تەرۆریزم

بەرییا ئێرشێن تەرۆری یێن ل دەولەتێن یەکبوویی یێن ئەمەریکایێ (ئوسا) د 11ێ ئیلۆنێ سالا 2001ێ دە، مژارا تەرۆریزمێ د ناڤ نیقاشێن فیلۆسۆفییێ دە زێدە جهـ نەدگرت. لیتەراتوورا فیلۆسۆفی یا ب ئینگلیزی (یا د دەرهەقێ تەرۆریزمێ دە) تەنێ ژ چەندەک مۆنۆگرافان و کۆمەک نڤیساران یێن ب تەمامی یان ژی ب پرانی نەزری پرسێن تێکلداری تەرۆریزمێ دهاتە مەیدانێ. ل سەر مژارێ گۆتارێن د کۆڤارێن فلۆسۆفی دە گەلەک کێم و سێرەک بوون، د هەر دو ئەنسیکلۆپەدییێن سەرەکە یێن فیلۆسۆفیێ دە ژی مادەیەک تونەبوو. ئێرشێن 11ێ ئیلۆنێ و دووماهییا وان تەرۆریزم خست ناڤ رۆژەڤا فیلۆسۆفییێ: ئێدی تەرۆریزم مژارا گەلەک پرتووکان، گۆتارێن کۆڤاران، هەژمارێن تایبەت یێن کۆڤاران و کۆنفەرانسان بوو.

هەرچ کو زانستێن جڤاکی ل سەر سەدەم، جوورەیێن ئەساسی و ئەنجامێن تەرۆریزمێ دخەبتە، دیرۆک شۆپا وێ داژۆ و هەول ددە، ئاوایێ گوهۆرینا وێ ب دەمێ رە بفەسلینە، فیلۆسۆفی ل دو پرسێن بنگەهین –و تێکلدار- زیق دبە. پرسا ئەول تێگەهی یە: تەرۆریزم چ یە؟ یا دویەم ئەخلاقی یە: قەت ممکن ئە کو تەرۆریزم ئەخلاقەن بێ پەیتاندن؟

فیلۆسۆف ل سەر هەر دو پرسان ژی سەکنێن جووربجوور پێشکێش دکن. دەربارەیێ پرسگرێکا پێناسەکرنا تەرۆریزمێ دە بۆچوونا سەردەست دخوازە واتەیا ئەساسی یا «تەرۆریزمێ» یا د کارانینا گەلەمپەر دە ئەرێ بکە. تەرۆریزم وەک جوونەکە شیدەتێ تێ قەبوولکرن. گەلەک پێناسە، تەجروبەکرنا تەرۆرێ یان ترسێ وەک ئارمانجا ئەولین یا ڤێ شیدەتێ دەردخن پێش. نە شیدەت نە ژی تەرۆر بۆنا خاترێ خوە ب خوە، لێ زێدەتر بۆنا خاترێ ئارمانجەکە وێداتر، وەک نەچارهشتنێ یان هنەک هەدەفێن بەلیتر، دەردکەڤە هۆلێ. لێبەلێ، هنەک پێناسەیێن کو تێکلییا تێگەهی یا تەرۆریزمێ ب شیدەتێ یان ژی ب تەرۆرێ رە دبرن ژی هەنە. دەرهەقێ ئیتبارا ئەخلاقی یا تەرۆریزمێ دە، فیلۆسۆف ل سەر هم ئاوایێ تەسپیتکرنێ هم ژی چبوونا تەسپیتێ ژ هەڤ ڤەدقەتن. فیلۆسۆفێن ئەنجامپارێز (جۆنسەقوئەنتالست) تەکلیف دکن کو تەرۆریزم ژی، وەک هەر تشتی دن، ل گۆری ئەنجامێن خوە بێ دارزاندن. یێن نە-ئەنجامپارێز (نۆنجۆنسەقوئەنتالستس) ژی، دۆز دکن کو باروودۆخا تەرۆریزمێ یا ئەخلاقی نە تەنێ مژارا ئەنجامێن وێ ب هەمووکی یە، ژ وێ زێدەتر ب تەنێ سەرێ خوە یان ب پرانی ژ ئالییێ چبوونا وێ ڤە تێ تەسپیتکرن. سەکنێن دەربارەیێ ئەخلاقیبوونا تەرۆریزمێ دە، ژ ئالییەکی، د بن شەرتێن باشبوونا ئەنجامێن وێ یێن هەمووکی یان ژی تەتمینبوونا هنەک پێدڤییێن ئەخلاقی یێن پەیورخواز (دەئۆنتۆلۆگجال)، دگهیژن پەیتاندنا وێ، ژ ئالییێ دن دگهژین ئاستا رەدکرنا متلەق، یان ژی هەما هەما متلەق.

فیلۆسۆفێن کو د قادا فیلۆسۆفییا سەپاندی (ئاپپلەد پهلۆسۆپهی) دە دخەبتن ژ هەول ددن دا ب رێیا لێکۆلینێن روودانکی نیقاشێن ل سەر تەرۆریزمێ ب ئاوایەکی گەلەمپەری پێش ڤە ببن. ئانگۆ، ب لێکۆلینێن ل سەر رۆل، راستی و خەلەتییێن تەرۆریزمێ د ئالۆزییێن بەلی دە. وەک میناک «تهە ترۆئوبلەس»¹ یا ئیرلاندایا باکور (گەئۆرگە 2000؛ سمپسۆن 2004؛ سهاناهان 2009)، ئالۆزییا ئیسرائیل و فلیستینێ (گۆردۆن ئاند لۆپەز 2000؛ پرمۆراتز 2006؛ کاپتان 2008؛ لاو (ئەد.) 2008) و د شەرێ جیهانێ یا دویەم دە بۆمبەبارانا باژارێن ئالمانیایێ (گرایلنگ 2006، پرمۆراتز 2010).

1. پرسگرێکا تێگەهی

1.1 «تەرۆریزم» ژ شۆرەشا فرانسی تا سەرێ سەدسالا 21ان

1.1.1 هوکمرانییا تەرۆرێ

1.1.2 پرۆپاگاندایا کریاری

1.1.3 وەک تەرۆریستەکی دەولەت

1.1.4 تەرۆریست و شەرڤانێن ئازادییێ

1.2 دو تایبەتیێن بنگەهین یێن تەرۆریزمێ و دو جوونەیێن پێناسەکرنێ

1.2.1 شیدەت و تەرۆر

1.2.2 پێناسەکرنێن فرەهـ و تەنگ

1.2.3 هنەک پێناسەکرنێن ئیدییۆسینکراتیک

2. پرسگرێکا ئەخلاقی

2.1 هەڤکارییا ستەمباران

2.2 ئەنجامپارێزی (جۆنسەقوئەنتالسم)

2.2.1 تەرۆریزما پەیتاندی

2.2.2 تەرۆریزما نەپەیتاندی

2.3 نە-ئەنجامپارێزی (نۆنجۆنسەقوئەنتالسم)

2.3.1 مافێن مرۆڤی یێن بنگەهین و ئەدالەتا بەلاڤدار

2.3.2 تەنگاڤییا بەرز و کارەساتا ئەخلاقی

2.3.3 تەرۆریزما بێشەرتوومەرج خەلەت

• بیبلییۆگرافی
• پرتووک، بەشێن پرتووکان، مەقالە
• هەژمارێن تایبەت یێن کۆڤاران
• ئامرازێن ئاکادەمیک
• چاڤکانییەن دن یێن ل سەر ئینتەرنەتێ
• مادەیێن تێکلدار

1. پرسگرێکا تێگەهی

دیرۆکا تەرۆریزمێ مهتەمەلەن ب یا شیدەتا پۆلیتیک ڤە هەڤدرێژ ئە. لێبەلێ تەرما «تەرۆریزمێ» نیسبەتەن نوو یە؛ ژ داوییا سەدسالا 18ان ڤر ڤە د کارانینێ دە یە. کارانینا وێ، ژ هنەک ئالییێن گرینگ ڤە ب بەردەوامی گوهەرییە. ب سەر دە ژی، بێژە، د بێژارا (دسجۆئورسە) پۆلیتیک یا هەمدەم دە زێدەتر وەک تەرمەکە پۆلەمیکی هاتییە کارانین، کو ئیتهاما وێ یا هەستی یا بهێز سەر واتەیا وێ یا شایەسی دگرە کو گەلەک شێلوو یە. ئەڤ هەموو، مەیل دکە کو رێ ل نیقاشەکە ئاقلی و هەریکبار دەربارێ سرشت و سەکنا ئەخلاقی یا تەرۆریزمێ و رێیێن باشترین د دەربارێ مجادەلەیا ل دژ وێ دە بگرە.

1.1. «تەرۆریزم» ژ شۆرەشا فرانسی تا سەرێ سەدسالا 21ان

1.1.1 هوکمرانییا تەرۆرێ

بێژەیا «تەرۆریزمێ»، دەما ل رۆژاڤا جارا ئەول کەتە ناڤ بێژارا خەلکی، واتەیا هوکمرانییا تەرۆرا کو ژاکۆبەنان (ژاجۆبنس) ژ پاییزا 1793یێ هەتا هاڤینا 1794ێ ئاڤێتبوو سەر فرانسایێ دهەواند. ئارمانجا وێ یا داوین نووڤەتەشەکرنا هم جڤاکێ هم ژی سرشتا مرۆڤ بوو. ئەو ئارمانج، وێ ب رێیا هلوەشاندنا رەژیما کەڤن، تەپساندنا هەموو دژمنێن هکوماتا شۆرەشگەر و فێرکرن و قایمکرنا فەزیلەتا سڤیل (جڤج ڤرتوئە) بهاتا سەرخستن. د سەرخستنا ڤان ئارمانجان دە رۆلەکە ناڤەندی دابوون دادگەهێن شۆرەشگەرییێ. ئەو دادگەهـ خوەدییێ ئۆتۆریتەیەکە بەرفرەهـ، کو تەنێ ژ ئالییێ چەندەک قائیدەیێن رێزکی (ئوسوولی) ڤە هاتبوو سینۆردارکرن، بوون و پەیورا خوە، ژ بەلاڤکرنا ئەدالەتا قانوونی ب ئاوایەکی سایی زێدەتر، بجهانینا رێنمایا شۆرەشگەری ددیتن. وان ددان پەی «دژمنێن خەلکێ»؛ چ راست چ مهتەمەل، چ راستاندی چ گومانکری. هقووقا کو وان ب کار دیئانی، هقووقەکە وسا بوو کو «بۆنا تو کەسەکی –قاشۆ دژمنێ خەلکێ- ل دەرڤە نەهێلە، د ناڤ واتەیەکە نەزەلال دە، یەک ب یەک ژمارتبوون» (جارتەر 1989؛142). جەزایێ یەکگری کوشتن بوو. ئەو دارزاندن و ئینفازان دخوەستن تەرۆرێ تێخن دلێن هەموو کەسێن کو فەزیلەتا سڤیل بچووک ددیتن. ژاکۆبەنان، باوەر دکرن کو بۆنا خورتکرنا رەژیما نوو ئاموورێن لازم ئەڤ تشت ئن. ڤێ لازمبوونێ هم مەهانەیا هوکمرانییا تەرۆرێ و هم ژی پەیتاندنا ئەخلاقی یا وێ پەیدا دکر. وەک چاوا رۆبەسپەررە ئانیبوو زمان، تەرۆر نە تشتەکی دن لێ «فەیزا فەزیلەتێ» بوو؛ بێیی وێ، فەزیلەت قەلس ئە. ژ بەر ڤێ ژی ژاکۆبەنان، تەرم، د کریار و پۆلیتیکایێن خوە دە بێترس و بێیی واتەیەکە نەیینی ب کار ئانین.

1. پرۆپاگاندایا کریاری

لێبەلێ، د دەمێن پاشێ دە تەرما «تەرۆریزمێ» و هەڤسرشتێن وێ، واتەیێن گەلەک نەیینی وەرگرتن. رەخنەگرێن زێداگاڤییێن شۆرەشا فرانسی هوکمرانییا وێ یا خۆفی ژ سەری دە دیتن. تەرۆریزما کو د پێڤاژۆیێ دە ب سووئیستیمالەکە رەق یا هێزێ ڤە هەڤکاری کر و وەک دەستهلاتا کو ل سەر ترسێ ئاڤا بوویە ب نۆسیۆنا زۆربازییێ کەت پێوەندیێ، جارەکە دن وەک مژارەکێ کەت ناڤ فیلۆسۆفییا پۆلیتیک.

د نیڤەکا سەدسالا 19ان دە، هم د واتەیا شایەسی هم ژی یا نرخاندنی یا تەرمێ دە گوهەرینەک چێبوو. هنەک رێخستنێن ئانارشیست و یێن دن ئێن شۆرەشگەری، پاشێ ژی هنەک کۆمێن نەتەوەپەروەر پشتی کو هێڤییا خوە شێوەیێن دن ئێن مجادەلەیا پۆلیتیک برییان دەست ئاڤێتن شیدەتا پۆلیتیک. ئەو، گهشتن ئەنجامێ کو گۆتن نە بەس ئن، تشتێ کو دخوەستن کریار بوون: کریارێن سەرچل، دراماتیک کو ل دلێ پەرگالا جڤاکی و پۆلیتیک یا بێداد و زۆردەست بدە، د ناڤ پشتگرێن وێ دە ترسێ و بێهێڤتییێ بافرینە، شکەستنبارییا وێ نیشانی بندەستان بدە و داوییا داوین گوهەرینا پۆلیتیک و جڤاکی مەجبوور بکە. ناڤێ ڤێ «پرۆپاگاندایا کریاری» بوو، و «کریار» ب پرانی سووئیکاستێن ل دژی مالباتا قرالییەتێ یان ژی رایەدارێن بلند یێن هکوماتێ بوون. نە وەک هوکمرانییا تەرۆرێ یا ژاکۆبەنان، کو ب بێجوداکەری دهات کارانین، ئەڤ جوونە تەرۆریزم -وەک کو هم ئالیگرێن هم ژی رەخنەگرێن وێ تەریف دکن- ب ئاوایەکی گەلەک جوداکەر دهات کارانین. ئەڤ یەک، نەخاسم دەربارەیێ رێخستنێن شۆرەشگەری یێن رووسی، وەک ڤینا گەل و پارتیا سۆسیالیست یا شۆرەشگەر، دە راست بوو. وان، کوشتنا رایەدارەکی هکوماتێ تەنێ و تەنێ د بن دو مەرجان دە ئەخلاقەن پەیتاندی قەبوول دکرن: ئا) هەگەر هەڤکارییا وی یا ب رەژیما زۆردەست رە قاسی کو مرنێ هەق بکە گرینگ بە ئوو ب) کوشتنا وی ژ مجادەلەیێ رە تێکارییەکە گرینگ بکە. شیدەتا وان، خوە ژ کەسێن نەتێکلداری یان ژی کێمتێکلداری رەژیمێ دوور دهشت. چەند میناکێن «پرۆپاگاندایا کریاری» یێن ژ ئالییێ ئانارشیستێن فرانسی و سپانی د سالێن 1880 و 1890ان دە هاتبوو کرن، کوشتنا بێجوداکەر یا هەموەلاتییێن ژ رێزێ بوون. لێبەلێ ئەو میناکان ژ قائیدەیێ زێدەتر وەک ئیستیسنا بوون. کریاران و هنەک کەسێن کو سەدەما وان ل گۆری دلێ وان بوو، ئیدا کرن کو ئەو کرنان ئەخلاقەن هین ژی مەشروو نە، چ وەک جەزاکرنێ (ل سەر قەبوولکرنا کو تو ئەندامێن چینا دەستهلاتدار نە بێگونەهـ ئن)، چ ژی وەک ئاموورەکە لازم بۆنا هلوەشاندنا پەرگالا بێئەدالەت. ل سەر ڤێ ژی، د زمانێ وان دە ژی تەرما «تەرۆریزمێ» تو گازنج نەدهاتن کرن. دەما ژ ئالییێ کەسێن دن دهات کارانین، تەرمێ، تاوانبارکرنەکە بهێز یا کردارییێ ئیفادە دکر.

1. وەک تەرۆریستەکی دەولەت

تەرۆریزما کو هەر دو ئالییێن شۆرەشا رووسی و شەرێ ناڤخوەیی (جڤل وار)² کارانیبوو، ژ هنەک وەجهێن گرینگ ڤە لێڤەگەرا تەرۆریزما ژاکۆبەنان بوو. ل رووسیا هکوماتا کو ژ ئالییێ بۆلشەڤیکێن مزافەر ڤە هاتبوو ئاڤاکرن یەکا تۆتالیتەر بوو. دەستهلاتا نازییان ل ئالمانیایێ ژی وسا بوو. هەر دویان ژی دابوو پەی کو ل سەر جڤاکێ کۆنترۆلەکە سەرجەم دامەزرینن. ل دوو ئارمانجەکە وها کۆکبر چوون، ئەنجاخ ب رێبازەکە وەک وێ کۆکبر پێکان بوو: تەرۆریزمەکە کو د ناڤ نفووسەکە پەرچەکری و بێبەرەڤانی دە ژ ئالییێ پۆلسەکی پۆلیتیک یێ بێهوودە بهێز ڤە ب رێ ڤە دچە. سەرکەفتنا وێ برپرانی سەوا کاراکتەرا وێ یا کێفی بوو، ئانگۆ، نەتەخمینبارییا هلبژارتنا ستەمبارێن وێ. ل هەر دو وەلاتان ژی رەژیمان سفتێ هەموو دژبەر تەپساندن. وەختا کو ئێدی تو دژبەر یێن هێژایی قالکرنێ نەمان، پۆلیسێن پۆلیتیک دان دوو شۆپا مخالفێن «مهتەمەل» و «بێتەرەف». ل یەکیتییا سۆڤیەتێ، ڤان هێزان داوییا داوی بەرێ خوە دان ستەمبارێن کو کەتۆبەر هاتنە هلبژارتن. تەرۆریزما تۆتالیتەر، جوونەیێ تەرۆریزما دەولەتی یا سەرچلتر و هەرکبارترین ئە. وەک هانناهـ ئارەندت ئانییە زمان، «تەرۆریزم پوختەیێ سەردەستییا تۆتالیتەر ئە» و بارەگەها کۆمکی «سازییا راستەقین یا هێزا رێخستنی یا تۆتالیتەر ئە» (هانناهـ ئارەندت 1958:464، 438). دەما کو خوەندەکارێن تۆتالیتاریزمێ، وەک رێبازا وێ یا برێڤەبرنێ بەهسا تەرۆریزمێ دکرن، نوونەرێن رەژیمێن تۆتالیتەر، ب هەساسییەتەکە ل هەمبەر واتەیا ئاڤری (پەژۆراتیڤ) یا پەیڤێ، کریارێن خوە وەک بەرەڤانییا دەولەتێ ل هەمبەری دژمنێن ناڤخوەیی درەسماندن.

ل گەل ڤێ، تەرۆریزما دەولەتی نە کارێ رەژیمێن تۆتالیتەر تەنێ یە. هن دەولەتێن نە-تۆتالیتەر ژی، وەک رێبازەکە شەری، ل هەمبەری سڤیلێن دژمنان دەست ئاڤێتنە تەرۆریزمێ. ب تایبەتی ژی دەما کو هێزێن هەوایی یێن بریتانیایێ³ و یێن ئەمەریکایێ⁴ د شەرێ جیهانێ یا دویەم دە باژارێن ئالمانیا و ژاپۆنیایێ بۆمبەباران کرن (بنر. لاجکەی 2004). کەسێن کو ئەڤ سەفەر پلان کرن و دیدەڤانییا وان کرن، تو جاران ب ئەشکەرەتی وەک «بۆمبەبارانا تەرۆری» ب ناڤ نەکرن، لێبەلێ، د راگهاندنا ناڤخوەیی دە تەوسیفکرنا وان وها بوو.

1. تەرۆریست و شەرڤانێن ئازادییێ

پشتی دەمێن سەرفراز یێن تەرۆریزما تۆتالیتەر د سالێن 1930 و 1940ی دە، تەرۆریزما دەولەتی یا ناڤخوەیی ل گەلەک دەڤەرێن دنیایێ ژ ئالییێ دیکتاتۆریایێن لەشکەری ڤە هاتە کارانین، بەس، ب ئاوایەکی کێماژۆ و کێمبەلاڤ. لێبەلێ، جوونەیێ تەرۆریزما کو د نیڤەکا دویەم یا سەدسالا 20ان و سەرێ سەدسالا 21ان دە دەرکەتە پێش، ئەو بوو کو ژ ئالییێ رێخستنێن سەرهلدێر ڤە هاتییە کرن. گەلەک تەڤگەران، بۆنا رزگارکرنا نەتەوەیێن خوە ژ دەستهلاتێن مێتنگەر ئەڤ جورە تەرۆریزم ب کار ئانین، چ وەک رێبازا بنگەهین یا مجادەلەیێ، چ ژی وەک تاکتیکەکە کو پشتەڤانییێ بدن شەرێ گەریلایی. هنەک تەڤگەرێن جوداخواز ژی سەری ل ڤێ رێ خستن. هنەک رێخستن یێن خوەدییێ بیردۆزییێن سەرچل، نەمازە یێن چەپگر، تەرۆریزم، بۆنا هەولا هلوەشاندنا دەزگەها ئەکۆنۆمیک، جڤاکی و پۆلیتیک -کو ل گۆری وان بێئەدالەت و زۆردەست بوو- وەک رێ و رێبازا تەکانە قەبوول دکرن. ئەڤ جوونە تەرۆریزم، ب پرانی، د هلبژارتنا هەدەفێن خوە دە نە جوداکەر بوو: وێ، بێیی کو فەرقێ تێخە ناڤبەرا نێرینێن پۆلیتیک (و ئاپۆلیتیک)، چینا جڤاکی و شێوازا ژییانێ، ئێرشی هەموو ژن و مێران –چ جوان چ پیر، چ گهیشتی چ زارۆک- دکر. وێ بەرا مرۆڤان ددا، ب ڤەناندنا بۆمبەیان ل بینایێن رەسمی، مارکەتان، کافەیان، سینەمایان، جهێن دینی، ئۆتۆبێسان، بالافران و دەڤەرێن دن ئێن گەلی یێن شیکەستنبار مرۆڤ پەرچە پەرچە دکر. دیسا، وێ، ب رێیا رەڤاندنا بالافران، یان ب رێیێن دن، مرۆڤ رەهین دگرتن.

چکو ئێدی «تەرۆریزم» بوویە خوەدییێ واتەیەکە هێزدار یا ئاڤری، کەسەک وێ ل کریار و بزاڤێن خوە و هەزکرییێن خوە ناسەپینە. سەرهلدێرێن کو تەرۆریزمێ ب کار تینن، کریارێن خوە وەک مجادەلەیا رزگارییێ درەسمینن و دخوازن نە وەک تەرۆریست و تاوانباران لێ وەک لەشکەران بێن قەبوولکرن و تەئامل کرن. ئەو، ب پرانی نەیارێن خوە –هکوماتا بییان، یان پێشکارێن دەزگەها جڤاکی، پۆلیتیک و ئەکۆنۆمیک- وەک «تەرۆریستێن راستەقین» تەسویر دکن. بۆ وان، پیڤانا تەرۆریزمێ نە تشتێ کو تێ کرن ئە، لێ ژ وێ زێدەتر ئارمانجا داوین یا وێ یە. هەکە ئارمانجا داوین رزگاری یان ئەدالەت بە، شیدەتا کو بۆنا گهشتنا وێ تێ کارانین نە تەرۆریزم ئە، لێ، شیدەتا کو زۆردەستییێ یان بێئەدالەتییێ یان ژی هنەک «شیدەتێن سازی» کو ڤان دەملنە دکە ئارمانج، تەرۆریزم ئە. ل ئالییێ دن، هکومات مێیل دکن کو هەموو شیدەتا سەرهلدێر ب هەمان فرچەیا «تەرۆریزمێ» بۆیاخ بکن. بەردەڤکێن هکوماتان و مەدیایێن ئالیگر وەک ئادەتی قەبوول دکن کو د پێناسەیە خوە دە کفش ئە، تەرۆریزم ژ ئالییێ پێشکارێن نە-دەولەتی تێ کرن و دەولەتەک تو جاران نابە کو ب تەرۆریزمێ بێ تاوانبارکرن (هەرچقاس کو بکارە رێخستنێن تەرۆری دەستەبەر بکە ژی). بۆ وان، پیڤانا تەرۆریزمێ نە تشتێ کو تێ کرن ئە، لێ کەسێ کو ئەو تشت کریە یە. دەما پێشکارەکی دەولەتێ شیدەتێ ب کار بینە، ئەو یان کریارەکە شەر ئە یان تۆلهلدان ئە یان ژی بەرەڤانییا ئەولەهییا دەولەتێ و هەموەلاتییێن وێ نە؛ لێبەلێ، هەگەر کۆمەکە سەرهلدێر هەمان تشتی بکە، ئەو تەرۆریزم ئە. د بن ڤان مەرجان دە، تەرۆریستێ یەکی شەرڤانێ ئازادییێ یێ دن ئە و نیقاشا ناڤ گەل د دەربارەیێ تەرۆریزمێ دە ل دو ئامانجێن دژبەر پێک تێ و باندۆرا وێ ژی زەهف کێم دبە. هەولێن نەتەوەیێن یەکبوویی (ئون) دەرهەقێ تەکلیفا پێناسەیەکە «تەرۆریزمێ» کو ژ ئالییێ هەموو دەولەتان ڤە بێ قەبوولکرن و تێخستنا ناڤ هقووقا ناڤنەتەوەیی هەتا نها ژ بەر گۆرکەسییا (رەلاتیڤیزم) هەمان جورەیی بێئەنجام ما. وەلاتێن مسلمان پێناسەیەکە کو دەستوور ددە تەڤگەرێن رزگاریخواز یێن نەتەوەیی ل رۆژهلاتا ناڤین و کەشمیرێ وەک تەرۆریست بێن تەوسیفکرن قەبوول ناکن. ل ئالییێ دن وەلاتێن رۆژاڤایی پێناسەیەکە کو دەستوور ددە پێشکارێن دەولەتی ب تەرۆریزمێ بێن تاوانبارکرن قەبوول ناکن.

1. دو تایبەتییێن بنگەهین یێن تەرۆریزمێ و دو جوونەیێن پێناسەکرنێ

1. شیدەت و تەرۆر

واتەیا نرخاندنی یا «تەرۆریزمێ» چەند جاران گوهەرینێن مەزن و گرینگ دەرباس کرنە. واتەیا شایەسی یا وێ ژی گوهەرییە، لێ د ئاستەکە کێمتر و بچووکتر دە. هەکە ئەم واتەیێن بێژەیێ یێن دن بدن ئالییەکی، کارانینا گەلەمپەر یا ژ دو سەدسالان زێدەتر وەک ئادەتی ئیشارەتی دو تشتان دکە: شیدەت و تەوساندن (سەدەمبوونا ترس و تەرۆرەکە مەزن، تەرۆریزەکرن). د لیتەراتوورا فیلۆسۆفی دە دەرهەقێ پرسا تێگەهی دە بۆچوونا سەردەست ڤێ یەکێ دییار دکە. تەرۆریزم، ب پرانی وەک جوونەیەکە شیدەتێ تێ فەهمکرن. ئەڤ شیدەت نە شیدەتەکە کۆر و سادیستیک ئە، لێبەلێ، زێدەتر تەوساندنێ و هنەک هەدەفێن دن یێن پۆلیتیک، جڤاکی و دینی، یان ژی هین بەرفرەهتر نەچارهشتنێ دکە ئامانج.

د یەکەم لێکۆلینا فیلۆسۆفی یا کتابکی د ئینگلیزی دە پەر بائوهن، تەرۆریزما پۆلیتیک وها پێناسە کرییە:

بجهانینا کریارێن شەدیت، یێن بەرێ خوە دانە کەسەکی یان زێدەتر کەسان، یێن پێشکارێ کریار نێت کرییە کو کەسەکی یان زێدەتر کەسان بتەوسینە و ب ڤی ئاوایی یەک یان زێدەتر هەدەفێن پۆلیتیک یێن پێشکار بینە جهـ (بائوهن 1989:28).

د ناڤ پێناسەیێن سەرەکە دە میناکەکە باش ژی د مەقالەیا ج.ئا.ژ. جۆئادی یا د ناڤ ئانسیکلۆپەدییا ئەتیکێ (ئەنجیجلۆپەدا ئۆف ئەتهجس) دە هاتییە پێشکێشکرن:

تاکتیکا ب قەستی ب شیدەتەکە کوژەر یان سەخت هەدەفکرنا نە-شەرڤانان [یان ژی، د بن مەرجا کو ب ژییان و ئەولەهییێ ڤە تێکلییەکە گرینگ هەبە، مال و ملکێ نە-شەرڤانان،] … کو دخوازە ب رێیا ئافراندنا ترسێ ئەنجامێن پۆلیتیک هلبەرینە (جۆئادی 2001؛ 1697).

میناکەکە دن ژی پێناسەیا کو ژ ئالییێ ئگۆر پرمۆراتز هاتییە تەکلیفکرن:

کارانینا، یان ژی گەفا کارانینێ، قەستی یا شیدەتێ ل هەمبەر مرۆڤێن بێگونەهـ، ب ئامانجا تەوساندنا هنەک مرۆڤان دا بکەڤن رێیەکێ کو وەکی دن وێ قەبوول نەکرانا (پرمۆراتز 2013: 24).

ئەڤ پێناسەیان هم پرسا ‘کردار کی یەئ هم ژی پرسا ‘هەدەفێن وان ئێن داوین چ نەئ ددە ئالییەکی و ل تشتێ کو تێ کرن و ئامانجا ئەولین یا وێ کرنێ زیق دبن. ئەو، تەرۆریزمێ وەک رێیەکە کرنێ پێشکێش دکن کو ژ ئالییێ پێشکارێن جودا بۆنا ئامانجێن داوین یێن جووربجوور (پرانییا، لێ نە تەمامییا وان، پۆلیتیک ئن) دکارە بێ پەژراندن. ئەو، دبە کو ژ ئالییێ دەولەتان یان ژی پێشکارێن نە-دەولەتی بێ کارانین، دبە کو خزمەتا رزگارییا نەتەوەیی یان ژی زۆردەستییێ، سەدەمێن شۆرەشگەری یان ژی کەڤنەپارێز (و مهتەمەلەن بدە پەی هنەک هەدەفێن نە-پۆلیتیک ژی) بکە. کەسەک پێکان ئە کو ببە تەرۆریست ئوو شەرڤانێ ئازادییێ؛ تەرۆریزم نە پاوانا دژمنێن ئازادییێ یە. کەسەک دکارە ببە کاربدەستەکی بلند یێ هکوماتێ یان ئارتێشێ ئوو کامپانیایەکە تەرۆری پلان بکە و بینە جهـ. تەرۆریزم نە کارێ سەرهلدێران تەنێ یە. ب ڤێ رێ، دبە کو پرانییا گۆرکەسییا دەربارێ کی تەرۆریست ئە و کی نە تەرۆریست ئە کو نیقاشا خەلکی یا هەمدەمی (بنر. 1.1.4) نەرهەت دکە ژ هۆلێ بێ راکرن.

ژ بلی لهەڤکرنا کو شیدەت و تەوساندن ئەساسێ تەرۆریزمێ ئاڤا دکە، ئەڤ پێناسەیێن ژۆر ژ چەند ئالییان ڤە ژ هەڤ ڤەدقەتن. تەنێ شیدەتا راستین تێ هەسباندن یان دڤێ گەفێن شیدەتێ ژی بێن هەسباندن؟ دڤێ شیدەتا تەرۆری بەرێ خوە دابە ژییان و تەندرستییێ یان شیدەتا ل هەمبەر (هنەک) مال و ملکان ژی بێ هەسباندن؟ تەرۆریزم هەر تم ل پەی بدەستخستنا هنەک هەدەفێن پۆلیتیک دچە یان پێکان ئە کو تەرۆریزمەکە نە-پۆلیتیک (وەک میناک، کریمینال) ژی هەبە؟ ئەڤ خال، هەموو خالێن بچووک ئن. ژ بلی ڤان، جوداتییەکە مەزن ژی هەیە: هەرچ جۆئادی و پرمۆراتز تەرۆریزمێ وەک شیدەتا ل هەمبەر (ب رێزکی) نە-شەرڤانان و مرۆڤێن بێگونەهـ پێناسە دکن، پێناسەیا بائوهن سینۆردارکرنەکە ب ڤی تەرهی ناهەوینە. پێناسەیێن جوونەیێ پێشانە دبە کو وەک «تەنگ»، یێن پاشانێ ژی وەک «فرەهـ» بێن بناڤکرن. لیتەراتوورا فیلۆسۆفی یا ل سەر تەرۆریزمێ ب میناکێن هەردو جوونەیان تژە یە.

1. پێناسەیێن فرەهـ و یێن تەنگ

دڤێ ئەم پێناسەیەکە فرەهـ یان یەکە تەنگ بپەژرینن؟ پێناسەیەکە فرەهـ، ژ ژاکۆبەنان هەتا رۆژا ئیرۆ هەموو دیرۆکا «تەرۆریزمێ» دهوندرینە و ب کارانینا گەلەمپەر یا ئیرۆیین ڤە زێدەتر ل هەڤ تێ. پێناسەیەکە تەنگ، ب سینۆرداکرنا شیدەتا تەرۆری ب یا کو بەرێ خوە ددە نە-شەرڤانان و مرۆڤێن بێگونەهـ، ژ کارانینا گەلەمپەر گەلەک دوور دکەڤە. ب ڤی ئاوایی ژی، ئەڤ جورە پێناسەیەک، پرانییا «پرۆپاگاندایا کریاری یا سەدسالا 19ان و شیدەتا پۆلیتیک یا کو شۆرەشگەرێن رووسی ب کار دانی و هم خوە ب خوە هم ژی خەلکێ وەک تەرۆری تەوسیف دکرن، ل دەرڤە دهێلە.

ژ بەر ڤان سەدەمان، دیرۆکناس وەک ئادەتی ب پێناسەیەکە فرەهـ دشخولن و زانیارێن جڤاکی ژی ب پرانی وسا دکن. لێبەلێ، دبە کو فیلۆسۆف ب تەمامی پێناسەیەکە تەنگ تەرجیهـ بکن. فیلۆسۆف، ل سەکنا ئەخلاقی یا تەرۆریزمێ زیق دبن و هەوجەیێ پێناسەیەکە نەخاسم د بێژارا ئەخلاقی دە ئالیکار ئن. گەر ئەم ئەخلاقەن بپەیڤن، هەلبەت د ناڤبەرا ڤەناندنا بۆمبەیەکێ ل بینایەکە هکوماتێ و کوشتنا رایەدارێن بلند (کو ل گۆری کەسەکی) یێن هکوماتەکە بێئەدالەت، زۆردەست و ڤەناندنا بۆمبەیەکێ ل چایخانەیەکێ و کوشتنا کۆمەکا راستهاتی یا هەموەلاتییێن ژ رێزێ (زارۆک ژی داخیل) فەرقەک -د هن رەوشان دە گەلەک فەرق- هەیە. هەرچ کو هەردو کریار ژی پرسگرێکێن ئەخلاقی دەردخن هۆلێ ژی، ئەڤ پرسگرێک نە وەک یەک ئن و تێخستنا هەر دویان تەڤ بن هەمان سەرناڤا «تەرۆریزمێ»، وێ مهتەمەلەن ئالیکارێ نرخاندنا ئەخلاقی یا بیرتووژ نەبە، لێ رێ ل وێ بگرە.

پێناسەیێن تەنگ بژارەیی نە، لێ (ژ یێن کو وێ د بەشا پاشێ دە بێ نیقاشکرن جهێ) ئەڤ تایبەتییا وان بێ کێماسی نینە. ئەو، ل خوسووسییەتێن تەرۆریزمێ یێن دبن سەدەم کو ئەم پراتیکا وێ ب هەستیگرانییەکە ئەخلاقی یا کوور ببینن زیق دبە: (ئ) شیدەت (ئ) ل هەمبەر نە-شەرڤانان (یان ژی، وەک ڤەبژێرکەکێ، ل هەمبەر مرۆڤێن بێگونەهـ) بۆنا خاترێ (ئ) تەوساندنێ (یان ژی، د هنەک پێناسەیان دە، (ئڤ) نەچارهشتن). د بەهسا (ئ) دە، ئەو، پرسگرێکا تەرۆریزمێ ب ئەتیکا شەری و یەک ژ رێگەزێن بنگەهین یێن تەئۆرییا شەرێ مافدار (ژوست وار تهەئۆری)، ئانگۆ مەناهەیا نە-شەرڤانان (نۆن-جۆمباتانت ئممونتی) تێکلدار دکن. ئەو بۆنا نەقاندنا تەرۆریزمێ ژ کریارێن شەرێ دورست و سووئیکاستێن پۆلیتیک، کو نە-شەرڤانان و هەموەلاتییێن ژ رێزێ ناکە هەدەف، ئالیکارییێ دکن. شایەساندنا ستەمبارێن تەرۆریزمێ وەک «نە-شەرڤان» یان «مرۆڤێن بێگونەهـ» ئەوقاس ژی نە گرینگ ئە، چکو هەر دو تەرم ژی ب سەهەکییەکە تەکنیکی هاتنە کارانین و هەر دو ژی کەسێن کو ب تەڤلیبوونا راستەراست یان ژی د ئاستەکە گرینگ دە بەرپرسییاربوونا (ب قەبوولا تەرۆریستان) بێئەدالەتی و زۆردەستییا نەهەمواربار (ئنسوففەرابلە) ئیشارەت دکن، ل هەمبەر شیدەتا کوژیار یان ژی سەرچل مەناهەیا خوە وەندا نەکرنە. ئەڤ کەس د شەر دە سڤیلێن بێگونەهـ ئن؛ د ئالۆزییەکە شیدەتی یا ژ شەر سڤکتر دە هەموەلاتییێن ژ رێزێ نە.

ئاخافتنا ل سەر داخیلبوونا تاکەکەسان و کۆمان بێئەدالەتێ و زۆردەستییێ ڤێ پرسا هانێ دەردخە مەیدانێ: گەلۆ د ڤێ مەسەلەیێ دە بێئەدالەتی و زۆردەستی و سەکنا ڤان کێسێن کو تەڤلی ڤێ دبن، وێ ژ ئالییێ بژارتەکا پێشانە بێ بەلیکرن؟ ئەو، ژ پەرسپەکیفا تەئۆرییا شەرێ مافدار و رێگەزا وێ یا مەناهەیا نە-شەرڤانان ل تەرۆریزمێ دنێرە. «شەرڤان» تەرمەکە تەکنیکی یە کو پێشکارێن ئەریشبارییێ، ب ئاوایەکی فرەهتر، «شاشکارێن خەتەرناک» یان ژی «پێشکارێن زرارێ» تەریف دکە؛ ئەو، هەدەفێن مەشروو یێن شیدەتا مهتەمەلەن کوژیار ئن. یێن دن هەموو تەڤ نە-شەرڤان ئن و کێفا مەناهەیا ژ ئەڤ جورە شیدەتێ داژۆن (جۆئادی 2004). ئەڤ بۆچوون، مهتەمەلەن نە زۆر ئە د شەر دە، کو د ور دە شاشی، یان زرار یان ئێرشبارییەکە دڤێ بێ دەفکرن یان ژی ئیخلالێن مەزن یێن مافێن مرۆڤی نە کو ژ مداخەلەیا مرۆڤی رە رێ ڤەدکە، وەرە سەپاندن. لێبەلێ، پرسگرێکێن بێئەدالەتێ و زۆردەستییێ یێن کو ل دۆر ئالۆزییەکە ناڤخوەیی، کو ژ شەر سڤکتر ئە، دەردکەڤن مەیدانێ مێیلدارێ گەلەک ناکۆکییان ئن: پەرگالەکە پۆلیتیک و جڤاکی کو هنەک کەس وەک نەکامل، لێ دیسا ژی د ئەساسێ خوە دە ئەخلاقەن مەشروو قەبوول دکن، دبە کو هنەکێن دن وەک نموونەیا (ئەپیتۆمەیا) بێئەدالەتێ و زۆردەستییێ ببینن، کو دڤێ -هەگەر لازم بە ب شیدەتێ- بێ هلوەشاندن. د بن ڤان مەرجێن هانێ دە، دەما رایەدارێکی پۆلیتیک یێ مەقامبلند ژ ئالییێ سەرهلدێران ڤە بێ کوشتن، ئەڤ فیئیل دبە کو ژ ئالییێ پری کەسان ڤە وەک کریارەکە تەرۆری بێ تەوسیفکرن (و نەهلەتکرن)، ل ئالییێ دن سەرهلدێر و سەمپاتیزانێن مجادەلەیا وان وێ ڤێ تەوسیفکرنێ و رەسماندنێ رەد بکن و ڤێ کوشتنێ وەک سووئیکاستەکە پۆلیتیک بنرخینن.

بۆنا کو ژ ڤێ جورە گۆرکەسییێ خوە بپارێزە، پرمۆراتز، نێرینەکە کو ژ ئالییەکی گرینگ ڤە سەکنا تەرۆریست دپەژرینە دەردخە پێش. ستەمبارێن راستەراست یێن تەرۆریزمێ ب واتەیا نەبەرپرسییاربوونێ ڤە بێگونەهـ ئن. ب هەر جورە فەهمکرنا باوەربار یا بەرپرسییارییێ و مەسوولییەتێ، ژ بێئەدالەتی و زۆردەستییا کو تەرۆریست پێ رە شەر دکن یان قەت یان ژی د ئاستا کو سەوێ بێن کوشتن یان سەقەتکرن دە نە بەرپرسییار ئن. ل ڤر، بێئەدالەتی و زۆردەستی نەدڤێ کو راست بە؛ دبە کو تەنێ ئیدیئایەکە تەرۆریستان بە. بەرپرسییارییەکە وها کو تەنێ ب ئیدیئایا بێئەدالەتی و زۆردەستییەکە مەزن دەرکەتییە مەیدانێ، بۆنا کو مرۆڤەک ل هەمبەر شیدەتێ مەناهەیا خوە وندا بکە نە بەس ئە، ئەوقاس کو جوونەیا مەناهەیێ و بێگونەهییێ کو پێناسەکرنا تەرۆریزمێ ژێ رە تێکلدار ئە. گۆری ڤەرسیۆنا کەڤنەشۆپکی یا تەئۆرییا شەرێ مافدار، مرۆڤەک مەناهەیا خوە تەنێ ب تەڤلیبوونا شەرێ نەمافدار دە نە، لێ ب تەڤلیبوونا هەر جورە شەری وندا دکە. دیسا وەک ڤێ، مرۆڤەک مەناهەیا خوە یا ل هەمبەر شیدەتا پۆلیتیک تەنێ ب رایەداری و بجهانینا پۆلیتیکایێن هکوماتەکە پر بێئەدالەت، لێ ب رایەداری و بجهانینا هەر جورە هکوماتان وندا دکە: هەروەکی کو قرالێ ئیتالیایێ ئومبەرتۆ یێ یەکەم پشتی ژ سووئیکاستەکێ خەلاس دبە گۆتییە، ‘ریسکێ وها ب پەیورێ رە تەڤ دەردکەڤن هۆلێ.ئ ئەندامێن ڤان دو چینان ژ ئالییێ یێن ئێریشێ وان دکن ڤە بێگونەهـ و ل هەمبەر شیدەتێ ئەخلاقەن پاراستی نایێن قەبوولکرن؛ یێن پاشانە، کریارێن خوە وەک یێن شەرەکی دورست یان ژی سووئیکاستەکە پۆلیتیک دبینن. هەکە تەرۆریست دەرهەقێ بەرپرسییاری و مەسوولییەتێ دە بەشداری نێرینەکە پێباوەر ببن، وێ چاخێ، دەما ئەو ئێرشی هەموەلاتییێن ژ رێزێ بکن، ئێرشی مرۆڤێن –ل گۆری نێرینا خوە- بێگونەهـ دکن؛ ئانگۆ، هەکە ئەم نرخدایینا تەرۆریستان یا پۆلیتیکایێن دەربارەیێ ڤێ مەسەلەیێ دە بپەژرینن ژی بێگونەهـ ئن. (ئەڤ نایێ وێ واتەیێ کو ئەو کەسێن هکوماتەکێ زێدە بێئەدالەت دبینن خوەدییێ ئیجازەتا کوشتنا رایەدارێن وێ نە، لێ هەکە تشتەکی وها بکن، ئەو نابە تەرۆریزم، زێدەتر دبە سووئیکاستا پۆلیتیک. دیسا ژی ئەم، هم دارازا وان یا دەربارەیێ رێنمایێن قالکری دە رەد بکن هم ژی ئەم وێ دارازێ قەبوول بکن، لێ باوەر بکن کو دڤێ ئەو ب ئاموورێن نەشەدیت ل هەمبەر وان رێنمایان دەرکەتانا، دکارن کریارێن وان تاوانبار بکن. لێبەلێ، ئەم ئێ کریارێن وان مینا تەرۆریزمێ تاوانبار نەکن.)

ل سەر ڤی هەسابی، د تەسپیتکرنا بێگونەهییێ و بریاردایینا کریارێن تەرۆری دە نە تەنێ بێئەدالەتی و زۆردەستییا راستین لێ یا ئیدیئاکری ژی تێ هەسباندن؛ ب ڤی ئاوایی ژی، ئەڤ جورە بریار نابن دیلێ نیقاشێن بێداوی یێن سەر سەکنا ئەخلاقی یا رێنمایێن بنزهە. لێبەلێ، ماوەیەکە (رەسدوئە) گۆرکەسییێ دمینە. ئەڤ هەساب، دەرهەقێ بەرپرسییاری و مەسوولییەتێ دە فەهمەکی بەلی پێشنییار دکە: مرۆڤەک ژ رەوشەکێ تەنێ ب پاکییا داخوازا دلێ خوە بەرپرسییار ئە، یانێ کرن و نەکرنێن خوە یێن ب زانەبوونی و ئازاد کو ب وێ رەوشێ ڤە خوەدی تێکلییەکە خورت ئن و ب ڤی شکلی ژی ل هەمبەر هنەک بەرتەکێن زێدە نەباش دبە مەسوول. ب قەبوولا کو هنەک تەرۆریست ئەڤ جورە فەهما بەرپرسییاری و مەسوولییەتێ دپەژرینن، ئەو مرۆڤێن کو ب خوە ژی بێگونەهییا وان تەسلیم دکن، دکوژن و سەقەت دهێلن. ب راستی ژی، هنەک رێخستنێن میلیتانی سەری ل شیدەتا کو ئەم وەک تەرۆری دبینن دخن، لێ ل دژی یافتەیا «تەرۆری» دەردکەڤن. ئەو بەرپرسییاری و مەسوولییەتەکە کو ل سەر تێکلییێن دوورە د ناڤبەرا رەوشەکێ و تەرجیهـ و کریارێن مرۆڤ هاتییە ئاڤاکرن قەبوول دکن و دۆز دکن کو هەموو چینێن جڤاکی و نەتەوە ل هەمبەر رێنما و کردارییێن بەلی بەرپرسییار ئن و هەموو ئەندامێن وان مستەهاق ئن کو ببن هەدەفێن شیدەتا کوژیار (ل سەر ڤێ بۆنا زێدەتر ئاگاهیێ بنر. بەشا 2.1). ئەڤ جورە دۆز، تەنێ دبە کو وەک ئەلەتەوش بێن قەبوولکرن. دڤێ ئەم کریارێن وان وەک تەرۆری ببینن و د وێ دیتنێ دە ئسرار بکن، هەرچقاس ئەو ڤێ شایەساندنێ رەد بکن ژی. نە زەلال ئە کو وێ ئەڤ ماوەیا گۆرکەسیتییێ ژ مەیدانێ چاوا بێ راکرن (پرمۆراتز 2013: 16-21).

هنەک کەس، ل دژی پێناسەکرنا «تەرۆریزمێ» وەک شیدەتا ل هەمبەر نە-شەرڤانان و مرۆڤێن بێگونەهـ دەردکەڤن. ئەو کەسان، دۆز دکن کو ئەڤ شێوە پێناسەکرن، ب خوە رە پرسا سرشتا تەرۆریزمێ و سەکنا ئەخلاقی یا وێ ژی دەردخە مەیدانێ و ب رێیا کرنا تەرۆریزمێ نەپەیتاندی د پێناسەیێ دە پرسگرێکا ئەخلاقی داوەت دکە. دڤێ ئەم ڤان پرسان ژ هەڤ جهێ بگرن و نەهێلن کو ب بەرسڤدایینەکە خەلەت بۆ پرسا پێشانە، دەرهەقێ پرسا پاشانە دە پێشدارازییێ نەکن. تشتێ پێدڤی پێناسەیەکە تەرۆریزمێ یا ئەخلاقەن نێتار ئە، کو ئەو ژی یەکا فرەهـ ئە (جۆرلەتت 2003: 114-20، 134-35؛ یۆئونگ 2004:57). لێبەلێ، ئیمکانا پێناسەکرنەکە ئەخلاقەن پاقژ یا «تەرۆریزمێ» گوماندار ئە. پێناسەیێن فرەهـ یێن کو فیلۆسۆف ب کار تینن بێژەیا «شیدەتێ»، کو ب خوە ژی ئەخلاقەن ببار ئە، دهەوینە. پێناسەیەکە تەنگ، ئەخلاقەن ب تەمامی نە نێتار ئە، لەورە، شیدەتا ل هەمبەر بێگونەهان ب ئەشکەرەتی ئەخلاقەن شاش ئە. لێبەلێ تشتێ ئەشکەرە ئەو ئە کو ئەڤ جورە شیدەت ب دیتنی (پرما فاجە) شاش ئە. پێناسە، پێشقەبوولەکە گەلەمپەر ل دژی تەرۆریزمێ ئیشارەت دکە؛ د هەر چ شەرتوومەرجان دە بە و هەر چ ئەنجام ژێ سادر ببە ژی، ئیشارەتا د هەر بوویەرێ دە نەهلەتکرنا ئەخلاقی یا وێ ناکە. پێناسە، کو هەر تشت بێ بەرچاڤکرن، د بن شەرتێن بەلی دە ئیهتمالا نەشاشبوونا وێ ژی ل دەرڤە ناهێلە. پێشی ل لێپرسینا ئەتیکی نەهاتییە گرتن: روودانەکە بەلی یا تەرۆریزمێ هین ژی دڤێ ل گۆری لیاقییا وێ بێ دارازاندن.

رێیەکە دن یا ئاشکرنا پرسگرێکا دانبەرهەڤا پێناسەیێن فرەهـ و تەنگ، ژ ئالییێ گەئۆرگ مەگگلە ڤە هاتییە تەکلیفکرن. ئەو، پێناسەیەکە فرەهـ یا تەرۆریزمێ دپەژرینە و ب جوداکرنا دو جوونەیێن وێ دەوام دکە: ئا) ب واتەیا خورت تەرۆریزم، کو ب قەستی، ب بێخەمی، یان ژی ب خەمساری زرارێ ددە مرۆڤێن بێگونەهـ و ب) ب واتەیا نەخورت تەرۆریزم، کو تشتێن وها ناکە. زەلال ئە کو وێ نرخدایینا ئەخلاقی یا هەر دو جوونەیان ژ هەڤ گەلەک جهێتر ببن (مەگگلە 2005).

1. چەندەک پێناسەیێن ئیدییۆسینکراتیک

قاهر ئەکسەرییەتا روودانێن کو هەما هەما هەرکەس بێتەرەدوت وەک «تەرۆریزم» تەسنیف بکە، دو خوسووسییەتێن کو د کارانینا ژ رێزێ دە تێن نیشانکرن و وەک یێن کو ل ژۆر ژێ هاتە گرتن، ژ ئالییێ فیلۆسۆفێن سەرەکە ڤە بال تێ کشاندنێ پێشکێش دکە: شیدەت و تەوساندن. لێبەلێ، لیتەراتوورا فیلۆسۆفی پێناسەیێن کو یەک دو پێکهاتەیێن ئەساسی ل دەرڤە دهێلن ژی تەکلیف دکە.

هنەک ل پەی برینا تێکلییا د ناڤبەرا تەرۆریزم و شیدەتێ دچن. جارل وەللمان تەرۆریزمێ وەک «کارانین یان ژی هەولا کارانینا تەرۆرێ وەک ئاموورەکە نەچارهشتنێ» پێناسە دکە. تەرۆریزم ب پرانی هەڤکارێ شیدەتێ یە، لێ سەوا کو شیدەت ئاموورەکە پر بکێر یا تەوساندنێ یە ئەڤ یەک دەردکەڤە هۆلێ. لێبەلێ «شیدەت بۆ تەرۆریزمێ نە زارووری یە و یا راست، ئەکسەرییەتا کریارێن تەرۆریزمێ نە بشیدەت ئن (وەللمان 1979:250-51). ئیدایا پاشین د هەر شیرۆڤەیا نە-دۆرڤەکی (نۆن-جرجولار) شاش خویا دکە. ئیهتمال ئە کو گەلەک کریار یێن کو ب گەلەمپەری وەک تەرۆری تێن قەبوولکرن شیدەتەکە راستین نەهەوینن، لێ ب تەهدیتکرنا وێ، تەوساندنێ نێت بکە. دیسا ژی، ئەڤ یەک، بۆنا پشتگرییا نۆسیۆنا «تەرۆریزما نە-شەدیت»، کو ئەجێب خویا دکە، نە بەس ئە. ئەینی تشت بۆنا میناکا وەللمان یا «تەرۆریزما سنفێ» ژی دەرباسدار ئە: پرۆفەسۆرەک، خوەندەکاران کو بەرتەکێن خوە دەرەنگ تەسلیم بکن ب د دەرسێ دە هشتنێ تەهدیت دکە، دبە سەدەما پانیکەکێ د سنفێ دە و ب ڤی شکلی تەڤلی تەرۆریزمێ دبە.

رۆبەرت ئە. گۆئۆدن، ب گرنگیدایینا رۆلا پۆلیتیک یا تەرۆریزمێ، هەسابەکی هەڤتا تەکلیف دکە: تەرۆریزم «تاکتیکەکە پۆلیتیک کو بۆنا مفایێن پۆلیتیک ب قەستی ترساندنا مرۆڤان ژی دهەوینە» (گۆئۆدن 2006: 49). گۆئۆدن ئیدا دکە کو ئەڤ، شاشییا ڤەدییارکەر ئە یا کو تەرۆریست دکن. هەرچ ل گۆری وەللمان کەسەک دکارە بێیی کو تەڤلی شیدەتێ ببە یان ب شیدەتێ تەهدیت بکە، سرف بۆنا تەهدیتەکە تەوساندنێ کریارەکە تەرۆری بکە. ل گۆری هەسابێ گۆئۆدن، بۆنا کریارەکە تەرۆری تەهدیت ژی نەدڤێ: کەسەک سرف ب وەشاندنا هشیارییەکێ ل هەمبەر کریارێن مرۆڤێن دن کو تێن واتەیا تەوساندنێ دکارە وەک تەرۆریستەکی تەڤبگەرە. ئەڤ ژی، هەرچ د ئارگومانەکە کو دخوازە ڤێ یەکێ بدە بەر چاڤان دە واتەدار بە ژی، وەک کێفی دخویە: «هەکە (یان ژی ب قاسی کو) پێشەنگێن پۆلیتیک یێن رۆژاڤا نێت دکن کو بۆنا مفایێن خوە یێن پۆلیتیک خەلکێ بترسینن، وە دەمێ (هەتا وێ ئاستێ) ئەو ژی هەمان شاشییا ئەساسی دکن کو ب ڤەدییاری هەڤکارێ تەرۆریزمێ یە» (گۆئۆدن 2006: 2).

ل ئالییەکی دن، ئەو پێشنییار تێ کرن کو نەدڤێ تەرۆریزم وەک سەدەمبوونا تەرۆرێ و ترسێ بێ فەهمکرن. ل گۆری تەد هۆندەرجهـ تەرۆریزم هەری باش وەک «شیدەت، ژ شەر کێمتر، پۆلیتیک، دەرقانوونی و شاشییا دیتنی» تێ پێناسەکرن (هۆندەرجهـ 2006: 88). ئەڤ پێناسە دبە کو ژ چەندەک ئالییان ڤە وەک گەلشی بێ فکرین، لێبەلێ، نەمازە فکرا «تەرۆریزمێ» یا بێیی «تەرۆرێ» سەیر ئە. چکو هەر دو هم ژ ئالییێ پەیڤناسییێ هم ژی ژ ئالییێ دیرۆکێ ڤە ب هەڤ ڤە تێکلدار ئن و ئەڤ تێکلداری کارانینا ئیرۆیین یا ژ رێزێ ب گرانی زەفت دکە. تەوساندن، نە تەکانە خوسووسییەتا تەرۆریزمێ یا ئەخلاقەن بەربچاڤ ئە (دگەل هەموو رێزدارییا ل هەمبەر گۆئۆدن)، لێبەلێ، ئەو، یەک ژ خوسووسییەتان ئە کو بۆ مە گەلەکان دبە سەدەما نەهلەتکرنا کردارییێ. هەکە هۆندەرجهـ سەدەمەکە باش دابوویا مە، بەلکی مە برینا ئەڤ تێکلدارییا هانێ بفکرییا. لێبەلێ ئەو ب ئیدایەکە هەیرکەر پشت ددە پێناسەیە خوە یا زەهف بژارەیی: پێناسەکرنا تەرۆریزمێ وەک «شیدەتا کو تەوساندنێ نێت دکە»، ئیماکرن ئە کو تەرۆریزم ب تایبەتی کرێت ئە و ب ڤی ئاوایی «د بانگەوازییا پەسەندا دیتنی یان ژی هەدانا شەرێ دە … بباندۆر ئە» (هۆندەرجهـ 2006: 93).

2. پرسگرێکا ئەخلاقی

دبە کو تەرۆریزم ئەخلاقەن بێ پەیتاندن؟ بەرسڤەکە تەنێ بۆ ڤێ پرسێ تونەیە، هەروەکی کو ل سەر چبوونا تەرۆریزمێ پێناسەیەکە تەنێ تونەبە. هەکە ئەم پێناسەیێن زێدە و بۆنا سەدەمێن نە زارووری، ژ واتەیا «تەرۆریزمێ» یا ئەساسی دوورکەتی (وەک یێن د بەشا 1.2.3یێ دە هاتییە قالکرن) بدن ئالییەکی، دیسا ژی دڤێ ئەم بریار بدن کا ئەڤ پرس فەهمەکە فرەهـ یان تەنگ یا تەرۆریزمێ قەبوول دکە. تێگەهەکە تەنگ یا تەرۆریزمێ خویا یە کو ئێ باشتر ل ڤەکۆلینا ئەتیکی بێ (1.2.2). د سەر دە ژی، فیلۆسۆفێن کو ب پێناسەیەکە فرەهـ دشخولن، وەک ئادەتی قەبوول دکن کو پەیتاندنا تەرۆریزما کو نە-شەرڤانان و مرۆڤێن بێگونەهـ دکە هەدەف، ل گۆری تەرۆریزما «بژارەیی» کو ئێرشی مرۆڤێن نکارن بێگونەهییا خوە د بێئەدالەتی و زۆردەستییا قالکری دە ب ئاوایەکی ماقوولانە ئیدا بکن (و ل گۆری یا د پێناسەیا تەنگ دە وەک «تەرۆریزم» نایێ هەسباندن) زەهف زێدە زۆرتر ئە.

ژ بەر ڤێ ژی، نیقاشا نها ل سەر تەرۆریزما کو وەک شیدەتا ل هەمبەر سڤیلێن بێگونەهـ یان هەموەلاتییێن ژ رێزێ تێ مەیدانێ، دخوازە ب تەوساندنێ بگهیژە هنەک ئارمانجێن دن (یێن پۆلیتیک)، یان ژی، ب ئاوایەکی فرەهتر، نەچار بهێلە تێ فەهمکرن.

مرۆڤەک دکارە ب دو ئاوایان هەول بدە کو هنەک کریار و بزاڤێن شەدیتێ یێن ب ڤی شکلی بپەیتینە. یەک دکارە دۆز بکە کو ستەمبار هەرچ نە-شەرڤان یان هەموەلاتییێن ژ رێزێ بن ژی نە بێگونەهـ ئن د شاشییێن کو تەرۆریست ل دژ شەر دکن دە. ل ئالییێ دن یەک دکارە بێگونەهییا ستەمباران ئەرێ بکە و دۆز بکە کو دیسا ژی ئێرشێن ل هەمبەری وان، یان ژ ئالییێ ئەنجامێن وان ب هەمووکی ڤە یان ژی ژ ئالییێ هنەک هزرێن پەیورخواز (دەئۆنتۆلۆگجال) ڤە، پەیتاندی نە.

2.1 هەڤکارییا ستەمباران

هەگەر ئەڤ رێزکا ئارگومانێ یا ل بەرییا ڤێ سەرکەفتی بە، گەلۆ ئەو ئێ پر زێدە تشتی ئیسبات بکە یان نا؟ ب پێشکێشکرنا میناکەکە پەیتاندی یا شیدەتێ، بۆنا کو یێن هەدەفکری نە ب راستی بێگونەهـ بوونە، ئەم ئێ بدن بەر چاڤان کو کریار یان بزاڤەکە شیدەتێ تێ قالکرن نە ب راستی روودانەکە تەرۆریزمێ یە. ئەڤ یەک ئەنجاخ دبە مژارەکە واتەناسییێ. ئیترازەکە زەهف زێدەتر بزرار هەیە. کریارەکە تەرۆری، تەبیئەتەن، کوشتن یان بریندارکرنا کۆمەک مرۆڤێن راستهاتی یە یێن د دەمەکە بەلی دە ل جهەکی بەلی بوونە. ئارگومانێن کو دبێژن ئەو مرۆڤ ژ شاشییێن کو تەرۆریست ل دژ شەر دکن نە مەسووم ئن، ب ڤ شکلی وێ خوە بگهینن گەلەک دەڤەران و ژ بەر ڤێ ژی وێ ل سەر تێگهشتنەکە سڤک یا بەرپرسییارییا هەڤپار ئاڤا ببە. ئەڤ ئارگومانان، وێ، بۆ نموونە، ب یێن کو ژ ئالییێ ئانارشیستێ سەدسالا 19ان ئەملە هەنری ڤە هەمان جورەیی دە بن. ئەملە هەنری بۆمبەیەک ل ئۆفیسا شیرکەتەکە کانزانییێ ڤەناندبوو، کو بتەقیا وێ گەلەک کەسێن کو ل وێ بینایێ دژییان لێ ژ بۆ وێ شیرکەتێ نەدشوخلییان بکوشتا. وی، بۆمبەیەک ل کافەیەکێ ژی ڤەناندبوو، کو تەقییابوو و بیست مرۆڤ برینکار کربوون. یەک ژ وان پاشێ ژ بەر وان برینان مربوو. د دادگەرینا خوە دە، هەنری وها گۆتبوو: «هوون ل من پرسا مرۆڤێن بێگونەهـ دکن؟ […] ل بینایا کو ئۆفیسێن جارمەئاوخ جۆمپانییێ لێ نە، گش بوورژووڤا روودنن، یانێ وێ تو ستەمبارێن بێگونەهـ نەبوونا. هەموو بوورژووڤازی ب مێتنگەرییا مرۆڤێن رەبەن دژی و دڤێ جەزایێ سووجێن خوە تەڤ بکشینە» (هەنری 1977: 193). د شرۆڤەیا ئێرشا دویەم ژی وها گۆتبوو:

ئەو بوورژووڤایێن باش یێن کو نە خوەدییێ ئۆفیسەکێ نە، لێ پارا خوە هلدگرن و ل سەر کەدا کارکەران ئەوارە دژین ژی دڤێ ژ تۆلهلدانێ پارا خوە بگرن. نە تەنێ ژی ئەو، لێ یێن کو ژ پەرگالا هەیی مەمنوون ئن، یێن کریارێن هکوماتێ پەسەند دکن و ب ڤی شکلی دبن هەڤکارێ وێ … ب گۆتنەکە دن، مشتەرییێن رۆژانە یێن تەرمنوس و کافەیێن مەزن ئێن دن! (هەنری 1977: 195).

ئەڤ یەک، ل سەر بەرپرسییاری و مەسوولییەتێ نێرینەکە قەت نەباوەربار ئە. ئەڤ ئیدا دکە کو هەموو ئەندامێن چینەکە جڤاکی –مێر و ژن، جوان و ئەختییار، گهشتی و زارۆک- لییاق ئن بێن کوشتن یان سەقەتکرن: هنەک بۆنا رێڤەبرنا دەزگەها مێتنگەرییێ، هنەک بۆنا پشتگرییا وێ و هین هنەکێن دن ژی بۆنا کو ژ وێ سوود وەردگرن. وەلەو کو ئەم، بۆنا خاترێ ئارگومانێ، نەهلەتکرنا ئەخلاقی یا گژ کو ڤی ئانارشیستی ل جڤاکا کاپیتالیست کرییە قەبوول بکن، نە هەموو جوونە و دەرەجەیێن داخیلبوونێ، کارانینا شیدەتا سەرچل بپەیتینە. دایینا پشتگرییا پۆلیتیک بۆ دەزگەهێ، یان ژ وێ سوودوەرگرتن، دبە کو ئەخلاقەن بەرپەرچبار (ئۆبژەجتۆنابلە) بە، لێ مرۆڤەکی قاتییەن قاسی کو بێ پەرچە پەرچە کرن مەسوول ناکە.

میناکەکە هێ نێزیکتر ژ ئالییێ ئۆساما بن لادەن هاتبوو دایین. د هەڤپەیڤینەکە ل دووماهییا ئێرشێن 11ێ ئیلۆنێ سالا 2001ی دە وها گۆتبوو:

خەلکێ ئەمەریکایێ دڤێ ب بیر بینە کو باجان ددن هکوماتا خوە و بۆ سەرۆکێ خوە رایان دن. هکوماتا وان چەکان چێدکە و دفرۆشە ئیسرائیلێ، کو ئەو ژی وان چەکان بۆنا کوشتنا مسلمانێن فلیستینی ب کار تینە. ل سەر راستییا کو کۆنگرەیا ئەمەریکانی لژنەیەکە کو خەلکێ تەمسیل دکە، راستییا کو ئەو کریارێن هکوماتا ئەمەریکایێ دپەژرینە، ئیسبات دکە کو ئەمەریکا ب تەمامییا خوە ژ وەهشەتێن ل هەمبەر مسلمانان بەرپرسییار ئە. ئەڤ ژی، فەهمەکە ئەلەتەوش یا بەرپرسییاری و مەسوولییەتێ یە. لەورە ئەو ئیدا دکە کو هەموو ئەمەریکی مستەهەق ئن کو بێن کوشتن یان سەقەتکرن: هنەک بۆنا پلانکرن و بجهانینا رێنمایێن ئەمەریکایێ، هنەکێن دن بۆنا بەشداربوونا پێڤاژۆیا پۆلیتیک و هین هنەکێن دن ژی بۆنا دایینا باجان. وەلەو کو، بۆنا خاترێ ئارگومانێ، ئەم نەهلەتکرنا سەخت یێن کو بن لادەن ل ڤان رێنمایان دکە بپەژرینن، نە هەموو جوونە و دەرەجەیێن داخیلبوونا وان دکارە کارانینا شیدەتا کوژیار بپەیتینە. هەلبەت د هلبژارتنان دە رای دان یان دایینا باجان تێری قوربانکرنا مرۆڤەکی ناکە.

هەولدانێن پەیتاندنا تەرۆریزما کو ستەمبارێن خوە بێگونەهـ قەبوول دکە هین وادکەر ئە. ئەڤ ژی، ل گۆری جوونەیێ تەئۆرییا ئەتیکی کو ل سەر ئاڤا بوونە دبن دو کۆم: ئەنجامپارێزی و نە-ئەنجامپارێزی

2.2 ئەنجامپارێزی (جۆنسەقوئەنتالسم)

پشتگرێن ئەنجامپارێزییێ تەرۆریزمێ ژی، وەک هەموو کردارییێن دن، سرف ل گۆری ئەنجامێن وێ ددارزینن. تەرۆریزم ب سەرێ خوە وەک شاش نایێ قەبوولکرن، لێ تەنێ دەما کو ب هەمووکی ئەنجامێن وێ خراب ئن شاش دبە. بێگونەهییا ستەمباران ڤێ یەکێ ناگوهەرینە. ئەڤ، ژ خوسووسییەتا گەلەمپەر یا ئەنجامپارێزییێ نموونەیەکە کو زەهف جاران رەخنەگرێ وێ دەردخن پێش، وەک میناک د نیقاشا دەرهەقێ پەیتاندنا ئەخلاقی یا جەزادایینا قانوونی دە. ل هەمبەری بۆچوونا ئەنجامپارێز ل جەزادایینێ ئیترازەکە یەکگرتی دبێژە ئەو بۆچوون ئیما دکە کو جەزادایینا بێگونەهان، د بن شەرتێ باشبوونا ئەنجامێن وێ یێن هەمووکی دە، پەیتاندی یە. ئەڤ ئیتراز تەنێ سەوا کو ئەنجامپارێزی ئینکار دکە کو د مەسەلەیێن وها دە بێگونەهییا مرۆڤەکی ب سەرێ خوە ئەخلاقەن مهیم ئە دەردکەڤە هۆلێ. کەسێن کو تەرۆریزمێ ب نێرینەکە ئەنجامپارێز ددن بەر چاڤان د نرخدایینا ئەخلاقیبوونا وێ دە ژ هەڤ ڤەدقەتن. دارازا وان یا ل سەر تەرۆریزمێ، ب نێرینا وان یا کو دڤێ تشتێ باش ب کارانینێ بێ بەرزکرن و ب نرخدایینا وان یا سوودا تەرۆریزمێ وەک ئاموورەکە بەرزکرنا وێ ڤە گرێدایی یە. ل سەر هەر دو مەسەلەیان ژی جهێ لهەڤنەکرنێ هەیە.

2.2.1 تەرۆریزما پەیتاندی

کائ نەلسەن ل پرسێن تێکلداری شیدەتا پۆلیتیک ب گەلەمپەری و تەرۆریزمێ ب تایبەتی، د ئەتیکێ دە وەک ئەنجامپارێزەکی و د پۆلیتیکایێ دە وەک سۆسیالیستەکی نێزیک دبە. کارانینا هەر یەکی ژ ڤان، ب ئاوایەکی کاتەگۆریک، نابە ل دەرڤە بێ هشتن؛ ئەو هەموو ب سوودا وان وەک رێبازەکێ بۆ گهشتنا هەدەفێن پۆلیتیکی ئەخلاقەن بقیمەت، وەک میناک «جڤاکەکە سۆسیالیست یا راستەقین» یان ژی رزگاربوونا ژ دەستهلاتا مێتنگەر ڤە گرێدایی یە. «دڤێ تەرۆریزم کەنگی و ل کو [یەک ژ ڤان] بێ کارانین پرسەکە تاکتیکی یە کو دڤێ بریار بێ دایین … ل سەر هیمەکی یەک-ب-یەک … وەک هلبژراتینا چەکێ د شەرەکی دە» (نەلسەن 1981: 435). نەلسەن خوەدییێ پێناسەیەکە فرەهـ یا تەرۆریزمێ یە، لێبەلێ میناکێن وی نیشان ددە کو بێگونەهییا ستەمابارێن تەرۆریزمێ د پەیتاندنا وێ دە تو فەرقێ چێناکە –ئانگۆ، ئەنجامێن کو ئەو گهشتنێ هم ب واتەیا فرەهـ هم ژی ب واتەیا تەنگ ل تەرۆریزمێ تێن سەپاندن. ل گۆری نێرینا وی، کریارێن تەرۆری دڤێ ب باندۆرێن وان ئێن پۆلیتیک و ئەنجامێن وان ئێن ئەخلاقی بێن پەیتاندن. ئەو کریاران پەیتاندی نە (1) دەما ئەو د مجادەلەیا شۆرەشگەری دە چەکێن ژ ئالییێ پۆلیتیک ڤە بفێدە نە و (2) دەما، هەر تشت بێ فکرین، بۆ پێباوەرکرنا وێ سەدەمێن ئاقلی هەبن کو ب کارانینا ئەو جوونەیێ شیدەتێ -ژ قەت نەکارانینا شیدەتێ یان ژی کارانینا جوونەیەکە دن یا شیدەتێ زێدەتر- وێ بێئەدالەتی، ئێش و رزیبوون ل گۆری رەوشێن دن کێمتر ببە (نەلسەن 1981: 446).

گۆری نێرینا نەلسەن، تەجروبەیا دیرۆکی، ژ مە رە ڤێ دبێژە: تەرۆریزما بچووک، یا بۆنا کو گرسەیان گژ بکە دا تەڤلی کریارا شۆرەشگەری ببن وەک رێبازەکە تەکانە یا مجادەلەیێ تێ کارانین، بێفەدە یە و پر جاران بزرار ئە. ژ ئالییێ دن ڤە، تەرۆریزما د شەرەکی درێژ یا رزگارییێ دە ب شەرێ گەریلایی تەڤ تێ بکارانین دبە کو گەلەک بفێدە بە و ژ بەر وێ ژی پەیتاندی بە، وەکی کو ل جەزاییرێ و ڤیئەتناما باشوور بوو. (د هەمان نێرینێ دە بۆ ڤەگۆتنەکە کەڤنتر، بنر. ترۆتسکی 1961: 48-59، 62-65.)

2.2.2 تەرۆریزما نەپەیتاندی

نجۆلاس فۆتۆن ژی پێناسەیەکە فرەهـ یا تەرۆریزمێ ب کار تینە. ئەو ژی، هەرچقاس هنەک گۆتنێن وی یێن ل سەر بێگونەهییا ستەمبارێن تەرۆریزمێ د ئەتیکێ نە-ئەنجامپارێز دە ب جهـ بن ژی، ئەنجامپارێزەک ئە. لێبەلێ ئەو، نرخدایینێن یەکگرتی یێن ئەنجامپارێز ل سەر تەرۆریزمێ، وەک یا نەلسەن، زێدە دەستووردار دبینە. هەکە هن جوونەیێن تەرۆریزمێ د بن مەرجێن بەلی دە پەیتاندبار ئن، دڤێ ئەڤ جورە مەرج بێهوودە سێرەک بن. تەرۆریست و پارێزڤانێن وان هەسابێن پێدڤی ب رێکووپێکی ناکن. پرسگرێکەک ل ڤر «باشییا بلند» یا کو ژ ئالییێ تەرۆریزمێ ڤە بێ بەرزکرن ئە: گەلەک جاران، نە ب دارژاندنا ژ تەرجیهێن خوەگرتی یان بەرژەوەندییێن مرۆڤێن راستین، لێ ب تەرمێن ئیدەئۆلۆژیک تێ پێناسەکرن. لێبەلێ، فۆتۆن ب پرانی پرسگرێکا ئامرازان نیقاش دکە. هەکە کریارەک یان سەفەرەکە تەرۆری وێ ژ ئالییێ ئامرازان ڤە بێ پەیتاندن، دڤێ ئەڤ سێ تشت بێن نیشانکرن: (1) ئەنجاما تێ بدەستخستن بۆنا پەیتاندنا ئامرازان تێرا خوە باش ئە. (2) ئەنجام وێ ب راستی ژی ب کارانینا ئامرازێن تەرۆریزمێ بێ بدەستخستن. (3) ئەو ئەنجام نە ممکون بوو کو ب تو رێیێن هم ئەخلاقێن هم ژی وەکی دن سڤکتر بێ بدەستخستن. تەرۆریست، ب راستی ژی، نکارن ڤی باری ژ سەر خوە باڤێژن؛ فۆتۆن دۆز دکە کو، د دەرهەقێ تەرۆریزما کو مرۆڤێن بێگونەهـ دکە ستەمبار، ئەڤ بار نە ممکون ئە بێ ئاڤێتن ژی. هەموو ستەمبارێن راستەراست یێن تەرۆریزمێ ژ ئالییێ تەرۆریستان ڤە وەک هەیبەرێن کو بێن کارانین –یا راست، بێن سەرفاندن- تێن مەمەلەکرن. لێبەلێ د هاتنا مەمەلەکرنا وەک هەیبەرەکی دە، رەوشا ستەمبارێ بێگونەهـ خرابتر ئە ژ یا کو ب تاوانبارییەکە ئیداکری بوویە ستەمبار. ب قاسی کو یێ پاشانە ب کرنا شاشییەکێ تێ دارزاندن، ئەو وەک مرۆڤەکی تێ فکرین. […] بۆ تەرۆریستەکی، ستەمبارێ بێگونەهـ نە د ڤێ سەهەکییا دارازی دە مرۆڤەک ئە نە ژی د سەهەکییا تەنێ وەک ب مرۆڤبوونێ خوەدی قیمەتبوونێ دە. هەلبەت تەرۆریست دڤێ مرۆڤەکی وەک ستەمبار هلبژێرە … لەورە، [ئەو] دبە سەدەما زێدەتر تەرۆرێ … لێ، ئەڤ یەک نەدڤێ کو مەمەلەیەکە مرۆڤی ب وان بێ کرن. زێدەتر، ئەو مرۆڤان هاتنە ستەمبارکرن و ژ بەر وێ ژی وەک هەیبەران هاتنە مەمەلەکرن چکو ئەو مرۆڤ ئن (فۆتۆن 1981: 464).

وەک بەرسڤەکێ، تەرۆریست دکارن ئیدا بکن کو بۆنا «باشییەکە بلند» مرۆڤێن بقیمەت ب قەستی دکن قوربان. لێ، بۆنا کو ئەڤ ئیدا کێری قانهبوونەکێ بێ، دڤێ ئەو نیشان بدن کو تو بژارتەکێن وان تونە بوون. لێبەلێ، فۆتۆن دۆز دکە کو، ل جهێ ئێرشکرنا مرۆڤێن بێگونەهـ، بژارتەکێن وان هەرتم هەنە: وەک، بدەستخستنا ئاڤاهییێن لەشکەری یێن دژبەران، یان پر جاران دانا پەی رایەدارێن هکوماتێ یێن کو ژ شاشییێن کو ئەو ئیتراز دکن بەرپرسییار ئن ژی بۆنا وان بژارتەکەک ئە. ئەڤ جورە تەرۆریزم، دبە کو جار جاران بێ پەیتاندن، لێ، تەرۆریزما کو مرۆڤێن بێگونەهـ دکە هەدەف تو جاران نایێ پەیتادن.

2.3 نە-ئەنجامپارێزی (نۆنجۆنسەقوئەنتالسم)

د بۆچوونەکە نە-ئەنجامپارێز دەربارەیێ ئەخلاقیبوونێ دە تەرۆریزم د ناڤ خوە دە وەک شاش تێ قەبوولکرن. ئانگۆ، تەرۆریزم، ژ بۆنا چکو (و ب قاسی کو) ئەنجامێن وێ ب هەمووکی ئێ نەباش ئن زێدەتر، بۆنا چبوونا خوە شاش ئە. لێبەلێ ئەڤ نایێ وێ واتەیێ کو ئەڤ بۆچوون بۆنا پەیتاندنا هنەک کریار و سەفەرێن بەلی یێن تەرۆریزمێ تو جهی ناهێلە. ب راستی، نیقاشێن نە-ئەنجامپارێز یێن ل سەر تەرۆریزمێ ژی سەکن و ئارگومانێن جووربجوور پێشکێش دکن.

یەکی نە-ئەنجامپارێز دکارە هەول بدە کو کریارەک یان سەفەرەکە تەرۆریزمێ ب دو رێیان بپەیتینە. دکارە، بۆنا د بن شەرتێن بەلی دە کارانینا تەرۆریزمێ، گازی هنەک هزرێن پەیورخواز، وەک ئەدالەت یان ماف، بکە. یان ژی دکارە دۆز بکە کو هزرێن ئەشکەرە و ب ئەشکەرەیی گەلەک گرینگ، یێن دەربارەیێ مافان (یێن ستەمبارێن تەرۆریزمێ) و ئەدالەتێ (کو ل هەمبەر ڤان مافان رێزدارییێ دخوازە)، دبە کو جار جاران ژ ئالییێ هزرێن بێهوودە گران یێن دەرهەقێ ئەنجامان دە بێن زالکرن -کو ئەڤ، بۆنا نەکارانینا تەرۆریزمێ بەدەلەکە بێهوودە گران ئە. لەورە رەدکرنا ئەنجامپارێزییێ هەلبەت نە هەڤبەرێ ئینکارکرنا ئەنجامێن کریار، رێنما و کردارییێن مە یە، کو د نرخدایینا ئەخلاقی یا وان دە گرینگ ئن؛ تشتێ تێ ئینکارکرن ئیدایا ئەنجامپارێز ئە کو دبێ تەنێ ئەنجام گرینگ ئن.

2.3.1 مافێن مرۆڤی یێن بنگەهین و ئەدالەتا بەلاڤدار

ڤرگنا هەلد ب نۆسیۆنەکە بەرفرەهـ یا تەرۆریزمێ دشخولە، لێ پەیتاندنا وێ یا تەرۆریزمێ ب رێیا سەپاندنا ل تەرۆریزما کو هەموەلاتییێن ژ رێزێ دکە هەدەف چێدبە. نیقاشکرنا وێ یا مژارێ ل سەر پرسگرێکا مافان زیق دبە. دەما رێز ل مافێن مرۆڤەکی یان کۆمەکێ نەیێ گرتن، ئەم ئێ چاوا وان تەمین بکن کو رێز تێ گرتن؟ ل گۆری نێرینەکێ، کو وەک «ئەنجامپارێزییا مافان» تێ زانین، هەکە تەکانە رێیا سەدقاندنا رێزگرتنا ل هەمبەر مافەکی بەلی یا ئا و بیێ، ئیخلاکرنا هەمان مافێ جیێ یە، ئەم ئێ ب وساکرنێ بێن پەیتاندن. هەلد پشتا ڤان دانووستاندنێن وها یێن ناڤبەرا مافان دە ب ئارمانجا کو د جڤاکەکە مناسب دە رێزلێگرتنا وان زێدەترین بکە ناگرە. لێبەلێ ماف جار جاران دکەڤن ئالۆزییێ، چ ب ئاوایەکی راستەراست چ نەراستەراست (وەکی د میناکا ژۆر دە). دەما ئەو تشت قەومی، تو رێ تونە نە کو ئەم خوە ژ دانبەرهەڤا مافێن مداخیل ل گۆری جدییەتا وان و کرنا تەرجیهێن بەلی بپارێزن. ئەڤ یەک ل روودانا تەرۆریزمێ ژی تێ سەپاندن. تەرۆریزم هنەک مافێن مرۆڤی یێن ستەمبارێن خوە ب ئەشکەرەیی ئیخلال دکە. لێ پارێزڤانێن وێ ئیدا دکن کو د هنەک رەوشان دە کارانینا سینۆردارکری یا تەرۆریزمێ، بۆنا چێکرنا جڤاکەکە کو رێز ل مافێن مرۆڤی یێن هەموو مرۆڤان تێ گرتن تەکانە رێ یە.

ئەڤ ئیدا راست بە ژی، بۆنا پەیتاندنا کارانینا تەرۆریزمێ نە بەس ئە. لێ ئەڤ هەکە شەرتەکی دن ژی بینە جهـ وێ بێ پەیتاندن: شەرتێ ئەدالەتا بەلاڤدار. تەرۆریزم وێ د بن شەرتێن هانێ دە ژ ئالییێ ئەخلاقی ڤە بێ پەیتاندن: هەکە جڤاکەک رێزێ ل مافێن هن مرۆڤان بگرە و ژ ئالییێ دن مافێن هنەک مرۆڤان ئیخلال بکە؛ هەکە رێیا تەکانە بۆنا گوهەراندنا ڤێ رەوشێ و سەدقاندنا رێزلێگرتنا مافێن مرۆڤی یێن هەموو مرۆڤان کارانینا سینۆردارکری یا تەرۆریزمێ بە؛ داوییا داوی، هەکە تەرۆریزمێ بەرێ خوە دابە ئەندامێن کۆما یەکەم کو هەتا وێ دەمێ -هەتا دەرەجەیا کو رێزا ل هەمبەر مافێن مرۆڤی پێ تێکلدار ئە- خوەدی جیاوازییەکێ بوون. ئەڤ پەیتاندنەک ئە کو ب واتەیا ئەدالەتا بەلاڤدار ل پرسگرێکا ئیخلالێن مافێن مرۆڤی هاتییە سەپاندن. د قۆناخا گوهارتنا بۆ جڤاکەکە کو رێز ل مافێن هەموو مرۆڤان تێ گرتن وەکهەڤکرنا ئیخلالێن مافێن مرۆڤی، ل گۆری دەستووردانا کۆمەکێ -کو بەرێ ژی تووشی ئیخلالێن مەزن یێن مافێن مرۆڤی بوویە- کو بێهتر ژ ئیخلالێن هەڤتا بێشە ئادلتر ئە (ل ڤر تێ فەرزکرن کو ئەم د هەر دو روودانان دە ژی ب ئیخلالێن هەمان، یان ژی د هەمان جدیبوونێ دە، مافێن مرۆڤی رە مژوول دبن). د بن هەر شەرتی دە وێ مافێن مرۆڤی یێن گەلەک کەسان بێن ئیخلالکرن؛ ئەڤ ئادلتر ئە و ژ بەر ڤێ ژی ئەخلاقەن هەڤیازبار ئە، کو ئیخلالێن مافان ب ئاوایەکی ئادلانە بێن بەلاڤکرن (هەلد 2008).

دبە بێ ئیترازکرن کو، هەلد، ب بانگا قوربانکرنا مافێن مرۆڤی یێن بنگەهین، وەک مافێ ژییانێ و ئەولەهییا بەدەنی یا ستەمبارێن تاکەکەسی یێن تەرۆریزمێ، بۆ خاترێ بەلاڤکرنەکە ئادلتر یا ئیخلالێن ل هەمبەر هەمان مافان د ناڤ کۆمەکێ دە یە کو ل سەر رێیا گوهارتنەکە کو وێ ل ڤان مافان د ناڤ هەموو کۆمێ دە رێز لێ وەرە گرتن، ل دژی رێگەزێن جهێتییا کەسان و رێزدارییا ل هەمبەر کەسان دەردکەڤە (پرمۆراتز 1997: 230–31).

وەک بەرسڤەکێ، هەلد دۆز دکە کو د بەلاڤکرنەکە ئادلتر یا ئیخلالێن مافان دە بسەرنەکەتن (هەکە ئاموورێ ئامادە یێ تەکانێ بە، ب رێیا کارانینا تەرۆریزمێ)، د فەهمکرنا ڤێ یەکێ دە ژی بسەرنەکەتن ئە: ئەو کەسێن کو ژخوە رێز ل مافێن وان ب ئادلانە نایێ گرتن، تاکەکەسێن خوەدی مافێن خوە ب خوە نە، نە ئەندامێن کۆمەکێ نە … کو مافێن وان دبە بێن پشتگوهکرن.

ئارگومانەکە د دەرهەقێ بدەستخستنا بەلاڤکرنەکە ئادل یا ئیخلالێن مافان نە ب مەجبووری ب کۆمان رە تێکلدار ئە؛ ئەو ئارگومان دبە د دەرهەقێ ئادلبوونا مافێن تاکەکەسان دە بە (هەلد 2008؛ 89-90). (بۆ ئیترازێن زێدەتر ل هەمبەر ئارگومانا هەلد، بنر. ستەئنهۆفف 2007: 125–30؛ ناتهـ 2011.)

2.3.2 تەنگاڤییا بەرز و کارەساتا ئەخلاقی

د پەیتاندنا تەرۆریزمێ یا هەلد دە، تشتێ دخوازە ئەو ئیخلالێن نەرەڤینبار یێن مافێن مرۆڤی ب یەکسانکی بێن بەلاڤکرن ئەدالەت ئە. د بۆچوونا نە-ئەنجامپارێز ل سەر ئەتیکا شیدەتە دە، بۆنا دەستووردانا کارانینا تەرۆریزمێ د بن شەرتێن بەلی دە رێیەکە جهێ ژی هەیە. دبە بێ دۆزکرن کو تەرۆریزم (یان ژی، ل گۆری تەرمینۆلۆژیا هەلد، جورەیێ تەرۆریزمێ کو بێگونەهان دکە هەدەف)، هەتا ئاستا کو ئەدالەت و ماف پێ رە تێکلدار ئن، قەت نە پەیتاندی یە. ل ڤێ زێدەتر، هزرێن ئەدالەتێ و مافان ل گۆری هزرێن ئەنجامێن باش و نەباش خوەدییێ گرینگییەکە مەزن ئن و ژ بەر ڤێ ژی د ئالۆزییەکێ دە ل بەرییا یێ پاشانە تێ. لێبەلێ، د رەوشێن ئیستیسنائی دە هزرێن تێکلداری ئەنجامان –بهایێ نەکارانینا تەرۆریزمێ- دبە کو بێهوودە گرینگ ببە دا هزرێن ئەدالەتێ و مافان زال بکە.

مجهائەل والزەر د نیقاشا خوە یا ل سەر «بۆمبەبارانکرنا تەرۆری» یا باژارێن ئالمانیایێ د شەرێ جیهانێ یا دویەم دە ئارگومەنەکە ب ڤی ئاوایی تەکلیف دکە. د سەرێ سالا 1942ی دە خویا دکر کو وێ بریتانیا ژ ئالییێ ئالمانیایێ ڤە بێ تێکبرن و هەتا کو ئارتێشا بریتانی ل گۆری رێزکێن شەری شەر بکە وێ نکاربە ب سەر کەڤە. بریتانیا ل هەمبەری بندەستکرنا نازییان یا پرانییا ئەورۆپایێ بەرپێکا داوین بوو. ئەو «ل هەمبەر هەر تشتی باش یێن د ژییانێن مە دە تەهدیتەکە سەرچلترین بوو، ئیدەئۆلۆژییەک -و کردارییەکە سەردەستییێ کو ل هەمبەری مرۆڤێن کو خوە ژ شەر خەلاس بکن ژی زەهف کوژیار و زەهف رسواکەر ئە- کو سەرکەتنا خوە یا داوین ل هەر جورە هەسابی دوور، بێهوودە خۆفانە بوو» (والزەر 2000: 253). د ڤان شەرتان دە بریتانیا ب «تەنگاڤییەکە بەرز» رە رووبروو مابوو: تشتەکی کو ب نێرینەکە ئەخلاقی (ئا) تەهدیتەکە نێزیک ئە و (ب) ب تەمامی ژ هزرێ دوور ئە. د تەنگاڤییەکە وها دە -نموونەیەکە رەوشا «دەستێ کرێت» کو پر جاران کریارێن پۆلیتیک نەرهەت دکن (بنر. والزەر 1973)- هەکە تەکانە هێڤییا دەفکرنا تەهدیتێ بە، مرۆڤ دکارە دەڤ ژ رێگەزەکە بنگەهین و گرینگ، وەک مەناهەیا سڤیلان، بەردە. داوییێ دە ب مەبەستا کو گەلێ ئالمانی زۆرێ بدن پێشەنگییا خوە دا شەرێ بسەکنینە و بێ شەرت و مەرج تەسلیم ببە، پێش هێزێن هەوایی یێن بریتانیایێ ب تەنێ پاشێ ب تەڤلیبوونا یێن ئەمەریکایێ بۆ سێ سالان باژارێن ئالمانیایێ ب قەستی وێران کرن، دۆرێ 600.000 سڤیل کوشتن، 800.000 ژی ب گرانی بریندار کرن. د سەرێ سالا 1943یێ دە بەلی بووبوو کو وێ ئالمانیا شێری قەزەنج نەکە و بۆمبەبارانێن تەرۆری یێن ل وێ شووندە هەموو د پەیتاندنا ئەخلاقی دە ب سەر نەکەتن. لێبەلێ ئەو بۆمبەبارانا تەرۆری یا ئالمانیایێ، ل گۆری والزەر، د سالا خوە یا ئەول دە، وەک بەرسڤەکە ل هەمبەر تەنگاڤییا بەرز کو بریتانیا رووبروو مابوو، ئەخلاقەن پەیتاندی بوو. والزەر پاشێ نۆسیۆنا تەنگاڤییا بەرز فرەهتر دکە و ل جڤاتەکە پۆلیتیک یا کو ب قرکرنێ و کۆلەکرنێ ڤە رووبروو یە و داوییێ ژی ل جڤاتەکە پۆلیتیک کو «ڤەمایین و ئازادییا» خوە د بن تالووکەیێ دە یە، دسەپینە. چکو «ڤەمایین و ئازادییا جڤاتێن پۆلیتیک -یێن کو ئەندامێن وان شێوەیەکە ژییینێ، کو ژ ئالییێ کالووپیرێن وان ڤە هاتییە ئاڤاکرن و وێ دەرباسی زارۆکێن وان بە، پارڤە دکن- بلندترین نرخێن جڤاکا ناڤنەتەوەیی یە» (والزەر 2000: 254).

ل ڤر د دەست مە دە دو تێگەهێن جهێ یێن تەنگاڤییا بەرز هەنە. د هەر دویان دە ژی تەهدیت نێزیک ئە، لێ سرشتا تەهدیتێ ژ هەڤ جهێ دبە: دوچاربوونا قەدەرا کو نازییان بۆ مرۆڤێن (ل گۆری هزرا وان) ئالییێ نژادی ڤە ژێرین ئن هازرکری تشتەک ئە و خوەدییێ هکوماتەکە ژهەڤکەتی بوون تشتەکی دن ئە. ب چوون و هاتنا د ناڤبەرا ئەڤ دو جوونەیێن تەنگاڤییا بەرز د بن سەرناڤێ تەهدیتەکە نەزەلال کو بەرێ خوە دایە «ڤەمایین و ئازادییا جڤاتەکە پۆلیتیک»، والزەر، ددە پەی دا یا پاشانە ببە وەک بەرسڤەکە ئەخلاقی کو بۆنا یا پێشانە ژی مناسب ئە. لێبەلێ، ل جهێ کو ژەنۆساید، دەرکرن، یان کۆلەکرنا تەڤاهییا خەلکەکی وەک کارەساتا ئەخلاقی، کو دەفکرنا وێ ب هەر شکلی ممکن ئە، تێ هزرین، ونداکرنا سەرخوەبوونا پۆلیتیک، قەت نەبە کارەساتەکە پۆلیتیک ئە. هەکە ژهەڤخستنا هکوماتەکێ ژ مەشرووئییەتا ئەخلاقی دوور بە، مرنا وێ پر ممکن ئە کو ببە پەشڤەچوونەکە ئەخلاقی. لێبەلێ هەکە هکوماتەک خوەدییێ مەشرووئییەتا ئەخلاقی بە ژی، تەهدیتەکە ل هەمبەر «ڤەمایین و ئازادییا» وێ، وێ تێری وەسفا «ل هەمبەر هەر تشتی باش یێن د ژییانێن مە دە تەهدیتەکە سەرچلترین» نەکە. هەکە وسا بە، ئارتێشا وێ، بۆنا شەرکرنا ل هەمبەر سڤیلێن دژمن دا کو وێ بپارێزە نەدهاتە پەیتاندن. (ل سەر تەنگاڤیێن بەرز ب گەلەمپەری بنر.، بۆ نموونە، ستاتمان 2006.)

ب ڤی ئاوایی سەکنەکە دن یا کێمتر دەستووردار هاتییە ئاڤاکرن، لێبەلێ ل سەر نێرینەکە سادەتر دەربارەیێ کا وێ چ وەک کارەساتا ئەخلاقی کو کارانینا تەرۆریزمێ دپەیتینە بێ هەسباندن. بەرەڤاژی باوەرییێن پرانییا شەرڤانێن کو ل دژی زۆردەستییا جڤاکی و ئەکۆنۆمیک، دەستهلاتا مێتنگەر و داگرکەرییا بییانی شەر دکن، خرابییێن کو د گرانییا کوشتن و سەقەتکرنا مرۆڤێن بێگونەهـ یا بێجوداکەر ب وان بدن پەیتاندن گەلەک سێرەک ئن. نە هەر روودانا زۆردەستییێ، دەستهلاتا بییانی، یان داگرکەری ژی، کو د ڤێ رەوشێ دە ئەخلاقەن نەبەرەڤانبار ئن، د ڤێ واتەیێ دە دگهیژە ئاستا کارەساتا ئەخلاقی. نە ژی، بەرەڤاژییا دۆزا والزەر، هەر تەهدیتا نێزیک ل دژی «ڤەمایین و ئازادییا جڤاتەکە پۆلیتیک» دگهیژە وێ ئاستێ. دگەل ڤێ یەکێ، هەکە تەمامییا خەلکەکی بوویە هەدەفا قرکرنێ یان هەولەکە «پاقژکرنا ئەتنیکی» ژ خاکا خوە، وێ چاخێ ئەو ب کارەساتەکە ئەخلاقی یا راستەقین رووبروو مایە و دکارە ل هەمبەری ڤێ قەدەرێ تەرۆریزمێ وەک رێبازەکە مجادەلەیێ ب سەراستیکی بفکرە. ژ ئالییێ گومرەهییێ ئوو داویتییێ ڤە، قرکرن و «پاقژکرنا ئەتنیکی» یا تەمامییا خەلکەکی جۆرەکە ڤەدەر پێک تینن. بێگومان، ئەنجاخ و ئەنجاخ هەکە بۆ باوەرییا کو تەرۆریزم وێ تشتێ تو تشتێن دن نکارن ب سەر بخە رەوشێن پر باش هەبن، دبە ئەخلاقەن بێ پەیتاندن: د پێشیلێگرتنا قرکرنا ل بەر قەومینێ دە یان «پاقژکرنا ئەتنیکی» دە، یان ژی هەکە تشتەک وها بەردەوام ئە د سەکناندنا وێ دە. روودانێن کو هەردو شەرتان تینن جهـ وێ بێهوودە سێرەک بن. یا راست، دبە کو دیرۆک نکاربە میناکەکە تەکانە ژی پێشکێش بکە. دیسا ژی ئەو نایێ وێ واتەیێ کو تو کریار یان سەفەرێن تەرۆریزمێ نکاربوون ڤان شەرتان بینن جهـ و ب ڤی ئاوایی بهاتانا پەیتاندن. ژ بەر ڤێ ژی، تەرۆریزم هەما هەما بێشەرتوومەرج خەلەت ئە (پرمۆراتز 2013: بەشا 6ان).

نێرنا هم «تەنگاڤییا بەرز» هم ژی یا «کارەساتا ئەخلاقی» تەنێ د بن شەرتێ کو کارانینا تەرۆریزمێ رێیا تەکانە بۆ مجادەلەیا ل هەمبەر تەنگاڤییێ یان ژی پێشی ل کارەساتێ گرتنێ بە وێ بپەیتینە. لێ ئەم ئێ چاوا پشتراست ببن کو وێ رێبازێن دن نە لێ تەرۆریزم ب راستی ژی بگهیژە هەدەفێ. یەک دکارە دۆز بکە کو ل بەر مرنێ (ئن ئەخترەمس) ئەم نکارن ستانداردێن ئەپیستەمیک یێن توند ل شکلێ مجادەلەیێ بسەپنین –یا راست، هەکە ئەم ب راستی نزانبن کا وێ چ ب کێر بێ، دڤێ ئەم رێیێن/شکلێن پێکان بجەربینن. ئەڤ نێرینا والزەر ئە: د تەنگاسییەکە وها دە دڤێ ئەم سووجێ تەرۆریزمێ ل هەمبەر نەباشییێ «فەرز بکن»، چکو هەکە ئەم نەکن، ئەو ئامادە یە کو وەرە سەرێ مە. «تو بژارتەک تونە نە؛ هەکە نەبە، مەترسی زەهف مەزن ئە» (والزەر 2000: 259-260). دبە کو ل دژی ڤێ سەکنێ ئیترازەکە وها بێ کرن: ئەڤ سەکن، ژ ئالییەکی مەزناهییا تەهدتێ دەردخە پێش، لێ ژ ئالییێ دن، ب قاسی کو هەق دکە گرینگییێ نادێ مەزناهییا ئاموورێن کو بۆ دەفکرنا تەهدیتێ تێن تەکلیفکرن، ئانگۆ مەزناهییا تەرۆریزمێ، ب قەستی کوشتن و سەقەتکرنا مرۆڤێن بێگونەهـ. هەکە ئەڤ یەک ژی داخیلی هەسێب بێ کرن، وێ ئەنجام یەکا وەکی ڤێ بە: د رەوشا ل بەر مرنێ دە ژی، هەکە وێ تەرۆریزم بێ پەیتاندن، سەدەمێن باوەرکرنا کو ئەو ئێ ب کێر بێ لە تو تشتی دن نە، دڤێ ب راستی ژی گەلەک بهێز بن.

2.3.3 تەرۆریزما بێشەرتوومەرج خەلەت

هنەک کەس تەرۆریزمێ بێشەرتوومەرج خەلەت قەبوول دکن. ئەڤ سەکن ژی ب ڤەرسییۆنێن جهێ دەردکەڤە هۆلێ. هنەک فیلۆسۆف ب پێناسەیەکە فرەهـ یا تەرۆریزمێ دشخولن و دۆز دکن کو د بن شەرتێن بەلی دە تەرۆریزما «بژارە» یا کو مرۆڤێن ب ئاوایەکی جدی تەڤلی شاشییێن قالکری بوونە دکە هەدەف، دبە بێ پەیتاندن (جۆرلەتت 2003، یۆئونگ 2004). ئەڤ، وەک تەکلیفەکێ خویا دکە کو دبێژە تەرۆریزما ب ڤی ئاوایی نە بژارە -ئانگۆ، ب واتەیا تەنگ تەرۆریزم- تو جاران نایێ پەیتاندن. لێبەلێ ئەڤ نادە دوو ڤێ: بۆنا دۆزکرنا کو تەرۆریزما د جوونەیێ پاشانە دە، ب رێیا هزرنێن دن –یێن وەک تەنگاڤییا بەرز و کارەساتا ئەخلاقی- دبە بێ پەیتاندن هین ژی جهـ هەیە.

پەر بائوهن، ڤێ ل ڤر ناهێلە. ئەو، ب کارانینا ڤەرسیۆنەکە پچەک گوهەراندی یا تەئۆرییا ئەتیکی یا ئالان گەورتهـ، هەول ددە بدە بەرچاڤان کو تەرۆریزما ل هەمبەر نە-شەرڤانان و هەموەلاتییێن ژ رێزێ قەت نایێ پەیتاندن. ئازادی و ئەولەهی، پێشدڤێتییێن کریارێ نە و ژ بەر ڤێ ژی دڤێ گرینگییا سەرەکە بێ دایین. هەوجەدارییا پاراستنا وان هنەک مافان دافرینە؛ مافێ کو ل ڤر رە ئەلەقەدار ئە «مافەکی متلەق یێ نەبوونا ستەمابارێ پرۆژەیەکە کوژەر ئە» کو هەر مرۆڤێ بێگونەهـ خوەدییێ وی یە (گەورتهـ 1981: 16). دەما ل هەمبەری ستاتوویا متلەق یا ڤی مافی، ب سەرلێدانا تەنگاڤییا بەرز یان کارەساتا ئەخلاقی، تێ دەرکەتن، بائوهن دۆز دکە کو د ناڤبەرا تشتێن کو ئەم ب راستی و راستەراست ئەگەرەکی ژێ بەرپرسیار ئن و یێن کو ئەم تەنێ نە راستەراست لێ ئەگەرەکی بەرپرسییار ئن –ئانگۆ، ب رێیا بسەرنەکەتنا د سەکناندنا مرۆڤێن دن کو ب قەستی تشتەکی بکن دە- فەرقەکە ئەخلاقی هەیە. ئەم ل هەمبەری یا پێشانێ ئەخلاقەن بەرپرسییار ئن، لێبەلێ (بەس کو د بن شەرتێن بەلی دە بە) ژ یا پاشانە نە بەرپرسییار ئن. هەکە ئەم، بۆ کو مرۆڤێن بێگونەهـ نەکن هەدەف کارانینا تەرۆریزمێ رەد بکن، و ب ڤی ئاوایی هنەک مرۆڤێن دن نکاربن ژ هۆڤیتییان بپارێزن، وێ یێن کو ژ وان هۆڤیتییان بەرپرسییار بن، تەنێ فائیلێ وان بن. ژ بەر وێ، دڤێ ئەم (کارانینا تەرۆریزمێ) رەد بکن (بائوهن 1989: بەشا 5ان).

ستەپهەن ناتهانسۆن ددە پەی کو مەناهەیا متلەق یا سڤیلان یان هەموەلاتییێن ژ رێزێ و قەدەخەکرنا متلەق یا تەرۆریزمێ، کو داخیلێ تەئۆرییەکە ئەتیکێ یا برێزکی ئەنجامپارێز (رولە-جۆنسەقوئەنتالست) ئە هیمدار بکە (ناتهانسۆن 2010: 191–208). قەبوولکرنا مەناهەیا سڤیلان، ژ قەبوولکرنا قائیدەیەکە دن یێ کو مژارێ رێزکی دکە یان ژی تونەبوونا قائیدەیان، بۆنا کێمکرنا کوشتن و خرابکرنێ د ئالۆزییەکە چەکداری دە رێیا باشترین ئە. ب سەر دە ژی، ئەنجامێن باشترین، ژ قەبوولکرنا وەک قائیدەیەکە کو د تەناگاڤییێن بەرز دە رێ ددە ئیستیسنایان زێدەتر، وێ ب قەبوولکرنا وێ وەکە قائیدەیەکە متلەق بێن بدەستخستن. فکرا تەنگاڤییێن بەرز شێلوو یە. پیڤانێن کو ئاوارتەکرنێن تەنگاڤییێن بەرز پێشنییاز دکن، رێ ل سەپاندنێن کێفی و بکەری ڤەدکن. داوییا داوین، ئارگومانەکە سەربەرژێرکی (سلپپەری سلۆپە) هەیە: «رێدانا [ڤەقەتینا ژ قائیدەیا مەناهەیا سڤیلان، تەرۆریزم داخیل] د شەرتێن دژوارترین دە ژی وێ پەیتاندنا کریارێن وها هێسانتر بکە … پەیامێ بدە دا رەفتارێن وها ممکن ئە کو جار جاران بێن پەیتاندن و … گرانیا خوە بدە دا کارانینا رێبازێن وها زێدە ببن» (ناتهانسۆن 2010: 207).

دیسا ژی، مرۆڤەک دکارە ئەنجامپارێزییا رێزکی وەک تەئۆرییا ئەتیکی قەبوول بکە و هین ژی مەناهەیا سڤیلان یان هەموەلاتییێن ژ رێزێ، قەدەخەکرنا بەشدارییا تەرۆریزمێ وەک پر زۆر، لێ نە وەک قائیدەیێن متلەق ئەخلاقی، ببینە. ژ بەر ڤێ یەکێ رجهارد ب. براندت و براد هۆئۆکەر ڤێ مەناهەیێ وەک متلەق نابینن. ئەو دۆز دکن کو هنەک قائیدەیێن ئەخلاقی هاتنە هلبژارتن، چکو قەبوولکرنا ئەنجامێن باش ئێن وان دڤێ قائیدەیەکە وها ژی بهەوینە: وەلەو کو بێ واتەیا ئیخلالکرنا هنەک قائیدەیێن ئەخلاقی ژی، قائیدەیەکە کو دەستوور ددە، یا راست ژێ دخوازە، کو کەسەک رێ ل کارەساتێ بگرە. ئەڤ جورە قائیدەیەکە ئەخلاقی یا دژوار وەک قەدەخەیا کارانینا شیدەتا ب قەستی ل هەمبەر مرۆڤێن بێگونەهـ ژ دبە کو بێ زالکرن، هەکە کارەسات ب تو رێیێن دن ئێن جدی نەیێ سەکناندن. (بنر. براندت 1992: 87–88، 150–51، 156–57؛ هۆئۆکەر 2000: 98–99، 127–36). ب ڤی ئاوایی، د ئاستا ئەنجامێن کرداری دە ناڤبەرا فەهمکرنا مەناهەیا سڤیلان یان هەموەلاتییێن ژ رەزێ و سەکنا «کارەساتا ئەخلاقی» (کو د بەشا 2.3.2یان دە ب کورتی هاتە قالکرن) هنەک نێزیکبوون هەنە.

1^ «تهە ترۆئوبلەس»: شەرێ سەرخوەبوونێ یا ئیرلاندایێ و شەرێ ناڤخوەیی یا پشتی وێ (د سالێن 1920ان دە). (ن.و.)

2^ شەرێ ناڤدەولەتی یا کو د سالێن 1861 و 1865ی دە ل ئەمەریکایێ قەومییایە. (ن.و.)

3^ راف (رۆیال ئائر فۆرجەس): هێزێن هەوایی یێن بریتانیایێ

⁴ ئوسائاف (ئونتەد ستاتەس ئۆف ئامەرجا ئائر فۆرجەس): هێزێن هەوایی یێن ئەمەریکایێ

4

ئاللهۆفف، فرتز، 2012، تەررۆرسم، تجکنگ تمە-بۆمبس، ئاند تۆرتورە: ئا پهلۆسۆپهجال ئانالیسس، نەو یۆرک: جۆلومبا ئونڤەرستی پرەسس؛ سەئە پارت ئ.

ئارەندت، هانناهـ، 1958، تهە ئۆرگنس ئۆف تۆتالتارانسم، 2^ند ئەدن.، جلەڤەلاند: تهە وۆرلد پوبلسهنگ جۆ.؛ سەئە جهاپتەرس 12،13.

بائوهن، پەر، 1989، ئەتهجال ئاسپەجتس ئۆف پۆلتجال تەررۆرسم: تهە ساجرفجنگ ئۆف تهە ئننۆجەنت، لوند: لوند ئونڤەرستی پرەسس.

بن لادەن، ئۆساما، 2005، «تهە ئەخامپلە ئۆف ڤەتنام»، مەسساگەس تۆ تهە وۆرلد: تهە ستاتەمەنتس ئۆف ئۆساما بن لادەن، بروجە لاورەنجە (ئەد.)، ژامەس هۆوارتهـ (ترانس.)، لۆندۆن ئاند نەو یۆرک: ڤەرسۆ، 139–144.

براندت، رجهارد ب.، 1992، مۆرالتی، ئوتلتارانسم، ئاند رگهتس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

جارتەر، مجهائەل پهلپ، 1989، «تهە فرەنجهـ رەڤۆلوتۆن: ‘ژاجۆبن تەررۆرئ»، ئن راپۆپۆرت ئاند ئالەخاندەر (ئەدس.) 1989، 133–51.

جارد، جلائودا، 2010، جۆنفرۆنتنگ ئەڤلس: تەررۆرسم، تۆرتورە، گەنۆجدە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس؛ سەئە جهاپتەرس 5، 6.

جۆئادی، ج.ئا.ژ.، 1985، «تهە مۆرالتی ئۆف تەررۆرسم»، پهلۆسۆپهی، 60: 47–69.

–––، 2001، «تەررۆرسم»، ئن لاورەنجە ج. بەجکەر ئاند جهارلۆتتە ب. بەجکەر (ئەدس.)، ئەنجیجلۆپەدا ئۆف ئەتهجس، 2^ند ئەدن.، نەو یۆرک ئاند لۆندۆن: رۆئوتلەدگە، ڤۆل. 3، 1696–99.

–––، 2004، «تەررۆرسم ئاند ئننۆجەنجە»، ژۆئورنال ئۆف ئەتهجس، 8: 37–58.

جۆرلەتت، ژ. ئانگەلۆ، 2003، تەررۆرسم: ئا پهلۆسۆپهجال ئانالیسس، دۆردرەجهت: کلووەر.

داردس، تۆنی، 1992، «پرمۆراتز ئۆن تەررۆرسم»، ژۆئورنال ئۆف ئاپپلەد پهلۆسۆپهی، 9: 93–97.

دۆناهوئە، تهۆماس ژ.، 2013، «تەررۆرسم، مۆرال جۆنجەپتۆنس، ئاند مۆرال ئننۆجەنجە»، تهە پهلۆسۆپهجال فۆروم، 44: 413–35.

ئەلسهتائن، ژەئان بەتهکە، 2003، ژوست وار ئاگائنست تەررۆر: تهە بوردەن ئۆف ئامەرجان پۆوەر ئن ئا ڤۆلەنت وۆرلد، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.

فنلای، جهرستۆپهەر ژ.، 2015، تەررۆرسم ئاند تهە رگهت تۆ رەسست: ئا تهەئۆری ئۆف ژوست رەڤۆلوتۆناری وار، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس؛ سەئە جهاپتەر 9.

فۆتۆن، نجهۆلاس، 1981، «تهە بوردەنس ئۆف تەررۆرسم»، ئن بورتۆن م. لەئسەر (ئەد.)، ڤالوئەس ئن جۆنفلجت، نەو یۆرک: ماجمللان، 463–70.

فرەی، ر.گ. ئاند جهرستۆپهەر و. مۆررس (ئەدس.)، 1991، ڤۆلەنجە، تەررۆرسم، ئاند ژوستجە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

فوللنودەر، رۆبەرت ک.، 1988، «ئوندەرستاندنگ تەررۆرسم»، ئن ستەڤەن لوپەر-فۆی (ئەد.)، پرۆبلەمس ئۆف ئنتەرناتۆنال ژوستجە، بۆئولدەر: وەستڤەو پرەسس، 249–59.

گەئۆرگە، داڤد ئا.، 2000، «تهە ئەتهجس ئۆف ئرا تەررۆرسم»، ئن ئاندرەو ڤاللس (ئەد.)، ئەتهجس ئن ئنتەرناتۆنال ئاففائرس: تهەئۆرەس ئاند جاسەس، لانهام: رۆومان & لتتلەفەلد، 81–97.

گەورتهـ، ئالان، 1981، «ئارە تهەرە ئانی ئابسۆلوتە رگهتس؟»، تهە پهلۆسۆپهجال قوئارتەرلی، 31: 1–16.

گلبەرت، پائول، 1994، تەررۆرسم، سەجورتی ئاند ناتۆنالتی: ئان ئنترۆدوجتۆری ستودی ئن ئاپپلەد پۆلتجال پهلۆسۆپهی، لۆندۆن ئاند نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.

گۆئۆدن، رۆبەرت ئە.، 2006، وهاتئس ورۆنگ وتهـ تەررۆرسم؟ ئۆخفۆرد: پۆلتی.

گۆپپەل، ئاننا، 2013، کللنگ تەررۆرستس: ئا مۆرال ئاند لەگال ئانالیسس، بەرلن: دە گرویتەر.

گۆردۆن، نەڤە، ئاند گەئۆرگە ئا. لۆپەز، 2000، «تەررۆرسم ئن تهە ئاراب-ئسرائەل جۆنفلجت»، ئن ئاندرەو ڤاللس (ئەد.)، ئەتهجس ئن ئنتەرناتۆنال ئاففائرس: تهەئۆرەس ئاند جاسەس، لانهام: رۆومان & لتتلەفەلد، 99–113.

گۆڤەر، ترودی، 2002، ئا دەلجاتە بالانجە: وهات پهلۆسۆپهی جان تەلل ئوس ئابۆئوت تەررۆرسم، جامبردگە، ماسس.: وەستڤەو پرەسس.

گرایلنگ، ئا.ج.، 2006، ئامۆنگ تهە دەئاد جتەس: واس تهە ئاللەد بۆمبنگ ئۆف جڤلانس ئن وو ئا نەجەسستی ئۆر ئا جرمە؟، لۆندۆن: بلۆئۆمسبوری.

هەلد، ڤرگنا، 2008، هۆو تەررۆرسم ئس ورۆنگ: مۆرالتی ئاند پۆلتجال ڤۆلەنجە. ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

هەنری، ئەملە، 1977، «ئا تەررۆرستئس دەفەنجە»، ئن گەئۆرگە وۆئۆدجۆجک (ئەد.)، تهە ئانارجهست رەئادەر، هاسسۆجکس: هارڤەستەر پرەسس، 189–96.

هۆندەرجهـ، تەد، 2003، ئافتەر تهە تەررۆر، 2^ند ئەدن.، ئەدنبورگهـ: ئەدنبورگهـ ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2006، هومانتی، تەررۆرسم، تەررۆرست وار، لۆندۆن ئاند نەو یۆرک: جۆنتنوئوم.

هۆئۆکەر، براد، 2000، ئدەئال جۆدە، رەئال وۆرلد: ئا رولە-جۆنسەقوئەنتالست تهەئۆری ئۆف مۆرالتی، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

هوگهەس، مارتن، 1982، «تەررۆرسم ئاند ناتۆنال سەجورتی»، پهلۆسۆپهی، 57: 5–25.

ژۆللمۆرە، ترۆی، 2007، «تەررۆرسم، وار، ئاند تهە کللنگ ئۆف تهە ئننۆجەنت»، ئەتهجال تهەئۆری ئاند مۆرال پراجتجە 10: 353–72.

کامم، ف.م.، 2013، ئەتهجس فۆر ئەنەمەس: تەررۆر، تۆرتورە ئاند وار، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس؛ سەئە جهاپتەر 2.

کاپتان، تۆمس، 2008، «تەررۆرسم»، ئن راژا هالوان ئاند تۆمس کاپتان، تهە ئسرائەل-پالەستنان جۆنفلجت: پهلۆسۆپهجال ئەسسایس ئۆن سەلف-دەتەرمناتۆن، تەررۆرسم ئاند تهە ئۆنە-ستاتە سۆلوتۆن، باسنگستۆکە: پالگراڤە ماجمللان، 132–97.

کائوتسکی، کارل، 1973 [1919]، تەررۆرسم ئاند جۆممونسم: ئا جۆنتربوتۆن تۆ تهە ناتورال هستۆری ئۆف رەڤۆلوتۆن، ترانس. و.هـ. کەرردگە، وەستپۆرت، جۆنن.: هیپەرۆن پرەسس.

کهاتجهادۆئوران، هائگ، 1998، تهە مۆرالتی ئۆف تەررۆرسم، نەو یۆرک: پەتەر لانگ.

لاجکەی، دۆئوگلاس، 2004، «تهە ئەڤۆلوتۆن ئۆف تهە مۆدەرن تەررۆرست ستاتە: ئارەئا بۆمبنگ ئاند نوجلەئار دەتەررەنجە»، ئن پرمۆراتز (ئەد.) 2004، 128–38.

لاقوئەور، والتەر (ئەد.)، 1987، تهە تەررۆرسم رەئادەر: ئا هستۆرجال ئانتهۆلۆگی، 2^ند ئەدن.، نەو یۆرک: نەو ئامەرجان لبراری.

لاو، ستەپهەن (ئەد.)، 2008، ئسرائەل، پالەستنە ئاند تەررۆر، لۆندۆن: جۆنتنوئوم.

لوبان، داڤد، 2003، «تهە وار ئۆن تەررۆرسم ئاند تهە ئەند ئۆف هومان رگهتس»، ئن ڤەرنا ڤ. گەهرنگ (ئەد.)، وار ئافتەر سەپتەمبەر 11، لانهام، مد.: رۆومان & لتتلەفەلد، 51–65.

مجپهەرسۆن، لۆنەل ک.، 2007، «ئس تەررۆرسم دستنجتڤەلی ورۆنگ؟» ئەتهجس 111: 524–46.

مەدنا، ڤجەنتە، 2015، تەررۆرسم ئونژوستفەد: تهە ئوسە ئاند مسوسە ئۆف پۆلتجال ڤۆلەنجە، لانهام: رۆومان & لتتلەفەلد.

مەگگلە، گەئۆرگ، 2005، «تەررۆر ئاند جۆئونتەر-تەررۆر: ئنتال ئەتهجال رەفلەجتۆنس»، ئن مەگگلە (ئەد.) 2005، 161–75.

مەگگلە، گەئۆرگ (ئەد.)، 2005، ئەتهجس ئۆف تەررۆرسم ئاند جۆئونتەر-تەررۆرسم، فرانکفورت/م.: ئۆنتۆس ڤەرلاگ.

مەرلەئاو-پۆنتی، مائورجە، 1969، هومانسم ئاند تەررۆر: ئان ئەسسای ئۆن تهە جۆممونست پرۆبلەم، ترانس. ژۆهن ئۆئنەئلل، بۆستۆن: بەئاجۆن پرەسس.

مللەر، رجهارد و.، 2005، «تەررۆرسم ئاند لەگتماجی: ئا رەسپۆنسە تۆ ڤرگنا هەلد»، ژۆئورنال ئۆف سۆجال پهلۆسۆپهی، 36: 194–201.

مللەر، سەئوماس، 2009، تەررۆرسم ئاند جۆئونتەرتەررۆرسم: ئەتهجس ئاند لبەرال دەمۆجراجی، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.

ناتهـ، رەکها، 2011، «توۆ ورۆنگس دۆنئت ماکە ئا رگهت: ئا جرتقوئە ئۆف ڤرگنا هەلدئس دەئۆنتۆلۆگجال ژوستفجاتۆن ئۆف تەررۆرسم»، سۆجال تهەئۆری ئاند پراجتجە 37: 679–96.

ناتهانسۆن، ستەپهەن، 2010، تەررۆرسم ئاند تهە ئەتهجس ئۆف وار، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

نەلسەن، کائ، 1981، «ڤۆلەنجە ئاند تەررۆرسم: ئتس ئوسەس ئاند ئابوسەس»، ئن بورتۆن م. لەئسەر (ئەد.)، ڤالوئەس ئن جۆنفلجت، نەو یۆرک: ماجمللان، 435–49.

پرمۆراتز، ئگۆر، 1997، «تهە مۆرالتی ئۆف تەررۆرسم»، ژۆئورنال ئۆف ئاپپلەد پهلۆسۆپهی، 14: 221–33.

–––، 2006، «تەررۆرسم ئن تهە ئسرائەل-پالەستنان جۆنفلجت: ئا جاسە ستودی ئن ئاپپلەد ئەتهجس»، ئییون: تهە ژەروسالەم پهلۆسۆپهجال قوئارتەرلی 55: 27–48.

–––، 2010، «جان تهە بۆمبنگ بە مۆراللی ژوستفەد؟» ئن ئگۆر پرمۆراتز (ئەد.)، تەررۆر فرۆم تهە سکی: تهە بۆمبنگ ئۆف گەرمان جتەس ئن وۆرلد وار ئ، نەو یۆرک: بەرگهاهن بۆئۆکس، 113–33.

–––، 2013، تەررۆرسم: ئا پهلۆسۆپهجال ئنڤەستگاتۆن، جامبردگە: پۆلتی پرەسس.

––– (ئەد.)، 2004، تەررۆرسم: تهە پهلۆسۆپهجال ئسسوئەس، باسنگستۆکە ئاند نەو یۆرک: پالگراڤە ماجمللان.

راپۆپۆرت، داڤد ج.، ئاند یۆناهـ ئالەخاندەر (ئەدس.)، 1989، تهە مۆرالتی ئۆف تەررۆرسم: رەلگۆئوس ئاند سەجولار ژوستفجاتۆنس، 2^ند ئەدن.، نەو یۆرک: جۆلومبا ئونڤەرستی پرەسس.

رەئفف، مارک ک.، 2008، «تەررۆرسم، رەتربوتۆن، ئاند جۆللەجتڤە رەسپۆنسبلتی»، سۆجال تهەئۆری ئاند پراجتجە 34: 209–42.

رەئتان، ئەرج، 2010، «دەفننگ تەررۆرسم فۆر پوبلج پۆلجی پورپۆسەس: تهە گرۆئوپ–تارگەت دەفنتۆن»، ژۆئورنال ئۆف مۆرال پهلۆسۆپهی 7: 253–78.

رگستاد، مارک، 2008، «تهە سەنسەس ئۆف تەررۆرسم»، رەڤەو ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال پهلۆسۆپهی، 6: 75–102.

سجهەففلەر، ساموئەل، 2006، «ئس تەررۆرسم مۆراللی دستنجتڤە؟» ژۆئورنال ئۆف پۆلتجال پهلۆسۆپهی، 14: 1–17.

سجهوەنکەنبەجهەر، ئاننە، 2012، تەررۆرسم: ئا پهلۆسۆپهجال ئەنقوئری، باسنگستۆکە: پالگراڤە ماجمللان.

سهاناهان، تمۆتهی (ئەد.)، 2005، پهلۆسۆپهی 9/11: تهنکنگ ئابۆئوت تهە وار ئۆن تەررۆرسم، جهجاگۆ: ئۆپەن جۆئورت.

–––، 2009، تهە پرۆڤسۆنال ئرسهـ رەپوبلجان ئارمی ئاند تهە مۆرالتی ئۆف تەررۆرسم، ئەدنبورگهـ: ئەدنبورگهـ ئونڤەرستی پرەسس.

سمپسۆن، پەتەر، 2004، «ڤۆلەنجە ئاند تەررۆرسم ئن نۆرتهەرن ئرەلاند»، ئن پرمۆراتز (ئەد.) 2004، 161–74.

سننۆتت-ئارمسترۆنگ، والتەر، 1991، «ئۆن پرمۆراتزئس دەفنتۆن ئۆف تەررۆرسم»، ژۆئورنال ئۆف ئاپپلەد پهلۆسۆپهی، 8: 115–20.

ستاتمان، دانەل، 2006، «سوپرەمە ئەمەرگەنجەس رەڤستەد»، ئەتهجس، 117: 58–79.

ستەئنهۆفف، ئووە، 2007، ئۆن تهە ئەتهجس ئۆف وار ئاند تەررۆرسم، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس؛ سەئە جهاپتەر 5.

ستەربا، ژامەس پ. (ئەد.)، 2003، تەررۆرسم ئاند ئنتەرناتۆنال ژوستجە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

تایلۆر، ئسائاج، 2018، تهە ئەتهجس ئۆف جۆئونتەرتەررۆرسم، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

ترۆتسکی، لەئۆن، 1961 [1920]، تەررۆرسم ئاند جۆممونسم: ئا رەپلی تۆ کارل کائوتسکی، ئانن ئاربۆر، مجهـ.: تهە ئونڤەرستی ئۆف مجهگان پرەسس.

ئوناجکە، سوزاننە، 2014، «ئۆپپۆرتونستج تەررۆرسم»، ژۆئورنال ئۆف مۆرال پهلۆسۆپهی 11: 395–410.

ڤاللس، ئاندرەو، 2000، «جان تەررۆرسم بە ژوستفەد؟»، ئن ئاندرەو ڤاللس (ئەد.)، ئەتهجس ئن ئنتەرناتۆنال ئاففائرس: تهەئۆرەس ئاند جاسەس، لانهام، مد.: رۆومان & لتتلەفەلد، 65–79.

والدرۆن، ژەرەمی، 2010، تۆرتورە، تەررۆر، ئاند ترادە–ئۆففس: پهلۆسۆپهی فۆر تهە وهتە هۆئوسە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس؛ سەئە جهاپتەرس 3، 4.

والزەر، مجهائەل، 1973، «پۆلتجال ئاجتۆن: تهە پرۆبلەم ئۆف درتی هاندس»، پهلۆسۆپهی ئاند پوبلج ئاففائرس، 2: 160–80.

–––، 2000، ژوست ئاند ئونژوست وارس: ئا مۆرال ئارگومەنت وتهـ هستۆرجال ئللوستراتۆنس، 3^رد ئەدن.، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس؛ سەئە جهاپتەرس 12، 16.

–––، 2004، ئارگوئنگ ئابۆئوت وار، ئتهاجا، ن.ی.: یالە ئونڤەرستی پرەسس؛ سەئە جهاپتەرس 4، 10.

–––، 2006، «تەررۆرسم ئاند ژوست وار»، پهلۆسۆپها، 34: 3–12.

وەللمان، جارل، 1979، «ئۆن تەررۆرسم ئتسەلف»، ژۆئورنال ئۆف ڤالوئە ئنقوئری، 13: 250–58.

وەللمەر، ئالبرەجهت، 1984، «تەررۆرسم ئاند تهە جرتقوئە ئۆف سۆجەتی»، ئن ژۊرگەن هابەرماس (ئەد.)، ئۆبسەرڤاتۆنس ئۆن «تهە سپرتوئال ستوئاتۆن ئۆف تهە ئاگە»، ترانس. ئاندرەو بوجهوالتەر، جامبردگە، ماسس.: تهە مت پرەسس، 283–307.

ولکنس، بورلەئگهـ تایلۆر، 1992، تەررۆرسم ئاند جۆللەجتڤە رەسپۆنسبلتی، لۆندۆن ئاند نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.

یۆئونگ، رۆبەرت، 1977، «رەڤۆلوتۆناری تەررۆرسم، جرمە ئاند مۆرالتی»، سۆجال تهەئۆری ئاند پراجتجە، 4: 287–302.

–––، 2004، «پۆلتجال تەررۆرسم ئاس ئا وەئاپۆن ئۆف تهە پۆلتجاللی پۆوەرلەسس»، ئن پرمۆراتز (ئەد.)، 2004، 55–64.

• هەژمارێن تایبەت یێن کۆڤاران

ئامرازێن ئاکادەمیک

چاڤکانیەن دن یێن ل سەر ئینتەرنەتێ

ماددەیێن تێکلدار