 90–114. Doi:10.1093/oso/9780198841425.003.0004

Landa, Dimitri and Ryan Pevnick, 2020, “Representative Democracy as Defensible Epistocracy”, American Political Science Review, 114(1): 1–13. Doi:10.1017/S0003055419000509

Landemore, Hélène, 2013, Democratic Reason: Politics, Collective Intelligence, and the Rule of the Many, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Layne, Christopher, 1994, “Kant or Cant: The Myth of the Democratic Peace”, International Security, 19(2): 5–49. Doi:10.2307/2539195

Levy, Jack S. And William R. Thompson, 2010, Causes of War, Malden, MA: Wiley- Blackwell.

List, Christian, 2013, “Social Choice Theory”, in Stanford Encyclopedia of Philosophy, (Winter 2013 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <Https://plato.stanford.edu/archives/win2013/entries/social-choice/>

List, Christian and Robert E. Goodin, 2001, “Epistemic Democracy: Generalizing the Condorcet Jury Theorem”, Journal of Political Philosophy, 9(3): 277–306. Doi:10.1111/1467-9760.00128

Locke, John, 1690, Second Treatise on Civil Government, London; reprinted C.B. MacPherson (ed.), Indianapolis, IN: Hackett, 1980.

Lord, Charles G., Lee Ross, and Mark R. Lepper, 1979, “Biased Assimilation and Attitude Polarization: The Effects of Prior Theories on Subsequently Considered Evidence.”, Journal of Personality and Social Psychology, 37(11): 2098–2109. Doi:10.1037/0022-3514.37.11.2098

Lupia Arthur and Matthew D. McCubbins, 1998, The Democratic Dilemma: Can Citizens Learn What They Need To Know?, Cambridge: Cambridge University Press.

Mackie, Gerry, 2003, Democracy Defended, Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511490293

Madison, James, Alexander Hamilton, and John Jay, 1787–1788, The Federalist Papers, New York; reprinted Isaac Kramnick (ed.), Harmondsworth, UK: Penguin Books, 1987. [Federalist Papers available online]

Mansbridge, Jane J. (ed.), 1990, Beyond Self-Interest, Chicago: University of Chicago Press.

Mansbridge, Jane, James Bohman, Simone Chambers, Thomas Christiano, Archon Fung, John Parkinson, Dennis F. Thompson, and Mark E. Warren, 2012, “A Systemic Approach to Deliberative Democracy”, in Parkinson and Mansbridge2003: 1–26. Doi:10.1017/CBO9781139178914.002

Markovits, Daniel, 2005, “Democratic Disobedience”, Yale Law Journal, 114(8): 1897–1952.

Maskivker, Julia, 2019, The Duty to Vote, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/oso/9780190066062.001.0001

May, Simon Cabulea, 2005, “Principled Compromise and the Abortion Controversy”, Philosophy & Public Affairs, 33(4): 317–348. Doi:10.1111/j.1088-4963.2005.00035.x

Mill, John Stuart, 1861 [1991], Considerations on Representative Government, London: Parker, Son, and Bourn; reprinted Buffalo, NY: Prometheus Books, 1991.

Miller, David, 1995, On Nationality, Oxford: Clarendon Press.

Nozick, Robert, 1974, Anarchy, State and Utopia, New York: Basic Books.

Page, Scott E., 2007, The Difference: How the Power of Diversity Creates Better Groups, Firms, Schools, and Societies, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Parfit, Derek, 1984, Reasons and Persons, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/019824908X.001.0001

Parkinson, John and Jane Mansbridge (eds.), 2012, Deliberative Systems: Deliberative Democracy at the Large Scale, Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9781139178914

Pasternak, Avia, 2018, “Political Rioting: A Moral Assessment”, Philosophy & Public Affairs, 46(4): 384–418. Doi:10.1111/papa.12132

Peter, Fabienne, 2008, “Pure Epistemic Proceduralism”, Episteme, 5(1): 33–55. Doi:10.3366/E1742360008000221

–––, 2009, Democratic Legitimacy, New York: Routledge.

Pevnick, Ryan, 2020, “The Failure of Instrumental Arguments for a Human Right to Democracy”, Journal of Political Philosophy, 28(1): 27–50. Doi:10.1111/jopp.12197

Pitkin, Hanna Fenichel, 1967, The Concept of Representation, Berkeley, CA: University of California.

Plato, The Republic, revised/trans. By Lee, D., Harmondsworth, UK: Penguin Books, 1974, 2^Nd edition.

Quirk, Paul J., 2014, “Making It up on Volume: Are Larger Groups Really Smarter?”, Critical Review, 26(1–2): 129–150. Doi:10.1080/08913811.2014.907046

Rawls, John, 1971, A Theory of Justice, Cambridge, MA: Harvard University Press.

–––, 2005, Political Liberalism, New York: Columbia University Press, expanded edition.

Ray, James Lee, 1995, Democracy and International Conflict: An Evaluation of the Democratic Peace Proposition, Columbia, SC: University of South Carolina Press.

Raz, Joseph, 1979, The Authority of Law: Essays on Law and Morality, Oxford: Clarendon Press.

Riker, William H., 1982, Liberalism Against Populism: A Confrontation Between the Theory of Democracy and the Theory of Social Choice, San Francisco, CA: W. H. Freeman.

Rosenblum, Nancy L., 2008, On the Side of the Angels: An Appreciation of Parties and Partisanship, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Rousseau, David L., Christopher Gelpi, Dan Reiter, and Paul K. Huth, 1996, “Assessing the Dyadic Nature of the Democratic Peace, 1918–88”, American Political Science Review, 90(3): 512–533. Doi:10.2307/2082606

Rousseau, Jean-Jacques, 1762, Du contrat social; ou Principes du droit politique, Amsterdam. Translated as The Social Contract, Charles Frankel (trans.), New York: Hafner Publishing Co., 1947.

Russett, Bruce M., 1993, Grasping the Democratic Peace: Principles for a Post–Cold War World, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Russett, Bruce M. And Harvey Starr, 2003, “From Democratic Peace to Kantian Peace: Democracy and Conflict in the International System”, in Handbook of War Studies II, Manus I. Midlarsky (ed.), Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, 93–128.

Sabl, Andrew, 2001, “Looking Forward to Justice: Rawlsian Civil Disobedience and Its Non-Rawlsian Lessons”, Journal of Political Philosophy, 9(3): 307–330. Doi:10.1111/1467-9760.00129

Scheffler, Samuel, 2010, Equality and Tradition: Questions of Value in Moral and Political Theory, New York: Oxford University Press.

Schumpeter, Joseph A., 1942 [1950], Capitalism, Socialism and Democracy, New York: Harper and Row; second edition 1947; third edition 1950.

Sen, Amartya, 1999, Development as Freedom, New York: Knopf.

Simmons, A. John, 2001, Justification and Legitimacy: Essays on Rights and Obligations, Cambridge: Cambridge University Press. Doi:10.1017/CBO9780511625152

–––, 2007, Political Philosophy, Oxford: Oxford University Press.

Singer, Peter, 1973, Democracy and Disobedience, Oxford: Clarendon Press.

Smith, William, 2011, “Civil Disobedience and the Public Sphere”, Journal of Political Philosophy, 19(2): 145–166. Doi:10.1111/j.1467-9760.2010.00365.x

Somin, Ilya, 2013, Democracy and Political Ignorance: Why Smaller Government is Smarter, Stanford, CA: Stanford University Press.

Song, Sarah, 2012, “The Boundary Problem in Democratic Theory: Why the Demos Should Be Bounded by the State”, International Theory, 4(1): 39–68. Doi:10.1017/S1752971911000248

Stilz, Anna, 2009, Liberal Loyalty: Freedom, Obligation, and the State, Princeton, NJ: Princeton University Press.

–––, 2016, “The Value of Self-Determination”, in Oxford Studies in Political Philosophy, Volume 2, David Sobel, Peter Vallentyne, and Steven Wall (eds.), Oxford: Oxford University Press, ch. 8. Doi:10.1093/acprof:oso/9780198759621.003.0005

Thompson, Abigail, 2014, “Does Diversity Trump Ability?” Notices of the AMS, 61(9): 1024–1030. [Thompson 2014 available online]

Valentini, Laura, 2013, “Justice, Disagreement and Democracy”, British Journal of Political Science, 43(1): 177–199. Doi:10.1017/S0007123412000294

Viehoff, Daniel, 2014, “Democratic Equality and Political Authority”, Philosophy & Public Affairs, 42(4): 337–375. Doi:10.1111/papa.12036

Waldron, Jeremy, 1995, “The Wisdom of the Multitude: Some Reflections on Book 3, Chapter 11 of Aristotle’s Politics”, Political Theory, 23(4): 563–584. Doi:10.1177/0090591795023004001

–––, 1999, Law and Disagreement, Oxford: Clarendon Press.

Wall, Steven, 2007, “Democracy and Equality”, The Philosophical Quarterly, 57(228): 416–438. Doi:10.1111/j.1467-9213.2007.495.x

Weart, Spencer R., 1998, Never at War: Why Democracies Will Never Fight One Another, New Haven, CT: Yale University Press.

Wendt, Fabian, 2016, Compromise, Peace and Public Justification: Political Morality Beyond Justice, London: Palgrave Macmillon. Doi:10.1007/978-3-319-28877-2

Weinstock, Daniel, 2013, “On the Possibility of Principled Moral Compromise”, Critical Review of International Social and Political Philosophy, 16(4): 537–556. Doi:10.1080/13698230.2013.810392

Whelan, Frederick G., 1983, “Prologue: Democratic Theory and the Boundary Problem”, Nomos 25: Liberal Democracy, J. Roland Pennock and John W. Chapman (eds.), American Society for Political and Legal Philosophy, 13–47.

White, Jonathan and Lea Ypi, 2016, The Meaning of Partisanship, Oxford: Oxford University Press. Doi:10.1093/acprof:oso/9780199684175.001.0001

Williams, B., 1973, “A Critique of Utilitarianism”, in Utilitarianism: For and Against, with J.J.C. Smart, Cambridge: Cambridge University Press.

Wolff, Robert Paul, 1970, In Defense of Anarchism, New York, NY: Harper and Row.

Wright, Gavin, 2013, Sharing the Prize: The Economics of the Civil Rights Revolution in the American South, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Young, Iris Marion, 1990, Justice and the Politics of Difference, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Zakaras, Alex, 2018, “Complicity and Coercion: Toward and Ethics of Political Participation”, in Oxford Studies in Political Philosophy, Volume 4, David Sobel, Peter Vallentyne, and Steven Wall (eds.), Oxford: Oxford University Press, ch. 8.