Zanistî nasînî

2023/05/25

1167

Zanistî nasînî twêjînewey nêwan-liqîy zeyn û jîrîye ke le felsefe, derûnnasî, jîrîy destikird, zanistî demarî, zimannasî û mirovnasî pêkdêt. Bîroke seretayyekanî degeřênewe bo naweřastî 1950kan, katêk lêkołeran le çendîn bwarda destyan be peredanî tyorîyekanî zeyn leser binemay nwandinî ałoz û pêwajo jimêrkarîyekan kird. Destipêkî ew bware be şêweyekî řêkxiraw degeřêtewe bo naweřastî 1970kan, katêk komełey zanistî nasînî pêkhat û jurnałî "zanistî nasînî" destî be kar kird. Lewewdiwa, zyatir le sed zanko le emrîkay bakûr, ewrûpa, asya û ustiralya bernamey xwêndinî zanistî nasînîyan dana û zor zankoy tir waneyan leser zanistî nasînî damezrand.

1. Mêjîne

2. Řêbazekan

3. Nwandin û jimêrkarî

4. Boçûne tyorîkekan

4.1. Locîkî formał

4.2. Řêsakan

4.3. Çemkekan

4.4. Lêkçuwandinekan

4.5. Wênakan

4.6. Peywendixiwazî

4.7. Zanistî demarîy tyorî

4.8. Beyzyen

4.9. Fêrbûnî qûł

5. Layene felsefîyekan

5.1. Kełke felsefîyekan

5.2. Řexne le zanistî nasînî

5.3. Felsefey zanistî nasînî

Serçawekan

Amraze ekadîmîkekan

Serçawe înternêtîyekanî dîke

Witare peywendîdarekan

1. Mêjîne

Hewłdan bo têgeyştin le zeyn û çonyetîy karkirdinî, laykemî degeřêtewe bo yonanî dêrîn, serdemêk ke feylesûfanî wek eflatûn û eresto hewłyan da le siruştî zanînî mirov têbgen. Twêjînewe leser zeyn tawekû sedey nozedeyem û peresendinî derûnnasîy taqîkarane wek babetêkî felsefî mayewe. Wîlhêłim wund û xwêndikarekanî řêbazî taqîkaraneyan bo lêkołîneweyekî řêbazmendanetir leser kirdare zeynîyekan dest pê‌ kird. Bełam le yek deyeda, derûnnasîy taqîkarane kewte bin tarmayî řêbazî hełsukewtixiwazî, řwangeyek ke hebûnî zeynî řet dekirdewe. Bepêy řwangey hełsukewtixiwazekan wek cî.bî. Watson, debêt derûnnasî xoy be peywendîy nêwan pałnerî bînraw û bersivî hełsukewtîy bînraw sinûrdar bikat. Qisekirdin leser agamendî û nwandine zeynîyekan le gutubêje zanistîye benirxekanda řêgey lê gîra. Be taybet le emrîkay bakûr, hełsukewtixiwazî le sałanî 1950kanda, bwarî derûnnasî dagîr kird.

Dewruberî sałî 1956 şanoy řoşnibîrî gořanêkî berçawî beserda hat. Corc mîlêr le puxtey çendîn twêjîneweda pîşanî da ke twanayî bîrkirdinewey mirov sinûrdare. Bo nimûne, bîrgey kurt-mawe tenya ḧewt aytim le xoyda hełdegrêt. Ew pêşnyarî kird ke dekirêt be tomarkirdinî zanyarî be şêwey kertî, beser sinûrdarîyekanî zeynda serbikewîn, wate nwandinî zeynî ke pêwîstî be pirosey zeynîye bo kodkirdin û dîkodkirdinî zanyarîyeke. Lew kateda, kompîwtere seretayyekan çend sałêk bû hatbûne ara û kesanî pêşeng wek can mek kartî, marvîn mîniskî, alên nûł û hêrbêrit sîmon xerîkî damezrandinî bwarî jîrîy destikird bûn. Herweha, nwam çamiskî girîmaney hełsukewtixiwazekanî sebaret be ziman wek xûyekî fêrbû řet kirdewe û pêşnyarî kird ke taybetmendîy giştigîrîy ziman le řêgey řêzmanî zeynîyewe, ke lexogrî řêsakane, şî bikirêtewe. Ew şeş bîrmendey lew biřgeyeda nawyan hatuwe dekirêt wek damezrêneranî bwarî zanistî nasînî seyr bikirên.

2. Řêbazekan

Zanistî nasînî bîrokey tyorîkî yekxerî têdan, bełam debêt řwange û řêbazî twêjeran le bware cyacyakan leser zeyn û jîrî leber çaw bigrîn. Derûnnase nasînîyekan êstake zyatir serqałî tyorîzekirdin û modêlkirdinî jimêrkarîn, řêbazî serekîyan taqîkarîye be beşdarîy mirov. Xełk be taybet xwêndikaranî qonaẍî lîsans pêwîstîy wanekan piř dekenewe û dehênrên bo taqîge û core cyacyakanî bîrkirdinewe le helumercî kontirołkirawda twêjîneweyan leser dekirêt. Bo nimûne, derûnnasan em babetaneyan xistûnete ber lêkołînewe: core cyawazekanî hełekan le bełgandinî dîdaktîvda, çonyetîy pêkhatin û bekarhênanî çemkekan, xêrayî bîrkirdinewey kesekan le řêgey wênakirdinî zeynîyewe û lêhatûyî kesekan bo çareserî pirs le řêgey lêkçuwandinewe. Encamgîrîy ême leser çonyetîy karkirdinî zeyn debêt şitêkî zyatir le "eqłî selîm" û derûnbînî bêt, ew dû řêgeye wêneyekî hełe le kirdare zeynîyekan be destewe deden, çunke zorbey ew kirdarane be şêweyekî agayane leber destida nîn. Derûnnasan zyatir kełk le beşdarbuwanî taqîkirdinewekan le amazon mêkanîkał‌ turk û le kesanî ser be çandî cyawaz werdegirin. Ew taqîkarîye derûnnasîyaney be wirdibînîyewe leser kirdare zeynîyekan le řwangey cyawazewe dekirên, bo bwarî zanistî nasînî yekcar girîngin. Taqîkarî herweha řêbazêke ke le felsefey taqîkaraneda be kar dêt.

Herçend tyorî bebê taqîkirdinewe şitêkî bênaweřoke, taqîkirdineweş bebê tyorî şitêkî bêsûde. Bo wełamdanewey pirsyare here girîngekan sebaret be siruştî zeyn, debêt taqîkirdinewe derûnnasîyekan çwarçêweyekî tyorîkyan leser nwandine zeynîyekan û pirosekanî şyawî řavekirdin bibêt. Yekêk le baştirîn řêgekan bo peredanî çwarçêwey tyorîk, sazkirdin û taqîkirdinewey modêlî jimêrkarîy hawşêwey kirdare zeynîyekane. Bo taqîkirdinewe derûnnasîyekan leser bełgandinî dîdaktîv, sazbûnî çemk, wênay zeynî û çareserî pirs le řêgey lêkçuwandinewe, twêjeran modêlî jimêrkarîyan pere dawin ke hawşêwey ew layenaney twanayî mirovin. Dařiştin, pêkhênan û taqîkirdinewe le řêgey modêle jimêrkarîyekanewe, řêbazêkî serekîye le jîrîy destkirdda (ey.ay), bwarêkî zanistî kompîwter ke leser peredanî sîstime jîrekan îş dekat. Baştirîn boçûn le zanistî nasînda eweye ke modêle jimêrkarîyekan û taqîkirdinewe derûnnasîyekan dest bixene naw destî yek, bełam karêkî girîngitir le bwarî jîrîy destkirdda kirawe, ewîş eweye ke twanayî řêbaze cyacyakan le nwandinî zanînda ta řadeyek serbexo le taqîkirdinewey derûnnasî binirxênrêt.

Herçend, hendêk zimannas taqîkirdinewey derûnnasî deken yan modêlî jimêrkarî pere deden, bełam lem dwayyeda řêbazî cyawaz be kar dehênrêt. Zimannasanî ser be nerîtî çamiskî, serekîtrîn erkî tyorîkyan destnîşankirdnî binema řêzmanîyekane ke pêkhate bineřetîyekanî zimanî mirov dyarî deken. Ew destnîşankirdne be têgeyştin le cyawazîye biçûkekanî nêwan derbiřîne řêzmanî û nařêzmanîyekan dekirêt. Bo nimûne le kurdîda, řistekanî "min nanim xward" û "min êre cê dehêłim" řistey řêzmanîn bełam "min nan xwardim" û "min êre cê dehêłn" řêzmanî nîn. Řêzmanî kurdî řûnî dekatewe ke boçî řistekanî yekem pesendin bełam ewaney dwatir wa nîn. Le řwangeyekî cyawazda, zimannase nasînîyekan serincêkî kemtir dexene ser řistesazî bełkû zyatir bayex be watanasî û çemkekan deden.

Zanayanî demarîş wekû derûnnase nasînîyekan zorbey kat taqîkirdinewey kontirołkiraw deken, bełam bînînekanî ewan zor cyawazin, çunke zanayanî demar řastewxo legeł mêşk îş deken. Twêjeran detwanin êlêktirodekan bixene naw mêşkî bûnewere namroyyekan û çalakbûnî take demarexanekan bibînin. Çunke ew şite bo mirovekan zor hêrişberaneye, êsta wa bawe ke le amêre mugnatîsîyekan wek pişkinere pozîtronekan kełk werbigrin takû bibînin le katî cêbecêkirdinî erkî zeynîy cyacyada, çî le beşe cyacyakanî mêşkî mirovekanda řû dedat. Bo nimûne, le pişkinînî mêşkida derkewtuwe ke hendêk beşî mêşk taybetin be wênakirdinî zeynî yan řavey wişekan. Be lêkołînewe lew kesaney beşêkî dyarîkirawî mêşkyan zyanî berkewtuwe, zanyarî zyatir leser çonyetîy karkirdinî mêşk ko kirawetewe. Bo nimûne cełtelêdanî ew beşey mêşk ke taybete be ziman, detwanêt bibête hoy kemukuřî û bêtwanayî le derbiřînda. Herwek derûnnasîy nasînî, zanistî demarîş zyatir tyorîke bełam layenî taqîkaraneşî heye û zorbey katekan pêşkewtinî tyorîkî ew bware be yarmetîy peredanî modêle jimîrkarîyekan bo hełsukewtî girûpêk le demarexanekan řû dedat.

Mirovnasîy nasînî taqîkarî leser bîrkirdinewey mirov dekat takû bizanîn ke çon bîrkirdinewe lenaw çande cyawazekanda îş dekat. Lêkołînewe leser zeyn nabêt tenya bewe sinûrdar bikirêt ke çon axêweranî îngilîzî bîr dekenewe bełkû debêt ew cyawazîyaney ke řenge le doxekanî bîrkirdinewe le kultûrekanî tirda hebêt leberçaw bigîrêt. Zanistî nasînî zortir lewe agadar buwetewe ke pêwîste kirdarekanî zeyn le jîngeyekî fîzîkî û komełayetîy taybetda seyr bikat. Bo mirovnase çandîyekan, řêbazî serekî êtnografîye, ke pêwîstî be jyan û hestan û danîştin legeł endamanî çandêkî taybet heye takû sîstime komełayetî û nasînîyekeyan řûn bibêtewe. Bo nimûne, Mirovnase nasînîyekan leser lêkçûn û cyawazîy Nawî řengekan le komełga cyacyakanda Lêkołîneweyan kirduwe.

Wa bawe ke feylesûfekan bînînî sîstimatîkî taqîkarane cêbecê naken yan modêlî jimêrkarî dirust naken, herçend lem dwayyeda hendêk kar leser felsefey taqîkarane kirawe. Bełam hêşta felsefe bo zanistî nasînî girînge çunke legeł ew babete binaxeyyane kar dekat ke řwangey taqîgeyî û jimêrkarî bo zeyn dadeřêjin. Pêwîst nîye pirsyare ebsitiraktekan wekû siruştî nwandin û jimêrkarî le karkirdinî řojane legeł derûnnasî û jîrîy destkirdda wełam bidrênewe bełkû tenya katêk pêwîstin ke twêjeran be qûłî leser çonyetîy karkirdinyan bîr dekenewe. Herweha felsefe leser pirsyare giştîyekan wek peywendîy zeyn û ceste û pirsyare řêbazmendekan wek siruştî şîkarîyekan le zanistî nasînîda îş dekat. Cige lewe, felsefe xoy be pirsyare normatîvekanewe serqał dekat, wek ewey ke xełk debêt çon bîr bikenewe û çon biken. Cige le amancî tyorîkî têgeyştin le bîrkirdinewey mirov, zanistî nasînî detwanêt amancî kirdeyî baştirkirdinî ew twanayyey bibêt û eweş karîgerî leser ewe debêt ke demanhewêt bîrkirdinewe çî/çon bêt. Felsefey zeyn řêbazêkî dyarîkirawî nîye, bełkû debêt legeł baştirîn kare tyorîkekanî tir le bwarekanî dîke ke encamî taqîkaraneyan heye, îşî hawbeş bikat.

Le lawaztirîn formîda, zanistî nasînî tenya kokiraweyekî ew bwaraneye: derûnnasî, jîrîy destikird, zimannasî, zanistî demarî, mirovnasî û felsefe. Hewłî nêwan-liqî eger hawřayyekî tyorîk û taqîkarane le peywendîy nêwan encamekan leser siruştî zeyn saz bikat, zyatir serinciřakêş debêt. Bo nimûne, derûnnasî û jîrîy destikird detwanin be yarmetîy modêle jimêrkarîyekan leser çonyetîy hełsukewtî kesekan le taqîkirdinewekanda awête bibin. Baştirîn řêge bo têgeyştin le ałozîy bîrkirdinewey mirov eweye ke çendîn řêbaz be kar bihênrên, be taybet řêbazî taqîkaraney derûnnasî û zanistî demarî û modêlî bîrkarî. Be zimanêkî tyorîk, piřbertirîn řwange eweye ke leser binemay nwandin û jimêrkarî le zeyn têbgeyn.

3. Nwandin û jimêrkarî

Girîmaney serekîy zanistî nasînî eweye ke dekirêt bîrkirdinewe wek pêkhatey nwandinî lenaw zeynda seyr bikirêt û řewte jimêrkarîyekan leser ew pêkhatane îş deken. Herçend miştumřêkî zor leser siruştî nwandinekan û jimêrkarîy pêkhênerî bîrkirdinewe heye, lê girîmane serekîyeke ewende giştigîr heye ke têřwanîne henûkeyyekan le bwarî zanistî nasînîda le xo bigrêt û lewane tyorîy peywendixiwazî ke bîrkirdinewe be yarmetîy toře demarîye destikirdekan modêl dekat.

Zorbey karekan le zanistî nasînîda girîmaneyan eweye ke zeyn nwandinêkî zeynîy hawşêwey pêkhatedrawekanî heye ke řewtî hawşêwey elgorîtme kompîwterîyekan leseryan cêbecê dekirên. Tyorîye nasînîyekan pêşnyarî ewe deken ke zeyn nwandine zeynîyekan wek guzare locîkîyekan, řêsakan, çemkekan, wênakan û lêkçuwandinekan le xo degrêt û řewte zeynîyekan wekû dîdakşin, geřan, wêkhatnewe, sûřandin û wergirtinewe be kar dehênêt. Lêkçuwandinî bawî mêşk-kompîwter le zanistî nasînîda le lêkçuwandinêkî dahêneraney tir wergîrawe ke mêşk wek hawşêwey analogî kompîwter seyr dekat.

Layengiranî tyorîy peywendixiwazî bîrokey nwêyan sebaret be nwandin û jimêrkarî pêşnyaz kirduwe ke demarexanekan û peywendîy nêwanyan wek pêkhatedrawe û hełbûnî demarexanekan û biławbûnewey çalakîy nêwanyan wek elgorîtmekan seyr dekat. Dwacar, zanistî nasînî leser lêkçuwandinêkî syaney zeyn, mêşk û kompîwter îş dekat. Zeyn, mêşk û jimêrkarî dekirêt herkamyan bîrokey nwê sebaret be ewî tir pêşnyar biken. Tenya yek modêlî jimêrkarî bo zeyn nîye, çunke core cyacyakanî kompîwterekan û řwangekanî bernamesazî řêbazî cyawaz leser çonyetîy karkirdinî zeyn pêşkeş deken. Ew kompîwteraney ke zorbey ême karyan pêdekeyn, pêwajokerî zincîreyîn, le katêkda tenya yek ferman cêbecê deken, bełam mêşk û hendêk kompîwter ke lem dwayyeda pere dirawin, pêwajokerî hawşanin û le yek katda çendîn ferman cêbecê deken.

Hewłêkî serekîy êstake le zanistî nasînîda yekxistinî zanistî demarî legeł zor bwarî dîkey derûnnasîye wekû derûnnasîy nasînî, komełayetî, geşesendin û norîngeyî. Em yekxistine ta řadeyek taqîkaraneye, û lêkewtekey hatnî belêşawî amraze nwêyekan bo lêkołînewe leser mêşke wekû wênegrîy ziringanewey mugnatîsîy kirdarî, hawşêwesazîy mugnatîsîy tiraniskarinyał û optocênîtîkis. Yekxistineke herweha tyorîkîşe, çunke têgeyştin le çonyetîy cêbecêkirdinî erkekanî komełey demarexanekan ta řadeyekî zor lelayen ew tyorîyaney zanistî nasînîyewe be dest dêt ke leser binemay çemkekan û řêsakanin.

4. Boçûne tyorîkekan

Lêreda puxtey tyorîye henûkeyyekan leser siruştî nwandinekan û jimêrkarîyekan sebaret be çonyetîy îşkirdinî zeyn pêşkeş dekirên.

4.1 locîkî formał

Locîkî formał hendêk amrazî behêz bo řwanîn le siruştî nwandin û jimêrkarî dabîn dekat. Ḧîsabî guzareyî û meḧmul bo derbiřînî zor corî ałozî zanîn bekar dên û zor akamgîrî le řêgey dîdakşinî mentiqî be yarmetîy řêsakanî akamgîrî wek modus ponêns dekirêt. Çwarçêwey şîkarîy řêbazî locîk emeye:

Amancî lêkdanewe:

Boçî mirovekan akamgîrî deken?

Nexşî lêkderewe:

Mirovekan nwandinî zeynîy hawşêwey řistekanyan le locîkî meḧmulda heye.
Mirovekan řewtî dîdakşin û bełgandinyan heye ke leser ew řistane îş dekat.
řewtekanî dîdakşin û bełgandin ke leser ew řistane cêbecê dekirên, akamgîrî deken.

Diłnyayî leser ewe nîye ke locîk çende detwanêt bîroke serekîyekan leser nwandin û jimêrkarî, ke bo zanistî nasînî pêwîstin, pêşkeş bikat. Çunke le řwangey derunnasîyewe bo şîkirdinewey bîrî mirov řêbazî jimêrkarîy zor karatir û siruştîtir pêwîstin.

4.2 řêsakan

Beşêkî zorî zanînî mirov be şêwey siruştî le çwarçêwey řêsakan be formî eger… ewa..daye û zor corî bîrkirdinewe wekû pilandanan dekirêt be sîstimî řêsabnema modêl bikirêt. Çwarçêwey şîkirdinewey bekarhatû bem şêweye:

Amancî lêkdanewe:

Boçî mirovekan hełsukewtî jîraney taybetyan heye?

Nexşî lêkderewe:

Mirovekan řêsay zeynîyan hen.
Mirovekan řewtyan bo bekarhênanî em řêsayane hen tawekû lenaw fezayekda bo wełamekan bigeřên û řewtî tiryan bo berhemhênanî řêsay nwê hen.
Řewtekanî bekarhênan û sazkirdinî řêsakan hełsukewt berhem dehênin.

Modêle jimêrkarîyeke piştibestuwekan be řêsakan nizîkayetîyekî piřurdekarîyan bo zor taqîkarîy derûnnasane le çareserî kêşey ḧîsabî wişeyî tawekû bedestihênanî şarezayî û bekarhênanî ziman dyarî kirduwe. Sîstime řêsabnemakan bayexêkî kirdeyî berçawyan le pêşnyarkirdinî çonyetîy baştirkirdinî fêrbûn û peredanî maşîne jîrekanda hebuwe.

4.3 çemkekan

Çemkekan ke ta řadeyek hawtay wişekan le zimanî axawtin û nûsîndan, beşêkî girîngî nwandine zeynîyekanin. Hokarî jimêrkarî û derûnnasî bo wazhênan lew tîřwanîne kilasîke heye ke pênaseyekî dyarîkiraw le çemkekan bikirêt. Le cyatî ewe, çemkekan dekirêt wek komełêk taybetmendî seyr bikirên. Başîy çemkekan eweye ke dekirêt peywendîyekî nizîk le nêwan çemkekan û cîhanda be dest bêt. Şêma û sikirîptekan zor le çemkekan ałoztirin bełam leweda hawbeşin ke xawenî komełêk taybetmendîn ke le doxe nwêyekanda deguncênrên û be kar debrên. Çwarçêwey lêkderewey sîstimî çemk-binema bem şêweye:

Boçî mirovekan hełsukewtî jîraney taybetyan heye?

Nexşî lêkderewe:

Mirovekan komełêk çemkyan hen ke be şêwey parçeparçe řêk xirawin ke zincîrey çeşnekan û beşekan û herweha corî tirî peywendî dademezrênin.
Cêbecêkirdinî řewtekan leser çemkekan debête hoy hełsukewt.
Dekirêt çemkekan be zimanî řêsakan derdibřidrên bełam ewan cyawaz le komełey řêsakan zanyarî hełdegirin, eweş debête hoy ewey ke řewtî jimêrkarîy cyawaz saz biken.

4.4 lêkçuwandinekan

Lêkçuwandinekan dewrêkî girîng le bîrkirdinewey mirovda, le bware cyacyakanî çareserî pirs, biřyardan, şîkirdinewe û peywendîy zimanîda degêřn. Modêle jimêrkarîyekan ewe hawşêwesazî deken ke çon xełk serçawekan degořn bo ewey le doxêkî mebestida be karyan bihênin. Çwarçêwey lêkderewe bo lêkçuwandinekan bem şêweye:

Mebestî lêkdanewe:

Boçî mirovekan hełsukewtî jîraney taybetyan heye?

Nexşey lêkderewe:

Mirovekan nwandinî axawteyî û bînyarîyan le barudoxekan heye ke detwanêt wek ḧałetekan yan lêkçûnekan be kar bêt.
Mirovekan pêwajokanî wergirtinewe, aługoř û guncandinyan heye ke leser ew lêkçuwane kar dekat.
Pêwajokanî lêkçuwandin leser nwandinî lêkçuwekan, debête hoy hełsukewt.

Sinûrdarîyekan leser hawşêweyetîy pêkhatey serçawe û amanc, pirsî ałozî çonyetîy wergirtinewe û bekarhênanewey zanyarîy pêşû bo kêşe nwêyekan çareser dekat. Hemû çeşnêkî bîrkirdinewe lêkçuwandin nîye û lêkçuwandinî neguncaw detwanêt řêgrî bîrkirdinewe bêt bełam lêkçuwandinekan detwanin zor le bwarekanî fêrkarî û dîzaynda besûd bin.

4.5 wênakan

Wêna bînyarîyekan û corekanî tir dewrêkî girîng le bîrkirdinewey mirovda degêřn. Nwandine pîktorîyekan zanyarîy bînyarî û fezayî le formêkî zor besûdtir le şîkarîy axawteyî dûrudrêj debexşin. Pêwajo jimêrkarîyekan baş bo karkirdin legeł nwandine bînyarîyekan guncênrawin bo ewey karekanî wek pişkîn, dozînewe, gewrekirdinewe, sûřarindin û aługoř leseryan cêbecê biken. Ew kirdarane dekirêt le sazkirdinî pilanekan û şîkarîyekan lew bwaraneda besûd bin ke nwandine pîktorîyekan be kar dên. Çwarçêwey şîkerewe bo nwandinî bînyarî bem şêweye:

Amancî lêkdanewe:

Boçî mirovekan hełsukewtî jîraney taybetyan heye?

Nexşey lêkderewe:

Mirovekan wêney bînyarîyan le doxekan heye.
Mirovekan pêwajokanî wek pişkinîn û sûřandinyan heye ke leser ew wênane cêbecê dekirên.
Pêwajokanî çêkirdin û destitêwerdanî wênekan debne hoy hełsukewtî jîrane.

Wênakirdin yarmetîy fêrbûn dedat û hendêk le layene xwazeyyekanî ziman lewaneye řîşeyan le wênakirdinda hebêt. Taqîkarîye derûnnasîyekan derîdexen ke hendêk řewtî bînyarî wek pişkinîn û sûřandin kełk le wênakirdin werdegirin û destikewte demarî-fîzyolojîkekan peywendîy nizîkî fîzîkîy nêwan bełgandin legeł wênakirdinî zeynî û peybirdin piştiřast dekenewe. Wênakirdin tenya bînyarî nîye bełkû deştiwanêt legeł ezmûne hestekîyekanî tir wek bîstin, sawîn, bonkirdin, çeştin, êş, hawsengî, dił têk’ałan, têrî û sozdarîş kar biken.

4.6 peywendixiwazî

Toře pêkbestirawekan ke le xałe sadekan û besterekan pêk dên bo têgeyştin le pêwajo derûnnasîyekanî pirsî řewandinewey sinûrdarî zor karîgerin[nimûneyekî sade le pirsî řewandinewey sinûrdarî pirsî biřyardan le nêwan çend bijardedaye. Bo wêne katêk ḧeztan le xwardinî şitêke bełam dezanin bo tendirustîtan zyanî heye, zeyn çon biřyar deden?‌ modêle peywendixiwazekanî wek toře demarîyekan detwanin doxî lew çeşne modêl biken]. Ew pêwajoyane layenekanî wek bînîn, biřyardan, hełbijardinî lêkdanewe û sazkirdinî wata le têgeyştinî zimanda le xo degirin. Modêle peywendixiwazekan detwanin be mîtodekanî wek fêrbûnî hêbî û paşparve fêrbûn hawşêwesazî biken. Çwarçêwey lêkderewe bo peywendixiwazî emeye:

Amancî lêkdanewe:

Boçî mirovekan hełsukewtî jîraney taybetyan heye?

Nexşey lêkderewe:

Mirovekan nwandinyan hen ke le yekey pêwajoy sade pêk dên ke be peywendîy handerane û damirkêneranewe pêkewe debestirênewe.
Mirovekan hendêk pêwajoyan hen ke çalakîy nêwan yekekan be yarmetîy peywendîyekan degwaznewe, herweha hendêk pêwajoyan hen ke peywendîyekan baştir deken.
Biławbûnewey çalakî û fêrbûn le nêwan yekekanda debête hoy hełsukewt.

Hawşêwesazîy çendîn taqîkarîy derûnnasî, peywendîdarêtîy derûnnasaney modêle peywendixwazekanyan derxistuwe ke zor nizîkin le toře demarîye řasteqînekan.

4.7 zanistî demarîy tyorî

Zanistî demarîy tyorî hewłêke bo peredanî tyorîye bîrkarî û jimêrkarîyekan û modêlekanî pêkhatekan û pêwajokanî mêşkî mirov û ajełekanî tir. Le modêle peywendixiwazekan cyawaze çunke zyatir le layenî zîndezanî wird debêtewe û hełsukewtekan be yarmetîy modêlkirdinî jimareyekî zorî demarexane řasteqînekan şî dekatewe ke le beşe taybetekanî mêşkidan. Modêle jimêrkarîyekanî mêşk le dû řuwewe be layenî zîndezanî dewłemenditir kirawin. Yekem ewey demarexaney řasteqînetir be kar dehênin wek ewaney ke sipayk lê deden û şwênpêy kîmyayyan heye; herweha lew layeneşewe ke baştir karlêkî nêwan beşe cyacyakanî mêşk wek hîpokampus û kortêkis modêl deken. Em modêlane cêgreweyekî tewawetîy řêbaze jimêrkarîyekanî locîk, řêsakan, çemkekan, lêkçuwandinekan, wênakan û peywendîyekan nîn, bełkû debêt legeł ew boçûnane têkeł bin takû pîşanî biden ke çon kirdare zeynîyekan le astî demarîda řû deden. Nexşey lêkderewe bo zanistî demarîy tyorîk emeye:

Amancî lêkdanewe:

Çonawçon mêşk kirdarêkî wek erke nasînîyekan cêbecê dekat?

Nexşey lêkderewe:

Mêşk demarexaney hen ke le řêgey peywendîye sînapsîyekanewe le beşî cyacyay mêşkida řêk dexrên.
Komełe demarexekan nexşî sipayk lêdanyan heye ke le řêgey pêdrawî hestekanewe aługořyan beserda dêt û debne hoy sipayk le nêwan komełe demarexanekanî tirda.
Karlêkî komełey demarexanekan erke nasînîyekan cêbecê dekat.

Le dîdî zanistî demarîy tyorîkewe, nwandine zeynîyekan heman nexşekanî demarexanekan û akamgîrîş ałogořî ew nexşaneye.

4.8 Beyzî

Modêle beyzîyekan le zanistî nasînîda be berbiławî be kar dên û bo řûnkirdinewey dyarde derûnnasîyekanî wek fêrbûn, bînîn, kontirołî cûłe, ziman û nasînî komełayetîda be kar debrên. Herweha, be şêweyekî kara le řobotîkda be kar dên. Řwangey beyzî wa dadenêt ke nasîn ta řadeyekî zor legeł tyorîy şîmane yek degrêtewe, be taybet legeł selmênrawî beyz, ke pêy waye şîmaney girîmaneyek ke be bînrawêk dedrêt berambere legeł encamî lêkdanî şîmaney pêşîney ew girîmaneye legeł şîmaney bînraweke ke le girîmaneke wergîrawe, encamî ew lêkdaneş dabeş dekirête ser şîmaney bînraweke, çwarçêwey lêkderewe bo nasînî beyzî emeye:

Amancî lêkdanewe:

Çon mêşk erkêkî wek akamgîrî cêbecê dekat?

Nexşî lêkderewe:

Zeyn nwandinî bo hawpeywendîye amarîyekanî şîmane mercîyekan heye.
Zeyn twanayî jimêrkarîy şîmaneyî wek bekarhênanekanî selmênrawî beyzî heye.
Cêbecêkirdinî jimêrkarîye şîmaneyyekan leser nwandine amarîyekan erke zeynîyekanî wek akamgîrî cêbecê dekat.

Herçend mîtode beyzîyekan karîgerîy serinciřakêşyan leser jimareyekî zor dyarde hebuwe, bekarhênanî derûnnasaneyan cêgey miştumře û eweş be hoy girîmanekane leser başînekirdin û jimêrkarî leser binemay tyorîy şîmane.

4.9 fêrbûnî qûł

Jîrîy destikird le sałanî 1950ewe le cergey zanistî nasînîda buwe û beşêkî zorî pêşkewtinî serinciřakêşî em dwayyey jîrîy destikird be hoy fêrbûnî qûłewe buwe, ke le zor bwarda wek yarîkirdin, nasînewey ten û wergêřanda pêşkewtinî seyrî hebuwe. Fêrbûnî qûł leser bîrokekanî peywendixiwazî û zanistî demarîy tyorîkewe damezrawe, ke toře demarîyekan be çînî zyatir û elgorîtmî baştirewe be kar dehênêt û kełk le kompîwterî xêratir û binkedrawey gewretir werdegrêt. Dahênanêkî girîngî dîke, têkełkirdinî nimûnekan be yarmetîy fêrbûnî behêzkeraneye, ke le sałî 2016da buwe hoy çêbûnî yarîkerî pêşengî go, wate ałfago. Bîrokekan le fêrbûnî qûłda hatûnetewe zanistî demarî û karîgerîyan leser twêjînewey derûnnasîy nasînî danawe. Çwarçêwey lêkderewe bo fêrbûnî qûł emeye:

Amancî lêkdanewe:

Çonawçon mêşk erke nasînîyekan cêbecê dekat?

Nexşî lêkderewe:

Mêşk jimareyekî zor demarexaney heye ke le şeş ta bîst çînda řêk xirawin.
Mêşk mîkanîzmêkî behêzî fêrbûnî le nimûnekan heye û herweha detwanêt ew karane fêr bibêt ke le řêgey encamdanî serkewtuwaneyan behêz debin.
Cêbecêkirdinî mîkanîzmekanî fêrbûn bo toře demarîye fireçînekan twanayî mirov û hendêk car berzemrovyan dedatê.

Herçend fêrbûnî qûł buwetewe hoy baştirbûnî zor berçawî hendêk le sîstimekanî jîrîy destikird, řûn nîye ke çon detwanêt le ser bîrî mirov cêbecê bikirêt ke taybetmendîy wênakirdin, soz û lêkçuwandinî heye.

5. Layene felsefîyekan

Hendêk beşî felsefe û be taybet felsefey siruştîy zeyn, deçne xaney zanistî nasînîyewe. Herweha bwarî nêwan-liqîy zanistî nasînî le çendîn řuwewe peywendî be felsefewe heye. Yekem, encame derûnnasî û jimêrkarîyekanî lêkołînewekanî zanistî nasînî bo çendîn pirsî mêjûyî felsefe wek îpsitimolojî, mîtafîzîk, û akar kełkyan heye. Duwem, zanistî nasînî detwanêt wek babetêkî řexney felsefî seyr bikirêt be taybet bîroke serekîyekey ke pêy waye bîrkirdinewe nwandinî û jimêrkarîye. Sêyem û besûdtirînyan, zanistî nasînî detwanêt wek babetî twêjînewey felsefî le felsefey zanistida seyr bikirêt û bibête hoy çêbûnî têřaman leser řêbaznasî û pêşgirîmanekanî bwareke.

5.1 kełke felsefîyekan

Beşêkî zorî twêjînewey felsefîy henûke siruştixiwazîye; twêjînewe felsefîyekan wek dirêjey kare taqîkarîyekanî bwarekanî tir wek derûnnasî seyr dekirên. Le řwangey siruştixiwazîyewe, felsefey zeyn be tundî bestirawetewe be kare ezmûnî û tyorîkekan le zanistî nasînîda. Derencame mîtafîzîkîyekan leser siruştî zeyn, be bîrkirdinewey le pêştir bedî nayen, bełkû pişt be zanyarîyekanî pêşkewtinî zanistî le bwarekanî wek derûnnasî, zanistî demarî û zanistî kompîwterewe debestin. Be heman şêwe, îpsitimolojî tenya şitêkî serbexoy çemkî nîye, bełkû le destikewte zanistîyekan leser pêkhate zeynîyekan û řewtekanî fêrbûn kełk werdegrêt û piştyan pê debestêt. Akar detwanêt be têgeyştinêkî zyatir le derûnnasî, pirsyar û têřamane akarîyekan sebaret be siruştî çake û xirape bixate řû. Lêreda çend pirsî felsefîy zor peywendîdar be geşesendinekanî êstay zanistî nasînî debînin. Besterekan bo witare peywendîdarekanî naw zanyarînameke dabîn kirawin:

Zigmakîbûn. Ta çi řadeyek zanîn zigmakîye yan le ezmûnewe be dest dêt? Aya hełsukewtî mirov be şêwey siruştî bîçim degrêt yan be řahênan?
Zimanî bîrkirdinewe. Aya mêşkî mirov be kodêkî hawşêwey ziman îş dekat yan be kodêkî giştîtir wek nwandinekanî tyorîy peywendixiwazî? Peywendîy modêle nasînîye hêmayyekan, ke be yarmetîy řêsakan û çemkekan îş deken, legeł modêlekanî wek toře demarîyekan, ke legeł hêmagelî astinzimtir le hêmakan îş deken, çîye?
Wênay zeynî. Aya zeynî mirovekan be şêwey bînyarî û wênakirdin bîr dekatewe yan tenya nwandinî hawşêwey zimanî heye?
Derûnnasîy giştî. Aya têgeyştinî řojaney mirovekan lewanî tir bepêy tyorîyekî zeyne yan hîç nebêt hawşêwesazîyekî ew tyorîyane heye?
Wata. Çon nwandine zeynîyekan wata yan naweřokî zeynî werdegirin? Ta çi řadeyek watay nwandinêk peywendî legeł nwandinekanî tir, peywendî legeł cîhan, û peywendî legeł komełêk bîryar heye?
Em’ewêtîy zeyn-mêşk. Aya doxe zeynîyekan doxî mêşkin? Yan dekirêt le doxî madîy dîkeşda hest bikirên? Peywendîy nêwan derûnnasî û zanistî demarî çîye? Aya madegerayî řaste?
Îradey azad. Aya kirdarekanî mirov azadanen yan lêkewtey doxekanî mêşkin?
Derûnnasîy akar. Çonawçon zeyn/mêşkekan dawerîy akarî deken?
Watay jyan. Çon zeynekan ke le mêşk dirust bûn, beha û wata dedoznewe?
Sozekan. Sozekan çîn, çi dewrêkyan le bîrkirdineweda heye?
Nařêkîy zeynî. Nařêkîye zeynîyekan çîn, û pêwajo derûnnasî û demarîye peywendîdarekan be şîkirdinewe û çareserîyan çîn?
Peybirdin û řasteqîne. Çon zeynekan/mêşkekan nwandinekan le cîhanî derewe pêkdehênin û hełyandesengênin?
Zanistî komełayetî. Çon şîkirdinewey kirdarekanî zeyn legeł şîkarîyekanî kirdarekanî girûpekan û civatekan karlêk deken?

Pirsî felsefîy dîkeş be werdidanewey pêşgirîmanekanî řêbaze henûkeyyekanî zanistî nasînî ser hełdeden.

5.2 řexne le zanistî nasînî

Ew îd’ayey ke zeynî mirovekan le řêgey nwandin û jimêrkarîyewe îş dekat boçûnêkî taqîkaraneye û dekirêt hełe bêt. Herçend řwangey nwandine jimêrkarîyekan bo zanistî nasînî le şîkirdinewey zor layenî çareserî pirs, fêrbûn û bekarhênanî zimanda serkewtû buwe, hendêk řexney felsefî pêdagrî deken ke em řwangeye le binaxewe hełeye. Řexnegranî zanistî nasînî em alengarîyaneyan bas kirdûn.

1. Elengarîy sozekan. Zanistî nasînî dewrî girîngî sozekan le bîrkirdinewey mirovda leber çaw nagrêt.

2. Alengarîy agamendî. Zanistî nasînî bayexî agamendî le bîrkirdinewey mirovda leberçaw nagrêt.

3. Alengarîy cîhan. Zanistî nasînî dewrî berçawî jînge fîzîkîyekan le bîrkirdinewey mirovda leber çaw nagrêt, ewey ke bîrkirdinewey mirov beşêke le cîhan û dirêj dekirêtewe bo naw cîhan.

4. Alengarîy ceste. Zanistî nasînî pişkî ceste le bîrkirdinewe û kirdarî mirovda leberçaw nagrêt.

5. Alengarîy sîstimî dînamîkî. Zeyn sîstimêkî dînamîke nek sîstimêkî jimêrkarî.

6. Alengarîy civakî. Bîrî mirov le xoyda civakîye ke zanistî nasînî leberçawî nagrêt.

7. Alengarîy bîrkarî. Encame bîrkarîyekan pîşan deden ke bîrkirdinewey mirov natwanêt wek sîstimêkî sitandardî jimêrkarî bêt, bełkû be şêweyekî cyawaz îş dekat, řenge wek kompîwterêkî kwantomî bêt.

Pênc alengarîy yekem be pêşkewtinekan le şîkirdinewey sozekan, agamendî, kirdar û cesteyetî bepêy mîkanîzmigelî demarexaneyî ta řadeyek řewîwnewe. Alengarîy komełayetî be peresendinî modêle jimêrkarîyekan le bikere karlêkerekanda îşî leser kirawe. Alengarîy bîrkarî leser binemay xirap têgeyştin le selmênrawî gudêl û leser zilkirdinewey peywendîy nêwan tyorîy kwantom û pêwajo demarîyekane.

5.3 felsefey zanistî nasînî

Zanistî nasînî zor pirsyarî řêbaznasaney serinciřakêşî dirust kirdûn ke bo feylesûfanî zanist cêy tîřamanin. Siruştî nwandin çîye? Dewrî modêle jimêrkarîyekan le geşey zanistî nasînîda çîye? Peywendîy nêwan řwange kêberkêkarekan bo şîkirdinewey zeyn wek pêwajoy hêmayîn, toře demarîyekan, û sîstime dînamîkekan çîye? Peywendîy nêwan beşe cyacyakanî zanistî nasînî wek derûnnasî, zimannasî û zanistî demarî çîye? Aya dyarde derûnnasîyekan dekirêt dabezênrên bo zanistî demarî? Kam astî şîkirdinewe, astî bûnnasane (mulkilulî, demarî, derûnnasî, komełayetî) yan astî řêbaznasane (jimêrkarî, elgorîtmî, fîzîkî) baştir lêkdanewey pê dekirêt?

Bayex peydakirdinî şîkarîye demarîyekan le derûnnasîy nasînî, civakî, geşekirdin, û norîngeyîda pirsyarî felsefîy girîngî leser şîkirdinewe û daşkandin dirust kirdûn. Boçûnî dije-daşkanxiwazî ke pêy waye nakirêt şîkarîye derûnnasîyekan daşkênrên bo astî demarnasî ta dêt bêbrewtir debêt, bełam hêşta cêgey miştumře ke ta çi řadeyek dekirêt derûnnasî bo astî zanistî demarîy zîndezanîy mulîkulî daşkênrêt. Wełamdanewey pirsyarekan leser siruştî şîkirdinewe bo wełamdanewey pirsyarekanî daşkandinîş girîngin. Şîkirdinewe be giştî le bwarekanî derûnnasî, zanistî demarî û zîndezanîda wek wesfî mîkanîzmekan seyr dekirêt, ke têkełeyek le parçey pêkewe bestirawin û karlêk deken bo ewey gořanî berdewam dirust biken. Le şîkirdinewey derûnnasekanda, parçekan nwandine zeynîyekanin ke le řêgey řewte jimêrkarîyekanewe karlêk deken bo ewey nwandinî nwê dirust biken. Le şîkirdinewey zanistî demarîda, parçekan komełe demarexanekanin ke le řêgey pêwajoy elektirokîmayyewe peywendî û karlêk deken takû çalakîy demarîy tir berhem bihênin ke debête hoy kirdewe. Eger pêşkewtin le zanistî demarîy tyorîkda dirêje bikêşêt, lewaneye bikirêt be pîşandanî çonyetîy pêkhatnî nwandine zeynîyekan wek çemkekan be çalakîy komełe demarexanekan û çonyetîy řewte jimêrkarîyekan wek biławbûnewey çalakî le nêwan çemkekanda be yarmetî pêwajo demarîyekan, dû layenî şîkarîy derûnnasî û demarnasî pêkewe bibestirênewe.

Yekxistinî zyatrî derûnnasîy nasînî legeł zanistî demarî bełgey zyatir leser tyorîy em’ewêtîy mêşk-zeyn dexate berdest ke pêwajo zeynîyekan demarî, nwandinî û jimêrkarîn. Feylesûfanî dîke dijî ewen ke zeynekan le qałbî sîstimî zîndezanîda seyr bikirên ke dirêj dekirênewe bo cîhan, wêřay ewey ke hendêk îd’a leser cesteyetî legeł tyorîy em’ewêtî yek degirnewe çunke nwandine mêşkîyekan le çendîn doxda îş deken (bo nimûne bînyarî yan cûłeyî) ke ew twanayye dedate zeynekan legeł cîhan hełsukewt biken. Cêgreweyekî matryałîstîy dîke bo em’ewêtîy zeyn-mêşk lewewe dêt ke şîkirdinewekan bo zeyn, mîkanîzme mulkilulî û civakîyekan legeł mîkanîzme demarî û nwandinîyekan be kar dehênin.

Serçawekan:

Anderson, J. R., 2007. How Can the Mind Occur in the Physical Universe?, Oxford: Oxford University Press.

–––, 2010. Cognitive Psychology and its Implications , 7th edn., New York: Worth.

Bechtel, W., 2008. Mental Mechanisms: Philosophical Perspectives on Cognitive Neurosciences, New York: Routledge.

Bechtel, W., & Graham, G. (eds.), 1998. A Companion to Cognitive Science, Malden, MA: Blackwell.

Bechtel, W., Mandik, P., Mundale, J., & Stufflebeam, R. S. (eds.), 2001. Philosophy and the Neurosciences: A Reader, Malden, MA: Blackwell.

Bermúdez, J. L., 2014. Cognitive Science: An Introduction to the Science of the Mind, 2nd edition, Cambridge: Cambridge University Press.

Blouw, P., Solodkin, E., Thagard, P., & Eliasmith, C., 2016. “Concepts as Semantic Pointers: A Framework and Computational Model,” Cognitive Science, 40: 1128–1162.

Boden, M. A., 2006. Mind as Machine: A History of Cognitive Science , Oxford: Clarendon.

Chemero, A., 2009, Radical Embodied Cognitive Science, Cambridge, MA: MIT Press.

Churchland, P. M., 2007. Neurophilosophy at Work, Cambridge: Cambridge University Press.

Churchland, P. S., 2002. Brain-wise: Studies in Neurophilosophy, Cambridge, MA: MIT Press.

Clark, A., 2001. Mindware: An Introduction to the Philosophy of Cognitive science, New York: Oxford University Press.

–––, 2008. Supersizing the Mind: Embodiment, Action, and Cognitive Extension, New York: Oxford University Press.

Craver, C. F., 2007. Explaining the Brain, Oxford: Oxford University Press.

Dayan, P., & Abbott, L. F., 2001. Theoretical Neuroscience: Computational and Mathematical Modeling of Neural Systems, Cambridge, MA: MIT Press.

Dehaene, S., 2014. Consciousness and the Brain: Deciphering How the Brain Codes Our Thoughts, New York: Viking.

Dreyfus, H. L., 1992. What Computers Still Can’t Do, (3rd ed.). Cambridge, MA: MIT Press.

Eliasmith, C., 2013. How to Build a Brain: A Neural Architecture for Biological Cognition, Oxford: Oxford University Press.

Eliasmith, C., & Anderson, C. H., 2003. Neural Engineering: Computation, Representation and Dynamics in Neurobiological Systems, Cambridge, MA: MIT Press.

Forbus, K. D., Ferguson, R. W., Lovett, A., & Gentner, D., 2017. “Extending SME to Handle Larger-Scale Cognitive modeling,”. Cognitive Science, 41(5): 1152–1201.

Friedenberg, J. D., & Silverman, G., 2011. Cognitive Science: An Introduction to the Study of Mind, 2nd edition, Thousand Oaks, CA: Sage.

Gibbs, R. W., 2005, Embodiment and Cognitive Science, Cambridge: Cambridge University Press.

Goldman, A., 1993. Philosophical Applications of Cognitive Science, Boulder: Westview Press.

Goodfellow, I., Bengio, Y., & Courville, A., 2016. Deep Learning, Cambridge, MA: MIT Press.

Griffiths, T. L., Kemp, C., & Tenenbaum, J. B., 2008. “Bayesian Models of Cognition,” in R. Sun (ed.), The Cambridge Handbook of Computational Psychology, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 59–100.

Hofstadter, D., & Sander, E., 2013. Surfaces and Essences: Analogy as the Fuel and Fire of Thinking, New York: Basic Books.

Holyoak, K. J., & Morrison, R. G. (eds.), 2012. The Oxford Handbook of Thinking and Reasoning, New York: Oxford University Press.

Knobe, J., & Nichols, S. (eds.), 2008. Experimental Philosophy, Oxford: Oxford University Press.

Kosslyn, S. M., Thompson, W. L., & Ganis, G., 2016. The Case for Mental Imagery, New York: Oxford University Press.

Laird, J. E., LeBiere, C., & Rosenbloom, P. S., 2017. “A Standard Model of the Mind: Toward a Common Computational Framework across Artificial Intelligence, Cognitive Science, Neuroscience, and Robotics,” AI Magazine, 38(4): 13–26.

Lecun, Y., Bengio, Y., & Hinton, Y., 2015. “Deep Learning,” Nature, 521(7553): 436–444.

Margolis, E. & Laurence, S. (eds.), 2015. The Conceptual Mind: New Directions in the Study of Concepts, Cambridge, MA: MIT Press.

McCauley, R. N., 2007. “Reduction: Models of Cross-scientific Relations and their Implications for the Psychology-neuroscience Interface,” in P. Thagard (ed.), Philosophy of Psychology and Cognitive Science, Amsterdam: Elsevier, pp. 105–158.

Milkowski, M., 2013. Explaining the Computational Mind, Cambridge, MA: MIT Press.

Murphy, D., 2006. Psychiatry in the Scientific Image, Cambridge, MA: MIT Press.

Nadel, L. (ed.), 2003. Encyclopedia of Cognitive Science, London:Nature Publishing Group.

Nisbett, R., 2003. The Geography of Thought: How Asians and Westerners Think Differently … and Why, New York: Free Press.

O’Reilly, R. C., Munakata, Y., Frank, M. J., Hazy, T. E., & Contributors, 2012. Computational Cognitive Neuroscience, Wiki Book, URL = Https://med.libretexts.org/Bookshelves/Pharmacology_and_Neuroscience/Book%3A_Computational_Cognitive_Neuroscience_(O%27Reilly_and_Munakata).

Pearl, J., & Mackenzie, D., 2018. The Book of Why: The New Science of Cause and Effect, New York: Basic Books.

Pessoa, L., 2013. The Cognitive-Emotional Brain: From Interactions to Integration, Cambridge, MA: MIT Press.

Piantadosi, S. T., Tenenbaum, J. B., & Goodman, N. D., 2015. “The Logical Primitives of Thought: Empirical Foundations for Compositional Cognitive Models,”. Psychological Review, 123(4), 392–424.

Polk, T. A., & Seifert, C. M. (eds.), 2002. Cognitive Modeling, Cambridge, MA: MIT Press.

Rogers, T. T., & McClelland, J. L., 2004. Semantic Cognition: A Parallel Distributed Processing Approach, Cambridge, MA: MIT Press.

Russell, S., & Norvig, P., 2009. Artificial Intelligence: A Modern Approach, Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.

Smith, E. E.., & Kosslyn, S. M., 2007. Cognitive Psychology: Mind and Brain, Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall.

Sobel, C. P., 2001. The Cognitive Sciences: An Interdisciplinary Approach, Mountain View, CA: Mayfield.

Sun, R. (ed.), 2008. The Cambridge Handbook of Computational Psychology, Cambridge: Cambridge University Press.

––– (ed.), 2012. Grounding Social Sciences in Cognitive Sciences, Cambridge, MA: MIT Press.

Thagard, P., 2005. Mind: Introduction to Cognitive Science, second edition, Cambridge, MA: MIT Press.

––– (ed.), 2007. Philosophy of Psychology and Cognitive Science, Amsterdam: Elsevier.

–––, 2009. “Why cognitive science needs philosophy and vice versa, ” Topics in Cognitive Science, 1: 237–254.

–––, 2010. The Brain and the Meaning of Life, Princeton: Princeton University Press.

–––, 2012. The Cognitive Science of Science: Explanation, Discovery, and Conceptual Change, Cambridge, MA: MIT Press.

–––, forthcoming. Brain-Mind: From Neurons to Consciousness and Creativity, Oxford: Oxford University Press.

Thompson, E., 2007. Mind in Life: Biology, Phenomenology, and the Science of Mind, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Von Eckardt, B., 1993. What is Cognitive Science?, Cambridge, MA: MIT Press.

Wilson, R. A., & Keil, F. C. (eds.), 1999. The MIT Encyclopedia of the Cognitive Sciences, Cambridge, MA: MIT Press.

Amraze ekadîmîkekan

Çon amaje bem witare biken.

Seyrî weşanî pî.dî.êfî em witare le beşî hawřêyanî zanyarînameda biken.

Seyrî babetekan û bîrmende peywendîdarekan bem witare le piřojey ontolojîy felsefeda (înfo) biken.

Lîstêkî dewłemenditir le serçawekanî Em witare le Fîlpeypirs, Legeł besterekan bo binkedrawekey.

Serçawe înternêtîyekanî dîke

Witare peywendîdarekan