مافەکانی مرۆڤ

یەکەم وەشانی وتارە ماکەکە لە 7ی شوباتی2003دا بڵاو کراوەتەوە و لە 31ی ئایاری 2024دا پێداچوونەوەی بنەڕەتیی بۆ کراوە.

مافەکانی مرۆڤ کۆمەڵە پێودانگێکن کە بەو مەبەستە هاتوونەتە ئاراوە کە هەموو خەڵک لە هەر شوێنێک بن لە هەمبەر کەڵکاوەژووی قووڵی سیاسی، یاسایی و کۆمەڵایەتی بپارێزن. مافی ئازادیی ئایین، مافی بەهرەمەندبوون لە دادگاییکردنی دادپەروەرانە لە حاڵەتی تۆمەتباربوون بە تاوانێک، مافی پارێزراوبوون لە ئەشکەنجەدان و مافی پەروەردە چەند نموونە لە مافەکانی مرۆڤن. فەلسەفەی مافەکانی مرۆڤ دەپەرژێتە سەر پرسیارگەلێک سەبارەت بە هەبوون، ناوەرۆک، سروشت، گشتگیرێتی، پاساودان و دۆخی یاسایی مافەکانی مرۆڤ. ئەو بانگەشە بەهێزانەی زۆربەی کات بە ناوی مافەکانی مرۆڤەوە دەخرێنە ڕوو (بۆ نموونە ئەوەی کە ئەم مافانە گشتگیر، مسۆگەر و ڕانەگوێزراون یان سەربەخۆ لە تێپەڕاندنی یاسایی، وەک نۆرمگەلێکی ئەخلاقیی پاساودراو بوونیان هەیە)، بەردەوام ورووژاندنی شک و گومان و لایەنگریی فەلسەفیی پێچەوانەی لێ کەوتووەتەوە (بۆ زانیاریی زۆرتر لەسەر ئەم گومانانە بڕوانە Lacroix & Pranchère 2016; Mutua 2002; and Waldron 1987). تێڕامان لەم گومانانە و ئەو وەڵامانەی کە دەکرێت پێیان بدرێتەوە بووەتە لقێکی فەلسەفەی سیاسی و یاسایی و گەلێک سەرچاوە و بەرهەمی توێژینەوە لەم بوارەدا بەردەستە (بڕوانە بەشی ژێدەرەکانی کۆتایی ئەم وتارە). ئەم وتارە دەپەرژێتە سەر باسی چەمکی مافەکانی مرۆڤ، بوون و بنچینەکانی مافەکانی مرۆڤ، ئەو پرسیارەی کە کام مافانە مافەکانی مرۆڤن و ڕێژەییگەرایی سەبارەت بە مافەکانی مرۆڤ.

1. بیرۆکەی گشتیی مافەکانی مرۆڤ

2. بوون و بنچینەکانی مافەکانی مرۆڤ

1-2. چلۆن دەکرێت مافەکانی مرۆڤ هەبن؟

2-2. پاساوەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ

3. کام مافانە مافەکانی مرۆڤن؟

1-3. مافە مەدەنی و سیاسییەکان

2-3. مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان

3-3. مافەکانی مرۆڤی ئافرەتان، کەمینەکان و گرووپەکان

4-3. مافە نوێیەکانی مرۆڤ

4. مافە جیهانییەکانی مرۆڤ لە جیهانێکی تەژی لە بیروباوەڕ و ڕەوتی فرەچەشندا

ژێدەرەکان

ئا. کتێب و وتارەکانی بواری فەلسەفەی مافەکانی مرۆڤ

بێ. ڕاگەیەندراوە یاساییەکان

ئامرازە ئەکادیمییەکان

سەرچاوەکانی تری سەر تۆڕی ئینتەرنێت

وتارە پەیوەندیدارەکان

١. بیرۆکەی گشتیی مافەکانی مرۆڤ

ئەم بەشە هەوڵ دەدات بە پێناسەکردنی چوار تایبەتمەندیی دیاریکەر، بیرۆکەی گشتیی مافەکانی مرۆڤ ڕوون بکاتەوە. ئامانجی ئەم بەشە ئەوەیە کە بە ڕاڤەی چەمکەکە وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە کە مافی مرۆڤ چییە، نەک ئەوەی کە تەنیا پێرستێک لە مافی تایبەت ڕیز بکات. دوو کەس تەنانەت ئەگەر سەبارەت بەوەی کە کامە مافانە بەڕاستی مافەکانی مرۆڤن و تەنانەت لەمەڕ وەڵامی ئەم پرسیارە کە ئاخۆ مافە گشتگیرەکانی مرۆڤ بیرۆکەیەکی باشە یاخود نا ناکۆک بن و هاوڕا نەبن، دەتوانن بیرۆکەیەکی گشتیی وەکیەکیان لە مافەکانی مرۆڤ هەبێت. ئەم ڕوونکردنەوە چوار بەشییەی لە خوارەوە دێت هەوڵ دەدات هەموو جۆرەکانی مافەکانی مرۆڤ لە خۆ بگرێت، لەوانە هەر دوو مافی مرۆڤی ئەخلاقی و یاسایی، و هەروەها مافە کۆن و نوێیەکانی مرۆڤ (بۆ نموونە هەر دوو مافە سروشتییەکانی لۆک و مافە هاوچەرخەکانی مرۆڤ). هاوکات لە ڕوونکردنەوەکەدا ئەمە چاوەڕوان کراوە کە هەر یەک لە جۆرە دیاریکراوەکانی مافەکانی مرۆڤ تایبەتمەندیی زیادەی خۆی هەبێت. دەستپێکردنی باسەکە بەم چەمکە گشتییە دەروەستمان ناکات کە لەگەڵ هەموو جۆرەکانی مافەکانی مرۆڤ تەنیا بە تاکە بیردۆزێکی یەکگرتوو هەڵسوکەوت بکەین (بۆ زانیاریی زۆرتر لەسەر ئەم ئارگیومێنتە کە نابێ هەوڵ بدەین مافە گشتگیرە ئەخلاقییەکان و مافە یاساییە نێودەوڵەتییەکانی مرۆڤ پێکەوە تیۆریزە بکەین، بڕوانە Buchanan 2013).

مافەکانی مرۆڤ مافن. نەکا هۆشمان بە شتە ڕوون و دیارەکانەوە نەبێت، مافەکانی مرۆڤ مافن (بڕوانە Cruft 2012 و ئەم وتارە لەسەر مافەکان). مافەکان تیشک دەخەنە سەر ئازادی، پاراستن، پێگە و ڕەوش، پارێزراوی یان بەرژەوەندی بۆ مافهەڵگرەکان. زۆربەی مافەکانی مرۆڤ مافی داوایین کە کۆمەڵێک ئەرک یان بەرپرسیارێتی بەسەر ڕاسپاردەکراوان یان ئەرکهەڵگرانی ماف دەسەپێنن. ئەرکەکانی پەیوەست بە مافەکانی مرۆڤ زۆر جار پێویست بە کۆمەڵە هەنگاوێکی وەک ڕێزلێگرتن، پاراستن، ئاسانکاری و دابینکارین. گەرچی مافەکانی مرۆڤ زۆربەی کات لەو سۆنگەیەوە کە ئەرک بەسەر لایەنێکی دیاریکراودا دەسەپێنن ئیجبارین، بەڵام وا دیارە هەندێک لە مافە یاساییەکانی مرۆڤ تەنیا لە چوارچێوەی ڕاگەیاندنی ئامانجە هەرە لەپێشترەکان و پێدانی بەرپرسیارێتی بۆ بەدیهاتنی بەرە بە بەرەیان قەتیس ماون و لەوە تێنەپەڕیون. بە دڵنیاییەوە دەکرێت بگوترێت کە مافە ئامانجییەکان مافی ڕاستەقینە نین، بەڵام باشتر وایە دان بەوەدا بنرێت کە هەڵگری مانا و تێگەشتنێکی لاواز بەڵام هاوکات بەکەڵک لە مافن. (بۆ خوێندنەوەی زۆرتر لەسەر لایەنگری لەم ڕوانگەیە کە هەموو مافەکانی مرۆڤ، ماف بە مانا و تێگەیشتنە پتەوەکەی نین، بڕوانە Beitz 2009. هەروەها، بۆ زانیاری لەسەر بیرۆکەی «مافە مانیفێستییەکان» بڕوانە Feinberg 1973 و بۆ خوێندنەوەی باسێک لەسەر «ئامانجە مافئاسایەکان» بڕوانە Nickel 2013.)

مافەکانی مرۆڤ کۆمەڵە مافێکی زۆرن کە بە شێوازی لیستەیەک لە مافەکان دێنە ئاماژەپێکردن. ئەگەر کەسێک قبووڵی بکات کە مافی مرۆڤ هەیە بەڵام لەو باوەڕەدا بێت کە تاکە مافێکە، لە حاڵەتێکدا کە مەبەستی ئەوە بێت کە مافێکی بنەڕەتیی دەرهەست هەیە کە لیستەیەک لە مافە تایبەتەکان پێک دەهێنێت، دەکرێت ئەو وتەیەی لۆژیکی و دروست بێت (بۆ زانیاریی زۆرتر لەسەر ڕوانگەیەکی لەم چەشنە بڕوانە Dworkin 2011). بەڵام ئەگەر مەبەستی ئەوە بێت کە تەنیا تاکە مافێکی دیاریکراو هەیە (بۆ نموونە مافی گردبوونەوە و خۆپێشاندانی ئاشتییانە)، ڕوانگەکەی بەجددی پێداچوونەوە و ڕاستکردنەوەی پێویستە. هەندێک لە فەیلەسووفان داکۆکی لە لیستە زۆر کورتەکانی مافەکانی مرۆڤ دەکەن، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا فرەیی و فرەچەشنیی ئەم مافانەیان قبووڵە (بڕوانە Ignatieff 2004).

مافەکانی مرۆڤ گشتگیرن. هەموو مرۆڤە زیندووەکان –یاخود ڕەنگە دەبێ بڵێین هەموو کەسە زیندووەکان– خاوەن مافەکانی مرۆڤن. بۆ هەبوونی مافەکانی مرۆڤ مەرج نییە کەسێک چەشنێکی دیاریکراو لە مرۆڤ یاخود ئەندامی نەتەوەیە یان ئایینێکی تایبەت بێت. لە ناوەرۆکی بیرۆکەی گشتگیرێتیدا چەمکی «بوونی سەربەخۆ» بەدی دەکرێت. خەڵک خاوەن مافەکانی مرۆڤن، و ئەمەیش بە هیچ شێوەیەک گرێدراوی ئەوە نییە کە ئاخۆ لە ڕەوت، ئەخلاق یان یاسای وڵات یان کولتوورەکەیاندا مافەکانی مرۆڤ بەدی دەکرێت یان نا. هەڵبەت ئەم بیرۆکەی گشتگیرێتییە چەند مەرجێکی پێویستە. یەکەم، هەندێک ماف، وەک مافی دەنگدان، تەنیا بۆ هاووڵاتییان یان دانیشتووانی پێگەیشتوو و باڵغە و تەنیا بۆ دەنگدان لە وڵاتی خۆدا دەکار دەکرێت. دووەم، دەکرێت هەندێک ماف هەڵپەسێردرێت. بۆ نموونە، لە کاتی پشێوی یا ئاگرێکی بەربڵاو و بەتەوژم بۆی هەیە مافی مرۆڤ بۆ ئازادیی هاتوچۆ بۆ ماوەیەکی کاتی هەڵپەسێردرێت. و خاڵی سێیەم، سەرنجی بەشێک لە پەیماننامەکانی مافەکانی مرۆڤ بۆ مافەکانی هەموو خەڵک نییە، بەڵکوو تەرکیز دەخەنە سەر مافەکانی گرووپگەلێکی دیاریکراو وەک کەمینەکان، ئافرەتان، گەلانی ڕەسەن و منداڵان.

مافەکانی مرۆڤ هەرە لەپێشن و لە ئەولەویەتی یەکەمدان. مۆریس کرانتۆن لەسەر ئەو باوەڕە بوو کە مافەکان مرۆڤ بابەتگەلێکن کە «گرنگیی هەرە سەرەکییان» هەیە و پێشێلکردنیان «سووکایەتییەکی قورس بە دادپەروەرییە» (Cranston 1967: 51, 52). گەر مافەکانی مرۆڤ نۆرمگەلێکی بەو ڕادەیە گرنگ نەبووایەن، نەیاندەتوانی لەگەڵ پرس و بایەخە گرنگەکانی تری وەک سەقامگیری و ئاسایشی نەتەوەیی، چارەیخۆنووسینی تاکەکەسی و نەتەوەیی، و گەشە و پێشکەوتنی نەتەوەیی و جیهانی کێبەرکێ بکەن. بەڵام ئەوەی کە لە ئەولەویەتی یەکەمدان بەو واتایە نییە کە مافەکانی مرۆڤ ڕەهان. هەر وەک جەیمز گریفین دەڵێت، دەبێ بەو شێوەیە لە مافەکانی مرۆڤ بڕوانین کە «لە هەمبەر مامەڵە و سازان بۆ چاولێپۆشینیان خۆڕاگرن، بەڵام نەک بەو ڕادەیەش» (Griffin 2008: 77). جگە لەوە، وا دیارە کە لە نێوان مافەکانی مرۆڤیشدا جیاوازی لە ئەولەویەتدا هەیە. بۆ نموونە بەگشتی ڕوانینی ئێمە وایە کە مافی ژیان گرنگییەکی زۆرتری لە مافی سنووری کەسی هەیە؛ کاتێک ئەم دوو مافە بکەونە ناکۆکی و نەگونجان لەگەڵ یەکترەوە، ئەوە مافی ژیانە کە بەگشتی بایەخ و قورساییەکی زۆرتری دەبێت.

ئێستاکە با بێینە سەر باسی چوار تایبەتمەندی یان کارکردی تر کە دەکرێت بەو چوارەی قسەمان لەسەر کردن زیادیان بکەین.

گەلۆ دەبێ مافەکانی مرۆڤ بە مسۆگەر و ڕانەگوێزراو پێناسە بکەین؟ مسۆگەری و ڕانەگوێزراوی بەو مانایە نییە کە ئەم مافانە ڕەهان یان هەرگیز لەبەر تێبینی و بایەخی تر پێشێل ناکردرێن و پشتگوێ ناخرێن. بەڵکوو بەو مانایە دێت کە ناکرێت هەڵگرانی ئەم مافانە، بە شێوەی کاتی یان بە یەکجاری و تاهەتایی، بەهۆی هەڵسوکەوت و جووڵانەوەی خراپ، لێیان بێبەری ببن یاخود بە دڵخوازی و ویستی خۆیان واز لەو مافانە بێنن. وا دەرناکەوێت و ڕێی تێناچێت کە هەموو مافەکانی مرۆڤ بەم مانا و تێگەیشتنە مسۆگەر و ڕانەگوێزراو بن. ئەگەر کەسێک هەم پشتگیری لە مافەکانی مرۆڤ بکات و هەم لە سەپاندنی زیندانیکردن وەک سزای تاوانێکی جددی، دەبێ ئەوە بزانێت کە بە تاوانبارکردن و سەپاندنی سزای دادپەروەرانە لە ئەنجامی تاوانی جددیدا، دەکرێت مافی ئازادیی هاتوچۆ و جووڵەی خەڵک بە شێوەی کاتی یاخود تاهەتایی هەڵپەسێردرێت و لێیان بسەندرێتەوە. پێم وایە ئەوەندە بەس بێت بڵێین زۆر ئەستەمە مافەکانی مرۆڤ لە کەسێک بستێندرێنەوە. (بۆ ڕوانگەیەکی بەهێزتری مسۆگەری و ڕانەگوێزراوی، بڕوانە Donnelly 1989 [2020] و Meyers 1985.)

گەلۆ دەبێ مافەکانی مرۆڤ بە مافگەلی لانیکەمی پێناسە بکردرێن؟ بەشێک لە فەیلەسووفان ئەم ڕوانگەیەیان خستووەتە ڕوو کە مافەکانی مرۆڤ بەو پێیەی کە هەژماریان زۆر نییە (بە هەموویەوە چەند دە مافێکن، نەک سەدان یان هەزاران ماف) و هەروەها قورس و زەحمەت نین و بەجێهێنانیان چاوەڕوانییەکی زۆر نییە، مافگەلێکی لانیکەمین (بڕوانە Joshua Cohen 2004 و Ignatieff 2004). ڕوانگەکەیان ئەوە پێشان دەدات کە مافەکانی مرۆڤ زۆرتر لەوەی کە لە پەیوەندی لەگەڵ بەدیهێنانی چاکتریندا بن، بە مەبەستی خۆبواردن و دوورکەوتنەوە لە خراپترین و چەپەڵترین داڕێژراون –یاخود دەبێ بەم شێوەیە دابڕێژرێن. هێنری شوو باس لەوە دەکات کە مافەکانی مرۆڤ لەبری ئەوەی بە شوێن «هیوا و ئاواتە مەزنەکان و ئایدیاڵە بەرزەکانەوە» بن، بەو مەبەستە داڕێژراون کە «سنوورێکی لانیکەمی بۆ هەڵسوکەوت و کرداری قبووڵکراوی مرۆڤ» دیاری بکەن (Shue 1996: ix). کاتێک مافەکانی مرۆڤ کۆمەڵە ستانداردێکی مامناوەندی بن، زۆربەی بابەت و پرسە یاسایی و ڕامیارییەکان بۆ بڕیاردانی دیموکراتی لە ئاستی نەتەوەیی و خۆجێییدا بە کراوەیی دەهێڵنەوە. ئەمە دەرفەت و ئیمکانی ئەوە بە مافەکانی مرۆڤ دەدات کە هەرە لەپێشینە و لە ئەولەویەتی یەکەمدا بن، جیاوازیی گەورەی کولتووری و ڕێکخراوەیی نێوان وڵاتان بەیەکەوە بگونجێنن، و بۆشایی و فەزایەکی گەورە بۆ بڕیاردانی دیموکراتی لە ئاستی نەتەوەییدا بە کراوەیی بهێڵنەوە. سەرەڕای ئەمەش، بە بارێکی دیکەدا، لەو ڕووەوە کە هیچ ڕێگری و بەرهەڵستێک لە بەردەم ئەم بیرۆکەیەدا نییە کە لیستەیەکی ئێجگار بەربڵاو لە مافەکانی مرۆڤ ئامادە بکردرێت، مینیماڵیزم یان لانیکەمیبوون تایبەتمەندییەکی پێناسەکەری مافەکانی مرۆڤ نییە (بۆ ئاگاداری لە ڕەخنە لەو تێڕوانینە کە مافەکانی مرۆڤ بە کۆمەڵە ستانداردێکی لانیکەمی دەزانێت، بڕوانە Brems 2009; Etinson forthcoming; and Raz 2010). مینیماڵیزم باشترە وەک ڕێنوێنییەکی نۆرماتیڤ سەیر بکردرێت کە پێمان دەڵێت کە مافە نێودەوڵەتییەکانی مرۆڤ دەبێ چ بن. فۆرمە مامناوەندییەکانی مینیماڵیزم سەرنجڕاکێشییەکی بەرچاویان لە قاڵبی ڕاسپاردە و پێشنیاردا هەیە، بەڵام نەک وەک بەشێک لە پێناسەی مافەکانی مرۆڤ.

گەلۆ دەبێ مافەکانی مرۆڤ بەو شێوەیە پێناسە بکردرێن کە هەمیشە مافگەلێکی ئەخلاقی یان «ڕەنگدانەوەی» مافگەلی ئەخلاقین؟ ئەو فەیلەسووفانەی لە سۆنگەی فەلسەفەی ئەخلاقەوە دێنە سەر باسی بیردۆزی مافەکانی مرۆڤ، هەندێک جار وای دادەنێن کە مافەکانی مرۆڤ دەبێ لە بنەڕەتدا مافی ئەخلاقی بن، نەک مافی یاسایی. لەگەڵ ئەمەشدا، هیچ دژوازییەک لەوەدا نییە کە خەڵک بڵێن تەنیا کاتێک بڕوایان بە مافەکانی مرۆڤ هەیە کە ئەو مافانە لە ئاستی نەتەوەیی یاخود نێودەوڵەتیدا وەک مافگەلێکی یاسایی بەفەرمی بناسرێن. هەر وەک لوویس هێنکین تێبینیی کردووە: «هێزە سیاسییەکان خەوش و ناڕێکییە فەلسەفییە سەرەکییەکانیان خستووەتە ڕوو و بە گۆڕینی مافە سروشتییەکانی مرۆڤ بۆ مافە یاساییە ئەرێنی و ئیجابییەکان، کەلێن و بۆشایی نێوان مافە سروشتییەکان و مافە ئیجابییەکانیان پڕ کردووەتەوە.» (Henkin 1978: 19) هەروەها ئەو بۆچوونە لە ئارادایە کە دەکرێت مافە یاساییەکانی مرۆڤ بەبێ گەڕانەوەی ڕاستەوخۆ بۆ هەر مافێکی ئەخلاقیی مرۆڤ پاساو بدرێت (بڕوانە Buchanan 2013).

گەلۆ دەبێ مافەکانی مرۆڤ بە گوێرەی خزمەتکردن بە چەشنێک لە کارکردی سیاسی پێناسە بکردرێن؟ دەکرێت تیۆریستێک لەجیاتی ئەوەی لەو سۆنگەیەوە چاو لە مافەکانی مرۆڤ بکات کە لەسەر چەشنێک واقیعی ئەخلاقیی سەربەخۆ بنیات نراون، تێڕوانینی ئەوە بێت کە ئەو مافانە نۆرمەکانی مومارەسەیەکی سیاسیی ئێجگار بەسوودن کە مرۆڤەکان سازیان کردوون. هەبوونی وەها ڕوانگەیەک ئەمەی لێ دەکەوێتەوە کە بە جۆرێک لە بیرۆکەی مافەکانی مرۆڤ بڕوانێت کە پێی وا بێت ئەو مافانە دەوری چەندین ڕۆڵی سیاسیی فرەچەشن و جیاواز لە ئاستی نەتەوەیی و نێودەوڵەتیدا دەبینن و هەر بەم پێیەش خزمەت بە پاراستنی بەرژەوەندییە دەستبەجێیەکانی مرۆیی و نەتەوەیی دەکەن. ئەم ڕۆڵە سیاسییانە دەکرێت بریتی بن لە خستنەڕووی کۆمەڵە پێوەرێک بۆ لێکدانەوە و هەڵسەنگاندنی نێودەوڵەتی لەو بابەتە کە حکوومەتەکان چلۆن مامەڵە لەگەڵ خەڵکەکەیان بکەن و هەروەها دیاریکردنی ئەو کاتەی کە سەپاندنی ئابڵۆقەی ئابووری یاخود دەستتێوەردانی سەربازی ڕێگەپێدراوە. ئەم ڕوانگەیە دەشێ بۆ مافە نێودەوڵەتییە دیارەکانی مرۆڤ کە لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا لە یاسا و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا سەریان هەڵداوە قبووڵکراو و گونجاو بێت. بەڵام مافەکانی مرۆڤ تەنیا بۆ بواری پەیوەندیدار بە چاودێری و دەستتێوەردانی نێودەوڵەتی نین، و دەکرێت لە بەستێنی تری بەدەر لەمانەش، بۆ نموونە جیهانێک کە تاکە دەوڵەتێکی هەیە، هەبن و کارکردیان هەبێت. بۆ نموونە بهێننە بەر چاوتان کە بەرکەوتنی هەسارۆکەیەکی گەورە وا بکات کە نیوزیلاند تاکە دەوڵەتێک بێت کە لەسەر زەوی ماوەتەوە. هەرچەندە لەم دۆخەدا هیچ شتێک بە ناوی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و یاسا و سیاسەتی نێودەوڵەتی بوونی نابێت، بەڵام بە دڵنیاییەوە دەکرێت بیرۆکەی مافەکانی مرۆڤ بە بەردەوامبوونی زۆر ڕەهەندی مومارەسەی مافەکانی مرۆڤ لە نیوزیلاند هەر بەردەوام بێت و لەناو نەچێت (بۆ ئاگاداری لە ئارگیومێنتێکی لەم چەشنە، بڕوانە Tasioulas 2012a). و ئەگەر لە هەمان سیناریۆدا دەربکەوێت کە چەند کەسێک لە ئایسلەند گیانیان دەرباز بووە و زیندوو ماونەتەوە و بەبێ هیچ حکوومەت و دەوڵەتێک دەژین، نیوزیلاندییەکان دەزانن کە مافەکانی مرۆڤ حوکم دەکات کە چلۆن دەبێ لەگەڵ ئەم کەسانە بجووڵێنەوە، تەنانەت لەگەڵ ئەوەدا کە ئەو کەسانە بێدەوڵەتیش بن. بیرۆکەی مافەکانی مرۆڤ چەندە قووڵیش ڕەگوڕیشەی لە یاسا و ڕێوشوێنی نێودەوڵەتیدا داکوتابێت، نابێت بە بڕیار و حوکمێکی پێناسەیی و دیاریکەرانە یەکلایی بکرێتەوە و دابڕێژرێت. لەگەڵ ئەمەشدا، ئاساییە دان بەوەدا بنێین کە ئەوە مافە نێودەوڵەتییەکانی مرۆڤن کە ئەمڕۆکە ئەو چەشنە کارکرد و ڕۆڵە سیاسییانەی کە ڕاوڵز و بەیتز ڕاڤەیان کردوون بەدی دەهێنن و ڕێگە بۆ جێبەجێبوونیان خۆش دەکەن.

٢. بوون و بنچینەکانی مافەکانی مرۆڤ

1-2. چلۆن دەکرێت مافەکانی مرۆڤ هەبن؟

دیارترین شێوازی بوون و دەرکەوتنی مافەکانی مرۆڤ بوونیان وەک نۆرمەکانی یاسای نەتەوەیی و نێودەوڵەتییە. لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا، بوونی نۆرمەکانی مافی مرۆڤ بە بۆنەی ئەو پەیماننامانەوەیە کە ئەو نۆرمانەیان کردوون بە یاسای نێودەوڵەتی. بۆ نموونە، مافی مرۆڤی قەدەغەکردنی کۆیلەتی و کاری زۆرەملی کە لە ماددەی 4ی کۆنڤانسیۆنی ئەورووپیی مافەکانی مرۆڤ و ماددەی 8ی پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە مەدەنی و سیاسییەکاندا هاتووە، هەر بەو بۆنەوە بوونی هەیە کە ئەم پەیماننامانە چەسپاندوویانە و دایانڕشتووە. لە ئاستی نەتەوەییدا، نۆرمەکانی مافی مرۆڤ بەو هۆیەوە بوونیان هەیە کە لە ڕێگەی دەرکردن و تێپەڕاندنی یاسا، بڕیاری دادوەری یا داب و نەریتەوە بوون بە بەشێک لە یاسای ئەو وڵاتە. بۆ نموونە مافی بەرەنگاربوونەوە و نەهێشتنی کۆیلەتی لە ئەمریکا کاتێک سەری هەڵدا کە لە هەمواری سێزدەیەمی دەستووری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا، کۆیلەتی و کاری زۆرەملی یاساخ کرا. کاتێک مافەکان لە یاسای نێودەوڵەتیدا دەچەسپێن، گونجاوە کە وەک مافەکانی مرۆڤ ناویان بێنین و باسیان بکەین؛ بەڵام کاتێک ئەو مافانە لە یاسای نەتەوەییدا دەردەچن، زۆرتر بە مافە مەدەنی یان دەستوورییەکان ئاماژەیان پێ دەکەین.

 هەرچەندە تێپەڕاندنی مافەکانی مرۆڤ لە یاسای نەتەوەیی و نێودەوڵەتیدا یەک لە ڕێگەکانی سەرهەڵدان و هاتنە ئارای ئەو مافانەیە، بەڵام زۆرێک تێبینیی ئەوەیان کردووە کە ئەمە تاکە ڕێگا نییە. ئەگەر مافەکانی مرۆڤ تەنیا بەهۆی تێپەڕاندنی یاساوە بوونیان هەبێت، هەبوون و دەرکەوتنیان دەبەسترێتەوە بە پێشهات و گۆڕانکارییە سیاسییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان. زۆربەی خەڵک بە شوێن ڕێگەیەکدان کە پشتگیری لەم بیرۆکەیە بکەن کە مافەکانی مرۆڤ ڕەگوڕیشەیان قووڵترە، و بە ڕادەیەکی کەمتر لە تێپەڕاندن و چەسپاندنی یاسایی، پاشکۆ و گرێدراوی بڕیارەکانی مرۆڤن. وەشانێکی ئەم ڕوانگەیە ئەوەیە کە مرۆڤەکان بەو مافانەوە لەدایک دەبن، و مافەکانی مرۆڤ لە مرۆڤدا بە شێوەیەک لە شێوەکان خۆماکی و زاتین (بڕوانە Morsink 2009). یەک لەو ڕێگایانەی کە دەکرێت دۆخێکی نۆرماتیڤ بە شێوەی زاتی لە مرۆڤەکاندا هەبێت ئەوەیە کە خوداپێداوانە بێت. ڕاگەیەندراوی سەربەخۆیی ئەمریکا دەڵێت کە خەڵک مافە سروشتییەکانی ژیان، ئازادی و گەیشتن بە بەختەوەرییان «لە لایەن ئافرێنەرەکەیانەوە پێیان بەخشراوە». بەپێی ئەم بۆچوونە، خودا، یاسادانەری باڵا، هەندێک مافی سەرەتایی مرۆڤی داناوە.

ئەو مافانە کاتێک دەکرێت بۆ بڕیار و حوکمی خودایی بگەڕێندرێنەوە کە زۆر گشتی و دەرهەست بن (بۆ نموونە مافی ژیان و ئازادی) بە جۆرێک کە بتوانین بە درێژایی هەزاران ساڵ مێژووی مرۆڤایەتی پیادەیان بکەین و بیانسەپێنین، نەک تەنیا بۆ سەدەکانی ئەم دواییە بگونجێن. بەڵام مافە هاوچەرخەکانی مرۆڤ زۆر تایبەت و ڕوونن و بوونی دامەزراوە هاوچەرخەکان وەک پێشگریمانەی زۆربەی ئەو مافانەیە (مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە، مافی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و مافی خوێندن چەند نموونەیەکن). تەنانەت ئەگەر مرۆڤەکان بەو مافە سروشتییە خوداپێداوانەش لەدایک بووبن، پێویستە ڕوونی بکەینەوە کە چلۆن لەو مافە گشتی و دەرهەستانە بەم مافە دیاریکراو و تایبەتانە گەیشتووین کە لە جاڕنامە و پەیماننامە هاوچەرخەکاندا دەبینرێن.

گرێدانەوە و گەڕاندنەوەی مافەکانی مرۆڤ بۆ حوکمی خودا لەوانەیە لە ئاستی میتافیزیکیدا پێگەیەکی ئەمن و پارێزراویان پێ بدات، بەڵام لە جیهانێکی بەو ڕادەیە فرەچەشندا، ئەم تێڕوانینە لەسەر ئەرزی واقیع ئەو پارێزراوی و ئەرخەیانبوونەیان پێ نابەخشێت. ئەمڕۆکە بە چەندین ملیار کەس بڕوایان بە خودای ئایینی کریستیانێتی، ئیسلام و جوولەکایەتی نییە. کاتێک خەڵک باوەڕی بە خودا نییە، یا ئەو جۆرە خودایەی کە دانەر و دیاریکەری مافەکانە، گەر بمانهەوێت بنەمای مافەکانی مرۆڤ لەسەر بیروباوەڕێکی تیۆلۆجی و خوداناسانە بونیات بنێین، دەبێ سەرەتا ئەم خەڵکە هان بدەین و بە قەناعەتیان بگەیەنین کە ڕوانگەیەکی خوداناسانەی پاڵپشتیکەر و پشتڕاستکەرەوەی مافەکان قبووڵ بکەن. پێدەچێت ئەمە تەنانەت لەوەش قورستر و ئەستەمتر بێت کە هانیان بدەین باوەڕ و قەناعەت بە مافەکانی مرۆڤ بهێنن. بۆ ئامانجێکی کردەیی و پراکتیکاڵ، دەرکردن و تێپەڕاندنی یاسا لەسەر ئاستی نەتەوەیی و نێودەوڵەتیدا پێگە و دۆخێکی ئێجگار پارێزراوتر و دڵنیاییدەرتر بەرهەم دەهێنێت.

مافەکانی مرۆڤ هەروەها دەکرێت لەو ڕووەوە کە بەشێک لە ئەخلاقی ڕاستەقینەی مرۆڤن، سەربەخۆ لە تێپەڕاندنی یاساییش بوونیان هەبێت. پێدەچێت هەموو گرووپە مرۆییەکان خاوەنی ئەخلاق بن. مەبەست لە ئەخلاق ئەو نۆرمە پێویستانەی ئاکار و هەڵسوکەوتە کە کۆمەڵە هۆکار و بەهایەکیان لە پشتە. ئەم ئەخلاقانە هەڵگری کۆمەڵە نۆرمێکی تایبەت (بۆ نموونە، قەدەغەکردنی کوشتنی بەئەنقەستی کەسانی بێتاوان) و کۆمەڵە بەهایەکی تایبەتن (بۆ نموونە، بەهادان بە ژیانی مرۆڤ). ڕێگەیەکی تر بۆ هەبوونی مافەکانی مرۆڤ بەدەر لە ڕێگەی یاسادانان و یاسادەرکردنی خودایی و مرۆیی ئەوەیە کە وەک کۆمەڵە نۆرمێکی قبووڵکراو لە نزیکەی هەموو ئەخلاقە ڕاستەقینەکانی مرۆڤدا دەر بکەون. بۆ نموونە ئەگەر نزیکەی هەموو گرووپە مرۆییەکان خاوەنی ئەخلاقێک بن کە هەڵگری کۆمەڵە نۆرمێک بێت کە کوشتن قەدەغە بکات، بەم شێوەیە ئەو نۆرمانە دەتوانن مافی مرۆڤ بۆ ژیان پێک بهێنن.

ئەم ڕوانگەیە سەرنجڕاکێشە بەڵام کێشە و گرفتی جددیی هەیە. ئەگەرچی قبووڵکردنی مافەکانی مرۆڤ لە سەرانسەری جیهاندا لەم دەیان ساڵەی دواییدا زیادی کردووە (بڕوانە بەشی 4ی ئەم وتارە بە ناونیشانی مافە جیهانییەکانی مرۆڤ لە جیهانێکی تەژی لە بیروباوەڕ و ڕەوتی فرەچەشندا)، بەڵام یەکدەنگی و هاوبیرییەکی ئەخلاقیی جیهانی سەبارەت بە مافەکانی مرۆڤ لە ئارادا نییە. جاڕنامە و پەیماننامەکانی مافی مرۆڤ بە شوێن گۆڕینی ئەو نۆرمانەن کە لە ئێستادا لە ئارادان، نەک تەنیا کۆدەنگییەکی ئەخلاقیی هەنووکە وەسف بکەن.

هێشتا ڕێگەیەکی دیکە بۆ ڕوونکردنەوەی هۆکاری دەرکەوتن و هەبوونی مافەکانی مرۆڤ ئەوەیە کە بڵێین ئەم مافانە لە بنەڕەتدا لە تێڕوانینە ئەخلاقییە ڕاستەقینەکان یان پاساودراوەکاندا بوونیان هەیە. بەپێی ئەم بۆچوونە، ئەمەی کە بڵێین مافێکی مرۆڤ لە دژی ئەشکەنجەدان هەیە بەگشتی بەو واتایەیە کە جەخت لەوە بکەینەوە کە گەلێک هۆکاری بەهێز هەن بۆ ئەوەی قەناعەت بێنین کە تێوەگلان لە ئەشکەنجە و ئەنجامدانی، هەمیشە لەڕووی ئەخلاقییەوە هەڵەیە و پێویستە کۆمەڵێک ڕێوشوێن بگیرێتە بەر کە پێش بە ئەنجامدان و بەکارهێنانی ئەشکەنجە بگرێت و پارێزراوی لە دژی دابین بکات. ئەم تێڕوانینە جاڕنامەی جیهانی وەک هەوڵێک بۆ فۆرموڵەکردن و داڕشتنی ئەخلاقی سیاسیی پاساودراو دەبینێت: بەو واتایە کە تەنیا هەوڵێک بۆ دەستنیشانکردنی کۆدەنگییەکی ئەخلاقی نییە کە پێشوەختە بوونی هەیە، بەڵکوو هەوڵێکە بۆ پێکهێنانی کۆدەنگییەک کە بتوانرێت بە کۆمەڵێکی زۆر هۆکاری ئەخلاقی و پراکتیکیی پاساوهەڵگر و قایلکەر پشتڕاست بکرێتەوە و داکۆکیی لێ بکردرێت. لەم ڕێبازەدا پێویستە لەسەر ئەو باوەڕە بین کە ئەم هۆکارانە ئۆبجێکتیڤن. بە گوێرەی ئەم تێڕوانینە، هەروەک چۆن کۆمەڵە ڕێگەیەکی باوەڕپێکراو و پشتپێبەستراو بۆ تێگەیشتن لەو بابەتە هەیە کە چلۆن جیهانی فیزیکی کار دەکات، یاخود چ شتێک بیناکان بەهێز، پتەو و خۆڕاگر دەکات، بە هەمان شێوە کۆمەڵە ڕێگەیەکی جێی باوەڕ هەیە بۆ ئەوەی تێبگەین کە تاکەکان بەهەق و پاساوهەڵگرانە چیان لە یەکتر و لە حکوومەت دەوێت و چاوەڕوانیی چی دەکەن. تەنانەت ئەگەر لە ئێستادا کۆدەنگییەک سەبارەت بە مافەکانی مرۆڤ لە ئارادا نەبێت، گەر بێتو مرۆڤەکان خۆیان دەروەست بە لێپرسینەوەی ئەخلاقی و سیاسیی جددی و بە بیرێکی ڕوون و کراوە بکەن، دەرفەتی ڕێککەوتنێکی ئەقڵانی دەستەبەر دەبێت. ئەگەر هۆکارە ئەخلاقییەکان سەربەخۆ لە داڕشتن و پێکهێنانی مرۆیی بوونیان هەبێت، –کاتێک لەگەڵ پێشگریمانە و پێشمەرجەکانی پەیوەست بە دامەزراوە، کێشە و گرفت و سەرچاوەکانی ئێستا ئاوێتە بکرێن– دەتوانن کۆمەڵە نۆرمێکی ئەخلاقیی جیاواز لەوانەی لە ئێستادا قبووڵ کراون یاخود وەک یاسا دەرکراون پێک بهێنن. وا دیارە جاڕنامەی جیهانی ڕێک لەسەر ئەم گریمانەیە دەچێتە پێشەوە (بڕوانە Morsink 2009).

کێشەیەکی ئەم ڕوانگەیە ئەوەیە کە پێدەچێت بوونێک کە لەسەر بنەمای هۆکاری باش و پاساوهەڵگر دامەزراوە فۆرمێکی تا ڕادەیەک لاواز و لەرزۆک لە بوونی مافەکانی مرۆڤە. بەڵام ڕەنگە بتوانین ئەم لاوازی و لەرزۆکییە وەک کێشەیەکی پراکتیکی سەیر بکەین نەک وەک گرفتێکی تیۆری –واتە وەک شتێک سەیری بکەین کە دەکرێت بە داڕشتن و تێپەڕاندنی نۆرمە یاساییەکان چارەسەر بکرێت. باشترین فۆرمی بوونی مافەکانی مرۆڤ ئاوێتەیەکە لە بوونی یاسایی بەهێز لەگەڵ ئەو چەشنە لە بوونی ئەخلاقی کە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە هۆکارگەلێکی ئەخلاقی و پراکتیکیی بەهێز پشتیوانی و داکۆکیی لێ دەکەن.

2-2. پاساوەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ

پاساوەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ دەبێ کۆمەڵێک خاڵی دەستپێکی پاساوهەڵگر بۆ داکۆکی لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی مافەکانی مرۆڤ دەستنیشان بکەن و ڕاڤە و شیکردنەوەک لە ڕاگواستن لەم خاڵە دەستپێکانە بۆ گەیشتن بە لیستەیەک لە مافە تایبەتەکان بخەنە ڕوو (بڕوانە Nickel 2007). جگە لەمەش، پاساودان بە مافە نێودەوڵەتییەکانی مرۆڤ وا دیارە پێویستی بە کۆمەڵە هەنگاوێکی زیاتریش هەیە (بڕوانە Buchanan 2013). ئەم مەرجانە کاری پێکهێنانی پاساوێکی گونجاو دەکەن بە ئەرکێکی قورس.

هەوڵەکانی ئەم دواییە بۆ پاساودانی مافەکانی مرۆڤ دەرکەی بە ڕووی گەلێک بنچینەی جیاوازی سەرسووڕهێنەر کردووەتەوە. ئەم بنچینانە بریتین لە هۆکارگەلی بەمشوورانە؛ ئارگیومێنتگەلی پەیوەندیدەر (Shue 1996)؛ بکەرێتی و خودموختاری (Gewirth 1996; Griffin 2008)؛ پێداویستییە سەرەکییەکان (D. Miller 2012)؛ لێهاتووییەکان و ئازادیی ئەرێنی (Gould 2004; Nussbaum 2000; and Sen 2004)؛ گەورەیی و کەرامەت (Gilabert 2018b; Kateb 2011, Tasioulas 2015)؛ و دادپەروەری، یەکسانیی دۆخ و ڕێزگرتنی هاوسەنگ (Dworkin 2011; Buchanan 2013).

سەریەککەوتنێکی زۆر لە نێوان ئەم ڕێبازانەدا هەیە، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا گەلێک جیاوازیی گرنگ لە نێوانیاندا هەیە کە پێدەچێت ببێتە هۆی ئەوەی کە ئەنجامی جیاوازیان لێ بکەوێتەوە. بۆ نموونە، ڕێبازێک کە لە چوارچێوەی بنچینەی بکەرێتی و خوموختاریدا ڕێک خراوە بەهێزتر و ڕاستەوخۆتر لە ڕێبازێک کە لەسەر بنچینەی پێداویستییە سەرەکییەکانی مرۆڤدا ڕێک خراوە، پاڵپشتی و داکۆکی لە ئازادییە بنەڕەتییەکان دەکات. دەکرێت پاساوەکان لەسەر بنەمای تەنیا یەکێک لەم چەشنە هۆکارانە داڕێژرابن یاخود دەکرێت فرەییخوازانە بن و پشت بە چەندێکیان ببەستن. بینینی ئەو ڕادە فرەچەشنییە زۆرە لە نێوان ڕێبازە فەلسەفییەکانی پاساودان ڕەنگە بێهیوا و دڵساردمان بکاتەوە (گەرچی جیاوازیی بیر و ڕا و ناکۆکی لە ڕێبازەکاندا لە فەلسەفە شتێکی ئاسایی و باوە)، بەڵام لایەنە ئەرێنییەکەی ئەوەیە کە ئەوە پێشان دەدات کە لانیکەم چەند ڕێگەی پاساوهەڵگر و قایلکەر بۆ پاساودانی مافەکانی مرۆڤ بوونی هەیە.

پاساوە فەلسەفییەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ لە ڕادەی متمانەپێکراوییەک کە بە لیستە هاوچەرخەکانی مافەکانی مرۆڤی دەبەخشن لەگەڵ یەکتر جیاوازن، هەر وەک لە جاڕنامەی جیهانیی مافەکانی مرۆڤدا (1948) دەبیندرێت. بەشێک لەم پاساوانە ئەمەکداری بۆ مومارەسەی مافەکانی هاوچەرخی مرۆڤ بە پێویست دەزانن، لە کاتێکدا بەشێکی تریان چوارچێوەگەلی نۆرماتیڤی تایبەت دەخەنە پێشەوە و لە پێشینە دادەنێن، تەنانەت لەگەڵ ئەوەشدا کە ئەو چوارچێوانە تەنیا دەتوانن هەندێک لە مافەکانی ناو لیستە هاوچەرخەکان پاساو بدەن.

هەوڵ بۆ باس و تاوتوێی هەموو ئەو ڕێبازانە ئەرکی کتێبێکی گەورەیە، نەک وتارێکی ناو ئینسایکلۆپیدیا. لەم وتارەدا تەنیا دوو لەم ڕێبازانە دەخەینە بەر باس: بکەرێتی/خودموختاری و کەرامەت.

1-2-2. بکەرێتی و خودموختاری

بونیاتنانی مافەکانی مرۆڤ لەسەر بنەمای بکەرێتی و خودموختاریی مرۆڤ لە چەند دەیەی ڕابردوودا لایەنگرانی بەهێزی هەبووە (Griffin 2008; Gould 2004). پێشەنگێکی گرنگی ئەم بوارە ئالان گێورتە. گێورت لە کتێبی «مافەکانی مرۆڤ: کۆمەڵە وتارێک لەسەر پاساو و بەکاربەری»دا (1982) ئاماژەی بەوە دا کە مافەکانی مرۆڤ مەرجە پێویستەکانی ژیانێکن کە مرۆڤ تێیدا وەک بکەرێک بتوانێت بژیێت و چالاک بێت. واتە بە زمانێکی ئەبستراکتی، مەرجەکانی وەها ژیانێک ئازادی و خۆشگوزەرانیی سەرەتاییە. بکەرێکی ئاقڵی بەمشوور کە دەبێ ئازادی و خۆشگوزەرانیی هەبێت، «داوایەکی بەمشوورانەی مافی» (1982: 31) بەهرەمەندبوون لەمانە دەردەبڕێت. بەڵام، کاتێک ئەو داوای ئەوە دەکات کە ئەوانی تر ڕێز لە ئازادی و خۆشگوزەرانییەکەی بگرن، پێکەوە حەوانەوە و گونجان دەخوازێت کە ئەویش بە هەمان شێوە دان بە ئازادی و خۆشگوزەرانیی هەموو مرۆڤەکانی تر بنێت و ڕێزی لێ بگرێت. «دەبێ بە شێوەیەکی لۆژیکی ئەمە قبووڵ بکات» (1982: 20) کە خەڵکی تریش وەک بکەر مافی یەکسانیان بۆ ئازادی و خۆشگوزەرانی هەیە. ئەم دوو مافە ئەبستراکتە بە تەنیا و بەیەکەوە کار دەکەن تا لیستەیەک لە مافە دیاریکراوترەکانی مرۆڤ لەو چەشنانەی زۆرتر بۆمان ناسراون پێک بهێنن (Gewirth 1978, 1982, 1996). ئارگیومێنتی گێورت ئەدەبیاتێکی ڕەخنەیی گەورەی لێ کەوتەوە (بڕوانە Beyleveld 1991 و Boylan 1999).

هەوڵێکی نوێتر بۆ بونیاتنانی مافەکانی مرۆڤ لەسەر بنەمای بکەرێتی و خودموختاری لە کتێبی جەیمز گریفین بە ناونیشانی «لەمەڕ مافەکانی مرۆڤ»دا (2008) دەبیندرێت. گریفین لەگەڵ ئەو ئامانجەی گێورت هاوبەش و هاوڕا نییە کە ئارگیومێنتێکی لەڕووی لۆژیکییەوە مسۆگەر و لێدەربازنەبوو بۆ مافەکانی مرۆڤ بخاتە ڕوو، بەڵام ڕوانگە گشتییەکەی گەلێک تایبەتمەندیی پێکهاتەیی سەرەکیی هاوبەشی لەگەڵ ڕوانگەی گێورت هەیە. ئەم تایبەتمەندییە هاوبەشانە بریتین لە دامەزراندنی پاساوەکە لەسەر بنەمای بەهای بێهاوتای بکەرێتی و خودموختاری، بەگریمانەگرتنی هەندێک لە مافە ئەبستراکتەکان و گونجاندنی مافی خوشگوزەرانی لەناو ڕێبازێک کە لەسەر بنەمای بکەرێتییە.

گریفین لە مشتومڕی ئێستای نێوان چەمکی «ئەخلاقی» (یان «باوەڕی پەسندکراو») و سیاسیی مافەکانی مرۆڤدا، بەتوندی لایەنگری ئەوانەیە کە مافەکانی مرۆڤ وەک مافگەلێکی لە بنچینەوە ئەخلاقی دەبینن (بۆ تاوتوێی ئەم باسە بڕوانە Liao & Etinson 2012). بەپێی ڕوانگەی گریفین، ڕۆڵی دیاریکەری ئەو مافانە پارێزگاری لە توانایی و ئیمکانی مرۆڤ بۆ پێکهێنان و شۆپاندنی وێناکانی ژیانێکی پڕبایەخ و شایستەیە –توانایی و ئیمکانێک کە گریفین هەر جارەی بە زاراوەیەکی جیاوازی وەک «خودموختاری»، «بکەرێتیی نۆرماتیڤ» و «کەسێتی» ئاماژەی پێ دەکات. ئەم تواناییە بۆ پێکهێنان، پێداچوونەوە و شۆپاندنی وێناکانی ژیانێکی شایستە بە بەهایەکی بەرز، سەرچاوەیەکی بێهاوتای کەرامەتی مرۆڤ و بەم پێیە بنەما و بنچینەی مافەکانی مرۆڤ دادەنرێت. گریفین لەسەر ئەو باوەڕەیە کە خەڵک «بە ڕادەیەکی ئێجگار زۆر، تەنانەت زۆر زیاتر لە بەختەوەرییشمان» (2008: 32 [§2.3]) بەها بەم توانایی و ئیمکانە دەدەن.

بەپێی ڕوانگەی گریفین، «فاکتەر و ڕەوشە پراکتیکییەکان»یش بە هەمان شێوە لە بیچمدان و پێکهێنانی مافەکانی مرۆڤدا دەور دەبینن. گریفین ئەو فاکتەر و ڕەوشە پراکتیکییانە بە «بنچینەیەکی دووەم»ی (2008: 37–39 [§2.5]) مافەکانی مرۆڤ ناو دەبات. ئەو فاکتەر و ڕەوشانە بە پێشگرتن لە «لاری و لادانی زۆر ئاڵۆز و دژوار» (2008: 37 [§2.5])، بڕێک پەرەپێدان و بەرفرەکردنەوەی مافەکان بۆ دابینکردنی پەراوێزێکی ئەمن بۆیان، و ڕەچاوکردن و کەڵکوەرگرتن لە تایبەتمەندی و ڕاستییەکانی سروشتی مرۆڤ و سروشتی کۆمەڵگا، لە دیاکریکردنی ڕوونی سنووری مافەکاندا ڕێپێشاندەرن. بەو پێیە، ئەو ئەرکە گشتییە پاساودەرانەی گریفین دەیداتە پاڵ مافەکانی مرۆڤ، پاڵپشتی و پارێزگاری لە بکەرێتیی نۆرماتیڤ و هاوکات لەبەرچاوگرتنی فاکتەر و ڕەوشە پراکتیکییەکانە.

گریفین پێی وایە کە دەتوانێت گشتگیرێتیی مافەکانی مرۆڤ بە داننان بەوەی کە بکەرێتیی نۆرماتیڤ چەمکێکی سەرحەدییە شی بکاتەوە –واتە کاتێک کەسێک لە سەرووی ئەو سەرحەد و ئاستە بێت مافگەلێکی تەواو یەکسان لەگەڵ مرۆڤەکانی تری هەیە. ئەوەی کە بکەرێتیی کەسێک تا چ ڕادە و پلەیەک سەرتر لەو ئاستە بێت هیچ گرنگ نییە. شتێک بە ناوی «پلەکانی مرۆڤ بوون» (2008: 67 [§3.5]) لە نێوان کەسانی باڵغی شیاودا نییە و هەموو لەو بابەتەدا لە یەک ڕیزدان. سەرەڕای ئەمە، ئەم شێوازی مامەڵەکردنە لەگەڵ بکەرێتی، ڕێباز و ئاراستەیەکی نۆرماتیڤە و تەنیا ڕاستییەک سەبارەت بە چەمکەکان نییە. لە بەرانبەردا، ئاراستەیەکی دیکەش دەکرێت لە گۆڕدا بێت کە ئەویش ڕێژەییکردنی پشکی مافەکانی مرۆڤەکان بە گوێرەی ئاستی بکەرێتیی نۆرماتیڤیانە. ئەمە ئەو ڕێبازەیە کە لە ئاست منداڵان دەیگرینە بەر؛ بەم شێوەیە کە هەرچی ڕادەی بکەرێتی و بەرپرسیارێتییان بەرزتر دەبێتەوە، پەرە بە مافەکانیشیان دەدرێت. بۆ وەلانانی مافە ڕێژەییەکان و بۆ شیکردنەوەی ڕەهەندە یەکسانیخوازانەکانی مافەکانی مرۆڤ، لەوانە تایبەتمەندیی ئەو مافانە وەک مافگەلێکی گشتگیر و یەکسان کە بەبێ هیچ جیاوازی و هەڵاواردنێک هەمووان لێیان بەهرەمەندن، وا دیارە هەندێک بنچینەی تری پەیوەندیدار بە دادپەروەری و یەکسانی پێویستن.

ئەم خاڵە کۆتاییە ئەو پرسیارە دەورووژێنێت کە ئاخۆ ئەو ڕێبازانەی لەسەر بنەمای بکەرێتین بەگشتی دەتوانن وەک پێویست گوزارشت لە تایبەتمەندیی گشتگیرێتی، یەکسانی و دژەهەڵاواردنی مافەکانی مرۆڤ بدەن و ڕەچاویان بکەن؟ پێدەچێت ئەو بیرۆکەیە کە مافەکانی مرۆڤ دەبێ بەبێ هیچ هەڵاواردنێک ڕێزیان لێ بگیردرێت و بپارێزرێن، لە بنەڕەتی خۆیدا پرسێکی گرێدراو بە دادپەروەرییەوە بێت تاکوو بکەرێتی، ئازادی یا خۆشبژێوی. هەڵاواردن زۆربەی کات خەسار بە قوربانییەکانی دەگەیەنێت و کۆسپ و تەگەرە دەخاتە بەردەمیان، بەڵام تەنانەت گەر بەم شێوەیەش نەبێت هێشتا بەقووڵی نادادپەروەرانەیە. بۆ نموونە، پێدەچێت ئەو مافانەی مرۆڤ کە بەڕوونی ئاماژە بە هەقدەستی دادپەروەرانە و وەرگرتنی بڕەپارەیەکی یەکسان بۆ کارێکی یەکسان دەکەن (ماددەکانی 3 و 7.1ی پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان) زۆر زیاتر پەیوەست بە دادپەروەرییەوە بن تاوەکوو بکەرێتی، ئازادی و خۆشبژێوییەوە –بەتایبەت کە ئەو مافانەی مرۆڤ کە لەمەڕ هەقدەستێکن کە ئاستێکی گونجاوی ژیانێکی شایستە مسۆگەر و دابین دەکەن، زۆر جار بە جیا ئاماژەیان پێ دەکرێت (مادەی 7.2ی پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان).

2-2-2. کەرامەت

زۆربەی جاڕنامە و پەیماننامەکانی مافەکانی مرۆڤ کەرامەتی مرۆیی بە بنچینەیەکی مافەکانی مرۆڤ دادەنێن. لە چەند دەیەی ڕابردوودا گەلێک کتێب و وتار بۆ لایەنگری و داکۆکی لە ڕێبازە کەرامەتگەرایانەکان بۆ پاساودانی مافەکانی مرۆڤ بڵاو کراونەتەوە (بۆ نموونە Gilabert 2018b؛ Kateb 2014؛ McCrudden 2013 و ئەو وتارە زۆرانەی تێیدایە؛ Tasioulas 2015؛ Waldron 2012 and 2015). هەروەها ڕەخنەگرێکی زۆریش لە دژی نووسیویانە، کە بریتین لە Den Hartogh 2014؛ Etinson 2020؛ Green 2010؛ Macklin 2003؛ Rosen 2012؛ و Sangiovanni 2017.

چەمکێکی کارای کەرامەتی مرۆیی دەشێ لانیکەم سێ بەش لە خۆ بگرێت. یەکەمیان لە سروشتی کەرامەتی مرۆیی دەدوێت، بۆ نموونە دیاریی دەکات کە ئاخۆ کەرامەت چەشنێک بەها، پێگە و پلەوپایە یاخود ڕەوشتبەرزییە (بڕوانە Rosen 2012). دووەمیان بنچینەکانی کەرامەتی مرۆیی شی دەکاتەوە –ئەمەی کە بۆچی یاخود بەهۆی کام توانایی یان تایبەتمەندییە هاوبەشانە هەموومان ئەو چەشنە کەرامەتەمان هەیە کە لە هەنگاو و خاڵی یەکەمدا باس کرا. سێیەمین و دوایین بەش دەگەڕێتەوە سەر پرسی پێداویستییە پراکتیکییەکانی کەرامەتی مرۆیی و ئەوەی کە چ بابەتێک بە کۆنکریتی لە پەیوەندی لەگەڵ «ڕێزگرتن» لێی تێوە دەگلێت و دێتە ئاراوە. (بۆ باس و ڕاڤەیەکی بەربڵاوتر لەم پەیوەندییەدا بڕوانە وتاری کەرامەت لەم ئینسایکلۆپیدیایە.)

تێگەیشتن و تێڕوانینێکی کە زۆربەی کات بۆ کەرامەتی مرۆییمان هەیە بریتییە لە بایەخ یان پێگەیەکی تایبەت کە هەموو مرۆڤەکان، بە پێچەوانەی گیانلەبەرەکانی تر، تێیدا هاوبەشن (بۆ نموونە بڕوانە Kateb 2011). دەتوانین ئەم تێگەیشتنە «بیردۆزی بایەخی تایبەت» ناو بنێین. هەوڵەکان بۆ دابینکردنی بەستێنەکانی شرۆڤە و لێکدانەوەی گونجاوی بیردۆزی بایەخی تایبەت، یەک یان چەند تایبەتمەندییەکی پڕبایەخ دیاری دەکەن کە هەموو مرۆڤەکان تێیاندا هاوبەشن و گیانلەبەرانی بەدەر لە مرۆڤ زۆرینەیان خاوەنی ئەو تایبەتمەندییانە نین یان گەر هەشیانبێت لە ئاستێکی زۆر نزمتر هەیانە. ئەو تایبەتمەندییە پڕبایەخانەی کە دەستنیشان کراون بۆی هەیە جارێکی تر پێویست بێت دەوری «چەمکگەلی سەرحەدی» ببینین، بە جۆرێک کە خەڵک دەکرێت بەبێ لەدەستدان، کەمبوونەوە یان زۆربوونی کەرامەتی مرۆییان بە بەراورد لەگەڵ مرۆڤەکانی تر، لەوەدا کە تا چەندە و چ ڕادەیەک لەو تایبەتمەندی یان تواناییە بەهرەمەندن لەگەڵ یەک جیاواز بن. هیچ نەبێت، کەرامەتی مرۆیی بڕیارە ئایدیایەکی بەتەواوەتی یەکسانیخوازانە بێت. پاڵێوراوە گونجاوەکانی ئەم جۆرە بنچینانە دەکرێت بۆ نموونە بریتی بن لە تواناییە ئەخلاقییەکان (بۆ تێگەیشتن و شۆپاندنی بەها و نۆرمە ئەخلاقییەکان و بیرکردنەوە و جووڵانەوە بە گوێرەیان)؛ بیرکردنەوە، خەیاڵکردن و ئەقڵانیەت؛ خۆئاگایی و توانایی ڕامان و تێفکرین؛ بەکارهێنانی زمان و تەکنۆلۆژیای ئاڵۆز و ئەستەم.

 یەک لە نیگەرانییەکانی کە لە هەمبەر بیردۆزی بایەخی تایبەت لە ئارادایە بۆ تایبەتمەندیی خۆهەڵکێشان و خۆبەرزنرخاندنی مرۆڤ دەگەڕێتەوە. هەر بۆیە کاتێک کە ئیدعای ئەوە دەکەین کە ئێمەی مرۆڤ بایەخی تایبەتمان هەیە لەوانەیە هەڵە و چەوتی و خەوشەکانمان پاساو بدەین و چاویان بەسەردا داخەین –یەک لەو چەوتییانە توانایی یەکجار زۆری مرۆڤ بۆ خراپەیە، کە یەکبین لە هەڵسوکەوتی بەردەواممان لە ئاست مرۆڤەکانی تر و گیانلەبەرەکانی تری بەدەر لە مرۆڤ دەبیندرێت (Rosen 2013). نیگەرانییەکانی تری زۆر پەیوەندیدار بەمەی پێشوو کە تا دێت بەرچاوتر و زەقتریش دەبێت ئەمەیە کە بیردۆزی بایەخی تایبەت جۆرپەرستانەیە، واتە بە شێوەیەکی خۆسەرانە و سەرەڕۆیانە بەرژەوەندی، پێگە و دۆخ و/یان بەهای مرۆڤ لە سەرووی بەرژەوەندی، پێگە و دۆخ و/یان بەهای گیانلەبەرەکانی تری بەدەر لە مرۆڤ دادەنێین (Kymlicka 2018; Meyer 2001). لە چوارچێوەی ئەم نیگەرانییە بەجێیانە، پێویستە بگوترێت کە پشتگیریکردن و باوەڕهەبوون بە کەرامەتی مرۆیی نابێت بە جۆرێک بێت کە خەسار و زیان بە گیانلەبەرەکانی تری بەدەر لە مرۆڤ بگەیەنێت؛ دەکرێت هاوکات کە پێداگری لەسەر کەرامەتی مرۆڤی بەئاوەز دەکەینەوە، جەخت لەسەر کەرامەتی یەکسان بۆ جۆرەکانی تر و فۆرمەکانی تری ژیانیش بکەینەوە (Etinson 2020; Gilabert 2018b). بیردۆزی بایەخی تایبەت ئارەزوومەندانەیە و تەنیا بەشێک لە تیۆریستەکان لایەنگری و داکۆکیی لێ دەکەن.

ئەرک یا لۆژیکی ڕێزگرتن لە کەرامەتی مرۆیی چ نێرین، هەڵوێست، هەنگاو، ڕێچکە و مافگەلێک بە دوای خۆیدا دێنێتە کایەوە؟ و گەلۆ مافەکانی مرۆڤ لەناو ئەو لێکەوتانەدان؟ وەڵامەکە لانیکەم تا ڕادەیەک بەندە بەوەوە کە ئێمە پێمان وایە کەرامەتی مرۆیی چییە. ئەگەر جۆرێک ڕەوشتبەرزییە کە لە هەموو مرۆڤەکاندا هەیە یان دەکرێت هەبێت، ئەوا پێداویستییە کردەییەکانی بریتی دەبن لە کۆمەڵە بابەتێکی وەک پیاهەڵدان و/یان پەسندانی ئەو کەسانە کە خاوەنینی، و هەروەها لەوانەیە پەرەپێدان یان چاندنی خووە «کەرامەتگەرایانەکانی» کەسایەتی و کارەکتەری مرۆڤ خۆی. ئەگەر بە پێچەوانەوە، کەرامەتی مرۆیی جۆرێک بەها یان بایەخە (هەروەک تێڕوانینە بەناوبانگەکەی ئیمانوێل کانت بۆ کەرامەت وەک بەهایەک «لە سەرووی هەموو نرخێک» Kant 1785/1996: 43)، لەو حاڵەتەدا هۆکار و پاساوی گونجاومان بۆ پارێزگاری لێکردن، برەوپێدان، ڕاگرتن و پاراستن، بەرزڕاگرتن، گەڕاندنەوە و سازکردنەوە و ڕەنگە تەنانەت بەوپەڕی خۆی گەیاندنیمان، ئەگەر دەست بدات، دەبێت. مافی مرۆڤ بۆ ژیان و هەلومەرجە ماددییەکانی بەرهەمێکی شهوودیی ئەم خوێندنەوە و تێگەیشتنە لە کەرامەتی مرۆییە. لە لایەکی دیکەوە، ئەگەر وەک دۆخێکی یاسایی (Waldron 2012 and 2015)، ئەخلاقی (Gilabert 2018b; Lee & George 2008) یان کۆمەڵایەتی (Etinson 2020; Killmister 2020) خوێندنەوە بۆ کەرامەتی مرۆیی بکەین، ئەوا ئەرکەکانی «ڕێزگرتن» بە شێوەیەکی سروشتیتر بە دوایدا دێن.

هیچکام لەم بژاردانە گۆڕەپانەکە قۆرخ ناکات و بەر لەوانی تر ناگرێت. لە بنەڕەتدا کەرامەتی مرۆیی دەتوانێت ئاماژە بە هەموو ئەم شتانە بێت: بەها، پێگە و دۆخ، و ڕەوشتبەرزی. بەڵام ئەگەر کەرامەتی مرۆیی، مافەکانی مرۆڤی لێ بکەوێتەوە، ئەوە گرێدراوە بەمەی کە ڕێک چلۆن لە پێداویستییە کردەییەکانی لەژێر ڕۆشنایی سروشت و بنچینەکانی تێدەگەین. ئەم لێکدانەوە کردەییە کەرەستەی کاری تێگەیشتنێک لە کەرامەتی مرۆییە. دەرەنجامی ئەمە زۆربەی کات یەک یان چەند بنەما و ڕێکاری گشتییە: بۆ نموونە، سووکنەکردن و بە کەم نەزانین، قەت وەک کەرستە و ئامرازێک چاو لە کەسانی تر نەکەین و ئاوا لەگەڵیان نەجووڵێینەوە، جووڵانەوەی بەجێ و ڕەوا لەگەڵ کەسانی تر، خۆپاراستن لە توندوتیژی و زەبروزەنگی قووڵ، ڕێزگرتن لە خودموختاری و هتد. ئاسۆی بونیاتنانی مافەکانی مرۆڤ لەسەر بنەمای کەرامەتی مرۆیی لەم سەردەم و قۆناغەدا بەرەوڕووی گەلێک ئاستەنگ و ئاڵنگاریی گرنگ بووەتەوە. وەک لە باسی پێشوومان سەبارەت بەو ڕێبازانەی لەسەر بنچینەی بکەرێتی داڕێژراون بینیمان، هەرچی بنەمایەکی کەرامەتگەرایانە تایبەتتر و تاقانەتر بێت، کەمتر دەکرێت وەک بنچینەیەکی گشتگیر و گشتلایەنە بۆ لیستە ستانداردەکانی مافەکانی مرۆڤ بە هەموو فرەچەشنیی خۆیانەوە حسێبی لەسەر بکردرێت. لە لایەکی دیکەوە، کۆمەڵەیەکی فرەییگەرایانەی بنەما بنچینەییەکان، کەرامەتی مرۆیی دەکاتە سەرچاوەیەکی باشتر بۆ مافەکانی مرۆڤ، بەڵام ڕوون نییە کە بەم کارە تەنیا ناوەرۆکی ئاماژەیی و ناڕاستەوخۆی شی دەکەینەوە یاخود بەهاکان و نۆرمەکانی تر دەهێنینە ناوەوە تا بوارە نادیارەکەی پڕ بکەینەوە. ئەمەش ئەو ئەگەرە بەهێز دەکات کە بەهاکان و نۆرمەکانی وەکوو گەشە و پێشخستنی خۆشبژێویی مرۆڤ؛ بکەرێتی/خودموختاری؛ و دادپەروەری تا ڕادەیەک لە پێکهێنانی ئایدیای کەرامەتی مرۆییدا دەور ببینن، نەک پێچەوانەکەی کە ئەو بەها و نۆرمانە لە کەرامەتی مرۆیی سەرچاوە بگرن (بڕوانە Macklin 2003).

3. کام مافانە مافەکانی مرۆڤن؟

لەم بەشەدا لەسەر ئەو پرسیارە دەدوێین کە کام مافانە لە لیستەی مافەکانی مرۆڤدا جێ دەگرن. لیستەی مافەکانی جاڕنامەی جیهانی کە گەلێکیش کاریگەر بووە و جێی خۆی کردووەتەوە لە شەش تاقم پێک دێت:

1. مافە ئەمنییەکان کە مرۆڤەکان لە هەمبەر کوشتن، ئەشکەنجە و جینۆساید دەپارێزن؛

2. مافەکانی ڕێکاری یاسایی کە مرۆڤەکان لە هەمبەر سزای هەڕەمەکی و بێسەروبەرە و لەڕادەبەدەر بەزەبر و توندوتیژ دەپارێزێت و پێویستیی دادگاییکردنی دادپەروەرانە و بەئاشکرا بۆ ئەوانەی بە ئەنجامدانی تاوان تۆمەتبار کراون دێنێتە ئاراوە؛

3. مافەکانی پەیوەست بە ئازادی کە ئازادییە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ لە بوارەکانی وەک بیروباوەڕ، ڕادەربڕین، ئەندامبوون و پێکهێنانی کۆمەڵ و ڕێکخراوە، و بزووتنەوە دەپارێزن؛

4. مافە سیاسییەکان کە ئازادیی خەڵک بۆ بە بەشداریکردن لە سیاسەت لە ڕێگەی ئەندامبوون و پێکهێنانی کۆمەڵ و ڕێکخراوە، ناڕەزایی دەربڕین، خۆپێشاندان، دەنگدان و ڕاژە لە فەرمانگە حکوومییەکان دەپارێزن؛

5. مافەکانی پەیوەست بە یەکسانی کە هاووڵاتێتیی یەکسان، یەکسانی لە بەردەم یاسا و ڕزگاری لە هەڵاواردن گەرەنتی و مسۆگەر دەکەن؛ و

6. مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان کە لەسەر حکوومەتەکان واجب دەکەن کە کۆیلەتی و کاری زۆرەملی یاساخ بکەن، هەلومەرجی کارکردنی پارێزراو و ئەمن بڕەخسێنن و ئەو دڵنیاییە بدەن کە کار، پەروەردە، خزمەتگوزاریی تەندروستی و ئاستێکی شیاوی ژیان بۆ هەمووان دابین دەبێت و دەستیان پێ ڕادەگات.

 تاقمی حەوتەمیش کە مافەکانی کەمینە و گرووپەکانە بە پەیماننامەکانی دواتر هاتە ئاراوە. ئەم تاقمە لە مافەکانی مرۆڤ ئافرەتان، کەمینە ڕەگەزی و ئەتنیکییەکان، گەلانی ڕەسەن، منداڵان، کرێکارانی کۆچبەر و کەمئەندامان دەپارێزن. ئەم لیستە لە مافەکانی مرۆڤ لەڕووی پێودانگییەوە فرەچەشن دەردەکەوێت: ئەو بابەت و پرسانەی کە دەپەرژێتە سەریان بریتین لە ئاسایش، ئازادی، دادپەروەری، یەکسانی لە بەردەم یاسا، دەستڕاگەیشتن بە کار و هەلومەرجی گونجاوی کارکردن، هەڵسوکەوتی لەڕادەبەدەر زۆردارانە و دڕندانە، و بەشداریی سیاسی.

سەرەڕای ئەو لیستە بەربڵاوەی سەرەوە، هەموو پرسێکی بواری دادپەروەریی کۆمەڵایەتی و حوکمڕانیی ژیرانە بابەتێکی مافی مرۆیی نییە. بۆ نموونە، دەکرێت وڵاتێک بەبێ ئەوەی هیچ مافێکی مرۆڤی پێشێل کردبێت، هەژمارێکی لەڕادەبەدەر پارێزەری هەبێت یاخود بەڕادەی پێویست بۆ خوێندنی باڵای دوای بەکالۆریۆس تەیار نەبێت و هەلومەرجی نەگونجاندبێت. بڕیاردان لەسەر ئەوەی کە کام پێودانگانە دەبێ بە مافەکانی مرۆڤ دابندرێن، بابەتێکی بەڕاستی قورسە. و گوشارێکی بەردەوامیش لە ئارادایە کە پەرە بە لیستەکانی مافەکانی مرۆڤ بدرێت و بەربڵاوتر بکردرێن بە جۆرێک کە بوارگەلی نوێش بگرنە خۆ. زۆربەی بزاڤە سیاسییەکان گەرەکیانە نیگەرانی و پرسە سەرەکییەکانیان وەک مژاری مافی مرۆیی پۆلێن بکەن، چونکە ئەمە وا دەکات ئەو پرس و نیگەرانییانەیان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا بەربڵاو و جەماوەری ببنەوە و برەو و ڕەواییان پێ بدرێت. دەرئەنجامێکی ڕێتێچووی ئەمەش «هەڵاوسانی مافەکانی مرۆڤ»، واتە دابەزینی بایەخ و بەهای مافەکانی مرۆڤ لە ئاکامی بەرهەمهێنانی گەلێک مافی مرۆڤی نەشیاو و ناڕێکە، ڕێک هاوشێوەی هەڵاوسان و بێنرخبوونی دراوی وڵاتێک لە ئاکامی چاپی نەگونجاوی پارە. (بڕوانە Cranston 1973; Orend 2002; Wellman 1995; Griffin 2008).

یەکێک لە ڕێگاکانی پێشگرتن لە هەڵاوسانی مافەکان شۆپاندنی کرانستۆنە کە پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە مافەکانی مرۆڤ تەنیا سەروکاریان لەگەڵ چاکە، پاراستن و ئازادییە ئێجگار گرنگەکان هەیە. ڕێگایەکی تر ئەمەیە کە چەند تاقیکاریی پاساودەرانە بۆ مافە تایبەتەکانی مرۆڤ بسەپێنین. بۆ نموونە، دەکرێت پێویست بێت کە مافێکی پێشنیارکراوی مرۆڤ نەتەنێ پارێزگاری لە هەندێک چاکەی زۆر گرنگ بکات، بەڵکوو لە هەمبەر یەک یان چەند هەڕەشەیەکی سروشتی و جددی بۆ سەر ئەم چاکەیەش وەڵامدەر بێت (Dershowitz 2004; Donnelly 1989 [2003]; Shue 1996; Talbott 2005)، و ئەو ئەرک و بەرپرسیارێتییانەی کە دەیانخاتە ئەستۆی ڕاسپاردەکراوان و ئەرکهەڵگران دەبێ پاساوهەڵگر بن و لە ڕادەی پێویست گەورەتر نەبن، و لە زۆربەی وڵاتانی جیهان مەیسەر بن و بکرێت جێبەجێ بکردرێن (بۆ بابەتی مەیسەربوون و دەستدان بڕوانە Gheaus 2022; Gilabert 2009; Nickel 2007; and Richards 2023). ئەم ڕێکارە بە چەند تاقیکاری پێش بە هەڵاوسانی مافەکانی دەگرێت، نەک تەنیا تاقیکردنەوەیەکی سەرەکی.

لە بڕیاردان لەسەر ئەمەی کە کام پێودانگانە دەبێ بە مافی مرۆڤ ڕەچاو بکردرێن، بۆی هەیە نۆرمگەلێکی یان لە ڕادەی پێویست کەمتر یاخود زۆرتر بخەینە ناو بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەکانی وەک جاڕنامەی جیهانی و کۆنڤانسیۆنی ئەورووپی. هەر کات بەو ئاراستەیەدا هەنگاو بنێین کە داڕشتنی لیستەیەک لە مافە گرنگەکان پرسێکی نوێیە کە پێشتر هیچکات نەپەرژاونەتە سەری، و هەروەها هیچ ئەقڵمەندی و حیکمەتێکی کردەیی لەو مافە هەڵبژاردانەی چوونەتە ناو بەڵگەنامە مێژووییەکانەوە نادۆزرێتە و بوونی نییە، دەکەوینی داوی ئەو هەڵەیە کە پێودانگێکی کەمتر لە ڕادەی پێویست بە مافی مرۆڤ دیاری بکەین و لیستەکەمان کەمایەسیی تێدا بێت. لە بەرانبەردا، هەر کات وای دانێین کە ئەم بەڵگەنامانە هەموو ئەو شتانەمان پێ دەڵێن کە پێویستە لەمەڕ مافەکانی مرۆڤ بزانین، دەکەوینە داوی زۆر تێگرتنەوە و پێودانگەلێکی زۆرتر لە پێویست دەخەینە لیستەی مافەکانی مرۆڤەوە. ئەم ڕێبازە چەشنێک بناژۆخوازی لە خۆ دەگرێت: لەسەر ئەو باوەڕەیە کە هەبوونی مافێک لە لیستەی فەرمیی مافەکانی مرۆڤدا، پێگە و دۆخی وەک مافێکی مرۆڤ یەکلایی دەکاتەوە («هەموو ئەوەی کە پێویستە بیزانم لەم کتێبەدا هاتووە»). بەڵام پرۆسەی دەستنیشانکردنی مافەکانی مرۆڤ لە نەتەوە یەکگرتووەکان و شوێنەکانی تردا پرۆسەیەکی سیاسی بوو کە کەمایەسی و کەموکووڕییەکی زۆری تێدا بوو. ئەستەمە بتوانین بیسەلمێنین کە دیپلۆماتکارە نێودەوڵەتییەکان دەتوانن بڕواپێکراوترین ڕێپیشاندەر بۆ دیاریکردنی مافەکانی مرۆڤ بن. جگە لەمەش، تەنانەت ئەگەر پەسندکردنی پەیماننامەیەک لە لایەن زۆربەی وڵاتان بتوانێت ئەم پرسیارە یەکلایی بکاتەوە کە ئاخۆ مافێکی دیاریکراو مافێکی مرۆڤ لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتییە، ئەوا وەها پەیماننامەیەک ناتوانێت قورسایی و پتەویی ئەو مافە یەکلایی بکاتەوە. پەیماننامەکە لەوانەیە بانگەشەی ئەوە بکات کە ئەو مافە گەلێک بەڵگە و هۆی پتەو و گرنگی لە پشتە، بەڵام تەنیا ئیدعای پەیماننامەکە خۆی ناتوانێت ئەو مافە پشتڕاست بکاتەوە و پاساوی بدات. ئەگەر پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی مافی سەردانیکردنی بە بەلاشی پارکە نەتەوەییەکان وەک مافێکی مرۆڤ تێپەڕێنێت، پەسندکردنی پەیماننامەکە وا دەکات دەستپێڕاگەیشتنی ئازاد بە پارکە نەتەوەییەکان ببێت بە مافێکی مرۆڤ لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتیدا، بەڵام زۆر ئەستەمە قەناعەتمان پێ بهێنێت کە دەستپێڕاگەیشتن بە پارکی نەتەوەیی بەو ڕادەیە گرنگە کە ببێت بە مافێکی ڕاستەقینە و ڕەسەنی مرۆڤ.

1-3. مافە مەدەنی و سیاسییەکان

مافە مەدەنی و سیاسییەکان تاقمێک لە مافەکانی مرۆڤن کە کەمترین موناقەشە و مشتومڕیان لەسەرە. ئەم مافانە بەهۆی مەنشوورە مێژووییەکانی مافەکان، بۆ نموونە جاڕنامەی فەڕەنسیی مافەکانی مرۆڤ و هاووڵاتی (1789) و مەنشووری مافەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (1791، بە هەموارەکانی دواتریەوە) بۆ ئێمە ناسراون. سەرچاوە هاوچەرخەکانی ئەم مافانە بریتین لە 21 ماددەی یەکەمی جاڕنامەی جیهانی، و پەیماننامەکانی وەک کۆنڤانسیۆنی ئەورووپی، پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە مەدەنی و سیاسییەکان، کۆنڤانسیۆنی ئەمریکیی مافەکانی مرۆڤ، و مەنشووری ئەفریقیی مافەکانی مرۆڤ و گەل. هەندێک لەو گەڵاڵە و داڕشتنانەی دەرخەری ئەو مافانەن لێرەدا دەهێنین:

«هەموو کەس مافی ئازادیی بیرکردنەوە و ڕادەربڕینی هەیە. ئەم مافە ئازادیی گەڕان و لێکۆڵین، وەرگرتن و گەیاندنی زانیاری و بیرۆکە و ئایدیاکان لە هەر چەشنێک بن و بەبێ گوێدان بە سنوورەکان دەگرێتەوە، جا چ بە شێوەی زارەکی یان بە نووسین، یان بە چاپ، یان لە شێوەی هونەردا یاخود هەر ڕێگا و کەرەستەیەکی تر بێت کە خۆی دەخوازێت.» (کۆنڤانسیۆنی ئەمریکیی مافەکانی مرۆڤ، ماددەی 13-1)

«هەموو کەس مافی ئازادیی گردبوونەوە و خۆپێشاندانی ئاشتییانە و ئازادیی ئەندامبوون و پێکهێنانی کۆمەڵ و ڕێکخراوە لەگەڵ کەسانی تر، بۆ نموونە مافی پێکهێنان و پەیوەستبوون بە سەندیکا و یەکێتیی پیشەییەوە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی هەیە.» (کۆنڤانسیۆنی ئەورووپی، ماددەی 11)

«هیچ کەس نابێت بکەوێتە بەر دەستتێوەردانی سەرەڕۆیانە یان نایاسایی بۆ سەر سنووری کەسی، خێزان، ماڵ یاخود پەیوەندی و نامەگۆڕینەوەکانی، و هەروەها بەر هێرش و پەلاماری نایاسایی بۆ سەر شەرەف، ئابڕوو و ناوبانگیەوە. هەموو کەس مافی ئەوەی هەیە لە هەمبەر وەها دەستتێوەردان و پەلامارگەلێک لە پارێزراوبوون لە لایەن یاساوە بەهرەمەند ببێت.» (پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە مەدەنی و سیاسییەکان، ماددەی 17)

زۆربەی مافە مەدەنی و سیاسییەکان ڕەها نین –دەکرێت هەندێک جار بەهۆی سەرنج و بابەتی ترەوە چاوپۆشی و سەرپێچییان لێ بکردرێت. بۆ نموونە، دەکرێت مافی ئازادیی جووڵە و هاتوچۆ بە مافی خاوەندارێتیی گشتی و کەسی، بە فەرمان و ڕاسپاردەی پێشگیرانە لە پەیوەندی لەگەڵ توندوتیژیی ناوخۆییدا، و بە سزای یاساییەوە سنووردار بکردرێت. جگە لەمەش، دوای کارەساتێکی وەک باهۆز یان بوومەلەرزە زۆر جار جووڵە و هاتوچۆی ئازادانە بە شێوەیەکی گونجاو ڕادەگیرێت تا ئەو کەسانەی کونجکۆڵن و خۆ تێهەڵدەقوتێنن لە دۆخەکە بەدوور بگرن، ڕێگەی دەست پێڕاگەیشتن و خزمەتگوزاریی ئۆتۆمبێل و ئامێرەکانی تری فریاگوزاری بدرێت، و هەروەها پێش بە تاڵان و دزی بگیرێت. پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە مەدەنی و سیاسییەکان ڕێگە بە هەڵپەساردنی زۆربەی مافەکان لە کاتی «باری نائاسایی گشتی کە ژیانی نەتەوە دەخاتە بەر مەترسی و هەڕەشەوە» دەدات (ماددەی 4ی پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە مەدەنی و سیاسییەکان). بەڵام بە هیچ شێوەیەک ڕێگە بە هەڵپەساردنی بەشێک لە مافەکان نادات، لەوانەش دەکرێت ئاماژە بکەین بە مافی ژیان، قەدەغەکردنی ئەشکەنجە، قەدەغەکردنی کۆیلەتی، قەدەغەکردنی سەپاندنی یاساکانی تاوان بۆ ئەو کردەوانەی بەر لە دەرچوونی یاساکە ئەنجام دراون، و ئازادیی بیرکردنەوە و ئایین.

2-3. مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان

جاڕنامەی جیهانی کۆمەڵێک مافی ئابووری و کۆمەڵایەتی (“ESRs”) لە خۆ دەگرێت کە باس لە بابەتەکانی وەک پەروەردە، خۆراک، خزمەتگوزاریی تەندروستی و کار و دامەزران دەکەن. لەگەڵخستن و هێنانی ئەو مافانە لەم جاڕنامەیەدا ئاخێزگەی مشتومڕ و موناقەشەیەکی زۆر بووە (بڕوانە Beetham 1995). کۆنڤانسیۆنی ئەورووپی جێی بۆ ئەو مافانە نەکردەوە (هەرچەندە دواتر هەموار کرایەوە و مافی خوێندن و پەروەردەی تێدا گونجێندرا). لەبری ئەمەش، مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان خرانە ناو پەیماننامەیەکی جیاوازەوە کە ئەویش مەنشووری کۆمەڵایەتیی ئەورووپا بوو. کاتێک نەتەوە یەکگرتووەکان دەستی کرد بە گونجاندنی مافەکانی ناو جاڕنامەی جیهانی لە یاسای نێودەوڵەتیدا، هەمان ڕێچکەی گرتە بەر و مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی لە پەیماننامەیەکی جودا لەوەی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەکان بوو هێنا. ئەم پەیماننامەیە کە ناویان نا پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان (ICESCR، 1966) وەک ماف هەڵسوکەوتی لەگەڵ ئەم ستانداردانەدا دەکرد –هەڵبەت مافگەلێک کە دەبێ وردە وردە بەدی بهێنرێن.

ئەو مافانەی لە پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکاندا جێ دەگرن بریتین لە: ڕزگاری لە کۆیلەتی و کاری زۆرەملی؛ داهات و خزمەتگوزارییەکانی وەک پێویست بۆ دابینبوونی خۆراک، ئاو، جلوبەرگ و شوێنی نیشتەجێبوون؛ هەلومەرج و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانی تەندروستی؛ پەروەردەی گشتیی بەخۆڕایی؛ ئازادیی کارکردن؛ ئیمکانی هەڵبژاردنی پیشە و هەبوونی دەرفەتی گونجاو و وەک پێویست بۆ دامەزرانی بەداهات؛ هەقدەستی دادپەروەرانە و هەلومەرجی دڵنیای کارکردن؛ ئاسایشی کۆمەڵایەتی؛ یەکسانی بۆ ئافرەتان لە شوێنی کاردا، لەوانەش هەقدەستی یەکسان بۆ کاری یەکسان؛ ئازادیی پێکهێنانی سەندیکا و یەکێتیی پیشەیی و ئازادیی مانگرتن؛ پاراستن و پشتگیریی تایبەت بۆ دایکان و منداڵان؛ پشوودان، حەسانەوە و کاتی بەتاڵیی وەک پێویست؛ و نەبوونی هەڵاواردن و جیاکاری لە ڕێزگرتن، پاراستن، بەدیهێنان و جێبەجێکردنی ئەم مافانە. لەڕووی بەها و نۆرمگەلی بنەڕەتییەوە، هەندێک لەم مافانە خۆشبژێوی-تەوەرن، هەندێکی تریان دادپەروەری-تەوەرن، و هەندێکی تریشیان ئازادی-تەوەرن (Nickel 2022b).

ماددەی 2.1ی پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان ڕوونی دەکاتەوە کە هەریەک لە لایەنەکان چ شتێک وە ئەستۆ دەگرێت کە سەبارەت بەم لیستە جێبەجێی بکات و بەجێی بهێنێت، واتە «هەڵگرتنی ئەو هەنگاوانەی کە بە جیا و لە ڕێگەی یارمەتی و هاوکاریی نێودەوڵەتی... بۆ بەوپەڕی خۆی گەیاندنی سەرچاوەکانی بەردەستی بە ئامانجی دەستەبەرکردنی هەنگاو بە هەنگاوی بەدیهاتنی تەواوەتیی ئەو مافانەی کە لەم پەیمانەدا بەفەرمی ناسراون و دانیان پێدا نراوە». لە بەرانبەردا، پەیمانی مەدەنی و سیاسی ئەمە دەخاتە ئەستۆی واژۆکەرانی و دەروەستیان دەکات کە دەستبەجێ گوێڕایەڵی بن و بەجێی بهێنن، بەو مانایە کە «ڕێز لەو مافانە بگرن کە لەم پەیمانەدا دانیان پێدا نراوە و بەفەرمی ناسراون و سەبارەت بەم مافانە دڵنیایی بە هەموو تاکەکانی ناو خاکەکەیان بدەن» (ماددەی 2.1ی پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە مەدەنی و سیاسییەکان). جیاوازیی نێوان ئەو دوو ئاستە لە وەئەستۆخستن و دەروەستییە وای کردووە هەندێک کەس گومانیان هەبێت کە مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان بەڕاستی ئامانج و مافگەلێکی خاوەن بەها و بایەخن. ئەگەر ئەم ستانداردانە وەک ئەرکگەلێک مامەڵەیان لەگەڵ بکرابایە کە دەبوو دەستبەجێ و بێ ئەملا و ئەولا ملکەچیان بن و بەجێیان بهێنن، بە دڵنیاییەوە زۆربەی وڵاتان نەیاندەتوانی جێبەجێیان بکەن و بە پێشێلکەری ئەو مافانە لە قەڵەم دەدران.

زۆربەی جار بە ئارگیومێنتگەلی پێکبەستنەوە بەرگری و داکۆکی لە مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان دەکردرێت کە تێیاندا بانگەشەی ئەوە دەکردرێت کە ئەم مافانە پاڵپشت و پشتیوانی زۆر پێویست بۆ بەدیهاتنی مافە مەدەنی و سیاسییەکانن. ئەم ڕێچکەیە لەڕووی فەلسەفییەوە بۆ یەکەم جار لە لایەن هێنری شووەوە گەڵاڵە و باس کراوە. هێنری شوو لەسەر ئەو باوەڕە بوو کە ئاسایش و گوزەرانی ژیان دوو خاڵی زۆر پێویست و حاشاهەڵنەگر بۆ بەدیهاتنی تەواوەتیی مافەکانی ترن، بە جۆرێک کە هەر کەسێک کە پشتگیری لە بەدیهاتنی هەر مافێکی تر بکات دەبێ پشتگیری لە مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانیش بکات (Shue 1980؛ بۆ شرۆڤە و هەڵسەنگاندنی ڕەخنەگرانەی ئارگیومێنتەکانی پێکبەستنەوە بڕوانە Nickel 2007, 2016, and 2022a).

گەلۆ ئەو بەرژەوەندییە مرۆییانەی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان پارێزگارییان لێ دەکەن بە ڕادەی پێویست گرنگن؟ مۆریس کرانستۆن بە ئاماژەکردن بەوەی کە ئەو مافانە بە شێوەیەکی سەرەکی لە پەیوەندی لەگەڵ بابەت و پرسگەلێکی وەک پشووی بێ کەمکردنەوەی مووچەن، کە بەرژەوەندییەکی مرۆیی قووڵ و جیهانداگر تێیاندا نابیندرێت، دژایەتیی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی دەکرد (Cranston 1967, 1973؛ ئەوانەی کە دژایەتیی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانیان کردووە و لە هەمبەریان وەستاونەتەوە بریتین لە Beetham 1995، Howard 1983 و Nickel 2007). بەڵام ئەم تێڕوانینە کە زۆربەی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان تەنیا پەیوەست بە بەرژەوەندییە ڕووکەشی و ناگرنگەکانن زۆر دوورە لە ڕاستی. دوو نموونە لەبەرچاو بگرن: مافی هەبوونی ئاستێکی گونجاوی ژیان و مافی پەروەردەی گشتیی بەخۆڕایی. یەکەمیان داوا لە حکوومەتەکان دەکات کە بە سەختی کار بکەن بۆ چارەسەرکردن و قەرەبووکردنەوەی نەهامەتی و خراپەی بەربڵاو و جددی وەک هەژاریی ڕژد، برسێتی، قاتوقڕی، بەدخۆراکی و نەزانی. گرنگیی خۆراک و هەلومەرجە ماددییە سەرەتاییەکانی تری ژیان لە کەس داپۆشراو نییە. ئەم کاڵایانە بۆ توانایی ژیان، کارکردن و گەشەکردنی مرۆڤ زۆر گرنگ و گەوهەرین. بەبێ دەستڕاگەیشتنی بەپێی پێویست و گونجاو بەم کاڵایانە، بەرژەوەندییەکانی مرۆڤ لە ژیان، تەندروستی و ئازادیدا دەکەونە بەر مەترسی و هەڕەشەوە و ئەگەری نەخۆشیی قورس و مردن دێتە ئاراوە. نەبوونی دەرفەتی خوێندن و پەروەردە زۆربەی کات توانایی خەڵک بۆ بەشداریی تەواو، کارا و چالاکانە لە ژیانی سیاسی و ئابووریی قەزاکەیاندا سنووردار و بەرتەسک دەکاتەوە (هەم بە شێوەیەکی ڕەها و هەم بە بەراورد).

گەلۆ مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان زۆر قورسن؟ یەکێکی تر لە ڕەهەندەکانی بەرهەڵستی لەگەڵ مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان ئەوەیە کە ئەرکێکی زۆر قورس دەخەنە ئەستۆی ئەرکهەڵگرانیان. مسۆگەر و دابینکردنی پەروەردەی سەرەتایی و ئاستێکی لانیکەمیی هەلومەرجە ماددییەکان بۆ هەمووان زۆر گران دەکەوێت. بە بەردەوامی بانگەشەی ئەوە کردن کە مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان زۆر قورسن دەری دەخات کە ئەم مافانە بە شێوەیەکی بەرچاو لە مافەکانی پەیوەست بە ئازادی قورستر و گرانترن. بەڵام وای دانێن کە وەک بنەمایەک بۆ بەراوردکردن، مافەکانی پەیوەست بە ئازادی وەک ئازادیی گەیاندن، ئەندامبوون و پێکهێنانی کۆمەڵ و ڕێکخراوە و جووڵە و هاتوچۆ لەبەرچاو بگرین. ئەم مافانەش دەبێ لە لایەن حکوومەتەکانەوە هەم ڕێزیان لێ بگیردرێت و هەم پارێزگارییان لێ بکردرێت. و تا کاتێک کە خەڵک ئاسایش و مافی ڕێکاری یاساییان نەبێت ناکرێت لە بابەت بەهرەمەندبوونیان لە ئازادییەکانی وەک ئەمانە وەک پێویست دڵنیا و پشتگەرم بن. بەم پێیە وا دیارە تێچووی ئازادی تێچووی یاسا و دادپەروەریی تاوانیش لە خۆ دەگرێت. کاتێک لەم سۆنگەیەوە چاو لە بابەتەکە دەکەین دەبینین کە مافەکانی پەیوەست بە ئازادی زۆر گرانترن و تێچووی زۆریان هەیە.

جگە لەوەش، بە شێوەیەکی گشتی پێویست ناکات وا بیر لە مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان بکەینەوە کە ئەو مافانە ئەو کاڵایانەی دەیانپارێزن ساکار و بەلاش بە هەموو کەسیان دەدەن و بۆیان دابین دەکەن. ئەگەر هەمووان بەسادەیی ئەو شتانەیان بەخۆڕایی پێ بدرێت، ڕەنگە گەرەنتیکردنی شتانێکی وەک خۆراک و خانووبەرە بە ڕادەیەک گران و پڕتێچوو بێت کە لە توانا بەدەر بێت و بەرهەمهێنی لاواز بکات. دەکرێت سیستەمێکی سەقامگیری مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان وا بکات خەڵک خۆیان لە ڕێگەی کارکردنەوە ئەو کاڵایانە بۆ خۆیان و خێزانەکەیان دابین بکەن، بە مەرجێک کە دەرفەت، پەروەردە و ژێرخانی پێویستیان بۆ تەرخان بکردرێت. کاتێک حکوومەت مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان ڕادەپەڕێنێت دڵنیایی دەستەبەربوون (یاخود «دەستپێڕاگەیشتنی پارێزراو و مسۆگەر») دێتە کایەوە و حکوومەت لێی بەرپرسیارە، بەڵام سەرەڕای ئەمەش، زۆربەی کات پێویست نییە حکوومەت ئەرکی دابینکردنی ڕاستەوخۆی ئەو پێداویستییانەی بۆ هەمووان لەسەر شان بێت، بەڵکوو حکوومەت تەنیا لە بەشێکی کەمی حاڵەتەکاندا و هەندێک هەلومەرجی تایبەتدا ڕاستەوخۆ دەست بە دابینکردنی ئەم کاڵا پێویستانە دەکات.

تەنانەت ئەو وڵاتانەش کە مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان قبووڵ ناکەن و ڕایانناپەڕێنن، دەبێ بە شێوەیەک لە شێوەکان تێچووەکانی تەیارکردنی چاولەدەستان و بێدەرەتانان لە خۆ بگرن، چونکە پێناچێت ئەو وڵاتانەش قبووڵی بکەن کە ڕێگە بە برسێتی و بێماڵوحاڵیی بەشێکی بەرچاوی دانیشتووانیان بدرێت. ئەگەر حکوومەت خۆراک، جلوبەرگ و شوێنی نیشتەجێبوون بۆ ئەو بەشە لە خەڵک دابین نەکات کە ناتوانن خۆیان بۆ خۆیانی دابین بکەن، ئەوا خێزانەکان، هاوڕێیان و کۆمەڵەکان ئەو ئەرکەیان دەکەوێتە سەر شان. تەنیا لە نزیکەی ئەم سەت ساڵەی ڕابردوودایە کە ئەو مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییانەی حکوومەت پشتگیری و جێبەجێیان دەکات، بەشێکی بەرچاو لە ئەرکی تەیارکردنی بەشی هەژار و چاولەدەستی کۆمەڵگەیان گرتووەتە ئەستۆ. باجی پەیوەست بە مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان توانیویەتی ببێتە جێگرەوەی تا ڕادەیەک لە ئەرکە قورسەکانی تر، کە مەبەست ئەو ئەرکانەیە کە خێزانەکان و کۆمەڵەکان بۆ لالێدانەوە و بەتەنگەوەچوونی گونجاو بۆ بێکاران، نەخۆشان، کەمئەندامان و بەساڵاچووان لەسەر شانیان بوو. هەر بۆیە کاتێک دەمانهەوێت بڕیار بدەین کە ئاخۆ مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان جێبەجێ بکەین و ڕایانپەڕێنین یاخود یان، بابەتەکە ناگەڕێتەوە سەر ئەو بڕیارە کە ئاخۆ ئەو ئەرکانە بگرینە ئەستۆ یاخود لێیان دەرچین، بەڵکوو بابەتەکە بڕیار لەسەر ئەمەیە کە گەلۆ دەمانهەوێت هەر سوور بین لەسەر ئەوەی کە بەتەواوی پشت بە سیستەمگەلی دابینکردن و تەیارکردنی نافەرمی ببەستین کە هاوکارییەکان بە شێوازێکی زۆر ناڕێک دابەش دەکەن و تێچووەکانیان زۆر بە نایەکسانی بەسەر خێزانەکان، هاوڕێیان و کۆمەڵەکان بڵاو دەکرێتەوە.

 گەلۆ دەکرێت مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان لە سەرانسەری جیهاندا جێبەجێ بکردرێن؟ لایەنێکی تری دژوەستان لە هەمبەر مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان ئەو بانگەشەیەیە کە دەڵێت ئەو مافانە لە زۆربەی وڵاتاندا دەست نادەن و جێبەجێ ناکردرێن (لەمەڕ مەیسەربوون و دەستدان بڕوانە Gheaus 2013, Gilabert 2009, and Nickel 2007). دەستەبەرکردنی گەرەنتیی بژێوی ژیان و گوزەران، هەڵگرتنی کۆمەڵە هەنگاوێک بۆ پاراستن و گەڕاندنەوەی تەندروستیی خەڵک و هەروەها پەروەردە گران دەکەوێت. زۆرێک لە حکوومەتەکان لە کاتێکدا کە گەلێک بەرپرسیارێتیی گرنگی تریان هەیە و بەوانەوە سەرقاڵن، ناتوانن ئەم گەرەنتییانە دابین بکەن. مافەکان سەرچاوەی ئەفسووناویی پێدان و دابینکردن نین (Holmes & Sunstein 1999). هەروەک پێشتر بینیمان، پەیمانی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان بە گەڕانەوە بۆ ڕاپەڕاندنی بەرە بەرە و هەنگاو بە هەنگاوی مافەکان مامەڵەی لەگەڵ پرسی دەستدان و مەیسەربوون کرد، کە بە واتای ڕاپەڕاندنێک بوو بە گوێرەی سەرچاوە داراییەکان و سەرچاوەکانی دیکە و ئەمەی کە چەندە بواریان دەڕەخساند. بەڵام گەلۆ ئەم تێڕوانینە بۆ ڕاپەڕاندن مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی کرد بە ئامانجگەلێک کە لە ئەولەویەتدا بن؟ و گەر توانی ئەم پێگەیەیان پێ بدات، ئەمە شتێکی خراپە؟

ئەو ستانداردانە لە ڕادەی تواناییەکانی زۆربەی ڕاسپاردەکراو و ئاراستەکراوانیان بەدەرن دەتوانن نموونەی باش بۆ ئەوە بن کە چۆن وەک ئامانج مامەڵەیان لەگەڵ بکەین. کاتێک بە جۆرێک لەو ستانداردانە بڕوانین کە زۆرتر مەراق و ئاواتێکن بۆ هاتنەدیی دۆخێک نەک ئەوەی کە بە شوێن داسەپاندنی کۆمەڵە ئەرکێکی دەستبەجێن، دەتوانین بەر بە کێشەکانی پابەندنەبوون بەهۆی نەتوانینەوە بگرین. بەڵام لەم حاڵەتەدا دەکرێت نیگەرانییەک بێتە ئاراوە کە ئەم ڕوانینە دابەزاندنێکی زۆری ئاستی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانە چونکە پێگە و کارکردی ئامانج زۆر لاوازتر لە مافە (بڕوانە O’Neill 2005 و Tomalty 2014). بەڵام دەکرێت ئامانجەکان بە شێوەیەک دابڕێژرێنەوە کە زۆرتر لە مافەکان بچن. بۆ ئەم مەبەستە دەتوانین هەندێک تایبەتمەندی و توخمی سەرەکی بدەین بە ئامانجەکان و بۆیان دیاری بکەین، کە بریتین لە: ڕاسپاردەکراوان (ئەو لایەنانەی بڕیارە ئامانجەکە بگرنە پێش و بەدیی بهێنن)، سوودمەندان، ئەو بوار و پانتاییانەی کە ئەو ئارمانجانە گەڵاڵە دەکەن کە بڕیارە پێیان بگەین و ئەولەویەتێکی زۆر (بڕوانە Langford, Sumner, & Yamin 2013 and Nickel 2013؛ هەروەها بڕوانە نووسینگەی کۆمیسیارانی باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافی مرۆڤ (OHCHR) و ئەجێندای ساڵی 2030ی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گەشەپێدانی بەردەوام). لەم حاڵەتەدا دەکرێت بە زۆر هۆکار و پاساوی بەهێز گرنگیی ئەم ئامانجانە بسەلمێنرێت. و دەزگا و لایەنەکانی چاودێری دەکرێت چاودێری بەسەر ئاستەکانی بەرەوپێشچوون و بەدیهاتنی ئەو ئامانجانە بکەن و زەخت بخەنە سەر ئەو ڕاسپاردەکراوانەی لە ئاستێکی نزمدا ڕایانپەڕاندوون یاخود کارەکەیان بە گوێرەی پێویست نەبووە، تاکوو گرنگی بە ئامانجەکانیان بدەن و زۆرتر کار لەسەر بەدیهێنانیان بکەن.

ئەمەی کە وەک ئامانج مامەڵە لەگەڵ مافە زۆر قورس و پڕئەرکەکان بکەین هەندێک قازانج و لایەنی ئەرێنیی هەیە. ئامانجەکان تەنانەت لە کاتێکدا کە ئاستی توانایی بۆ دەستەبەرکردنیان و گەیشتن پێیان زۆر کەمیش بێت بەسانایی وەک ئامانج دەمێننەوە. هەروەها ئامانجەکان بە باشی خۆیان لەگەڵ دۆخەکە دەگونجێنن: ڕاسپاردەکراوان، بە ئاستی توانایی جیاوازەوە، دەتوانن ڕێگاکانی تایبەت بە خۆیان بۆ شۆپاندن و گرتنەبەری ئامانجەکان بە جۆرێک هەڵبژێرن کە لەگەڵ هەلومەرج و ئامرازەکانیان بگونجێت. بەهۆی ئەم لایەنە سەرنجڕاکێشانەیەوە، شایەنی ئەوەیە کە لە ڕێگا ئاڵۆزەکانی گۆڕینی مافە قورس و پڕئەرکەکانی مرۆڤ بۆ ئامانج بکۆڵینەوە. ئەم گۆڕین و بە شێوەی ئامانج دەرهێنانە دەکرێت بە تەواوەتی یاخود تا ڕادەیەک و تەنیا بۆ بەشێکی بێت. یەک لە ڕێگاکان ئەوەیە کە ئاوێتەیەک لە ماف و ئامانج پێک بێنین کە هەندێک توخمی ئیجباریی تێدا بێت (بڕوانە Brems 2009). ئاوێتەیەکی ماف-ئامانج دەشێ هەندێک ئامانجی لەوێنەی ماف، هەندێک هەنگاوی ئیجباری کە دەبێ دەستبەجێ هەڵێنرێن، و کۆمەڵە ئەرکێک بۆ بەدیهێنانی هەرچی زووتری ئەو ئامانجانەی لە گوێن مافن لە خۆ بگرێت.

گەلۆ مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان بە گوێرەی پێویست پابەند بە یەکسانین؟ لە هەردوو لایەنی ڕاستی سیاسی و چەپی سیاسییەوە دژایەتی و بەرهەڵستی لەگەڵ مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان وەک مافەکانی مرۆڤ کراوە. ڕەهەندێکی باوی دژایەتیی باڵی چەپ کە یەکسانیخوازانی لیبراڵ و سۆسیالیستەکان دەگرێتەوە، ئەمەیە کە ئەو مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییانەی لە بەڵگەنامە و پەیماننامەکانی مافەکانی مرۆڤدا هاتوون ئاستێکی زۆر لاواز لە دەروەستی و پابەندبوون بە یەکسانیی ماددی دەدەن بە دەستەوە (Gilabert 2018a and Moyn 2018). بەدیهاتنی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان دەخوازێت کە حکوومەتەکان ئاستێکی لانیکەمیی بەپێی پێویست و گونجاو لە سەرچاوەکان لە هەندێک بواری سەرەکیدا بۆ هەمووان دابین و مسۆگەر بکەن، بەڵام ئەو ئەرکە ناخاتە ئەستۆیان کە بەچڕی پابەند بە یەکسانیی دەرفەتەکان، باجدانی دابەشکارانە یان زۆرینەی سامان بن (بۆ زانیاریی زۆرتر بڕوانە وتارەکانی یەکسانی، دادپەروەریی دابەشکارانە و لیبراڵ فێمینیزم لەم ئینسایکلۆپیدیایە).

یەکسانیخوازان ناتوانن لەم سۆنگەیەوە ناڕەزایی و دژایەتیی خۆیان دەرببڕن کە بەڵگەنامە و پەیماننامەکانی مافەکانی مرۆڤ هیچ سەرنج و نیگەرانییەکیان لە ئاست ئەم خەڵکەدا نییە کە لە هەژاری، نەهامەتی و مەینەتیدا دەژین. چونکە یەک لە ئامانجە سەرەکییەکانی گونجاندنی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان لە بەڵگەنامە و پەیماننامەکانی مافی مرۆڤدا برەودان و پێشخستنی هەوڵە جددییەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەژاری، نەخوێندەواری و بارودۆخی ناتەندروستی ژیان لە وڵاتانی سەرانسەری جیهان بوو (هەروەها لەمەڕ ئامانجەکانی گەشەپێدانی هەزارەی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕوانە Langford, Sumner, & Yamin 2013). هەروەها ئەو بەرهەڵستییە لەگەڵ مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان ناتوانێت دروست بێت کە دەڵێت مافەکانی مرۆڤ ڕێگە بۆ پووکانەوە و لاوازبوونی سیستەمەکانی مافەکانی خۆشبژێوی لە زۆربەی وڵاتانی پێشکەوتوودا خۆش دەکات کە لە دوای ساڵی 1980دا هاتە کایەوە (بۆ زانیاریی زۆرتر لەسەر ڕەخنە لەم ڕوانگەیە بڕوانە Song 2019). ئەو داشکاندن و لێبڕینە لە پرۆگرامەکانی خۆشبژێوی زۆربەی کات پێشێلکردنی پێداویستییەکانی بەدیهاتنی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان بوو.

 دەشێ دان بەوەدا بنرێت کە بەڵگەنامە و پەیماننامەکانی مافەکانی مرۆڤ بە ڕادەی پێویست سەبارەت بە ڕێوشوێن و هەنگاوە ئیجابییەکان بۆ پێشخستنی دەرفەتی یەکسان لە پەروەردە و کاردا قسەیان نەکردووە. مافێکی ئیجابی بۆ دەرفەتی یەکسان، وەک ئەوەی ڕاولز پێشنیازی کرد، وڵاتان دەروەست دەکات کە کۆمەڵێک ڕێوشوێنی جددی بگرنە بەر بۆ کەمکردنەوەی نایەکسانی و جیاوازییەکان لە نێوان ئەو دەرفەتانەی بە شێوەیەکی کاریگەر لەبەردەستی منداڵانی بنەماڵە پڕداهات و کەمداهاتەکاندایە (بڕوانە Rawls 1971 و وتاری یەکسانیی دەرفەت لەم ئینسایکلۆپیدیایە).

پرۆگرامێکی سیاسیی ئێجگار یەکسانیخوازانە باشتر وایە تەنیا تا ڕادەیەک لە چوارچێوەی مافەکانی مرۆڤدا بگیرێتە بەر و زۆربەی کات لە سەرووی ئەو چوارچێوەیە بشۆپێندرێت و پەیڕەو بکردرێت. هۆکارێک بۆ ئەم بابەتە ئەوەیە کە بزووتنەوەی مافەکانی مرۆڤ لە ئەگەری ئەوەی کە بە بەربڵاوی لەڕووی سیاسییەوە قبووڵ بکردرێت، ئاسۆیەکی ڕوونتری بۆ قبووڵکران و پاڵپشتیکرانی بەردەوامی دەبێت. بۆ ئەم مەبەستەش دەبێ ئەو مافانەی کە پشتگیرییان دەکات و پشتڕاستیان دەکاتەوە بۆ کەسانێک بە تێڕوانینی سیاسیی فرەچەشن و جۆراوجۆر، لە چەپی ناوەڕاست تا ڕاستی ناوەڕاست، سەرنجڕاکێش بن. ئەگەر پلاتفۆرمی مافەکانی مرۆڤ زۆرتر وەک پرۆگرامێکی چەپگەرایانە دەربکەوێت و لێکدانەوەی بۆ بکردرێت، ئەو ئەگەرە زۆر لاواز دەبێت کە پشتگیریی ناوەندی سیاسی بۆ خۆی ڕابکێشێت و ئەو بزووتنەوەیە بە زیندوویی بمێنێتەوە.

3-3. مافەکانی مرۆڤی ئافرەتان، کەمینەکان و گرووپەکان

یەکسانیی مافەکان بۆ ئەو گرووپانەی بە شێوەی مێژوویی بەشبڕاو و ژێردەست بوون بابەتێکی جێی سەرنجی لەمێژینەی بزووتنەوەی مافەکانی مرۆڤە. بەڵگەنامەکانی مافەکانی مرۆڤ بە بەردەوامی جەخت لەوە دەکەنەوە کە هەموو مرۆڤەکان بە ئافرەتان و ئەندامانی گرووپگەلی کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکانیشەوە مافی مرۆڤی یەکسانیان هەیە و دەبێ بتوانن بەبێ هەڵاواردن، لێیان بەهرەمەند ببن. مافی ڕزگاربوون لە هەڵاواردن بە شێوەیەکی بەرچاو لە جاڕنامەی جیهانی و پەیماننامەکانی دواتردا ئاماژەی پێ کراوە. بۆ نموونە پەیمانی مەدەنی و سیاسی هەموو دەوڵەتانی بەشداربوو پابەند دەکات کە بەبێ هیچ چەشنە هەڵاواردنێک، لەوانە ڕەگەز، ڕەنگی پێست، زایەند، زمان، بۆچوون و بیروڕای سیاسی یان بیروڕای تر، بنەچەی نەتەوەیی یان کۆمەڵایەتی، سامان و دارایی، لەدایکبوون یاخود پێگەی کۆمەڵایەتی، ڕێز لە مافەکانی گەلەکەیان بگرن و پارێزگاری لەو مافانە بکەن (ماددەی 2.1ی پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە مەدەنی و سیاسییەکان). سەبارەت بە مافەکانی کەمینەکان و گرووپەکان بڕوانە Kymlicka 1995.

کۆمەڵێک لە مافە مەدەنی و سیاسییە ستانداردەکان، لەوانە مافی ئازادیی ئەندامێتی و پێکهێنانی کۆمەڵ و ڕێکخراوە، ئازادیی گردبوونەوە و خۆپێشاندان، ئازادیی ئایین و ڕزگاربوون لە هەڵاواردن، بەتایبەتی بۆ کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان پڕبایەخن. هەروەها بەڵگەنامەکانی مافەکانی مرۆڤ ئەو مافانە لە خۆ دەگرن کە بەڕوونی ئاماژە بە کەمینەکان دەکەن و پارێزگاریی تایبەتیان بۆ تەرخان دەکەن. بۆ نموونە پەیمانی مەدەنی و سیاسی لە ماددەی 27ی خۆیدا دەڵێت کە کەسانی سەر بە کەمینە ئەتنیکی، ئایینی یان زمانییەکان «نابێت بە کۆمەڵ لەگەڵ ئەندامانی تری گرووپەکەیان، لە مافی بەهرەمەندبوون لە کولتوورەکەیان، ڕاگەیاندن و مومارەسەی ئایینەکەیان یاخود کەڵکوەرگرتن لە زمانەکەیان بێبەش بکردرێن.» (ماددەی 27ی پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە مەدەنی و سیاسییەکان)

فێمینیستەکان زۆربەی کات ناڕەزاییان دەربڕیوە کە لیستە ستانداردەکانی مافەکانی مرۆڤ بە گوێرەی پێویست ئەو مەترسی و هەڕەشە تایبەتانەی بەرەوڕووی ئافرەتان دەبنەوە لەبەرچاو ناگرن. بۆ نموونە پرسگرێکەکانی وەکوو توندوتیژیی خێزانی، ئازادیی هەڵبژاردن لە زاوزێدا و هەروەها قاچاخ و بازەرگانیکردن بە ئافرەتان و کچان بۆ کاری سێکسی، شوێنێکی دیاری لە بەڵگەنامە و پەیماننامە سەرەتاییەکانی مافەکانی مرۆڤدا نەبووە. لیستەکانی مافەکانی مرۆڤ «بۆ لەخۆگرتنی پرسی سووکایەتی و توندوتیژی دژی ئافرەتان» پێویستە پەرەیان پێ بدرێت و بەرفرە بکرێنەوە (Bunch 2006؛ هەروەها بڕوانە Okin 1998). پێشێلکاریی مافەکانی مرۆڤی ئافرەتان زۆربەی کات لە چوارچێوەی «سنووری خۆییدا» ڕوو دەدات، واتە لە ماڵەوە و بە دەستی ئەندامانی تری خێزانەکە. ئەم ڕاستییە دەری دەخات کە ناکرێت حکوومەتەکان وەک تەنیا ڕاسپاردەکراوی مافەکانی مرۆڤ ببینین و هەروەها ئەوەی کە پێویستە مافی سنووری کەسی لە چوارچێوەی ماڵ و خێزاندا بە جۆرێک هەموار بکرێتەوە و کۆمەڵە مەرج و بەندێک بخرێتە پاڵی کە ڕێگە بە پۆلیس بدات لە چوارچێوەی ماڵدا پارێزگاری لە ئافرەتان بکات.

ئەو پرسگرێکە کە چلۆن داڕشتنەکانی مافەکانی مرۆڤ دەبێ وەڵامدەری گۆڕانکارییەکان لە جۆر و فۆرمەکانی ئەو هەڕەشە و مەترسییانە بن کە بەرەوڕوو خەڵکانی جیاواز دەبنەوە کارێکی قورس و ئەستەمە و نەتەنێ لە پەیوەندی لەگەڵ جێندەر بەڵکوو بە هەمان شێوە لە پەیوەندی لەگەڵ تەمەن، ڕەگەز، ئاراستەی سێکسی، پیشە، گرێدراویی سیاسی، ئایین، و هۆگری و حەزە کەسییەکانیشدا دێتە ئاراوە. بۆ نموونە مافەکانی ڕێکاری یاسایی زۆرتر لەوەی کە بۆ بەساڵاچووان و کەسانی بەتەمەن بەسوود بێت بۆ گەنجان (و بەتایبەتی پیاوانی گەنج) کەڵکی هەیە، چونکە ئەگەری ئەوەی کە بەساڵاچووان لە سەرپێچی لە یاسای تاوان بگلێن زۆر لاوازترە.

نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی 1964ەوە لە ڕێگەی کۆمەڵێک پەیماننامەی تایبەتمەندەوە وەکوو کۆنڤانسیۆنی نێودەوڵەتیی نەهێشتنی هەموو جۆرەکانی جیاکاری و هەڵاواردنی ڕەگەزی (1965)؛ کۆنڤانسیۆنی نەهێشتنی هەموو جۆرەکانی جیاکاری و هەڵاواردن بەرامبەر ئافرەتان (1979)؛ کۆنڤانسیۆنی مافەکانی منداڵان (1989) و کۆنڤانسیۆنی مافەکانی خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان (2007)، بە شێوەیەکی سەرەکی سەروکاری لەگەڵ مافەکانی ئافرەتان و کەمینەکان هەبووە و پەرژاوەتە سەری. هەروەها دەتوانن سەیری جاڕنامەی مافەکانی گەلانی ڕەسەن (2007) بکەن. ئەو پەیماننامە تایبەتمەندانە ڕێگەیان بۆ نۆرمە نێودەوڵەتییەکان خۆش کردووە کە بەدواداچوون بۆ کێشە و گرفتە تایبەتەکانی گرووپگەلی تایبەت بکەن و بە دەمیانەوە بچن، کە بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بە هاوکاری و چاودێری لە ماوەی دووگیانی و بەدونیاهێنانی منداڵ لە دۆسیەی ئافرەتان، پرسەکانی پەیوەست بە سەرپرشتی لە دۆسیەی منداڵان و لەدەستدانی خاکی مێژوویی لە دۆسیەی گەلانی ڕەسەن بکەین.

گرووپە کەمینەکان زۆرجار دەبنە ئامانجی توندوتیژی. پێودانگەکانی مافەکانی مرۆڤ داوا لە حکوومەتەکان دەکەن کە خۆیان لەم چەشنە توندوتیژییە ببوێرن و ڕێوشوێنی پێویست بۆ دابینکردنی پارێزگاری دژی ئەم توندوتیژییە بگرنە بەر. ئەم کارە تا ڕادەیەک لە ڕێگەی مافی ژیان کە مافێکی تاکەکەسیی ستانداردە ئەنجام دەگیرێت. هەروەها ڕێگەیەکی تر بۆ ئەم مەبەستە مافی دژی جینۆسایدە کە گرووپەکان لە هەمبەر هەوڵەکان بۆ لەناوبردن و کوشتن و بڕینیان دەپارێزێت. کۆنڤانسیۆنی جینۆساید یەک لە یەکەمین پەیماننامەکانی مافەکانی مرۆڤ لە دوای جەنگی جیهانیی دووەم بوو. مافی دژی جینۆساید بەڕوونی مافێکی گرووپییە. هەم تاکەکان و هەم گرووپەکان خاوەن و هەڵگری ئەو مافەن و وەک گرووپ پارێزگاری لە گرووپەکان دەکات. ئەو مافە لەو ڕووەوە کە حکوومەتەکان و دەزگاکانی تر پابەند دەکات کە خۆیان لە لەناوبردنی گرووپەکان بەدوور بگرن، تا ڕادەیەکی زۆر سەلبییە؛ بەڵام هەروەها ئەو پێویستییە دێنێتە ئاراوە کە لەسەر ئاستی نەتەوەیی پارێزگاریی یاسایی و پارێزگاریی تر لە دژی جینۆساید ساز و دابین بکردرێت.

گەلۆ مافی دژی جینۆساید وەک مافێکی گرووپی دەتوانێت مافێکی مرۆڤ بێت؟ بە شێوەیەکی گشتیتر، ئاخۆ مافێکی گرووپی دەتوانێت لەگەڵ بیرۆکەی گشتیی مافەکانی مرۆڤ وەک کۆمەڵە مافی تاکەکەسەکان کە پێشتر خرابووە ڕوو بگونجێت؟ ئەگەر تێگەیشتنمان لەو بابەتە کە کێ دەتوانێت هەڵگری مافەکانی مرۆڤ بێت بە جۆرێک بەرفراوان بکەینەوە کە ئەو گرووپە گرنگانەش بگرێتەوە کە مرۆڤ پێکی هێناون و بەرزیان ڕادەگرێت ئەوا ئەو شتە مەیسەرە (بڕوانە وتاری مافە گرووپییەکان هەر لەم ئینسایکلۆپیدیایە). کاتێک ئەمە لەبەرچاو بگرین کە سوودمەندانی مافی دژی جینۆساید ئەو تاکانەن کە لە ئەنجامی ئەو مافەدا لە ئاسایش و پارێزراویی زۆرتر لە بەرامبەر هەوڵەکان بۆ لەناوبردنی ئەو گرووپەی کە سەر بەون بەهرەمەند دەبن، ئەوا ڕەنگە زۆرتر ئەو کارە بە هەنگاوێکی بەجێ بزانین (Kymlicka 1989).

4-3. مافە نوێیەکانی مرۆڤ

ئەگەرچی لیستە هاوچەرخەکانی مافەکانی مرۆڤ هەر ئێستاش دوورودرێژن و زۆر ماف لە خۆ دەگرن، بەڵام هێشتاش کۆمەڵە پێودانگێک هەن کە بەبێ هیچ گومانێک دەبێ بە مافی مرۆڤ لە قەڵەم بدرێن، لە کاتێکدا کە بە شێوەیەکی گشتی لە ئێستادا وەک مافی مرۆڤ دانیان پێدا نەنراوە. جگە لەوەش، گەلێک بوار هەیە کە تێیدا خۆشبژێوی، کەرامەت و بەرژەوەندییە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ لە ئاکامی کۆمەڵێک هەنگاو یاخود کەمتەرخەمیی تاکەکان و حکوومەتەکان دەکەونە بەر مەترسی و هەڕەشەوە. تەکنۆلۆژیا نوێیەکان کێشە و گرفتی نوێیان هێناوەتە ئاراوە و ئەو پێویستییە هەست پێ دەکردرێت کە جارێکی تر بیر لە چارەسەرە کۆنەکان بکەینەوە.

ئەو بابەتە بەرچاوانەی لەم دواییانەدا پێشنیار کراون کە وەک مافی نوێی مرۆڤ بناسرێن بریتین لە: داکۆکیی کیمبەرلی براونلی لە مافێک دژی بێبەریبوونی کۆمەڵایەتی کە بە دەم کێشەی تەنیایی قورسی نەخوازراوەوە دەچێت (Brownlee 2020 and 2022)، پێشنیاری مافێکی گشتگیر بۆ دەستپێڕاگەیشتن بە ئینتەرنێت کە لە ساڵی 2016دا لە کۆڕی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان پەسند کرا (بڕیارنامەی 13/32ی نەتەوە یەکگرتووەکان)، و پەسندکردنێکی هاوشێوە لە ساڵی 2022دا بۆ مافی هەبوونی ژینگەیەکی پاک، تەندروست و سەقامگیر (بڕیارنامەی 300/76ی نەتەوە یەکگرتووەکان؛ هەروەها بڕوانە وتاری ئەخلاقی ژینگەیی لەم ئینسایکلۆپیدیایە).

مافی بەهرەمەندبوون لە ژینگەیەکی تەندروست نموونەیەکی باشە کە ببینین چلۆن مافە نوێیەکانی مرۆڤ دەتوانن هێدی هێدی سەر هەڵبدەن و دەربکەون. دوای ئەوەی مافێکی لەم چەشنە چووە ناو زۆرێک لە مەنشوورە نەتەوەییەکانی مافەکان لەسەر ئاستی ناوخۆی دەوڵەتان، ڕێکخراوە ناحکوومییەکانی بواری ژینگە دەستیان بە برەودان بەو مافە لەناو ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکاندا کرد. لە ساڵی 2000دا مەنشووری مافەکانی یەکێتیی ئەورووپا کە بە مەنشووری مافە بنەڕەتییەکانی یەکێتیی ئەورووپا ناوی دەرکردووە، لە ماددەی 37ی خۆیدا پێودانگی پاراستنی ژینگەی جێ کردەوە: «دەبێ ئاستێکی بەرزی پاراستنی ژینگە و پێشخستن و باشترکردنی کوالیتیی ژینگە بخرێتە ناو سیاسەتەکانی یەکێتیی ئەورووپا و بە گوێرەی بنەمای پەرەسەندنی بەردەوام مسۆگەر بکردرێت.»

ئەنجوومەنی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی 2012دا ڕاپۆرتدەرێکی تایبەتی (پسپۆرێکی سەربەخۆ) لەسەر ژینگە پێک هێنا و لە کۆتاییدا مافی بەهرەمەندبوون لە «ژینگەیەکی پاک، تەندروست و سەقامگیر»ی پەسند کرد و ڕەوانەی کۆڕی گشتیی کرد –کە لەوێدا 80 لەسەدی وڵاتانی جیهان دەنگیان پێ دا (بڕیارنامەی 300/76ی نەتەوە یەکگرتووەکان). هەروەها لە دەیەکانی ڕابردوودا ڕێبازەکانی مافی مرۆڤ لە هەمبەر گۆڕانی کەشوهەوادا گەشەی سەندووە (بڕوانە Bodansky 2009; Caney 2009; Gardiner 2013; and Vanderheiden 2008).

نیگەرانییەکان سەبارەت بە تەشەنە و زۆربوونی مافەکانی مرۆڤ نەڕەویونەوە. پارێزەران و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کۆمەڵێک ستاندارد و پێوەریان بۆ سنووردارکردنی داڕشتن و هێنانەئارای مافی نوێی مرۆڤ پێشنیاز کردووە (بۆ نموونە Alston 1984 و کۆڕی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان 1986). و داڕشتن و پێکهێنانی پەیماننامەی نوێی مافەکانی مرۆڤ خاو بووەتەوە. دوای پەسندکردنی پەیڕەوی ڕۆمای تایبەت بە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە ساڵی 1999دا، تاکە پەیماننامەیەکی مافەکانی مرۆڤ کە لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پەسند کراوە و دانی پێدا نراوە کۆنڤانسیۆنی 2006ی مافەکانی خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان بووە. لە ساڵی 2007دا ڕاگەیەندراوێک (نەک پەیماننامە) لەسەر مافەکانی گەلانی ڕەسەن لە کۆڕی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکاندا پەسند کرا. هەروەها فەیلەسووفگەلێکی دیار هەن کە داکۆکییان لە لیستەی بچووکتری مافەکانی مرۆڤ کردووە (بۆ نموونە بڕوانە Cranston 1967 and 1973; Rawls 1999; and Griffin 2008). گریفین هەروەها دژی پەستاوتن و بە زۆری جێکردنەوەی ناوەرۆکی نوێ لەناو مافەکانی هەنووکەی مرۆڤ بوو –کە بە «بەپزدانکردن»ی مافەکان وەسفی دەکرد.

4. مافە جیهانییەکانی مرۆڤ لە جیهانێکی تەژی لە بیروباوەڕ و ڕەوتی فرەچەشندا

دوو نیگەرانیی ناسراوی فەلسەفی سەبارەت بە مافەکانی مرۆڤ هەیە کە یەکەمیان ئەوەیە کە ئەو مافانە لەسەر بنەمای کۆمەڵێک بیروباوەڕ، نێرین و هەڵوێست هاتوونەتە کایەوە کە لەڕووی کولتوورییەوە ڕێژەیین و ئەوەی تریان ئەوەیە کە بەدیهاتن و داکۆکیکردن لەو مافانە لە ئەتنیک-تەوەری تێوە دەگلێت. مافەکانی مرۆڤ کۆمەڵە ستانداردێکی گشتگیر لە بوارەکانی وەک ئاسایش، جێبەجێکردنی یاسا، یەکسانی، بەشداریی سیاسی و پەروەردە دیاری دەکەن. بەڵام گەلان و وڵاتانی هەسارەی زەوی لە ڕەوت، نەریت، ئایین و ئاستی گەشەی ئابووری و سیاسییاندا جیاوازییەکی زۆریان هەیە. دانانی ئەم دوو ڕستەیە لە لای یەک ڕەنگە بۆ پاساودانی ئەو نیگەرانییە بەس بێت کە مافە جیهانییەکانی مرۆڤ بە ڕادەی پێویست جێگە و پێگەیان بە فرەچەشنیی گەلانی زەوی نەداوە و ڕەچاویان نەکردووە. ڕەهەندێکی دەرکەوتنی تیۆریی ئەم نیگەرانییە «ڕێژەییگەراییە»، کە بەپێی ئەو ئایدیایە ستاندارد و پێوەرە ئەخلاقی، سیاسی و یاساییەکان تەنیا بە نیسبەت و بە گوێرەی نەریتەکان، بیروباوەڕەکان و هەلومەرجەکانی وڵات، کولتوور یان ناوچەیەکی دیاریکراو دەتوانن دروست یان پاساودراو بن (بڕوانە وتاری ڕێژەییگەرایی ئەخلاقی لەم ئینسایکلۆپیدیایە).

لە ماوەی نووسین و داڕشتنی جاڕنامەی جیهانی لە ساڵی 1947دا، دەستەی جێبەجێکاری کۆمەڵەی مرۆڤناسیی ئەمریکا (“AAA”) سەبارەت بەو مەترسییە هۆشداریی دا کە ئەو جاڕنامەیە «بەیاننامەیەک دەبێت کە ئەو مافانەی ناوی تەنیا لەسەر بنەمای بەها باوەکانی ئەورووپای ڕۆژاوا و ئەمریکا تێگەیشتن و خوێندنەوەیان بۆ دەکرێت». نیگەرانیی سەرەکیی دەستەی کۆمەڵەی مرۆڤناسیی ئەمریکا لەو قۆناغەدا کە ڕێک دوای جەنگی جیهانیی دووەم بوو، ئیدانەکردنی هەڵوێست و بۆچوونە کۆلۆنیالیستییە دەمارگرژ و بیرتەسکەکانی ئەو سەردەمە و داکۆکی لە چارەیخۆنووسینی کولتووری و سیاسی بوو. بەڵام هەروەها ئەو دەستەیە جەختی زۆرتری لەسەر ئەوە کردەوە کە «ستانداردەکان و بەهاکان بە نیسبەت و بە گوێرەی ئەو کولتوورەن کە لێیەوە هاتوون و سەرچاوەیان لێیەوە گرتووە»، کەواتە «دەکرێت ئەوەی لە کۆمەڵگەیەکدا بە مافێکی مرۆڤ دادەنرێت، لە لای گەلێکی دیکە بە بابەتێکی دژەکۆمەڵ لە قەڵەم بدرێت» (کۆمەڵەی مرۆڤناسیی ئەمریکا 1947).

ئەم چەشنە لێکدانەوە و جەختکردنەوانە بەردەوام بوون تا ڕادەیەک کە پەرەیان بەو تۆمەت و سەرکۆنەکردنە داوە کە مافەکانی مرۆڤ ئامرازی ئەتنیک-تەوەری، ئیستکبار، و ئیمپریالیزمی کولتوورین (Renteln 1990). ئەتنیک-تەوەری ئەو گریمانە و خەیاڵەیە کە زۆربەی کات نادانستە پێی وایە «گرووپی مرۆڤ خۆی ناوەند و چەقی هەموو شتێکە» و بیروباوەڕ، ڕەوت و نۆرمەکانی، کۆمەڵە ستاندارد و پێوەرێک دەدەن بە دەستەوە کە دەکرێت بە گوێرەیان گرووپەکانی تر «بپێورێن و هەڵسەنگێندرێن» (Sumner 1906؛ هەروەها بڕوانە Etinson 2018a کە پێی وایە کاتێک دەتوانین بە باشی لە ئەتنیک-تەوەری تێبگەین کە وەک چەشنێک دەمارگرژی و لاگیریی کولتووری سەیری بکەین نەک وەک باوەڕمەندی بە سەرتربوونی کولتووری). ئەتنیک-تەوەری لە پەیوەندی و هەڵسوکەوت لەگەڵ وڵاتان، سیستەمە ئەخلاقییەکان و ئایینەکانی تردا بەرزەدەماخی، بیرتەسکی و دەمارگرژیی لێ دەکەوێتەوە. لە ئەنجامدا، ئیمپریالیزمی کولتووری کاتێک پێش دێت کە ئەو وڵاتانەی لەڕووی ئابووری، تەکنۆلۆژیا و سەربازییەوە بەهێزترینن، بیروباوەڕ، بەها و دامەزراوەکانیان بەسەر شوێنەکانی تری جیهاندا دەسەپێنن (بۆ خوێندنەوەی باس و ڕاڤەیەکی بەسوود لەسەر چەند نیگەرانییەکی پەیوەست بە هێز و دەسەڵات لە بابەتی مافەکانی مرۆڤدا بڕوانە Gilabert 2018a).

هەروەک لە بابەتی دەستەی جێبەجێکاری کۆمەڵەی مرۆڤناسیی ئەمریکادا بینیمان، ڕێژەییگەرایان زۆرجار لەگەڵ ئەو هێرش و سەرکۆنەکردنانە، باسی ڕێگەچارەیەکیش دەکەن کە دەڵێت کە سنگفراوانی و پێکەوەهەڵکردن لەگەڵ ڕەوت و نەریتە فرەچەشن و جیاوازەکان دەبێ لە ڕێگەی کۆمەڵێک هەنگاو و ڕێوشوێن کە فێربوونی بەربڵاو سەبارەت بە کولتوورەکانی دیکە بەشێکیەتی، بخزێندرێتە ناو خەڵک و جێگیر و مومارەسە بکردرێت. ئەو بیرۆکەیە کە ڕێژەییگەرایی و بەرکەوتن لەگەڵ کولتوورەکانی دیکە سنگفراوانی بەرەو پێش دەبات و پەرەی پێ دەدات لەوانەیە لە گۆشەنیگایەکی دەروونناسییەوە ڕاست بێت. ئەو گەلانەی لە ئاست جیاوازیی بیروباوەڕ، ڕەوت و نەریتەکان کراوەن و ئەوانەی لە هۆکار و بەستێنەکانی پەرەپێدان و بەربڵاوکردنەوەی نۆرمەکان بۆ ئەوپەڕی سنوورەکان بەگومانن، دەشێ زۆرتر لەوانەی بڕوایان بە ئەخلاقێکی جیهانیی ئۆبژێکتیڤ هەیە، لە ئاست وڵاتان و گەلانی تر سنگفراوان بن. سەرەڕای ئەمەش، فەیلەسووفان بە شێوەیەکی گشتی ئەو هەوڵانەی لە ڕێژەییگەراییەوە بەڵگاندن بۆ ڕێگەچارەی سنگفراوانی دەکەن بەرەوڕووی ڕەخنەکانیان کردووەتەوە (بڕوانە Williams 1972 [1993] و Talbott 2005). ئەگەر کولتوور و ئایینی وڵاتێک بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ هەڵسەوکەوت، تێڕوانین و ڕەوتی بیرتەسکانە و دەمارگرژانەی چاندبێت و بەهێزی کردبێت، و ئەگەر هاووڵاتییان و بەرپرسان و کاربەدەستانی ئەو وڵاتە بە دەمارگرژی و بیرتەسکی لەگەڵ خەڵکانی سەر بە وڵاتانی تر بجووڵێنەوە، ئەوا ئەوان لە ڕاستیدا تەنیا نەریتەکان و نۆرمە کولتوورییەکانی خۆیان ڕەچاو و پەیڕەو دەکەن. بەم پێیە، ڕێژەییگەرایەکی خەڵکی وڵاتێک بە ئاستێکی بەرزی سنگفراوانی و پێکەوەهەڵکردن ئەستەمە بتوانێت بنەمایەک بۆ ڕەخنەگرتن لە هاووڵاتییان و کاربەدەستانی وڵاتێکی دەمارگرژ و بیرتەسک بدۆزێتەوە. بۆ ئەم مەبەستە ئەو کەسە ڕێژەییگەرایە پێویستە پشتگیریی بنەواشە و پرەنسیپێکی سەرووکولتووریی پێکەوەهەڵکردن بکات و وەک گۆڕانکارییەکی کولتووریی دەرەکی بە ئاراستەی بەهێزکردنی ڕادەی سنگفراوانی و پێکەوەهەڵکردن داکۆکیی لێ بکات. لەبەر هەندێ، ئەو ڕێژەییگەرایانەی بەقووڵی پابەندی پێکەوەهەڵکردنن دەشێ ببن بە هۆگری پابەندییەکی مەرجدار بە مافەکانی مرۆڤ و بۆ لای ڕابکێشرێن.

ڕەنگە هەر بەم هۆکارانەش بێت کە ئەمڕۆکە ڕێژەییگەرایی هەڵوێستی زۆربەی مرۆڤناسان نییە. لە ئێستادا کۆمەڵەی مرۆڤناسیی ئەمریکا لیژنەیەکی ناوەندیی هەیە کە ئامانجەکانی بریتین لە پێشخستن و پاراستن و پەرەپێدانی گۆشەنیگا و تێڕوانینێکی مرۆڤناسانە بۆ مافەکانی مرۆڤ. مرۆڤناسان گەرچی هێشتاش جەخت لە گرنگیی جیاوازییە کولتوورییەکان دەکەنەوە، بەڵام لە ئێستادا زۆرتر پشتگیریی پاراستنی کولتوورە مەترسیلەسەر و لاوازەکان، نەهێشتنی هەڵاواردن، و ماف و ئیدعای خاکی گەلانی ڕەسەن دەکەن (بڕوانەی بەیاننامەی ساڵی 2020ی کۆمەڵەی مرۆڤناسیی ئەمریکا لەسەر مرۆڤناسی و مافەکانی مرۆڤ).

لەوانەیە ململانێی نێوان ڕێژەییگەرایان و داکۆکیکارانی مافەکانی مرۆڤ بەشێکی لەسەر بنەمای جیاوازییەکان لە بیروباوەڕە فەلسەفییە بنچینەییەکانیان و بەتایبەتی لە میتائەخلاقیان بێت. ڕێژەییگەرایان زۆربەی کات سابجێکتیڤیست یاخود ناناسیاریگەران و بە جۆرێک لە ئەخلاق دەڕوانن کە بەتەواوەتی سازکراو و گواستراوەی کۆمەڵایەتییە. لە بەرامبەردا، داکۆکیکارانی مافەکانی مرۆڤ کە تێڕوانینێکی فەلسەفییان هەیە زۆرتر لایەنگر و هۆگری ناسیاریگەرایی، ڕیالیزمی ئەخلاقی و شهوودگەرایین و ئەوانە دەکەنە پێشگریمانەی لێکدانەوەکانیان.

وەک لە بەیاننامەی ساڵی 1947ی کۆمەڵەی مرۆڤناسیی ئەمریکادا دەردەکەوێت، گونجان لەگەڵ فرەچەشنی بووەتە نیگەرانییەک کە سیستەمی هاوچەرخی مافەکانی مرۆڤ هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانیەوە لەگەڵی بەرەوڕوو بووە. وەک بەشێک لە لێکۆڵینەوەی یوونیسکۆ لە بنەمای تیۆریی مافەکانی مرۆڤ لە ساڵانی 47-1946دا، فەیلەسووفی فەرەنسی، ژاک ماریتان پێشنیاری ئەوەی کرد کە ڕێککەوتنی جیهانی لەسەر مافەکانی مرۆڤ تەنیا کاتێک مەیسەر دەبێت کە پرسیارەکانی پەیوەست بە پاساودانی بنەڕەتی پشتگوێ بخرێن و گوێیان پێ نەدرێت: «بەڵێ... ئێمە سەبارەت بە مافەکان هاوڕاین بەڵام تەنیا بە مەرجێک کەس لێمان نەپرسێت بۆچی» (Maritain 1949: 9). مەنشووری نێودەوڵەتیی مافەکانی مرۆڤ کاتێک لە پێشەکیی هەردوو پەیمانە سەرەکییەکەدا جەخت لەوە دەکاتەوە کە «ئەم مافانە لە کەرامەتی زاتیی مرۆڤەوە سەرچاوە دەگرن»، پێدەچێت ئەم قەدەغەکردن و بەربەستەی بەردەم پرسیارکردن پێشێل بکات. سەرەڕای ئەوەش، ئایدیای ماریتان دەنگدانەوەی گەورەی لە کارە فەلسەفییەکانی هاوچەرخدا هەیە (بڕوانە Taylor 1999)، لەوانە ئایدیای جۆن ڕاولزە کە دەڵێت مافەکانی مرۆڤ دەتوانن پاساوێکی لانیکەمیی گەلەمپەری یان «سیاسی»یان هەبێت کە دەکرێت لە بۆچوونگەلی جۆراوجۆری ئایینی، ئەخلاقی و فەلسەفیی «هەمەلایەنە»وە وەربگیردرێت (Rawls 1999; Beitz 2009). لە ڕاستیدا، هەندێک لەو باوەڕەدان کە پاساودانی یاسای نێودەوڵەتیی مافەکانی مرۆڤ بە گەڕانەوە بۆ کەرامەتی مرۆیی دەبێ ڕێک بەم شێوازە هەمەلایەنە لێی تێبگەین (McCrudden 2008).

میتۆدێکی گرنگی تری گونجان لەگەڵ فرەچەشنی بریتییە لە داڕشتنی دەرهەستی پێودانگەکانی مافەکانی مرۆڤ کە ڕێگە بە هەندێک شێوازی جێبەجێکردن و پیادەکردنی کۆمەڵایەتی و دامەزراوەیی دەدات کە فرەچەشنن و لە ئاست بەستێن و هەلومەرجدا کراوەن (بڕوانە Etinson 2013). وەک لە بەشی یەکەمدا باس کرا، تێگەیشتنێکی میانەڕەوانە لە ئامانجەکانی مافەکانی مرۆڤ بوارێکی زۆرتر بۆ بڕیاردانی دیموکراتی لە ئاستی ناوخۆییدا و بۆ فرەچەشنیی کولتووری و سیاسی لە ئاستی جیهانی و سەرانسەری وڵاتاندا دەڕەخسێنێت (هەروەها بڕوانە چەمکی «پەراوێزی هەڵسەنگاندن» لە دادگای مافی مرۆڤی ئەورووپا، کە لە Letsas 2006 خراوەتە بەر باس). و شایەنی باسە دەوڵەتانی ئەندام لە پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانی مافەکانی مرۆڤ ئیزنپێدراون کە «تێبینی و سەرنجەکانی خۆیان بۆ پابەندنەبوون» پێشکەش بکەن بە جۆرێک کە کاریگەریی یاسایی ئەو بڕگە و دەروەستییانەی پەیماننامەکە کە بۆ ئەو دەوڵەتە دەگەڕێتەوە، لە چوارچێوەیەکی سنوورداردا بگۆڕن. ئەم بابەتە دەرچەیەکی تر بەرەو فرەچەشنی و گونجانی یاسایی دەکاتەوە. 

لە نەوەدەکاندا، لی کوان یوو، وەزیری باڵای سینگاپوور، و کەسانێکی تر ئەو بابەتەیان ورووژاند کە مافە نێودەوڵەتییەکانی مرۆڤ وەک ئەوەی لە جاڕنامە و پەیماننامەکانی نەتەوە یەکگرتووەکاندا هاتوون، لە ئاست «بەهاگەلی ئاسیایی» جیاواز لە کۆمەڵگەی ڕۆژئاوایی، خەمسارد و کەمتەرخەمن. نموونەی ئەو بەهاگەلە بریتین لە: ڕێزلێنان و بەهادان بە خێزان و کۆمەڵگە (لە بەرامبەر تاکگەرایی تۆخ و پتەودا)؛ گرنگی و پێگەی بەرزتری هارمۆنی و هاوئاهەنگیی کۆمەڵایەتی بە بەراورد لەگەڵ ئازادیی تاکەکەسیدا؛ ڕێزگرتن لە سەرکردە و دامەزراوە سیاسییەکان؛ و جەختکردنەوە لە بەرپرسیارێتی، کاری قورس و دەستپێوەگرتن وەک ئامرازەکانی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی (بۆ زانیاریی زۆرتر لەسەر تاوتوێی بەهاگەلی ئاسیایی بڕوانە Bauer & Bell [eds] 1999; Bell 2000; and Sen 1997). لایەنگرانی بیرۆکەی بەهاگەلی ئاسیایی نەیاندەخواست هەموو مافەکانی مرۆڤ هەڵبوەشێننەوە؛ بەڵکوو ئامانجی ئەوان زۆرتر ئەوە بوو کە لە بایەخی هەندێک لە تاقمەکانی مافەکانی مرۆڤ، بەتایبەتی ئازادییە بنەڕەتییەکان و مافی بەشداریی دیموکراتی (و لە هەندێک حاڵەتدا مافی ئافرەتان)، کەم بکەنەوە بە جۆرێک کە جەختێکی وایان لەسەر نەکردرێت. هەروەها دەیانویست حکوومەتەکان و ڕێکخراوە ناحکوومییەکانی ڕۆژئاوا واز لە ڕەخنەگرتن لێیان بەهۆی پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ لەو بوارانەدا بێنن.

لە کۆنفرانسی جیهانیی مافەکانی مرۆڤ لە ڤیەنا لە ساڵی 1993دا، چەند وڵاتێکی وەک سینگاپوور، مالیزیا، چین و ئێران داوای ئەوەیان کرد کە لە ڕەوت و مومارەسەی مافەکانی مرۆڤدا بابەتی سازگاری و ڕاهاتن بۆ جیاوازییە کولتووری و ئابوورییەکان ڕەچاو بکردرێت و بگیرێتە بەر. نوێنەرانی ڕۆژئاوا هەڵوێستی ئەو وڵاتانەیان بە بیانوویەک بۆ سەرکوت و پاوانخوازی لە دەسەڵات دەزانی. کۆنفرانسەکە بە پەسندکردنی «ڕاگەیەندراوی ڤیەنا» وەڵامی ئەو بابەتەی دایەوە. لە ماددەی 5ی ئەو ڕاگەیەندراوەدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە وڵاتان نابێ لە نێوان مافەکانی مرۆڤدا دەست بۆ هەڵبژاردن و گوڵبژێرکردن ببەن: «هەموو مافەکانی مرۆڤ جیهانداگر، کەرتنەکراو، سەربەیەک، پێکبەستراو و بەیەکەوە گرێدراون. کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەبێ لە ئاستی جیهانیدا بە شێوەیەکی دادپەروەرانە و یەکسان، بە پێگە و هەلومەرجی یەکسان و بە جەخت و پێداگریی یەکسان مامەڵە و هەڵسوکەوت لەگەڵ مافەکانی مرۆڤ بکات. لە کاتێکدا کە گرنگیی تایبەتمەندییە نەتەوەیی و ناوچەییەکان و پاشخانە مێژوویی، کولتووری و ئایینییە جیاوازەکان پێویستە لەبەرچاو بگیرێت، ئەرکی سەر شانی دەوڵەتانە کە بەبێ گوێدان بە سیستەمی سیاسی، ئابووری و کولتوورییان، هەموو مافەکانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەکان پێش بخەن و برەویان پێ بدەن و بیانپارێزن.»

لەم چەند دەیەی ڕابردوودا، لە زۆربەی ناوچەکانی جیهاندا مافەکانی مرۆڤ بە بەربڵاوی قبووڵ کراون. سێ لەسەر چواری وڵاتانی جیهان پەیماننامە سەرەکییەکانی مافەکانی مرۆڤیان پەسند کردووە و زۆرێک لە وڵاتانی کیشوەری ئەفریقا، کیشوەری ئەمریکا و ئەورووپا لە سیستەمگەلی ناوچەیی مافەکانی مرۆڤدا کە دادگای نێودەوڵەتییان هەیە بەشدارییان کردووە (بۆ زانیاریی زۆرتر بڕوانە پەرتووکی ڕێنوێنی توێژینەوەی یاسای مافەکانی مرۆڤی زانکۆی جۆرج تاون کە لە کۆتایی ئەم وتارەدا لە بەشی سەرچاوەکانی تری سەر تۆڕی ئینتەرنێت هاتووە). لەگەڵ ئەمەشدا، بێ گومان پەسندکردن بە واتای پابەندبوون و گەرەنتیی پیادەکردنی ئەو مافانە نییە. جگە لەوەش، هەموو وڵاتانی جیهان لە ئێستادا دامەزراوەی سیاسیی هاوشێوە و وەکیەک بە کار دەهێنن (یاسا، دادگا، دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی جێبەجێکار، هێزی سەربازی، بیرۆکراسی، پۆلیس، گرتووخانەکان، باج و قوتابخانە حکوومییەکان) و ئەم دامەزراوانە هەڵگری کۆمەڵێک کێشە و حاڵەتی چەوت و خراپ بەکارهێنانی تایبەتمەندی خۆیانن (Donnelly 1989 [2020]). لە کۆتاییدا، بەجیهانیبوون جیاوازییەکانی نێوان گەلانی کەم کردووەتەوە. جیهانی ئەمڕۆ ئەو جیهانە نییە کە مرۆڤناس و بانگەشەکارە ئایینییە سەرەتاییەکان دۆزییانەوە. سنوورە نەتەوەیی و کولتوورییەکان نەتەنێ بەهۆی بازرگانیی نێودەوڵەتی، بەڵکوو بە بۆنەی ملیۆنان گەشتیار و کۆچبەر، پەیوەندی و گەیاندنە ئەلەکترۆنییەکان، یاسای نێودەوڵەتی کە گەلێک بوار دادەگرێت و هەوڵەکانی ڕێکخراوە حکوومی و ناحکوومییە نێودەوڵەتییەکانەوە بنپێ دەخرێن و پێشێل دەکرێن. باندۆر و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان لە هەموو شوێنێک هەن و وڵاتان بە ئازادی و بە بەردەوامی لە داهێنان و مومارەسەی یەکتر فێر دەبن و وەردەگرن.

ژێدەرکان

ئا. کتێب و وتارەکانی بواری فەلسەفەی مافەکانی مرۆڤ

• [AAA] American Anthropological Association, 1947, “Statement on Human Rights”, American Anthropologist, 49(4): 539–543. doi:10.1525/aa.1947.49.4.02a00020 [AAA 1947 available online]
• –––, 2020, “Declaration on Anthropology and Human Rights” [AAA 1999 available online].
• Alston, Philip, 1984, “Conjuring Up New Human Rights: A Proposal For Quality Control”, American Journal of International Law, 78(3): 607–621. doi:10.2307/2202599
• Ashford, Elizabeth, 2006, “The Inadequacy of Our Traditional Conception of the Duties Imposed by Human Rights”, The Canadian Journal of Law and Jurisprudence, 19(2): 217–235. doi:10.1017/S0841820900004082
• –––, 2014, “Responsibility for Violations of the Human Right to Subsistence”, in Meyers 2014: 94–118 (ch. 4).
• –––, 2015, “A Moral Inconsistency Argument for a Basic Human Right to Subsistence”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 515–534 (ch. 29). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0030
• Bauer, Joanne R. and Daniel Bell (eds), 1999, The East Asian Challenge for Human Rights, Cambridge/New York: Cambridge University Press.
• Beetham, David, 1995, “What Future for Economic and Social Rights?”, Political Studies, 43(1): 41–60. doi:10.1111/j.1467-9248.1995.tb01735.x
• Beitz, Charles R., 2009, The Idea of Human Rights, Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199572458.001.0001
• –––, 2013, “Human Dignity in the Theory of Human Rights: Nothing But a Phrase?”, Philosophy & Public Affairs, 41(3): 259–290. doi:10.1111/papa.12017
• –––, 2015, “The Force of Subsistence Rights”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 535–552 (ch. 30). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0031
• Besson, Samantha, 2015, “The Bearers of Human Rights’ Duties and Responsibilities for Human Rights: A Quiet (R)evolution?”, Social Philosophy and Policy, 32(1): 244–268. doi:10.1017/S0265052515000151
• Beyleveld, Deryck, 1991, The Dialectical Necessity of Morality: An Analysis and Defense of Alan Gewirth’s Argument to the Principle of Generic Consistency, Chicago: University of Chicago Press.
• Bodansky, Daniel, 2009, “Introduction: Climate Change and Human Rights: Unpacking the Issues Symposium: International Human Rights and Climate Change”, Georgia Journal of International and Comparative Law, 38(3): 511–524.
• Boylan, Michael (ed.), 1999, Gewirth: Critical Essays on Action, Rationality, and Community (Studies in Social, Political, and Legal Philosophy), Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
• Brake, Elizabeth, 2022, “Rights to Belong and Rights to Be Left Alone?: Claims to Caring Relationships and Their Limits”, in Brownlee, Jenkins, and Neal 2022: 211–233 (ch. 11). doi:10.1093/oso/9780198871194.003.0012
• Brandt, Richard B., 1983, “The Concept of a Moral Right and Its Function”, The Journal of Philosophy, 80(1): 29–45. doi:10.2307/2026285
• Brems, Eva, 2009, “Human Rights: Minimum and Maximum Perspectives”, Human Rights Law Review, 9(3): 349–372. doi:10.1093/hrlr/ngp016
• Brock, Gillian, 2020, Justice for People on the Move: Migration in Challenging Times, Cambridge/New York: Cambridge University Press. doi:10.1017/9781108774581
• Brownlee, Kimberley, 2015, “Do We Have a Human Right to the Political Determinants of Health?”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 502–514 (ch. 28). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0029
• –––, 2018, “Dwelling in Possibility: Ideals, Aspirations, and Human Rights”, in Etinson 2018b: 313–326 (ch. 9). doi:10.1093/oso/9780198713258.003.0019
• –––, 2020, Being Sure of Each Other: An Essay on Social Rights and Freedoms, Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780198714064.001.0001
• Brownlee, Kimberley, David Jenkins, and Adam Neal (eds), 2022, Being Social: The Philosophy of Social Human Rights, Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780198871194.001.0001
• Buchanan, Allen E., 2010, Human Rights, Legitimacy, and the Use of Force, Oxford/New York: Oxford University Press.
• –––, 2013, The Heart of Human Rights, Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199325382.001.0001
• Bunch, Charlotte, 1990, “Women’s Rights as Human Rights: Toward a Revision of Human Rights”, Human Rights Quarterly 12: 486–498.
• Campbell, Tom and Kylie Bourne (eds), 2017, Political and Legal Approaches to Human Rights, Abingdon/New York: Routledge. doi:10.4324/9781315179711
• Caney, Simon, 2009, “Climate Change, Human Rights and Moral Thresholds”, in Human Rights and Climate Change, Stephen Humphreys (ed.), Cambridge/New York: Cambridge University Press, 69–90. doi:10.1017/CBO9780511770722.004
• Cohen, Joshua, 2004, “Minimalism About Human Rights: The Most We Can Hope For?”, Journal of Political Philosophy, 12(2): 190–213. doi:10.1111/j.1467-9760.2004.00197.x
• Collins, Stephanie, 2016, “The Claims and Duties of Socioeconomic Human Rights”, The Philosophical Quarterly, 66(265): 701–722. doi:10.1093/pq/pqw010
• –––, 2022, “A Human Right to Relationships?”, in Brownlee, Jenkins, and Neal 2022: 31–51 (ch. 2). doi:10.1093/oso/9780198871194.003.0003
• Corradetti, Claudio, 2009, Relativism and Human Rights: A Theory of Pluralistic Universalism, Dordrecht: Springer. doi:10.1007/978-1-4020-9986-1
• ––– (ed.), 2012, Philosophical Dimensions of Human Rights: Some Contemporary Views, Dordrecht: Springer. doi:10.1007/978-94-007-2376-4
• Corrigan, Daniel P., 2022, “Political Confucianism and Human Rights”, Journal of Confucian Philosophy and Culture, 37: 91–116.
• Cranston, Maurice, 1967, “Human Rights, Real and Supposed”, in Political Theory and the Rights of Man, D. D. Raphael (ed.), Bloomington, IN: Indiana University Press, 43–51.
• –––, 1973, What Are Human Rights?, London, Bodley Head. A greatly extended version of the 1962 original.
• Crisp, Roger (ed.), 2014, Griffin on Human Rights, New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199668731.001.0001
• Cruft, Rowan, 2005, “Human Rights, Individualism and Cultural Diversity”, Critical Review of International Social and Political Philosophy, 8(3): 265–287. doi:10.1080/13698230500187151
• –––, 2012, “Human Rights as Rights”, in Ernst and Heilinger 2012: 129–158. doi:10.1515/9783110263886.129
• –––, 2019, Human Rights, Ownership, and the Individual, Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780198793366.001.0001
• Cruft, Rowan, S. Matthew Liao, and Massimo Renzo (eds), 2015, Philosophical Foundations of Human Rights (Philosophical Foundations of Law), Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.001.0001
• Darby, Derrick, 2009, Rights, Race, and Recognition, Cambridge/New York: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511626616
• Den Hartogh, Govert, 2014, “Is Human Dignity the Ground of Human Rights?”, in The Cambridge Handbook of Human Dignity, Marcus Düwell, Jens Braarvig, Roger Brownsword, and Dietmar Mieth (eds), Cambridge: Cambridge University Press, 200–207. doi:10.1017/CBO9780511979033.025
• Dershowitz, Alan M., 2004, Rights from Wrongs: A Secular Theory of the Origins of Rights, New York: Basic Books.
• Donnelly, Jack, and Daniel J. Whelan, 2020, Universal Human Rights in Theory and Practice, 6th edition, New York: Routledge.
• Dworkin, Ronald, 1978, Taking Rights Seriously, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• –––, 2011, Justice for Hedgehogs, Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press.
• Ernst, Gerhard and Jan-Christoph Heilinger (eds), 2012, The Philosophy of Human Rights: Contemporary Controversies, Berlin/Boston: De Gruyter. doi:10.1515/9783110263886
• Etinson, Adam, 2013, “Human Rights, Claimability and the Uses of Abstraction”, Utilitas, 25(4): 463–486. doi:10.1017/S0953820813000101
• –––, 2018a, “Some Myths about Ethnocentrism”, Australasian Journal of Philosophy, 96(2): 209–224. doi:10.1080/00048402.2017.1343363
• ––– (ed.), 2018b, Human Rights: Moral or Political?, Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780198713258.001.0001
• –––, 2020, “What’s So Special About Human Dignity?”, Philosophy & Public Affairs, 48(4): 353–381. doi:10.1111/papa.12175
• –––, forthcoming, “The Lure of Minimalism” in Routledge Handbook of Philosophy of Human Rights, Jesse Tomalty and Kerri Woods (eds), London: Routledge.
• Feinberg, Joel, 1973, Social Philosophy (Foundations of Philosophy Series), Englewood Cliffs, N.J: Prentice-Hall.
• Fellmeth, Aaron Xavier, 2016, Paradigms of International Human Rights Law, New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780190611279.001.0001
• Finnis, John, 2011, Natural Law and Natural Rights (Clarendon Law Series), second edition, Oxford/New York: Oxford University Press.
• –––, 2015, “Grounding Human Rights in Natural Law”, The American Journal of Jurisprudence, 60(2): 199–225. doi:10.1093/ajj/auv013
• Flikschuh, Katrin, 2011, “On the Cogency of Human Rights”, Jurisprudence, 2(1): 17–36. doi:10.5235/204033211796290335
• –––, 2016, “How Far Human Rights?”, Jurisprudence, 7(1): 85–92. doi:10.1080/20403313.2016.1148425
• Follesdal, Andreas, 2018, “Appreciating the Margin of Appreciation”, in Etinson 2018b: 269–294 (ch. 8). doi:10.1093/oso/9780198713258.003.0017
• Forst, Rainer, 2007, Recht auf Rechtfertigung, Frankfurt (am Main): Suhrkamp. Translated as The Right to Justification: Elements of a Constructivist Theory of Justice (New Directions in Critical Theory), Jeffrey Flynn (trans.), New York: Columbia University Press.
• Gardiner, Stephen M., 2013, “Human Rights in a Hostile Climate”, in Holder and Reidy 2013: 211–230 (ch. 11).
• Gewirth, Alan, 1978, Reason and Morality, Chicago: University of Chicago Press.
• –––, 1982, Human Rights: Essays on Justification and Applications, Chicago: University of Chicago Press.
• –––, 1996, The Community of Rights, Chicago: University of Chicago Press.
• Gheaus, Anca, 2013, “The Feasibility Constraint on The Concept of Justice”, The Philosophical Quarterly, 63(252): 445–464. doi:10.1111/1467-9213.12058
• –––, 2022, “The Role of Solitude in the Politics of Sociability”, in Brownlee, Jenkins, and Neal 2022: 234–251 (ch. 12). doi:10.1093/oso/9780198871194.003.0013
• Gilabert, Pablo, 2009, “The Feasibility of Basic Socioeconomic Human Rights: A Conceptual Exploration”, The Philosophical Quarterly, 59(237): 659–681. doi:10.1111/j.1467-9213.2008.590.x
• –––, 2010, “The Importance of Linkage Arguments for the Theory and Practice of Human Rights: A Response to James Nickel”, Human Rights Quarterly, 32(2): 425–438. doi:10.1353/hrq.0.0143
• –––, 2012, From Global Poverty to Global Equality: A Philosophical Exploration, Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199639717.001.0001
• –––, 2018a, “Reflections on Human Rights and Power”, in Etinson 2018b: 375–399 (ch. 11). doi:10.1093/oso/9780198713258.003.0023
• –––, 2018b, Human Dignity and Human Rights, Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780198827221.001.0001
• Glendon, Mary Ann, 2001, A World Made New: Eleanor Roosevelt and the Universal Declaration of Human Rights, New York: Random House.
• Gould, Carol C., 2004, Globalizing Democracy and Human Rights, Cambridge/New York: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511617096
• Green, Leslie, 2010, “Two Worries about Respect for Persons”, Ethics, 120(2): 212–231. doi:10.1086/651425
• Griffin, James, 2008, On Human Rights, Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199238781.001.0001
• Hart, H. L. A., 1955, “Are There Any Natural Rights?”, The Philosophical Review, 64(2): 175–191. doi:10.2307/2182586
• Hassoun, Nicole, 2013, “Human Rights and the Minimally Good Life”, Res Philosophica, 90(3): 413–438. doi:10.11612/resphil.2013.90.3.6
• –––, 2020a, Global Health Impact: Extending Access to Essential Medicines, New York: Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780197514993.001.0001
• –––, 2020b, “The Human Right to Health: A Defense”, Journal of Social Philosophy, 51(2): 158–179. doi:10.1111/josp.12298
• Hayden, Patrick (ed.), 2001, The Philosophy of Human Rights (Paragon Issues in Philosophy), St. Paul, MN: Paragon House.
• Hayward, Tim, 2005, Constitutional Environmental Rights, Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/0199278687.001.0001
• Henkin, Louis, 1978, The Rights of Man Today (Gottesman Lectures), Boulder, CO: Westview Press.
• Holder, Cindy and David Reidy (eds), 2013, Human Rights: The Hard Questions, New York: Cambridge University Press.
• Holmes, Stephen and Cass R. Sunstein, 1999, The Cost of Rights: Why Liberty Depends on Taxes, New York: W.W. Norton.
• Hoover, Joe, 2016, Reconstructing Human Rights: A Pragmatist and Pluralist Inquiry into Global Ethics, Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780198782803.001.0001
• Hope, Simon, 2015, “Human Rights Without the Human Good?”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 608–623 (ch. 34). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0035
• Howard, Rhoda, 1983, “The Full-Belly Thesis: Should Economic Rights Take Priority over Civil and Political Rights? Evidence from Sub-Saharan Africa”, Human Rights Quarterly, 5(4): 467–490. doi:10.2307/762231
• Ignatieff, Michael, 2004, The Lesser Evil: Political Ethics in an Age of Terror (The Gifford Lectures), Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Jones, Peter, 1994, Rights, Houndmills/Basingstoke: Macmillan.
• Kamm, Frances Myrna, 1986, “Harming, Not Aiding, and Positive Rights”, Philosophy & Public Affairs, 15(1): 3–32.
• –––, 2001, “Conflicts of Rights: Typology, Methodology, and Nonconsequentialism”, Legal Theory, 7(3): 239–255. doi:10.1017/S1352325201073025
• –––, 2007, Intricate Ethics: Rights, Responsibilities, and Permissible Harm (Oxford Ethics Series), Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780195189698.001.0001
• Kant, Immanuel, 1785 [1996], The Metaphysics of Morals, in Mary J. Gregor, ed., Practical Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press, 37–108. doi:10.1017/CBO9780511813306.007.
• Kateb, George, 2011, Human Dignity, Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press.
• Kaufmann, Paulus, Hannes Kuch, Christian Neuhäuser, and Elaine Webster (eds), 2011, Humiliation, Degradation, Dehumanization: Human Dignity Violated (Library of Ethics and Applied Philosophy 24), Dordrecht/New York: Springer. doi:10.1007/978-90-481-9661-6
• Kennedy, David, 2004, The Dark Sides of Virtue: Reassessing International Humanitarianism, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Killmister, Suzy, 2020, Contours of Dignity, Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780198844365.001.0001
• –––, 2019, “The Warty Conception of Human Rights”, Journal of Human Rights, 18(5): 564–578. doi:10.1080/14754835.2019.1647099
• King, Jeff, 2012, Judging Social Rights (Cambridge Studies in Constitutional Law), Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9781139051750
• Kiyama, Kosuke, 2019, “Human Rights Based on Human Dignity: Defence and Elaboration through an Examination of Andrea Sangiovanni’s Critique”, Journal of Global Studies, 9: 1–24.
• Kymlicka, Will, 1989, Liberalism, Community, and Culture, Oxford: Clarendon Press.
• ––– (ed.), 1995, The Rights of Minority Cultures, Oxford/New York: Oxford University Press.
• –––, 2018, “Human Rights without Human Supremacism”, Canadian Journal of Philosophy, 48(6): 763–792. doi:10.1080/00455091.2017.1386481
• Lacroix, Justine and Jean-Yves Pranchère, 2016, Le procès des droits de l’homme: généalogie du scepticisme démocratique (La couleur des idées), Paris: Éditions du Seuil. Translated as Human Rights on Trial: A Genealogy of the Critique of Human Rights (Human Rights in History), Gabrielle Maas (trans.), Cambridge/New York: Cambridge University Press, 2018. doi:10.1017/9781108334884
• Lafont, Cristina, 2012, Global Governance and Human Rights, Amsterdam: van Gorcum.
• Langford, Malcolm, Andy Sumner, and Alicia Ely Yamin (eds), 2013, The Millennium Development Goals and Human Rights: Past, Present and Future, Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9781139410892
• Langford, Malcolm and Katharine G. Young (eds), 2022, The Oxford Handbook of Economic and Social Rights, Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/oxfordhb/9780197550021.001.0001
• Lauren, Paul Gordon, 1998 [2003], The Evolution of International Human Rights: Visions Seen (Pennsylvania Studies in Human Rights), Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press. Second edition, 2003.
• Lee, Patrick and Robert P. George, 2008, “The Nature and Basis of Human Dignity”, Ratio Juris, 21(2): 173–193. doi:10.1111/j.1467-9337.2008.00386.x
• Letsas, George, 2006, “Two Concepts of the Margin of Appreciation”, Oxford Journal of Legal Studies, 26(4): 705–732. doi:10.1093/ojls/gql030
• –––, 2014, “Review of Buchanan, The Heart of Human Rights”, Notre Dame Philosophical Reviews, 2014.05.24. [Letsas 2014 available online]
• –––, 2015a, “Dworkin on Human Rights”, Jurisprudence, 6(2): 327–340. doi:10.1080/20403313.2015.1044309
• –––, 2015b, “Rescuing Proportionality”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 316–340 (ch. 17). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0018
• Liao, S. Matthew, 2015a, “Human Rights as Fundamental Conditions for a Good Life”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 79–100 (ch. 3). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0004
• –––, 2015b, The Right to Be Loved, New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780190234836.001.0001
• Liao, S. Matthew and Adam Etinson, 2012, “Political and Naturalistic Conceptions of Human Rights: A False Polemic?”, Journal of Moral Philosophy, 9(3): 327–352. doi:10.1163/17455243-00903008
• Locke, John, 1689, “The Second Treatise of Government”, in Two Treatises of Government, London. New York: Prometheus Books, 1986.
• Lockwood, Bert B. (ed.), 2006, Women’s Rights: A Human Rights Quarterly Reader, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.
• Luban, David, 2015, “Human Rights Pragmatism and Human Dignity”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 263–278 (ch. 14). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0015
• Macklin, Ruth, 2003, “Dignity is a Useless Concept,” BMJ 327(7429): 1419–1420.
• Maliks, Reidar and Johan Karlsson Schaffer (eds), 2017, Moral and Political Conceptions of Human Rights: Implications for Theory and Practice, Cambridge, UK/New York: Cambridge University Press. doi:10.1017/9781316650134
• Maritain, Jacques, 1948, “Introduction” to Human Rights: Comments and Interpretations, Paris: UNESCO.
• McCrudden, Christopher, 2008, “Human Dignity and Judicial Interpretation of Human Rights”, European Journal of International Law, 19(4): 655–724. doi:10.1093/ejil/chn043
• ––– (ed.), 2013, Understanding Human Dignity (Proceedings of the British Academy 192), Oxford: Published for the British Academy by Oxford University Press. doi:10.5871/bacad/9780197265642.001.0001
• Meckled-Garcia, Saladin, 2013, “Giving Up the Goods: Rethinking the Human Right to Subsistence, Institutional Justice, and Imperfect Duties”, Journal of Applied Philosophy, 30(1): 73–87. doi:10.1111/japp.12005
• –––, 2015, “Specifying Human Rights”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 300–315 (ch. 16). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0017
• Metz, Thaddeus, 2012, “African Conceptions of Human Dignity: Vitality and Community as the Ground of Human Rights”, Human Rights Review, 13(1): 19–37. doi:10.1007/s12142-011-0200-4
• –––, 2010, “Human Dignity, Capital Punishment, and an African Moral Theory: Toward a New Philosophy of Human Rights”, Journal of Human Rights, 9(1): 81–99. doi:10.1080/14754830903530300
• Meyer, Michael J., 1989, “Dignity, Rights, and Self-Control”, Ethics, 99(3): 520–534. doi:10.1086/293095
• –––, 2001, “The Simple Dignity of Sentient Life: Speciesism and Human Dignity”, Journal of Social Philosophy, 32(2): 115–126. doi:10.1111/0047-2786.00083
• Meyers, Diana T., 1985, Inalienable Rights: A Defense, New York: Columbia University Press.
• ––– (ed.), 2014, Poverty, Agency, and Human Rights, Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199975877.001.0001
• –––, 2016, Victims’ Stories and the Advancement of Human Rights, New York: Oxford University Press.
• Miller, David, 2012, “Grounding Human Rights”, Critical Review of International Social and Political Philosophy, 15(4): 407–427. doi:10.1080/13698230.2012.699396
• Miller, Richard, 2010, Global Justice: The Ethics of Poverty and Power, Oxford/New York: Oxford University Press.
• Morsink, Johannes, 1999, The Universal Declaration of Human Rights: Origins, Drafting, and Intent (Pennsylvania Studies in Human Rights), Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
• –––, 2009, Inherent Human Rights: Philosophical Roots of the Universal Declaration (Pennsylvania Studies in Human Rights), Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
• Moyn, Samuel, 2010, The Last Utopia: Human Rights in History, Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press.
• –––, 2018, Not Enough: Human Rights in an Unequal World, Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press.
• Mutua, Makau, 2002, Human Rights: A Political and Cultural Critique (Pennsylvania Studies in Human Rights), Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
• Nickel, James W., 2007, Making Sense of Human Rights, second edition, Malden, MA: Blackwell. Revised and extended version of the 1987 first edition, Berkeley, CA: University of California Press.
• –––, 2008, “Rethinking Indivisibility: Towards A Theory of Supporting Relations between Human Rights”, Human Rights Quarterly, 30(4): 984–1001. doi:10.1353/hrq.0.0046
• –––, 2013, “Goals and Rights--Working Together?”, in Malcolm Langford, Andy Sumner, andd Alicia Ely Yamin, eds., The Millenium Development Goals: Past, Present, and Future, Cambridge: Cambridge University Press, 37–48. doi:10.1017/CB09781139410892
• –––, 2016, “Can a Right to Health Care Be Justified by Linkage Arguments?”, Theoretical Medicine and Bioethics, 37(4): 293–306. doi:10.1007/s11017-016-9369-5
• –––, 2022a, “Linkage Arguments For and Against Rights”, Oxford Journal of Legal Studies, 42(1): 27–47. doi:10.1093/ojls/gqab020
• –––, 2022b, “Moral Grounds for Economic and Social Rights”, in Langford and Young 2022. doi:10.1093/oxfordhb/9780197550021.013.83
• Nozick, Robert, 1974, Anarchy, State, and Utopia, New York: Basic Books.
• Nussbaum, Martha C., 1997, “Capabilities and Human Rights”, Fordham Law Review, 66(2): 273–300.
• –––, 2000, Women and Human Development: The Capabilities Approach (The John Robert Seeley Lectures), Cambridge/New York: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511841286
• –––, 2006, Frontiers of Justice: Disability, Nationality, Species Membership (The Tanner Lectures on Human Values), Cambridge, MA: The Belknap Press : Harvard University Press.
• O’Neill, Onora, 1986, Faces of Hunger: An Essay on Poverty, Justice, and Development (Studies in Applied Philosophy), London/Boston: G. Allen & Unwin.
• –––, 2005, “The Dark Side of Human Rights”, International Affairs, 81(2): 427–439. doi:10.1111/j.1468-2346.2005.00459.x
• Okin, Susan Moller, 1998, “Feminism, Women’s Human Rights, and Cultural Differences”, Hypatia, 13(2): 32–52. doi:10.1111/j.1527-2001.1998.tb01224.x
• Orend, Brian, 2002, Human Rights: Concept and Context, Peterborough, Ont./Orchard Park, NY: Broadview Press.
• Pogge, Thomas, 2002, World Poverty and Human Rights: Cosmopolitan Responsibilities and Reforms, Cambridge: Polity Press.
• Rathore, Aakash Singh and Alex Cistelecan (eds), 2012, Wronging Rights? Philosophical Challenges for Human Rights (Ethics, Human Rights and Global Political Thought), Abingdon/New Delhi: Routledge. doi:10.4324/9780203814031
• Rawls, John, 1971, A Theory of Justice, Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press.
• –––, 1999, The Law of Peoples: with, The Idea of Public Reason Revisited, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Raz, Joseph, 2010, “Human Rights Without Foundations”, in The Philosophy of International Law, Samantha Besson and John Tasioulas (eds), Oxford/New York: Oxford University Press, 321–338 (ch. 15).
• Reidy, David A., 2010, “Human Rights and Liberal Toleration”, Canadian Journal of Law & Jurisprudence, 23(2): 287–317. doi:10.1017/S084182090000494X
• –––, 2012, “On the Human Right to Democracy: Searching for Sense without Stilts”, Journal of Social Philosophy, 43(2): 177–203. doi:10.1111/j.1467-9833.2012.01557.x
• –––, 2013, “Cosmopolitanism and Human Rights”, in The Routledge Companion to Social and Political Philosophy, Gerald F. Gaus and Fred D’Agostino (eds), New York: Routledge, 494–504.
• Reinbold, Jenna, 2017, Seeing the Myth in Human Rights (Pennsylvania Studies in Human Rights), Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
• Renteln, Alison Dundes, 1990, International Human Rights: Universalism versus Relativism (Frontiers of Anthropology 6), Newbury Park, CA: Sage Publications.
• Renzo, Massimo, 2012, “Crimes Against Humanity and the Limits of International Criminal Law”, Law and Philosophy, 31(4): 443–476. doi:10.1007/s10982-012-9127-4
• –––, 2015a, “Human Needs, Human Rights*”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 570–587 (ch. 32). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0033
• –––, 2015b, “Human Rights and the Priority of the Moral”, Social Philosophy and Policy, 32(1): 127–148. doi:10.1017/S0265052515000102
• Richards, Charlie, 2023, “Feasibility and Social Rights”, Politics, Philosophy & Economics, 22(4): 470–494. doi:10.1177/1470594X231163280
• Rosen, Michael, 2012, Dignity: Its History and Meaning, Cambridge, MA: Harvard University Press. doi:10.4159/harvard.9780674065512
• –––, 2013, “Dignity: The Case Against”, in McCrudden 2013: 143–154.
• Rorty, Richard, 1993 [1998], “Human Rights, Rationality, and Sentimentality”, in On Human Rights: The Oxford Amnesty Lectures 1993, Stephen Shute and Susan L. Hurley (eds), New York: Basic Books, 111–134. Collected in his Truth and Progress: Philosophical Papers, volume 3, Cambridge: Cambridge University Press, 167–185.
• Sangiovanni, Andrea, 2016, “Are Moral Rights Necessary for the Justification of International Legal Human Rights?”, Ethics & International Affairs, 30(4): 471–481. doi:10.1017/S0892679416000447
• –––, 2017, Humanity without Dignity: Moral Equality, Respect, and Human Rights, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Sen, Amartya, 1997, Human Rights and Asian Values (Sixteenth Morgenthau Memorial Lecture on Ethics & Foreign Policy), New York: Carnegie Council on Ethics and International Affairs. [Sen 1997 available online]
• –––, 2004, “Elements of a Theory of Human Rights”, Philosophy & Public Affairs, 32(4): 315–356. doi:10.1111/j.1088-4963.2004.00017.x
• –––, 2005, “Human Rights and Capabilities”, Journal of Human Development, 6(2): 151–166. doi:10.1080/14649880500120491
• Shue, Henry, 1980, Basic Rights: Subsistence, Affluence, and U.S. Foreign Policy, Princeton, NJ: Princeton University Press; second edition, 1996; 40th anniversary edition, 2020.
• –––, 2022, “Interlocking Rights, Layered Protections: Varieties of Justifications for Social Rights”, in Brownlee, Jenkins, and Neal 2022: 18–30 (ch. 1). doi:10.1093/oso/9780198871194.003.0002
• Sim, May, 2013, “Confucian Values and Human Rights”, The Review of Metaphysics, 67(1): 3–27.
• Simmons, Beth A., 2009, Mobilizing for Human Rights: International Law in Domestic Politics, Cambridge/New York: Cambridge University Press.
• Song, Jiewuh, 2019, “Human Rights and Inequality”, Philosophy & Public Affairs, 47(4): 347–377. doi:10.1111/papa.12152
• Sreenivasan, Gopal, 2005, “A Hybrid Theory of Claim-Rights”, Oxford Journal of Legal Studies, 25(2): 257–274. doi:10.1093/ojls/gqi013
• Stemplowska, Zofia, 2009, “On the Real World Duties Imposed on Us by Human Rights”, Journal of Social Philosophy, 40(4): 466–487. doi:10.1111/j.1467-9833.2009.01466.x
• –––, 2022, “Is Humanity under a Duty to Deliver Socioeconomic Human Rights?”, Journal of Applied Philosophy, 39(2): 202–211. doi:10.1111/japp.12521
• Sumner, L. W., 1987, The Moral Foundation of Rights, Oxford: Clarendon Press.
• Sumner, William Graham, 1906, Folkways: A Study of the Sociological Importance of Usages, Manners, Customs, Mores, and Morals, Boston: Ginn and Co.
• Talbott, W. J., 2005, Which Rights Should Be Universal?, New York: Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780195331349.001.0001
• –––, 2010, Human Rights and Human Well-Being (Oxford Political Philosophy), Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780195173482.001.0001
• Tasioulas, John, 2010, “Taking Rights out of Human Rights” (review of Griffin 2008), Ethics, 120(4): 647–678. doi:10.1086/653432
• –––, 2012a, “On the Nature of Human Rights”, in Ernst and Heilinger 2012: 17–60. doi:10.1515/9783110263886.17
• –––, 2012b, “Towards a Philosophy of Human Rights”, Current Legal Problems, 65(1): 1–30. doi:10.1093/clp/cus013
• –––, 2015, “On the Foundations of Human Rights”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 45–70 (ch. 1). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0002
• –––, 2019, “Saving Human Rights from Human Rights Law”, Vanderbilt Journal of Transnational Law, 52(5): 1167–1207 (article 5).
• Taylor, Charles, 1999, “Conditions of an Unforced Consensus on Human Rights”, in Bauer and Bell 1999: 124–146 (ch. 6).
• Tesón, Fernando R., 1988 [2005], Humanitarian Intervention: An Inquiry into Law and Morality, Dobbs Ferry, NY: Transnational Publishers. 3rd edition, fully revised and updated, Ardsley, NY: Transnational Publishers, 2005.
• Thomson, Judith Jarvis, 1990, The Realm of Rights, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Tierney, Brian, 1997, The Idea of Natural Rights: Studies on Natural Rights, Natural Law, and Church Law, 1150–1625 (Emory University Studies in Law and Religion 5), Atlanta, GA: Scholars Press.
• Tomalty, Jesse, 2014, “The Force of the Claimability Objection to the Human Right to Subsistence”, Canadian Journal of Philosophy, 44(1): 1–17. doi:10.1080/00455091.2014.900211
• –––, 2016, “Justifying International Legal Human Rights”, Ethics & International Affairs, 30(4): 483–490. doi:10.1017/S0892679416000459
• –––, 2020, “The Link between Subsistence and Human Rights”, in The Oxford Handbook of Global Justice, Thom Brooks (ed.), Oxford: Oxford University Press, 182–198. doi:10.1093/oxfordhb/9780198714354.013.9
• Tomasi, John, 2012, Free Market Fairness, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Tuck, Richard, 1979, Natural Rights Theories: Their Origin and Development, Cambridge/New York: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9781139163569
• Valentini, Laura, 2017, “Dignity and Human Rights: A Reconceptualisation”, Oxford Journal of Legal Studies, 37(4): 862–885. doi:10.1093/ojls/gqx011
• Vanderheiden, Steve, 2008, Atmospheric Justice: A Political Theory of Climate Change, Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780195334609.001.0001
• Waldron, Jeremy (ed.), 1987, ‘Nonsense upon Stilts’: Bentham, Burke, and Marx on the Rights of Man (University Paperbacks), London/New York: Methuen.
• –––, 2012, Dignity, Rank, and Rights, Oxford/New York: Oxford University Press.
• –––, 2015, “Is Dignity the Foundation of Human Rights?”, in Cruft, Liao, and Renzo 2015: 117–137 (ch. 5). doi:10.1093/acprof:oso/9780199688623.003.0006
• –––, 2018, “Human Rights: A Critique of the Raz/Rawls Approach”, in Etinson 2018b: 117–138 (ch. 3). doi:10.1093/oso/9780198713258.003.0007
• –––, 2020, “Rights and Human Rights”, in The Cambridge Companion to the Philosophy of Law, John Tasioulas (ed.), Cambridge/New York: Cambridge University Press, 152–170. doi:10.1017/9781316104439.009
• Wellman, Carl, 1995, Real Rights, New York: Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780195095005.001.0001
• –––, 1998, The Proliferation of Rights: Moral Progress or Empty Rhetoric?, Boulder, CO: Westview Press.
• –––, 2010, The Moral Dimensions of Human Rights, Oxford/New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199744787.001.0001
• Wellman, Christopher Heath, 2012, “Debate: Taking Human Rights Seriously*”, Journal of Political Philosophy, 20(1): 119–130. doi:10.1111/j.1467-9760.2011.00407.x
• Wenar, Leif, 2005, “The Nature of Rights”, Philosophy & Public Affairs, 33(3): 223–252. doi:10.1111/j.1088-4963.2005.00032.x
• –––, 2013, “Rights and What We Owe to Each Other”, Journal of Moral Philosophy, 10(4): 375–399. doi:10.1163/174552412X628968
• –––, 2015, Blood Oil: Tyrants, Violence, and the Rules That Run the World, New York: Oxford University Press.
• Williams, Bernard, 1972 [1993], Morality: An Introduction to Ethics (Harper Torchbooks, TB 1632), New York: Harper & Row. New edtion, Cambridge/New York: Cambridge University Press, 1993. doi:10.1017/CBO9781107325869
• Wolff, Jonathan, 2012, The Human Right to Health (Amnesty International Global Ethics Series), New York: W.W. Norton & Co.
• Wolterstorff, Nicholas, 2008, Justice: Rights and Wrongs, Princeton, NJ: Princeton University Press.

B. ڕاگەیەندراوە یاساییەکان

• ئەورووپا
• European Convention on Human Rights (ECHR), adopted 1950, came into force 3 September 1953. ECHR available online (PDF)]
• European Social Charter, came into force 26 February 1965 [European Social Charter available online (pdf)]
• Charter of Fundamental Rights of the European Union (CFR), adopted 7 December 2007, came into force 1 December 2009. [Fundamental Rights available online]
• نەتەوە یەکگرتووەکان
• Universal Declaration of Human Rights (UDHR), proclaimed 10 December 1948. [UDHR available online]
• International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination, adopted 21 December 1965. [available online]
• International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), adopted 16 December 1966. ICCPR available online]
• International Covenant on Economic, Social, and Cultural Rights (ICESCR), adopted 16 December 1966. [ICESCR available online]
• Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women (CEDAW), adopted 1979. [CEDAW available online]
• Convention on the Rights of the Child, adopted 20 November 1989. [CRC available online]
• Convention on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD), adopted 13 December 2006, opened for signing 2007. [CRPD available online]
• Declaration on the Rights of Indigenous Peoples (DRIP), adopted 13 September 2007. [DRIP available online]
• A/RES/76/300 The human right to a clean, healthy and substainable environment, adopted 28 July 2022. [A/RES/76/300 available online (pdf)]

• Rome Statute of the International Criminal Court, adopted 17 July 1998, came into force 1 July 2002. [Rome Statute available online]
• Vienna Declaration and Programme of Action, adopted 25 June 1993, World Conference of Human Rights in Vienna. [Vienna Declaration 1993 available online]
• United States Constitution
• Declaration of Independence (United States), July 1776. US Declaration of Independence available online
• American Convention on Human Rights (Pact of San José), adopted 22 November 1969, came into force 18 July 1978. [American Convention on Human Rights available online]
• African (Banjul) Charter on Human and People’s Rights, adopted 27 June 1981, came into force 21 October 1986. [African Charter available online (pdf)]

ژێدەرەکانی تری سەر تۆڕی ئینتەرنێت

• The International (UN) Human Rights System, Georgetown Law Library Human Rights Law Research Guide
• International Human Rights Law, United Nations Office of the High Commissioner for Human Rights
• Human Rights entry in the Internet Encyclopedia of Philosophy.

چەمکە پەیوەندیدارەکان

democracy | dignity | equality | equality: of opportunity | ethics: environmental | feminist philosophy, interventions: liberal feminism | globalization | justice: distributive | Kant, Immanuel | Locke, John: political philosophy | moral relativism | moral status, grounds of | Pufendorf, Samuel Freiherr von: moral and political philosophy | Rawls, John | respect | rights | rights: group | rights: of children | social minimum [basic income] | well-being