سەروەری

نووسەر: Daniel Philpott
وەرگێڕان: Bilal Oztunc
2025/11/08
171

سەروەری، هەر چەند واتەیا وێ د دیرۆکێ دە گوهەریبە ژی، خوەدیێ واتەیەکە کاکلی یە ژی: د ئاقارەکێ دە دەستهلاتا راسەر. ئەو، رێمانەکە مۆدەرن ئا دەستهلاتا سیاسی یە. گوهارتۆیێن دیرۆکی، دکارن ژ سێ رەهەندان ڤە وەرن تێگهیشتن: هلگرێ سەروەریێ، رەهاتیا سەروەریێ، و رەهەندێن ناڤەکی و دەرەکی یێن سەروەریێ. دەولەت سازیا سیاسی یە کو سەروەری تێ دە بەرجەستە دبە. کۆمەکە دەولەتان، پەرگالەکە دەولەتێن سەروەر پێک تینە.

دیرۆکا سەروەریێ، دکارە ژ سەر دو تەڤگەرێن بەرفرەهـ رە، کو هەم د سازیێن کرداری و هەم ژی د رامانا سیاسی دە تێن نیشاندان، وەرە فەهمکرن. یا یەکەم گەشەدانا پەرگالەکە دەولەتێن سەروەر ئە، کو ب ئاشتیا وەستفالیا یا 1648ان دگهیژە لووتکەیێ. د هەمان دەمان دە، سەروەری د رامانا سیاسی دە ب سایا نڤیسێن ماجهاڤەلل، لوتهەر، بۆدن و هۆببەس ناڤدار بوویە. تەڤگەرا دویەم، سینۆردارکرنا دەولەتا سەروەر ئە، کو پشتی شەرێ جیهانی یێ دویەم دەست پێ کریە، و ئیرۆ ژی ب رێیا یەکبوونا وەلاتێن ئەورۆپایی، و بۆ پاراستنا مافێن مرۆڤی ب پێشخستن و خورتکرنا زاگۆنان و کرداریان بەردەوام دکە. رامانا ناڤدارترین ئا سیاسی یا تێکلدار، د نڤیسێن رەخنەگرێن سەروەریێ یێن وەک بەرتراند دە ژۆئوڤەنەل و ژاجقوئەس مارتائن دە تێ دیتن.


  • 1. بۆ سەروەریێ پێناسەیەک
  • 2. بەرزبوویینا دەولەتا سەروەر: تەئۆری و کرداری
  • 3. سینۆردارکرنا دەولەتا سەروەر: تەئۆری و کرداری
  • بیبلیۆگرافی
  • چاڤکانیێن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ

 

1. بۆ سەروەریێ پێناسەیەک

پسپۆرێ سەردەما ناڤین ئەرنست کانتۆرۆوجز، د پرتووکا خوە یا ب ناڤ و دەنگ تهە کنگئس توۆ بۆدەس (1957) دە، د تێگەها دەستهلاتا سیاسی دە ڤەگوهەرینەکە مەزن کو د سەردەما ناڤین چێبوویە راڤە دکە. گوهەرین، دەما کو تێگەها لاشێ مەسیهـ ڤەدگوهەرە سەر رێمانا دو لاشان دەست پێ دکە: یا یەکەم، لاشێ خوەزایی (جۆرپوس ناتورالە)، ئانگۆ نانێ پیرۆزوەرکری یێ د گۆریگەهێ دە؛ یێ دن، لاشێ میستیک (جۆرپوس میستجوم)، تەڤی ب بنیادا وێ یا رێڤەبەری لاشێ جڤاکی یێ دێرێ. ئەڤ رێمانا دویەم، ئانگۆ رێخستنەکە جڤاکی یا پەڤرایی یا ب پوختەیەکە میستیک ئا ترووشدار، دێ بهاتا ڤەگوهاستنا سەر بوونەوەرێن سیاسی، لاشێ سیاسی. دووڤ رە کانتۆرۆوجز ل سەر دەرهاتنا تێگەها دو لاشێن شاهـ د سەردەما ناڤین ئا دەرەنگ دە راڤە دکە، کو د رجهارد ئ یا سهاکەسپەئارە دە تێ نیشاندان و ل سەر لاشێ سیاسی ئا سەردەما مۆدەرن ئا دەستپێکێ دکارە وەرە سەپاندن. هەر چەند لاشێ شاهـ ئێ خوەزایی و فانی دێ ب مرنێ ژ هۆلێ رابوویا ژی، دهات فکرین کو لاشەکی وی یێ ترووشدار و سەرخوەزایی هەیە کو ب کوشتنێ ژی نکاربوو وەرە هلوەشاندن، چکو وی روومەت و ئەدالەتا میستیک ئا لاشێ سیاسی تەمسیل دکر. سازوومانا سیاسەتا مۆدەرن، کو د دەستپێکا ئەورۆپایا مۆدەرن دە ب ئاوایەکی سەردەست دەرکەتیە هۆلێ، تایبەتیێن پەڤراییتیا کانتۆرۆوجز ڤەگۆتبوو نیشان دان؛ کۆمەکە یەکانە و یەکبوویی، د ناڤ سینۆرێن ئاقاری دە دۆرپێچکری، خوەدی کۆمەکە بەرژەوەندیان، و ژ هێلا دەستهلاتەکە کو د بوونەوەرەکە یەکانە دە کۆم بوویە ڤە د پێشڤەبرنا بەرژەوەندیێن سازوومانا سیاسەتێ دە خوەدیێ راسەریێ یە تێ برێڤەبرن. هەر چەند د دەستپێکا سەردەما مۆدەرن دە شاهان ئەڤ دەستهلات د دەست خوە دە دگرتن ژی، بکارهێنەرێن پاشێ ئێن ڤێ دەستهلاتێ، دێ گەلێن ب ماکەزاگۆنەکێ تێن برێڤەبرن، نەتەوە، پارتیا کۆمونیست، دیکتاتۆر، جوونتا و هکومەتێن تەئۆکراتیک ژی بهەواندانا. سازوومانا سیاسەتا مۆدەرن وەک ‘دەولەتئ تێ بناڤکرن، و تایبەتیا بنگەهین ئا دەستهلاتا دەولەتێ ژی ‘سەروەریئ یە.

گوهەرینا کو کانتۆرۆوجز دیار کریە تەشەکەر ئە، لەورا سەروەری تایبەتیەکە بەربچاڤ و دیارکەر ئا سیاسەتا مۆدەرن ئە. هن لێکۆلینەر گومان دکن کا رێمانەکە بیستکرار و بنگەهین ئا سەروەریێ هەیە. لێ بەلێ، د راستیێ دە، پێناسەیەک هەیە کو نیشان ددە کا واتەیا سەروەریێ د دەستپێکا ئەورۆپایا مۆدەرن دە چ بوویە، و پرانیا پێناسەیێن پاشێ گوهارتۆیێن وێ پێناسەیێ نە: د ناڤا ئاقارەکێ دە دەستهلاتا راسەر. ئەڤ، ئەو چاوانی یە کو دەولەتێن مۆدەرن ئێن دەستپێکێ د دەستێ خوە دگرتن، لێ پاپا، ئیمپەراتۆر، شاهـ، مەتران و پرانیا ئەشراف و ڤاسالێن د سەردەما ناڤین دە ژێ بێپار بوون.

هەر یەک ژ پێکهاتەیێن ڤێ پێناسەیێ، ئالیەکی گرینگ ئێ تێگەهێ رۆنی دکە. ئا پێشین، هلگرەکی سەروەریێ، دەستهلاتێ د دەست خوە دە دگرە. ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو کەس ئان بوونەوەر تەنێ هێزا زۆردار ب کار نینن، و وها تێ پێناسەکرن: شیانا ئا یا سەدەمبوونا کو ب تشتەکی بکە، کو وەک دن دێ نەکرا. دەستهلات ئەو تشتێ کو فیلۆزۆف ر.س. ق. وۆلفف پێشنیاز کریە: ئمافێ فەرماندایینێ، و پێ ڤە گرێدایی، مافێ هاتن ئیتائەتکرنێ یەئ (وۆلفف، 1990، 20). ل ڤر ئا گرینگترین تەرما ئمافئ ئە، کو رەواتیێ تینە بیرا مرۆڤ. هلگرەکی سەروەریێ، دەستهلاتێ، ژ هن چاڤکانیێن رەواتیێ وەردگرە، کو ب ئاوایەکی دوئالی هاتنە قەبوولکرن: هقووقا خوەزایی، مانداتەکە ئیلاهی، هقووقا گەنەتیکی، ماکەزاگۆنەک، و هەتا هقووقا ناڤنەتەوەیی. د هەیاما هەمدەم دە، هن بوونەوەرێن هقووقی، ل هەر دەڤەرێ چاڤکانیا سەروەریێ نە.

لێ هەکە سەروەری مژارەکە دەستهلاتێ بە، ئەو مژارا دەستهلاتێ تەنێ نینە، لێ یا دەستهلاتا راسەر ئە. راسەری ئەو ئە کو ماکەزاگۆنا دەولەتێن یەکبوویی ل سەر هکومەتا پەننسیلڤانا، یان ژ بلی سەرۆکێ پۆلیسان ئان رێڤەبرێ سازیان هەر یەک ژ هلگرێن سەروەریێ، رە ب جهـ دکە. هلگرێ سەروەریێ، ل سەر هەموو دەستهلاتێن د بن قادا کاربدەستیا خوە دە جهـ دگرە. سەروەری، ژی، خوەسەری مۆدەرنیتەیێ یە. د سەردەما ناڤین دە، گەلەک دەستهلات د دەربارێ ئەرکا خوە دە خوەدیێ جورەیەکە قارانتیا زاگۆنی بوون، چ فەئۆدال بن، چ کانۆنیک، چ ژی وەک دن، لێ بەلێ گارانتیێن ب ڤی رەنگی پر کێم جاران راسەری ددا وان.

پێکهاتەیا داوین ئا سەروەریێ ئاقاریتی یە، کو ئەو ژی د مۆدەرنیتەیێ دە تایبەتیەکە دەستهلاتا سیاسی یە. ئاقاریتی، رێگەزەک ئە کو ب رێیا وێ ئەندامێن جڤاتەکێ تێنە پێناسەکرن. ئەو دیار دکە کو ئەندامتیا وان ژ روونشتنا وان ئا د ناڤ سینۆرێن وێ ئاقارێ دە تێ دارشتن. ئەڤ رێگەزەکە خورت ئە، چکو ئەو ئەندامتیێ ب ئاوایەکی پێناسە دکە کو ت تێکلیا وێ ب ناسنامەیێ رە تونە بە. سینۆرێن دەولەتەکە سەروەر دبە کو قەت ئگەلکیئ یان ئنەتەوەیەکێئ ڤەنەهەوینە، و دبە کو ب راستی چەند ژ ڤان ناسنامەیان ڤەهەوینە، وەک کو تەڤگەرێن خوەسەریا نەتەوەیی و ئیررەدەندیست نیشان ددن. زێدەتر، ب سایا جهێ وان ئا د ناڤ سینۆرێن ئەردنیگاریی دە کو مرۆڤ ئائیدی دەولەتەکێ دبن و دکەڤن بن دەستهلاتا وێ. ئەو د ئاقارەکە ئەردنیگاریی دە یە، کو سەروەرێن مۆدەرن ب ئاوایەکی راسەر دەستهلاتدار ئن.

نها ئاقاریتی وەک فەرمانەکە ب تەڤاهی پەژراندی یە. ئەو ل چار ئالیێ جیهانێ وەک تایبەتیەکە دەستهلاتێ تێ دیتن. هەتا رێخستنێن سەرنەتەوەیی و ناڤنەتەوەیی یێن وەک یەکیتیا ئەورۆپایێ (یە) و نەتەوەیێن یەکبوویی ژ دەولەتان پێک تێن کو ئەندامتیا وان ژ هێلا ئاقارا وان ڤە تێ دەستنیشانکرن. ئەڤ گەردوونیبوونا تەشەیێ خالەکە دیارکەر ئا مۆدەرنیتەیێ یە و تێکلیا سەروەر ب مۆدەرنیتەیێ ڤە ددە خویاندن. هەر چەند ئاقاریتی د دەم و جهێن جودا دە هەبوویە ژی، رێگەزێن دن ئێن ئەندامتیێ یێن وەک خزمتی، ئۆل، ئەشیرەت و تێکلیێن فەئۆدال ژی خوەدی پرەستیژەکە مەزن بوونە. ل دژی ئاقاریتیێ میناکا هەری بەربچاڤ ئەشیرەتەکە گەرۆک ئە، کو تێ دە بنیادا دەستهلاتێ ژ پارچەیەکە تایبەت ئا ئاقارێ ب تەڤاهی سەربخوە یە. ئاقاریتی ل گۆری تایبەتیا کو وەلاتی دوچارێ دەستهلاتێ دبن تێ دیارکرن؛ ئانگۆ، جهێ وان ئێ ئەردنیگاریی د ناڤ کۆمەکە سینۆران دە. تەئۆریسیەنێن تێکلیێن ناڤنەتەوەیی ب راستی ژی بال کشاندنە سەر هەڤرەنگیا د ناڤبەرا سەروەریێ و سازیەکە دن، ملکێ تایبەت، کو تێ دە خەت سینۆرێن ئەردێ دیار دکن. ب راستی، ئەڤ هەر دو ژی ب تایبەتی د رامانا تهۆماس هۆببەس دە پەڤرە پێش کەتنە.

پێناسەیا گشتی یا سەروەریێ ئەڤ ئە: د ئاقارەکێ دە دەستهلاتا راسەر. نیشاندانێن دیرۆکی یێن سەروەریا زێدە هەما هەر تم میناکێن تایبەت ئێن ڤێ پێناسەیا گشتی نە. ب راستی، ئەڤ میناک ئن کو فیلۆزۆف و چالاکڤانێن سیاسی گەلەک جاران ل سەر وان ئاخڤینە و ل سەر سەروەریا فلان کەسی یان بێڤان بوونەوەرێ هقووقی ئانگاشتێن خوە ئاڤا کرنە. ژ بەر ڤێ، تێگهیشتنا سەروەریێ، تێگهیشتنا ئانگاشتێن ل سەر وێ، ئان ژی ب کێمانی ژ ڤان ئانگاشتان هنەکێن گرینگترین، ژی ڤەدهەوینە.

د پێنجسەد سالێن بۆری دە، ڤان ئانگاشتان ب ئاوایەکی ئەجێب تەشەیێن جودا گرتنە؛ نەتەوەیێن کو ژ دەولەتێن خوە یێن دایک سەرخوەبوونێ دخوازن، کۆمونیستێن کو ژ کۆلۆنیالیستان خەلاسبوونێ دگەرن، دەنگێ گەل (ڤۆخ پۆپول) کو ل دژی رەژیمێن کەڤنارە (ئانجەن رەگمەس) دەردکەڤن، هکومەتێن تەئۆکراتیک ئێن کو دەستهلاتا دەولەتێن سەکولەر رەد دکن، و یێن دن. ئەڤ ب راستی نیشانەکە خوەراگری و ڤامتۆییتیا دەولەتا سەروەر ئە کو دکارە ئەو قاس تەشەیێن تێڤەل ئێن دەستهلاتێ ڤەدهەوینە. هەر چەند نە پێکان بە کو ئەڤ دەستهلات ل ڤر وەرن ناڤنیشکرن ژی، سێ رەهەندێن کو دکارن تێ دە وەرن تێگهیشتن دێ بۆ دابەشکرنا وان ئالیکار ببە: هلگرێن سەروەریێ، خوەزایا رەها ئان نە-رەها ئا سەروەریێ، و تێکلیا د ناڤبەرا رەهەندێن ناڤەکی و دەرەکی یێن سەروەریێ دە.

وەکی کو هاتە پێشنیازکرن، دەستهلاتێن تێڤەل بوونە هلگرێن سەروەریێ: شاهـ، دیکتاتۆر، گەلێن کو ل گۆری ماکەزاگۆنان هوکم دکن، و یێن هەڤرەنگ. کەسایەتیا هلگرێ دەستهلاتا راسەر د ناڤ ئاقارەکێ دە، دبە کو رەهەندا گرینگترین ئا سەروەریێ بە. د سەردەما دەستپێکێ یا مۆدەرن دە، تەئۆریسیەنێ فرانسی ژەئان بۆدن دفکری کو سەروەری دڤێ د تاکەکەسەکی تەنێ دە بە. هەم وی و هەم ژی فیلۆزۆفێ ئینگلیز تهۆماس هۆببەس سەروەری ل سەر هقووقێ ب جهـ کرن. رامانگەرێن پاشێ ژ وان ڤەقەتین و بۆ سەروەریێ جهێن نوو سێورین، لێ بەلێ گرێدایی رێگەزێ مان.

سەروەری، دکارە رەها ئان نە-رەها ژی بە. هەکە سەروەری راسەر ئە، چاوا پێکان ئە کو ببە نە-رەها ژی؟ ژخوە لێکۆلینەرێن وەک ئالان ژامەس دۆز دکن کو سەروەری تەنێ دکارە هەبە ئان نەبە، و نکارە قسمەن هەبە (ژامەس 1999، 462–4). لێ بەلێ، ل ڤر، رەهاتی نایێ واتەیا رادەیا سەروەریێ ئان ژی کاراکتەرێ سەروەریێ، کو دڤێ هەر تم راسەر بە، لێ تێ واتەیا چارچۆڤەیا مژارێن کو هلگرێ دەستهلاتێ ل سەر وان سەروەر ئە. بۆدن و هۆببەس سەروەری وەک رەها، و بێ شەرت و مەرج هەموو مژارێن د ئاقارێ دە ڤەدهەوینە وەسفاندن.

پێکان ئە کو دەستهلاتەک ل سەر هن بابەتێن د ئاقارەکێ سەروەر بە، لێ نە ل سەر هەموویان. ئیرۆ، پرانیا دەولەتێن ئەندامێن یەکیتیا ئەورۆپایێ (یە) نە-رەهاتیێ نیشان ددن، سینۆردار ئن. ئەو د رێڤەبرنا پاراستنێ دە سەروەر ئن، لێ نە د رێڤەبرنا دراڤێن خوە، سیاسەتێن بازرگانیێ و پرانیا پۆلیتیکایێن کامرانیا جڤاکی دە نە سەروەر ئن، کو ئەو، ب هەڤکاریا رایەدارێن یە، وەک کو د هقووقا یە دە هاتیە دەستنیشانکرن تێنە رێڤەبرن. سەروەریا رەها، سەروەریا مۆدەرن بخوە یە. لێ بەلێ، د دەهسالێن داوی دە، ژ ئالیێ سازیێن وەک یەکیتیا ئەورۆپایێ (یە)، کرداریێن نەتەوەیێن یەکبوویی (نی) یێن بۆ قەدەخەکرنا دەستوەردانێ، و دادگەها سزایی یا ناڤنەتەوەیی (دسن) ڤە تێ سینۆردارکرن.

جۆتەکی داوین ئا جیناڤکێن کو سەروەریێ پێناسە دکن ئناڤەکیئ و ئدەرەکیئ نە. د ڤی واری دە، ئەڤ هەر دو پەیڤ نە تەشەیێن تایبەت ئێن سەروەریێ لێ ئالیێن جودا یێن سەروەریێ دیار دکن، کو هەم هەڤهەیی و هەم ژی گشهەیی نە. دەستهلاتا سەروەر، د ناڤ سینۆران دە تێ بکارانین، لێ بەلێ، ژ بەر پێناسەیا وێ، ل هەمبەر بیانیان ژی تێ بکارانین، دا کو ئەو بیانی نکاربن مداخەلەیی رێڤەبرنا سەروەر بکن. ژ ئاشتیا وەستفالیایێ یا 1648ان ڤر ڤە، کو پشتی وێ دەستوەردانا ئیمتیازا رێڤەبرنێ یا دەولەتێن دن وەک نە-رەوا هاتیە هەسباندن، دەولەت بوویە هلگرێ سەرەکە یێ سەروەریا دەرەکی. تێگەها سەروەریێ، د هقووقا ناڤنەتەوەیی دە پری جاران بەهسا سەروەریا دەرەکی دکە. ئالان ژامەس ژی ب هەمان ئاوایی سەروەریا دەرەکی وەک سەرخوەبوونا ماکەزاگۆنی دبینە؛ ئازادیا دەولەتەکێ ژ باندۆرا دەرەکی ل سەر ئیمتیازێن وێ یێن بنگەهین (ژامەس 1999، 460–462). سەروەریا دەرەکی ب گرانی ب ناسکرنا ژ هێلا بیانیان ڤە گرێدایی یە. بۆ دەولەتان، ئەڤ ناسکرن، تێ واتەیا هقووقا ل دژی دەستدرێژیا ل سەر ملکیەتا تایبەت؛ کۆمەک تێگهیشتنێن دوئالی، کو ل هەمبەر دەستوەردانا دەرەکی پارێزبەندیێ ددن ملکیەتێ، ئان ژی دەولەتێ. دیسا سەروەریا دەرەکی یە کو شەرتا سەرەکە یا تێکلیێن ناڤنەتەوەیی ساز دکە؛ ئانارشی، ئانگۆ نەبوونا دەستهلاتەکە بلندتر کو ل سەر دەستهلاتێن ژێرین دۆزا مافێ بکە. کۆمەکە دەولەتێن کو هەم ب ناڤەکی و هەم ژی ب دەرەکی ڤە سەروەر ئن، پەرگالەکە ناڤنەتەوەیی ئاڤا دکن، کو تێ دە بوونەوەرێن سەروەر تفاقان چێدکن، بازرگانیێ دکن، شەر دکن و ئاشتیێ چێدکن.

 

2. بەرزبوویینا دەولەتا سەروەر: تەئۆری و کرداری

دەستهلاتا راسەر ب ئاقارەکێ ڤە؛ ناخوە، سەروەری د ڤێ پێناسەیێ دە تەنێ دکارە ب رێیا دیرۆکا وێ راستتر وەرە فێمکرن. ئەڤ دیرۆک، دکارە وەک یەک ژ دو تەڤگەرێن بەرفرەهـ وەرە بلێڤکرن: یا یەکەم، پەرەسانەکە ب درێژیا سەدسالان بەر ب پارزەمینەکە ئەورۆپا، و دووڤ رە ژی جیهانەکە، دەولەتێن سەروەر، و یا دویەم، د نیڤەکا دویەم ئا سەدسالا بیستان دە سینۆردارکرنا ئیمتیازێن رەها ئێن سەروەریێ.

ئاشتیا وەستفالیا د 1648ان دە بوو کو ئەورۆپایێ گوهاستنا خوە یا درێژ ژ سەردەما ناڤین بەر ب جیهانەکە دەولەتێن سەروەر ڤە زەخم کر. ل گۆری دیرۆکناس ژ.ر. سترایەر، بریتانیا و فرانسا هەتا سالێن 1300ان پر دشبن دەولەتێن سەروەر، شاهێن وان د هوندرێ ئاقارێن سینۆردار دە خوەدیێ راسەریێ بوون. لێ بەلێ هەتا دەستپێکا رەفۆرماسیۆنا د 1517ان دە ژی، ئەورۆپا ژ وەستفالیا دوور ما. تام د وان دەمان دە کو جهارلەس ڤ ئێ سپانیایێ دەرکەت سەر تەخت، کاستیلیا، ئاراگۆن و هۆلەندا کرن یەک، بوو ئیمپەراتۆرێ پیرۆز ئێ رۆمایێ، و ل سەر چەند وەلاتێن ئەورۆپایا ناڤین ئیمتیازا دەستهلاتداریێ ب دەست خست، ژ ئالیێ دن ڤە رۆلا خورتکرنا ئیمتیازێن دەمکی یێن دێرا کاتۆلیک کو هێژ د ناڤ ئیمپەراتۆریێ دە خوەدی گرینگیەکێ بوون، نەمازە ژی خورتکرنا ئۆرتۆدۆکسیا دێری، هلگرتە سەر خوە، د وەرچەرخا دیرۆکێ دە ڤەگەرینەکە مەزن چێبوو. لێ بەلێ، جهارلەس ڤ د ناڤ ئیمپەراتۆریێ دە نە سەروەر بوو، چکو میر و ئەشرافان هن ئیمتیازێن کو ت کۆنترۆلا شاهـ ل سەر تونە بوو، د دەست خوە دە گرتن. د 1555ان دە، پەرگالەکە دەولەتێن سەروەر د ئاشتیا ئائوگسبورگێ دە گرینگی ب دەست خست، کو فۆرمولا خوە ئاقارا کێ، ئۆلا وی (جوئوس رەگۆ، ئەئوس رەلگۆ) بوو، دەستوور دا میرێن ئالمان کو ئۆل و باوەریێن خوە ل سەر ئاقارا خوە فەرز بکن. لێ ئائوگسبورگ نە ئارام بوو. ناکۆکیا پرالی ل سەر شەرتێن پەیمانێ بوو سەدەما شەرێن بەردەوام، کو د داویێ دە ب شەرێ سی سالان گهیشت لووتکەیێ، کو هەتا سالا 1648ان، دەما ئاشتیا وەستفالیایێ، ب داوی نەبوو.

کیژان تایبەتیێن وەستفالیایێ ئەو کرنە چاڤکانیا پەرگالا دەولەتێن سەروەر؟ د راستیێ دە، نە هەموو لێکۆلینەر باوەر دکن کو ئەو ڤێ ستاتوویێ هەق دکە (بنر. کراسنەر 1999). ل ت دەڤەرێ پەیمانێ دە پەرگالەکە دەولەتێن سەروەر ئان ژی دەولەت وەک یەکینەیا رەوا یا رێڤەبەریێ نایێ پێناسەکرن. بێ گومان، وەستفالیایێ ژ تونەبوونێ پەرگالەکە دەولەتێن سەروەر نەئافراند، چکو پێکهاتەیێن ڤێ پەرگالێ هەتا دەما پەیمانێ ب سەدسالان بوو کو کۆم دبوون؛ پشتی وەستفالیایێ، هن ژ بێسەرووبەریێن سەردەما ناڤین بەردەوام کرن. دیسا ژی، پەرگالا دەولەتێن سەروەر، هەم د ئیمتیازێن زاگۆنی و هەم ژی د هێزێن پراتیکی دە ب سەر کەت. پێشی، دەولەت وەکی یەکانە تەشەیا دەستهلاتا ماکەزاگۆنی یا راستین ل ئەورۆپایێ دەرکەتن هۆلێ، و ئیمپەراتۆریا رۆمایێ یا پیرۆز ئێدی ب ئاوایەکی جدی ل هەمبەر دەستهلاتا وان دەرنەکەت. هۆلەندا و سویسرەیێ سەروەریا بێهەمپا ب دەست خستن، دەولەتێن ئالمان ئێن ئیمپەراتۆریا رۆمایێ یا پیرۆز مافێ چێکرنا هەڤپەیمانان ب دەرڤەیی ئیمپەراتۆریێ رە ب دەست خستن، د هەمان دەمێ دە سێورانا هەم تێکلیێن دیپلۆماتیک و هەم ژی سیاسەتا دەرڤەیی یا هێزێن هەمدەم تێگهیشتنەکە هەڤپار ئا پەرگالەکە دەولەتێن سەروەر نیشان دا. دەستهلاتێن دنیایی ئێن دێرێ ژی هەتا رادەیەکێ هاتن کێمترکرن کو ئەو ئێدی ل دژی سەروەریا ت دەولەتان دەرنەکەڤن. وەک بەرتەکێ، پاپا ئننۆجەنت خ پەیمانێن ئاشتیێ وەک ئبۆ ت دەمان نە دەرباسدار، بێهوکم، بەتال، نەهەق، نەئادل، لانەتی، بێئەخلاق، بێئاقل، بێواتە و بێباندۆرئ شەرمەزار کر (ژ هێلا مالاند 1966، 16 ڤە هاتیە ژێگرتن).

یا دویەم، وەستفالیا داوی ل سەردەمەکە درێژ ئا دەستوەردانا ل هەمبەر کارووبارێن ئۆلی ئانی، کو هەتا وێ دەمێ میناکا هەری بەربەلاڤ ئا ئیمتیازێن سەروەریێ بوون. پشتی دەهسالێن شەرێ چەکداری، سێورانا ئاشتیا ئائوگسبورگێ د داویێ دە هاتە زەخمکرن. هەر چەند تام نە وەک ئا 1555ان بە ژی، دەستهلاتا میر و شاهان ل سەر ئۆلێ ب کاریگەری دامەزراند. هەر چ قاس دەستوەردانا ل هەمبەر کارووبارێن ئۆلی ب تەڤاهی ب داوی نەبە ژی، پر کێم بوو، بەرەڤاژی 130 سال بەرێ، دەما کو شەرێن ئۆلی ئەورۆپا پارچە پارچە کرن. هەر کو پەرگالا دەولەتێن سەروەر د دەهسالێن پاشێ دە گەلەمپەریتر بوو، ئەڤ قەدەخەیا دەستوەردانێ ژی دێ گەلەمپەریتر بوویا و ڤەگوهەریا سەر نۆرمەکە بنگەهین ئا پەرگالا ناڤنەتەوەیی.

وەکی کو مە گۆت، نە هەموو لێکۆلینەر ل هەڤ دکن کو وەستفالیا ستاتوویا ئکێلیا دامەزرینەرئ هەق دکە. دانەل پهلپۆتت، باوەریا ئۆرتۆدۆکس پاراستیە (پهلپۆتت، 2001). هەر وها، د سالێن داوی دە، هن لێکۆلینەران دۆز کرنە کو پێدڤی یە میتا وەستفالیایێ وەرە هلوەشاندن و تەرکاندن (کراسنەر، 1999؛ جارڤالهۆ، لەئرا، و هۆبسۆن، 2011؛ نەخۆن، 2009؛ ئۆساندەر، 1994؛ ئۆساندەر، 2001؛ تەسجهکە، 2009). ب گەلەمپەری، ئەڤ لێکۆلینەر دووپات دکن کو هێمانێن گرینگ ئێن دەولەتبوونێ، هێمانێن گرینگ ئێن ‘ئاستەگەریێئ، ئان سینۆردارکرنا سەروەریێ ژ ژۆر ڤە پر بەریا وەستفالیایێ هەبوون و پشتی وەستفالیایێ ژی دەمەکە درێژ هەبوونا خوە دۆماندن. تەنێ لهەڤکرنا دەمدرێژ د ناڤبەرا لێکۆلینەران دە دکارە دیار بکە کا وەستفالیا دێ چاوا وەرە هەسباندن.

چ پەرگالا دەولەتێن سەروەر ل وەستفالیایێ هاتبە زەخمکرن و د دەمێن پاشێ دە تەشەیا خوە یا تەمام وەرگرتبە، چ ژی هەر تم هەتەرۆدۆکس مابە، تەشەیا وێ یا بنگەهین د سێ سەدسالێن پاشێ دە ل چارالیێ جیهانێ بەلاڤ بوو، و ب هلوەشینا ئیمپەراتۆریێن کۆلۆنیال ئێن ئەورۆپایێ د نیڤێ سەدسالا بیستان دە گهیشت لووتکەیا خوە، دەما کو دەولەت ل سەر هەموو روویێ گەردوونێ بوو یەکانە تەشەیا سازوومانا سیاسی. ئیرۆ، نۆرمێن سەروەریێ د پەیمانا نەتەوەیێن یەکبوویی دە هاتنە بجهکرن، کو بەند 2(4) ئێرشێن ل هەمبەر ئسەرخوەبوونا سیاسی و یەکپارچەییا ئاقاریئ قەدەخە دکە و بەند 2(7) دەستوەردانێ ب توندی سینۆردار دکە.

هەر چەند بەشا پشتی ڤێ دێ سینۆردارکرنا سەروەریێ پشتی شەرێ جیهانی یێ دویەم ب هوورگلی راڤە بکە ژی، ئەڤ مەیلا دیرۆکی یا بەرفرەهـ دڤێ ژ ئالیێن کو سەروەریێ تێ دە دۆم کریە و هەتا ژ نوو ڤە ڤەژیایە و ب پێش کەتیە شێلوو نەکە. د گۆتارەکە گرینگ دە، لێکۆلینەرێ تێکلیێن ناڤنەتەوەیی رۆلاند پارس (2020) راڤە دکە کو سیاسەتا جیهانێ شاهدیا نووڤەدەرهاتنا رێمانێن سەروەریێ یێن بەری-وەستفالیایێ دکە، گوهارتۆیێن ئدەرەهقووقئ و ئۆرگانیکئ ژی تێ دە، کو ب سەروەریا وەستفالیایی و نۆرمێن وێ یێن وەکهەڤیا هقووقی یا دەولەتێ و د کارووبارێن ناڤەکی دە قەدەخەیا دەستوەردانێ رە ناکۆک ئن. پارس، ل رووسیایێ د بن رێڤەبەریا سەرۆک ڤلادمر پوتن، ل چینێ د بن رێڤەبەریا سەرۆک خ ژنپنگ و ل دەولەتێن یەکبوویی یێن ئامەریکایێ د بن رێڤەبەریا سەرۆک دۆنالد ترومپ دە ڤێ نووڤەدەرهاتنێ بەلگە دکە.

دەما کو دەولەتا سەروەر د دەستپێکا سەردەما مۆدەرن دە پارزەمینا ئەورۆپایێ پارچە پەرچە داگر دکر و د داویێ دە پەرگالەکە کو تەڤاهیا جیهانێ ڤەدهەوینە ئاڤا دکر، فیلۆزۆفێن سیاسی یێن هەمدەم ئەڤ سازوومانا سیاسەتێ قەبوول کرن و تشتێن کو وێ رەوا دکن پێناسە کرن. ئەو نە ئافرینەرێن تێگەهێ بوون، چکو هەتا د سەردەما ناڤین دە ژی فیلۆزۆفێن وەک دانتە و مارسلوس ئێ پادۆڤایی ژ هەڤ ڤەقەتاندنەکە هێزێن دنیایی و ئۆلی ب رێیا ڤەگوهاستنا ئیمتیازان بۆ سەروەرێ دنیایی دپاراستن. دووڤ رە، د دەستپێکا سەردەما مۆدەرن دە، دو فیلۆزۆفێن هنەکی هەمدەم هەبوون، کو ب ئاشکەرەیی و ب هشمەندی ل سەر سەروەریێ نەنڤیساندنە، لێ دیسا ژی رامانێن وان د ئەساسێ خوە دە بۆ پێشکەتنێن گرینگ ئێن دەر بارێ تێگەها سەروەریێ دە تەڤکاریێن گرینگ کرنە. ماجهاڤەلل ل ئیتالیایا رۆنەسانسێ چاڤدێریا سیاسەتا باژار-دەولەتان کربوو و ل گۆری وان چاڤدێریێن خوە راڤە کربوو کا دڤێ میرەکەک چاوا تەڤبگەرە دا ئاڤاکرنا کۆمەرەکێ تەشویق بکە، کۆمەرەکە کو د ناڤا ئاقارا وی دە دەستهلاتا بلندترین بدە وی. ب ئاشکەرەیی، دێ ئەو ب هقووقا خوەزایی، هقووقا دێرێ، فەرمانێن ئینجیلێ، ئان ژی ب نۆرم ئان دەستهلاتێن کو ئەندامێن جیهانا خرستیان پەیوردار دکە ڤە نە گرێدایی بە. لێ بەلێ، دڤیابوو ئەو ئامادە بە کو ئباش نەبەئ و خرابیێ بکە، نە چکو خرابی ئێدی نە خرابی بوو، لێ چکو جارنان بۆ گهیشتنا ئارمانجەکە کو بۆ ماجهاڤەلل بنگەهین بوو هەوجە بوو، ئارمانجەکە کو راستی فکرا یەکبوونا رامانێن وی دهات: هێزداری و رێخستنا باش ئا دەولەتێ. بنباریتیا میر، بەرژەوەندیا دەولەتێ بوو. ئەو د ناڤ سینۆرێن ئاقارا دەولەتێ دە راسەر بوو و بەرپرسیارێ باشبوونا ڤی لاشی تەکانە، و یەکگرتی بوو.

مارتن لوتهەر، ژ پەرسپەکتیڤەکە گەلەک جودا سەروەری راڤە کر. تەئۆلۆژیا وی یا رەفۆرماسیۆنێ پشتگری دا هلدانا پرانیا هێزێن دێرا کاتۆلیک، نە تەنێ یێن ئۆلی، لێ یێن کو ب پێناسەیا مۆدەرن وەک ‘دنیاییئ تێن بناڤکرن ژی. لوتهەر باوەر دکر کو دێر ئێدی دڤێ وەک سازیەکە ئاستەگەرکی یا جودا نەیێ هزرین، لێ وەک لاشەکی یەکگرتی یا نەزەلال ئا دێرێن هەرێمی کو دۆکترینا راستین دپارێزن. ژ بەر ڤێ، دێرا کاتۆلیک ئێدی ب ئاوایەکی رەوا نە خوەدیێ زەڤیێن بەرفرەهـ بوو ئێن کو بۆ وان باج دستاند، ئەو دپاراستن، و ئەدالەتا وان پێک دانی؛ ئێدی نە رەوا بوو کو مەترانێن وێ د بن میر و شاهان دە ببن خوەدیێ مەقامێن دنیایی؛ نە ژی پاپا ب سایا هێزا خوە یا ئافۆرۆزێ دکاربوو سەروەرێن سەکولەر ژ کار دوور بخە؛ و یا گرینگترین، ئێدی دەستوور تونەبوو کو ئیمپەراتۆریا پیرۆز ئا رۆمایێ یەکرەنگیا کاتۆلیک فەرز بکە. دێر و یێن کو ب ناڤێ وێ تەڤدگەرن ئێدی نکاربوون دەستهلاتا سیاسی و ئابۆریی بکار بینن. ناخوە، دێ کێ ئەڤ هێزێن دەڤژێبەردایی هلگرتا سەر خوە؟ میرێن ئاقاری. فیلۆزۆفێ سیاسی ژ.ن. فگگس (72) وها دنڤیسە: ئب هلوەشاندنا سەرخوەبوونا دێرێ و هکومرانیا وێ یا ل سەر رایا گشتی یا دەرڤەیی سینۆران، ئاستەنگیا داوی یا ل پێشیا یەکیتیا د ناڤ دەولەتێ دە هاتە راکرن.ئ ئەڤ نێرین بوو کو ل وەستفالیایێ ب سەر کەت.

تەئۆلۆژیا سیاسی یا لوتهەر ڤان هەموویان راڤە دکە. وی فێری مە کر کو د بن دەستهلاتا خوەدێ دە دو پەرگال ب دو شێوەیێن هکومەتێ هەنە. ئالەما روهانئ ئەو پەرگال بوو کو مەسیهـ ب گیانێ باوەرمەند ڤە تێکلدار بوو. «ئالەما جیهانی»، پەرگالا جڤاکا سەکولەر بوو، کو تێ دە رایەدارێن سڤیل سازیێن هکومەتێ ب رێیا هقووق و زۆرێ ب رێ ڤە دبرن. هەر دو ئالەم ژی قەنجیا باوەرمەندان زێدە دکرن، لێ هەر یەک ب تێگهیشتنەکە جودا؛ دڤێ ئەڤ هەر یەک ب ئاوایەکی جودا وەرە رێخستنکرن. رێبەرێن دێرێ دێ ئەرکێن روهانی پێک بینن و میر، شاهـ و دادوەر ژی ئەرکێن دنیایی. میر، کو ژ دەستهلاتداریا پاپا و دێرا کاتۆلیک ئازاد بووبوون و د ناڤ ئاقارا خوە دە دەستهلاتداریا دنیایی ئا گونجاو ب دەست خستبوون، نها ب ئاوایەکی کاریگەر سەروەر بوون. د وێ دەمێ دە، میران ل سەر دێرێن پرۆتەستان ژی کۆنترۆلەکە بەربچاڤ ژی ب کار ئانین، و وەک ژ ئالیێ دۆکترینا ئەراستیانیزمێئ دە هاتیە پێناسەکرن، پری جاران رێبەرێن وان ئێن هەرێمی تایین کرن. هەر چەند نە لوتهەر و نە ژی رەفۆرمیستێن دن ئێن پرۆتەستان دۆکترینا سەروەریێ ب هوورگلی نیقاش کربن ژی، وان تەڤاهیا ئەساس وێ دانە بەر دەستێ میران. دیسا، فگگس دبێژە:

یەکیتی و گەردوونیبوون و راستبوونا بنگەهین ئا دەولەتا سەروەر ئا ئاقاری، و رەدکرنا هەر شێوەیا ژیانا پەڤرایی یا ل دەرڤەیی سینۆرێن ئاقارێ ئان ژی یا سەربخوە، تەڤکاریا ماییندە یا لوتهەر بۆ سیاسەتێ یە. (91)

بێ گومان، فیلۆزۆفێن دن ئێن دەستپێکا سەردەما مۆدەرن، ب ئاشکەرەیی دۆکترینا سەروەریێ پەژراندن، و ب ڤی رەنگی ب ئاوایەکی نێزکتر پێ رە مژوول بوون. فیلۆزۆفێ فرانسی ژەئان بۆدن یەکەم فیلۆزۆفێ ئەورۆپایی بوو کو ب بەرفرەهی ل سەر ڤێ تێگەهێ راوەستیا. تێگەها سۆئوڤەرائنەتێ (سەروەری) یا بۆدن، د بەرهەما وی یا دە لا رێپوبلقوئە دە وەک تێگەهەکە سەرەکە تێ نیشاندان. بۆدن، ئەڤ بەرهەم د سالا 1576ان دە نڤیسیە، د دەمەکە کو فرانسا ژ هێلا شەرێ ناڤەکی یا د ناڤبەرا هوگوئەنۆتێن کالڤینیست و مۆنارشیا کاتۆلیک دە پارچە بووبوو. وی پرسگرێکا پەرگالێ وەک ناڤەندی ددیت و باوەر نەدکر کو ئەو دکارە ب تێگەهێن کەڤنارە یێن سەردەما ناڤین ئێن جڤاکەکە پارچەکری وەرە چارەسەرکرن، لێ تەنێ ب تێگەهەکە کو تێ دە سەروەر و بندەست د بوونەوەرەکە سیاسی یا یەکانە و یەکگرتی دە دکارە وەرە چارەسەرکرن، کو ئەڤ بوونەوەر ل سەر هەموو هقووقێن دن ئێن مرۆڤی یە، و ب راستی چاڤکانیا هقووقا مرۆڤی یە. تەنێ دەستهلاتەکە راسەر د ناڤ ئاقارەکێ دە دکارە جڤاتەکە پارچەبوویی خورتتر بکە.

بێ گومان، بۆدن هزر دکر کو بوونەوەرێ کو سەروەریێ پێک تینە ب هقووقا خوەزایی و ئیلاهی ڤە گرێدایی بوو، و ژ بەر ڤێ ژی ت هقووقا مرۆڤی نکاربوو وێ دارزینە ئان ل هەمبەر وێ دەرکەڤە. ب ئاوایەکی ئەجێب، وی هەر وها باوەر دکر کو سەروەریا کو ب رێکووپێک تێ بکارانین رێز ل مافێن ئادەتی و مافێن ملکیەتێ دگرە. نە دیار ئە کو زێفاندنەکە وها چاوا دکارە ب ستاتوویا راسەر ئا دەستهلاتا سەروەر رە وەرە لهەڤانین. دبە کو بۆدن فکریبە کو مافێن وها دڤێ تایبەتیێن رەژیمەکە هقووقی بن، کو بخوە ل سەر دەستهلاتێن دن سەروەر ئە. ب راستی، وی هەر وها هزر دکر کو تەشەیا هکومەتێ یا کو هێزێن سەروەر ب کار تینە دڤێ ژ هێلا رەواتیێ ڤە د ناڤبەرا مۆنارشی، ئاریستۆکراسی و دەمۆکراسیێ دە وەرە گوهەرین، هەر چەند وی بخوە مۆنارشی تەرجیهـ کربە ژی. بوونەوەرێ سەروەر، چاوا خویا بکە بلا بکە، ئەو د ناڤ ئاقارا خوە دە نەدکەت بن هوکمێ ت هقووقێن ئان دەستهلاتێن مرۆڤی یێن دەرەکی. ف. هـ. هنسلەی وها دنڤیسە:

د دەمەکێ دە کو بداویئانینا ناکۆکیا د ناڤبەرا سەروەر و بندەستان بوو پێدڤیەک، بۆدن فەهم کر -و ئەڤ سەرکەتنەکە مەزن ئا رەوشەنبیری بوو- کو ناکۆکی تەنێ د بن وان شەرتان دە دکارە وەرە چارەسەرکرن، هەکە ئیهتمالا هەم ئاڤاکرنا هێزەکە سەروەر ئا بێداوی و هەم ژی ڤەقەتاندنا وێ ژ رەهاگەریەکە کو دکارە ب ئاوایەکی ئازاد هەموو زاگۆن و رێزکنامەیان پاشگوهـ بکە. وی، ئەڤ یەک، ب ئاڤاکرنا هەم رەواتیا ڤێ هێزێ و هەم ژی هکمەتا گوهدانا زێفاندنێن ل سەر وێ چێکر. ئەو هەردو پێکهاتە، کارانینا دەستهلاتێ ل سەر خوەزایا لاشێ سیاسی سینۆردار دکە، کو ئەو لاشێ سیاسی، جڤاتەکە سیاسی یە کو هەم سەروەران هەم ژی بندەستان ڤەدهەوینە. داخویانیا وی یا سەروەریێ، ب ڤی ئاوایی، تەکانە ئەنجاما لازم و پێکان بوو (124–125).

لێکۆلینەکە گرینگ ئا رامانێن بۆدن ژی پرتووکا دانەل لەئە یا ب ناڤێ تهە رگهت ئۆف سۆڤەرەئگنتی (2021) یە، کو دۆز دکە بۆدن سەروەریێ وەکی هێزەکە بێسینۆر ئا فەرمانداریێ ب شێوازا پۆزیتیڤیزما هقووقی یا مۆدەرن نابینە، لێ بەلێ وەکی دەستهلاتەکە نۆرماتیڤ ئا کو ب هقووقا خوەزایی، هقووقا نەتەوەیان و پەیمانێن وێ ڤە گرێدایی یە. ئداخویانیا سەروەریێئ یا بۆدن د فەلسەفەیا ئەورۆپایێ یا مۆدەرن دە یەکەم داخویانیا سیستەماتیک ئە، و سەوا ڤێ ژی، ستاتوویەکە گرینگ هەق دکە.

فیلۆزۆفێ ئینگلیز تهۆماس هۆببەس ژی د دەما شەرێ ناڤەکی دە دنڤیساند، و ئەو ژی وەکی چارەسەریەکێ گهیشت رێمانا سەروەریێ. بۆ هۆببەس، مرۆڤان دەستهلاتا سەروەر ب رێیا پەیمانەکێ ئاڤا کرن، کو تێ دە وان هەموو مافێن خوە ڤەگوهاستنە لەڤاتهان، کو رێمانا رازبەر ئا دەولەتێ تەمسیل دکر. ئیرادەیا لەڤاتهان ب ئاوایەکی راسەر هوکم دکر و مرۆڤێن کو مافێن خوە ڤەگوهاستنە وی تەمسیل دکر. مینا سەروەر ئا بۆدن، لەڤاتهان ئا هۆببەس ژی ل ژۆر هقووقێ رە بوو؛ خوەدایەکی مرنۆیی کو ژ هەر ماکەزاگۆنێ یان گرێداییتیا پەیمانی ب ئالیێن دەرەکی ڤە ئازاد بوو. مینا بۆدن، هۆببەس ژی هزر دکر کو سەروەر دڤێ ل هەمبەر خوەدێ و ب ئیهتمالەکە مەزن ل هەمبەر هقووقا خوەزایی ب شکلەکی بەرپرسیار بە. لێ بەلێ، وەکی دن، هقووق فەرمانا رێڤەبرێ سەروەر بوو، ژ ئیرادەیا وی دەردکەت، و گوهدانا وێ ئەرکەکە رەها بوو.

هەم بۆدن و هەم ژی هۆببەس، دۆزا سەروەریێ وەکی دەستهلاتا راسەر کرن. ئەڤ تێگەهـ هین ژی وەک فەرازیەکە رێڤەبەریا سیاسی د دەولەتێن ل چارالیێ جیهانێ دە خوە ددە دەر، وەکی دەولەتێن کو تێ دە بوونەوەرێ سەروەر ئا هقووقێ هکومەتەکە سینۆرکری و بۆ تاکەکەسان مافێن سڤیل ئاڤا دکە. ب سەدسالان رە، رێمانێن نوو یێن د دەربارێ هلگرێن سەروەریێ دە پێش کەتنە. رۆئوسسەئاو، کو ژ بۆدن و هۆببەس پر جودا دفکری، گەلێ پەڤرایی یێ د دەولەتەکێ دە وەکی سەروەر و ب ئیرادەیا خوە هوکم دکە ددیت. د هکومەتەکە ماکەزاگۆنی دە، یێ سەروەر گەل ئە کو ب دەستێ بوونەوەرەکە هقووقی هوکمرانیێ دکە. د جیهانا ئیرۆیین دە، ئەڤ گوهارتۆیا هەری گەلەمپەر ئە، کو رەواتیێ پەیدا دکە.

دیسا ژی، د سەدسالا بیستان دە گوهارتۆیێن سەروەریێ یێن ژ یێن هۆببەس ئان بۆدن هاتنە وەرگرتن دەرکەتن هۆلێ. وەک میناک، فیلۆزۆف و هقووقناسێ ئالمان ئێ دەستپێکا سەدسالا بیستان جارل سجهمتت ب زەلالی بەهسا ڤان هەر دو فیلۆزۆفان دکە. پرتووکا وی یا 1922ان ب ڤێ هەڤۆکێ دەست پێ دکە: ئسەروەر ئەو ئە کو بریارا رەوشا ئاوارتە ددەئ (وەرگەرا گ. سجهواب، 1985). سجهمتت هزر دکر کو سەروەر ل ژۆری هەموو هقووقێن ماکەزاگۆنی یە و دڤێ د دەمێن ئاوارتە دە بکاربە بۆ قەنجیا دەولەتێ ئبریارەکێ بدەئ. وی ل هەمبەر ماکەزاگۆنپارێزیا لیبەرال کێم رێز دگرت، کو وی دفکری ئەو د پێشیلێگرتنا تێکۆشینا دەستهلاتداریێ دە یا کو سیاسەت ژی تەڤلی دبە ب تەڤاهی بێباندۆر ئە. لێ بەلێ، نیشانەکە هندک هەیە کو سجهمتت، قەت نەبە د ڤێ خەباتێ دە، باوەر دکر کو سەروەر دکارە ژ ئالیێ هقووقا ئیلاهی یان ژی یا خوەزایی وەرە سینۆردارکرن. ماکەزاگۆنپارێزیا لیبەرال ئا کۆمارا وەئمار ئا ئالمان بۆ ڤێ قنیاتا وی دەلیلا سەرەکە بوو؛ د سالێن 1930ان دە، وی ب توندی پشتگری دا رەژیما سۆسیالیست ئا نەتەوەیی، رەژیمەکە کو هێزێن وێ یێن ئاوارتە تەنێ ئەو بوون کو وی پێویست ددیت.

 

3. سینۆردارکرنا دەولەتا سەروەر: تەئۆری و کرداری

هلکەتن و بەرفرەهبوونا گەردوونی یا سەروەریێ، کو ژ هێلا فیلۆزۆفێن سیاسی ڤە تێ شرۆڤەکرن و هەتا تێ پەسناندن، بوویە یەک ژ تەڤگەرێن سیاسی یێن هەری مەترسیدار و سەرکەتی یێن سەردەمێن مۆدەرن. لێ بەلێ، ژ رۆژێن خوە یێن دەستپێکێ ڤە، سەروەری هەم ب گومانباران و هەم ژی ب پشتگرێن ژێهاتی رە روو ب روو مایە، کو گەلەک ژ وان هەر ئانگاشتا بوونەوەرێ هقووقی یا سەروەریێ وەک پووتپەرەستی، و جارنان ژی وەک مەرتالەکە کو ل پشت وێ رایەدار، ژ لێکۆلینا دەرەکی یا رەوا دوور، زلم و نەهەقیێ دکن دهەسباندن. ب راستی، پشتی هۆلۆکۆستێ بوو کو ل هەمبەر سەروەریێ سینۆردارکرنێن گرینگ ئێن هقووقی و سازیی دەرکەتن هۆلێ، کو پرانیا وان مافێن دەولەتێن سەروەر ب گرینگی سینۆردار کرنە. دو ژ زێفاندنێن هەری بەربچاڤ، پەیمانێن دەر بارێ مافێن مرۆڤی و یەکبوونا ئەورۆپایێ دە نە.

د سالا 1948ان دە بوو کو پرانیا دەولەتان دانەزانا گەردوونی یا مافێن مرۆڤی ئیمزە کرن و سۆز دان رێزێ ل زێدەتری 30 مافێن تاکەکەسی یێن جودا بگرن. چکو ژ هێلا هقووقی ڤە نە گرێدەر بوو و بۆ پێکانینا وێ تو شەرت تونەبوون، دانەزانێ سەروەریا دەولەتان وەکی بەرێ هشت، لێ ئەڤ بەر ب گرێدانا دەولەتان ب بنباریتیێن ناڤنەتەوەیی و گەردوونی د کارووبارێن وان ئێن ناڤەکی دە گاڤا یەکەم بوو. د دەهسالان پاشێ دە، دێ ئەڤ مافێ مرۆڤان ژ ستاتوویەکە هقووقی یا خورتتر سوود وەرگرتا. یەک ژ پەیمانێن هەری خورت ئێن دەر بارێ مافێن مرۆڤی دە، کو ب راستی سەروەریێ، هەتا ب رێژەیەکە کێمتر ژی، ب رێیا مەکانیزمایێن خوە یێن دادوەری سینۆردار دکە، پەیمانا ئەورۆپایی یا پاراستنا مافێن مرۆڤی و ئازادیێن بنگەهین ئە، کو د سالا 1950یان دە هاتیە پەژراندن. د هەمان دەمێ دە، د 9ێ کانوونا 1948ان دە، پەیمانا ژەنۆسیدێ هاتە ئیمزەکرن و وەلاتێن ئیمزەکار سۆز دان کو ژ پێکانینا ژەنۆسیدێ دوور بسەکنن و سووجداران جەزا بکن. پاشێ، د نیڤێ سالێن 1960ان دە، دو پەڤگرێدان - پەڤگرێدانا ناڤنەتەوەیی ل سەر مافێن سڤیل و سیاسی و پەڤگرێدانا ناڤنەتەوەیی ل سەر مافێن ئابۆریی، جڤاکی و چاندی- پرانیا وەلاتان ژ ئالیێ هقووقی گرێ دا کو رێزێ ل مافێن مرۆڤی ئێن گەلێن خوە بگرن. دیسا، دەستهلاتێن ماکەزاگۆنی یێن ئیمزەکاران ب پرانی بێ گوهەرتن مان، لەورا وان دەستوور نەدان کو یەک ژ ڤان مافان سەروەریا وان بنپێ بکە. پەڤگرێدانێن دن ئێن ل سەر مافێن مرۆڤی، کو دیسا ژ هێلا پرانیا وەلاتان ڤە هاتنە ئیمزەکرن، ب شەرت و مەرجێن وەکهەڤ رە روو ب روو نە.

تەنێ جورەیەکە کرداریێن مافێن مرۆڤی کو ژ هێلا سەپاندنێن لەشکەری ئان تەڤدیرێن دادوەری یێن بهێز ڤە تێ پشتگریکرن دکارە سەروەریێ ب گرانی سینۆردار بکە. ژ ڤی ئالی دە پێشڤەچوون، پشتی شەرێ سار ب رێیا رەڤیزیۆنەکە دیرۆکی یا ئاشتیا وەستفالیا دەست پێ کر. ئەڤ رەڤیزیۆن، نۆرمەکە کو د پەیمانێن خوە دە ب ئاوایەکی خورت تێ بەرپێشکرن، ئانگۆ قەدەخەیا دەستوەردانێ، سینۆردار دکە. رێزەک بەشێن کو د 1990ان دە دەست پێ کرن، نەتەوەیێن یەکبوویی یان رێخستنێن دن ئێن ناڤنەتەوەیی چالاکیەکە سیاسی، کو پری جاران هێزا لەشکەری ژی د ناڤ دە بوو، پەژراندن، کو پرانیا دەولەتان بەرێ ل هەمبەر کارووبارێن ناڤەکی وەکی دەستوەردانا نە-رەوا دهەسباندن. ئەڤ بەش، بۆ چارەسەرکرنا بێئەدالەتیێ د ناڤ سینۆرێن دەولەتەکێ دە پەژراندنا ئۆپەراسیۆنێن لەشکەری یان رێڤەبەریا دەرەکی یا مەسەلەیێن ناڤخوەیی یێن وەک ئۆپەراسیۆنێن پۆلیسان ڤەدهەوینە. بەرەڤاژی ئۆپەراسیۆنێن ئاشتیێ د دەما شەرێ سار دە، د ڤان ئۆپەراسیۆنان دە ب گەلەمپەری رازیبوونا هکومەتا دەولەتا هەدەف تونە بوو. ئۆپەراسیۆنێن وها ل ئیراق، یووگۆسلاویایا کەڤن، بۆسنا، کۆسۆوا، سۆمالی، رووواندا، هائیتی، کامبۆچیا، لیبەریا، لیبیا و وەلاتێن دن پێک هاتن. هەر چەند رەواتی و هکمەتا دەستوەردانا وەلاتەکی ب تەنا سەرێ خوە پری جاران د ناڤبەرا وەلاتان دە تێ نیقاشکرن ژی -بۆ نموونە، بۆمبەبارانا ئیراقێ ژ ئالیێ ئامەریکایێ ڤە د کانوونا 1999ان دە و دەستوەردانا ناتۆیێ ل کۆسۆوایێ نکاربوون پشتگریا کۆنسەیا ئەولەهیێ یا نەتەوەیێن یەکبوویی ب دەست بخن، هەر وها داگرکرنا ئیراقێ ژ ئالیێ ئامەریکایێ یا د سالا 2003ان دە ژی نکاربوو- کرداریا بەرفرەهـ ئا دەستوەردانێ، مهتەمەلەن دێ ژ کۆنسەیا ئەولەهیێ یا نەتەوەیێن یەکبوویی و رێخستنێن دن ئێن ناڤنەتەوەیی پشتگریەکە بەرفرەهـ ب دەست بخن.

بانگەکە ئاشکەرە بۆ رەڤیزیۆنا تێگەها سەروەریێ ب ئاوایەکی دەستوورێ بدە دەستوەردانێن کو ژ هێلا جڤاکا ناڤنەتەوەیی ڤە تێنە پەسەندکرن، ب بەرپرسیاریا پاراستنێ رە هات، بەلگەیەکە کو د سالا 2001ان دە ژ هێلا کۆمیسیۆنا ناڤنەتەوەیی یا دەستوەردان و سەروەریا دەولەتان ڤە هات نڤیساندن و هلبەراندن. کۆمیسیۆن، ل سەر پێشنیازا سەکرەتەرێ گشتی یێ نەتەوەیێن یەکبوویی کۆف ئاننان ژ هێلا هکومەتا کانادایێ ڤە هاتە دامەزراندن. ئەڤ بەلگە، رەڤیزیۆنەکە خورت ئا تێگهانا کلاسیک پێشنیاز دکە، کو تێ دە سەروەری ئبەرپرسیاریا پاراستنێئ یا دەولەتەکێ ل هەمبەر هەموەلاتیێن خوە ڤەدهەوینە؛ ئەڤ، بەرپرسیاریەکە وسا یە کو دەما دەولەتەک بێئەدالەتیەکە مەزن دکە یان ژی نکارە هەموەلاتیێن خوە بپارێزە دەولەتێن بیان دکارن بگرن سەر خوە. بەرپرسیاریا پاراستنێ ب ئاوایەکی بەرفرەهـ بالا ناڤنەتەوەیی کشاندیە و بۆ تێگەهەکە سەروەریێ وەک مانیفەستۆیەکێ خزمەت دکە، کو نە-رەها یە و ب فاکتۆرێن دەرەکی ڤە گرێدایی یە.

رێیەک دن ئا سینۆردارکرنا سەروەریێ، ب رێیا ئەنتەگراسیۆنا ئەورۆپا یە. ئەڤ رامان ژی وەک بەرتەکا ل هەمبەر هۆلۆکۆستێ دەرکەت هۆلێ، کارەساتەکە کو پرانیا رێبەرێن ئەورۆپایی ب کێمانی قسمەن ب نەبوونا بەرپرسیاریا هەسابدایینا دەولەتا سەروەر ڤە گرێ ددن. د دیرۆکێ دە، ئالیگرێن هەری هەوەسکار ئێن ئەنتەگراسیۆنا ئەورۆپایێ د راستیێ دە ژ پارتیێن دەمۆکرات ئێن خرستیان ئێن کاتۆلیک دەرکەتنە، کو ئیدەئالێن وان ژ خرستیانیا سەردەما ناڤین دەردکەڤن، کو ل گۆری وێ، قەت نەبە د تەئۆریێ دە، تو رێبەر نە سەروەر بوون و هەموو رێبەر ل هەمبەر کۆمەک نرخێن گەردوونی بەرپرسیار بوون. ب زمانێ مۆدەرن ئێ مافێن مرۆڤی و دەمۆکراسیێ، ئەو نرخان خوە د شەرمەزارکرنا ئاشتیا وەستفالیا ژ هێلا پاپا ئننۆجەنت خ دە نیشان ددن.

ئەنتەگراسیۆنا ئەورۆپا، د 1950یان دە دەست پێ کر، دەما کو شەش وەلاتان د پەیمانا پاریسێ دە جڤاتا کۆمر و پۆلا یا ئەورۆپایێ ئاڤا کرن. ڤێ جڤاتێ دەستهلاتەکە ناڤنەتەوەیی یا هەڤبەش ل سەر پیشەسازیا کۆمر و پۆلا یا ڤان شەش وەلاتان ئاڤا کر، کو کۆنترۆل و چاڤدێریا رێڤەبەریی ب رێیا بورۆکراسیەکە ماییندە و ئەنجوومەنەکە وەزیران ئا بریارکەر کو ژ وەزیرێن دەرڤە یێن هەر شەش وەلاتان پێک تێ ڤەدهەوینە. هەمان مۆدەل د پەیمانا رۆمایێ یا 1957ان دە ژ بۆ هەرێمەکە ئابۆریی یا گشتی هاتە پێش ڤە خستن. ئەو، ب زێدەکرنا بوونەوەرەکە دادوەری، دادگەها ئەدالەتێ یا ئەورۆپایێ، و دەزگەهەکە قانووندانینێ، پارلامەنتۆیا ئەورۆپایێ، سازیەکە کو ئەندامێن وێ راستەراست ل سەرانسەرێ ئەورۆپایێ دهاتن هلبژارتن، هاتە خورتکرن. ب دەمێ رە، ئەنتەگراسیۆنا ئەورۆپایێ بەرفرەهتر بوو و سازی گهیشت بیست و هەفت ئەندامان و ب پەیمانا مائاسترجهتێ یا 1991ان کوورتر بوو، کو هێزێن وێ بەرفرەهتر کرن و ئەو وەک یەکیتیا ئەورۆپایێ ژ نوو ڤە ئاڤا کر. بێیی کو خوە بکە شوونا دەولەتان، یەکیتیا ئەورۆپایێ، ئالیێن گرینگ ئێن سەروەریا وان د سازیەکە ئسەرنەتەوەییئ دە «تینە جەم هەڤ»، کو ئازادیا وان ئا چالاکیێ تێ دە سینۆردار ئە (کەئۆهانە & هۆففمان 1991). ئەو، ئێدی ب رەهایی نە سەروەر ئن. د سالێن داوی دە، ئەنتەگراسیۆنا ئەورۆپایێ د گەلەک وارێن گرینگ دە بەردەوام کریە. د 1ێ کانوونا 2009ان دە، پەیمانا لیزبۆنێ کەت مەریەتێ، ب رێیا خورتترکرنا کۆنسەیا وەزیران و پارلامەنتۆیا ئەورۆپایێ یەکبوونا سەروەریێ زێدەتر کر، بۆ کو هەلوەستەکە یەککری یا یەکیتیا ئەورۆپایێ تەمسیل بکە نوونەرتیا کارووبارێن دەرڤە و سیاسەتا ئەولەهیێ ئاڤا کر، و شەرتا یەکیتیا ئەورۆپایێ ل سەر مافێن مرۆڤی یێن بنگەهین ب ئاوایەکی زاگۆنی گرێدەر کر. لێ بەلێ، د سالێن داوی دە ل سەر ئەنتەگراسیۆنا ئەورۆپایێ زەختن ژی دەرکەتنە هۆلێ. د 2004ان دە ژ هێلا وەلاتێن ئەندام ئێن یەکیتیا ئەورۆپایێ ڤە پەیمانەکە کو بۆ ئەورۆپایێ ماکەزاگۆنەکێ ئاڤا دکە هاتە ئیمزەکرن، لێ د 2005ان دە ژ هێلا گەلێن فرانسا و هۆلەندا ڤە د رەفەراندوومێ دە هاتە رەدکرن و پێشی ل پەسەندکرنا وێ گرتن. دووڤ رە، د 2016ان دە، ل کەیانیا یەکبوویی رەفەراندوومەک هاتە لدارخستن، کو د ئەنجامێ دە دەنگدانا دەرکەتنا ژ یەکیتیا ئەورۆپایێ (یە)، کو وەک ئبرەختئ تێ زانین، ب سەر کەت.

ئەڤ سینۆردارکرنا دەولەتا سەروەر، ب رێیا نۆرمێن ناڤنەتەوەیی و سازیێن سەرنەتەوەیی، د ناڤ فیلۆزۆفێن هەمدەم دە ژی، کو ئێرشی تێگەها سەروەریا رەها دکن، هەڤراستیەکێ دبینە. رامانا وان ب تەڤاهی نە نوو یە، لەورا هەتا د سەردەما دەستپێکێ یا مۆدەرن دە ژی، فیلۆزۆفێن وەک هوگۆ گرۆتوس، ئالبەرتۆ گەنتل و فرانجسجۆ سوئارەز، هەر چەند دەولەت وەک سازیەکە رەوا قەبوول دکرن ژی، هزر دکرن کو دڤێ دەستهلاتا وێ سینۆردار بە، نە رەها بە. وەک میناک، میرەکی زۆردار دکاری ببە هەدەفا چالاکیێن دیسیپلینێ یێن میرێن جیران، کو دشبیان رێمانێن هەمدەم ئێن دەستوەردانا مرۆڤی.

پشتی شەرێ جیهانی یێ دویەم ڤر ڤە دو ژ ئێرشێن هەری بەربچاڤ ئێن ل هەمبەر سەروەریێ ئێن فیلۆزۆفێن سیاسی د سالێن 1950ان دە ژ هێلا بەرتراند دە ژۆئوڤەنەل و ژاجقوئەس مارتائن ڤە هاتن کرن. د خەباتا خوە یا ناڤدار ئا ب ناڤێ سۆڤەرەئگنتی: ئان ئنقوئری ئنتۆ تهە پۆلتجال گۆئۆد دە، کو د 1957ان دە هاتە وەشاندن، ژۆئوڤەنەل قەبوول کریە کو سەروەری تایبەتیەکە گرینگ ئا هێزا سیاسی یا مۆدەرن ئە، کو بۆ راوەستاندنا ناکۆکیێن هوندرێ دەولەتێ و د پاراستنا ل دژی بیانیان دە بۆ خورتکرنا هەڤکاریا گشتی پێویست ئە. لێ ئەو ب توندی تێگەها مۆدەرن ئا سەروەریێ شەرمەزار دکە، کو هێزەکە ل ژۆری قائیدەیان دافرینە، هێزەک کو فەرمانێن وێ تەنێ چکو ژی ڤینا وی دەرتێن وەک رەوا تێن هەسباندن. بۆ ژۆئوڤەنەل، سەروەری د هۆببەس دە گهیشتیە لووتکەیا خوە، کو ئتێگهیشتنا ئەجێب ئا کو دۆز دکە هەر تشت ڤەدگەرە ئاموورێن سینۆردارکرنێ، هێزا دەرخستنا مافان و دیکتەکرنا زاگۆنان ب هەر ئاوایی کو ئەو دخوازە ددە سەروەر. لێ ئەڤ ئاموورێن سینۆردارکرنێ تەنێ بەشەک ژ هێزێن جڤاکی نە کو د دەستێن سەروەر دە کۆم بوونەئ (197). رامانوەرێن پاشێ یێن وەک لۆجکە، پوفەندۆرف و رۆئوسسەئاو، تەڤی جوداهیێن ل سەر رێگەهـ و تەشەیا سەروەریێ، ئدڤێبوو، خەفک و خاپاندنا ڤێ ئاڤاهیا مەکانیکی یا تەکووز فەهم بکنئ (198). ژۆئوڤەنەل دنڤیسە کو ئەڤ ئسائەتا سەروەریێ ب سەرێ خوەئ یە کو ئژ نها و پێ ڤە زەهمەت ئە کو کەسەک خوەدیێ وێرەکیا رەدکرنا هەبوونا وێ بەئ (198).

وەکی کو پێناسەیا وی یا ل سەر هۆببەس نیشان ددە، ژۆئوڤەنەل ب چاڤەکی گومانبار ژ سەروەریا رەها یا دەستپێکا دەما مۆدەرن دنێرە. ئەو وها دنڤیسە: ئەڤ خوەبخوە رامانەکە خەتەرناک ئەئ (198). لێ ل شوونا بانگا راکرنا تێگەهێ بکە، ئەو د وێ باوەریێ دە یە کو سەروەری دڤێ ب ئاوایەکی وەرە بەرالیکرن کو دەستهلاتا سەروەر بێیی تشتێ رەوا تشتەکی نەخوازە. ئەخلاق، دووری پێناسەکرنا سەروەر، خوەدی دەرباسداریەکە سەربخوە یە. ب سەرلێدانا پەرسپەکتیڤا ئرامانوەرێن خرستیانئ، ئەو دۆز دکە کو ئڤینێن ئادل و ڤینێن نەئادل هەنەئ (201). ناخوە، ئدەستهلات بنباریتیا ئەمرکرنا تشتێ کو دڤێ وەرە ئەمرکرن ب خوە رە تینەئ (201). ئەڤ تێگهانا دەستهلاتێ یە کو ژ هێلا رەژیما کەڤنارە ڤە هاتیە هلگرتن، کو شێورمەندێن بباندۆر ئێن شاهـ دکاربوون هەولێن وی بەر ب قەنجیا هەڤپار ڤە بەرالی بکن. ئیرۆ چ دکارە ڤینا سەروەر بەرالی بکە؟ خویا یە ژۆئوڤەنەل گومانبار ئە کو سێورانا دادی ئان ماکەزاگۆنی ب تەنا سەرێ خوە تێرێ دکە. بەرەڤاژی یێ ڤێ، ئەو خوە دسپێرە تێگەهێن ئەخلاقی یێن هەڤپار ئێن هەموەلاتیتیێ، کو وەک زێفاندنێن ل سەر هلبژارتنێن سەروەر تەڤدگەرن.

د بەشا دویەم ئا خەباتا خوە یا ماییندە، مان ئاند تهە ستاتە، کو د 1951ان دە هاتیە وەشاندن، ژاجقوئەس مارتائن پر کێم سەمپاتی ژ بۆ سەروەریێ نیشان ددە، هەتا نە ب قاسی پشتگریا شەرتی یا ژۆئوڤەنەل ژی:

نێرینا من ئەو ئە کو فەلسەفەیا سیاسی دڤێ ژ پەیڤا، و هەر وها تێگەها، سەروەریێ خوە خەلاس بکە: نە ژ بەر کو ئەو تێگەهەکە کەڤنارە یە، ئان ژی سەوا تەئۆریەکە دەروونناسیی-دادی ئا ئهقووقا بەئالئ؛ و نە تەنێ ژ بەر کو تێگەها سەروەریێ د وارێ هقووقا ناڤنەتەوەیی دە پرسگرێکێن دژوار و تەڤلهەڤیێن تەئۆریک ڤەدهەوینە؛ لێ بەلێ، ژ بەر کو ئەڤ تێگەهـ، دەما د واتەیا خوە یا راستین دە و د پەرسپەکتیڤا قادا زانستی یا مناسب دە کو ئەو ئائیدێ یە، ئانگۆ فەلسەفەیا سیاسی، تێ نێرین، د بنگەهـ دە خەلەت ئە و هەکە ئەم بەردەوام بکن کو وێ بکار بینن بڤێنەڤێ دێ مە بخاپینە؛ ب وێ قەبوولێ کو رەدکرنا وێ ژ مێژ ڤە و ب ئاوایەکی بەرفرەهـ هاتیە پەژراندن، و هایا وێ ژ ببیرخستنێن خەلەت ئێن د هوندرێ خوە دە نینە (29-30).

خەلەتیا بۆدن و هۆببەس د تێگهیشتنا وان ئا سەروەریێ دە بوو، وەک دەستهلاتەکە کو گەل ب هەتاهەتایی ڤەگوهاستیە و رادەستی بوونەوەرەکە دەرەکی کریە؛ د ڤر دە ئەو بوونەوەر مۆنارک ئە. سەروەر، ل شوونا کو گەل تەمسیل بکە و هەساب بدە وان، ڤەگوهەری بوونەوەرەکە بالا کو خوەدیێ مافێ راسەر و نایێ دەورکرن دا کو ل سەر گەل ب سەربەستی هوکم بکە. مینا ژۆئوڤەنەل، مارتائن ژی ژ وێ یەکێ گازنج دکە کو ڤینا سەروەر زێدە تێ مەزنکرن، ئەو قاس کو تشتێ ئادل وەک تشتێ کو خزمەتا بەرژەوەندیا وی دکە تێ قەبوولکرن. ئەڤ، پووتپەرەستی یە. هەر ڤەگوهاستنا دەستهلاتێ ژ هێلا لاشێ سیاسی ڤە، چ بۆ بەشەک ژ خوە بە، چ ژی بۆ هەبوونەکە دەرەکی -سازیەکە دەولەتێ، مۆنارکەک، ئان هەتا گەل- بە نە-رەوا یە، لەورا دەرباسداریا هکومەتێ د تێکلیا وێ ب هقووقا خوەزایی دە کۆک دگرە. سەروەری، دبە سەدەما سێ بێئەرکداریتیان. یا پێشین، رەهەندا وێ یا دەرەکی هقووقا ناڤنەتەوەیی و دەولەتەکە جیهانی تێک دبە، کو مارتائن ب توندی پشتگری ددە هەردویان. یا دویەم، رەهەندا ناڤەکی یا سەروەریێ، ئانگۆ هێزا رەها یا دەولەتێ ل سەر لاشێ سیاسی، دبە سەدەما ناڤەندیبوونێ، نە پرانیپارێزیێ. یا سێیەم، هێزا راسەر ئا دەولەتا سەروەر ب رێمانا دەمۆکراتیک ئا هەسابدایینێ رە نە لهەڤهاتی یە.

ئارگومانێن مارتائن، وەک فیلۆزۆفەکی کاتۆلیک، دشبن یێن فیلۆزۆفێن خرستیان ئێن ئەورۆپایێ یێن دەستپێکا سەردەما مۆدەرن کو رەخنە ل سەروەریا رەها دکرن. چکو وان دیتیە کو بوونەوەرەکە دەولەتێ یا زەخم دەرتێ هۆلێ، خوەستنە کو هێز و دەستهلاتا وێ سینۆردار بکن. ئەو باڤووکالێن وان کەسێن کو ئیرۆ دخوازن دەستهلاتێ دەولەتێ ل سەر ناڤێ مافێن مرۆڤی، مافێ تەپساندنا ژەنۆسید و کارەساتێ و مافێ وەرگرتنا ئالیکاریا بیانی، دادگەهەکە جزایێ یا ناڤنەتەوەیی، و بوونەوەرەکە سەرنەتەوەیی کو رێڤەبەریا کارووبارێن ئابۆریی، و نها بەلکی یێن لەشکەری هلدگرە سەر خوە سینۆردار بکن.

مژارا سینۆردارکرنا سەروەریێ، د کەڤنەشۆپیێن کاتۆلیک و یێن دن ئێن خرستیانی دە خورت دمینە. وەک میناک، پاپا بەنەدجت خڤ د ئاخافتنا خوە یا 2008ان ئا ل نەتەوەیێن یەکبوویی دە مژارا بەرپرسیاریا پاراستنێ ئانی زمان. د سالێن داوی دە، فیلۆزۆفێن سیاسی یێن کەڤنەشۆپیا لیبەرال ژی دۆزا سینۆردارکرنا سەروەریێ کرنە. دو میناک تهۆماس پۆگوئە (1992، و 2008، 174–201) و ئاللەن بوجهانان (2004) ئن. هەر دو ژی د وێ باوەریێ دە نە کو سەروەری رەوشەکە ئەخلاقی یا گرینگ ئە لێ نە رەها یە، و هەول ددن کو ژ بۆ ئیهتمالێن وەک دەستوەردانا مرۆڤی یا کو ژ هێلا نی ڤە تێ پەسەندکرن و پێشڤەچوونا خورتتر ئا سازیێن گەردوونی بۆ تێکۆشینا ل دژی خزانیێ جهـ چێبکن.

 

بیبلیۆگرافی

ئاتاناسسۆو، ئەوا، تهۆماس بارتسجهەرەر، ئاند داڤد ئا. باتەمان (ئەدس.)، 2023. وهەن تهە پەئۆپلە رولە: پۆپولار سۆڤەرەئگنتی ئن تهەئۆری ئاند پراجتجە، نەو یۆرک، نی: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

بارکن، ژ. ساموئەل، 2021. تهە سۆڤەرەئگنتی جارتەل، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

بارتەلسۆن، ژ.، 1995. ئا گەنەئالۆگی ئۆف سۆڤەرەئگنتی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

بۆدن، ژ.، 1992. ئۆن سۆڤەرەئگنتی: فۆئور جهاپتەرس فرۆم سخ بۆئۆکس ئۆف تهە جۆممۆنوەئالتهـ، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

برۆون، وەندی، 2010. واللەد ستاتەس، واننگ سۆڤەرەئگنتی، برۆئۆکلین: زۆنە بۆئۆکس، 2010

بوجهانان، ئاللەن، 2004. ژوستجە، لەگتماجی، ئاند سەلف-دەتەرمناتۆن، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

دە جارڤالهۆ، بەنژامن، هالڤارد لەئرا ئاند ژۆهن هۆبسۆن، 2011. ‘تهە میتهس تهات یۆئور تەئاجهەرس ستلل تەلل یۆو ئابۆئوت 1648 ئاند 1919،ئ مللەننوم، 39(3): 735–758.

جۆرجار، ژۆهن د.، 2021. سۆڤەرەئگنتی سهارنگ ئن فراگلە ستاتەس، ستانفۆرد، جا: ستانفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

ئەلسهتائن، ژەئان بەتهکە، 2008. سۆڤەرەئگنتی: گۆد، ستاتە، ئاند سەلف، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.

فەررارا، ئالەسساندرۆ، 2023. سۆڤەرەئگنتی ئاجرۆسس گەنەراتۆنس: جۆنستتوئەنت پۆوەر ئاند پۆلتجال لبەرالسم، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

فگگس، ژ. ن.، 1907. فرۆم گەرسۆن تۆ گرۆتوس 1414–1625، 2ند ئەدتۆن؛ رەپرنتەد، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 1916.

فۆولەر، م. ر. ئاند ژ. م. بونجک، 1995. لاو، پۆوەر، ئاند تهە سۆڤەرەئگن ستاتە، ئونڤەرستی پارک، پا: پەنن ستاتە پرەسس.

گرمم، دەتەر، ئاند بەلندا جۆئۆپەر، 2015. سۆڤەرەئگنتی: تهە ئۆرگن ئاند فوتورە ئۆف ئا پۆلتجال ئاند لەگال جۆنجەپت، نەو یۆرک: جۆلومبا ئونڤەرستی پرەسس.

گرۆتوس، هوگۆ، 1625. تهە رگهتس ئۆف وار ئاند پەئاجە، لۆندۆن: م. والتەر دوننە، 1901.

هەرزۆگ، دۆن، 2020. سۆڤەرەئگنتی، رپ، نەو هاڤەن: یالە ئونڤەرستی پرەسس.

هنسلەی، ف. هـ.، 1986. سۆڤەرەئگنتی، سەجۆند ئەدتۆن، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

هۆببەس، تهۆماس، 1651. لەڤاتهان، هارمۆندسوۆرتهـ: پەنگوئن، 1968.

ئنتەرناتۆنال جۆممسسۆن ئۆن ئنتەرڤەنتۆن ئاند ستاتە سۆڤەرەئگنتی: رەپۆرت، 2001. تهە رەسپۆنسبلتی تۆ پرۆتەجت،

ئنتەرناتۆنال دەڤەلۆپمەنت رەسەئارجهـ جەنترە پوبلجاتۆنس [پرەپرنت ئاڤائلابلە ئۆنلنە].

ژاجکسۆن، رۆبەرت، 2007. سۆڤەرەئگنتی: تهە ئەڤۆلوتۆن ئۆف ئان ئدەئا، جامبردگە: پۆلتی پرەسس.

ژامەس، ئالان، 1986. سۆڤەرەئگن ستاتەهۆئۆد، لۆندۆن: ئاللەن & ئونون.

ژامەس، ئالان، 1999. ‘تهە پراجتجە ئۆف سۆڤەرەئگن ستاتەهۆئۆد ئن جۆنتەمپۆراری ئنتەرناتۆنال سۆجەتی،ئ پۆلتجال ستودەس، 47(3): 457–473.

دە ژۆئوڤەنەل، بەرتراند، 1957. سۆڤەرەئگنتی: ئان ئنقوئری ئنتۆ تهە پۆلتجال گۆئۆد، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

کاللس، ئارستۆتلە، 2018. ‘پۆپولسم، سۆڤەرەئگنتسم، ئاند تهە ئونلکەلی رە-ئەمەرگەنجە ئۆف تهە تەررتۆرال ناتۆن-ستاتە،ئ فودان ژۆئورنال ئۆف تهە هومانتەس ئاند سۆجال سجەنجەس، 11(3): 285–302.

کالمۆ، هەنت، ئاند قوئەنتن سکننەر، 2014. سۆڤەرەئگنتی ئن فراگمەنتس: تهە پاست، پرەسەنت، ئاند فوتورە ئۆف ئا جۆنتەستەد جۆنجەپت، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

کانتۆرۆوجز، ئەرنست، 1957. تهە کنگئس توۆ بۆدەس: ئا ستودی ئن مەدەڤال پۆلتجال تهەئۆلۆگی، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

کەئۆهانە، رۆبەرت ئۆ. ئاند ستانلەی هۆففمانن، 1991. ‘ئنستتوتۆنال جهانگە ئن ئەئورۆپە ئن تهە 1980س،ئ ئن تهە نەو ئەئورۆپەئان جۆممونتی: دەجسۆنماکنگ ئاند ئنستتوتۆنال جهانگە، ر. ئۆ. کەئۆهانە ئاند س. هۆففمانن (ئەدس.)، بۆئولدەر: وەستڤەو پرەسس.

کراسنەر، ستەپهەن د.، 1999. سۆڤەرەئگنتی: ئۆرگانزەد هیپۆجرسی، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

کراتۆجهول، فرەدرجهـ، 1989. رولەس، نۆرمس، ئاند دەجسۆنس: ئۆن تهە جۆندتۆنس ئۆف پراجتجال ئاند لەگال رەئاسۆننگ ئن ئنتەرناتۆنال رەلاتۆنس ئاند دۆمەستج ئاففائرس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

لەئە، دانەل، 2021. تهە رگهت ئۆف سۆڤەرەئگنتی: ژەئان بۆدن ئۆن تهە سۆڤەرەئگن ستاتە ئاند تهە لاو ئۆف ناتۆنس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

لوتهەر، مارتن.، 1523. تەمپۆرال ئائوتهۆرتی: تۆ وهات ئەختەنت ئت سهۆئولد بە ئۆبەیەد، پهلادەلپها: وەستمنستەر پرەسس، 1967.

ماجهاڤەلل، نججۆلۆ، 1532. تهە پرنجە ئاند تهە دسجۆئورسەس، نەو یۆرک: تهە مۆدەرن لبراری، 1950.

مالاند، داڤد، 1966. ئەئورۆپە ئن تهە سەڤەنتەئەنتهـ جەنتوری، لۆندۆن: ماجمللان.

مارتائن، ژاجقوئەس، 1951. مان ئاند تهە ستاتە، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

نەخۆن، دانەل هـ.، 2009. تهە ستروگگلە فۆر پۆوەر ئن ئەئارلی مۆدەرن ئەئورۆپە: رەلگۆئوس جۆنفلجت، دیناستج ئەمپرەس، ئاند ئنتەرناتۆنال جهانگە، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

ئۆساندەر، ئاندرەئاس، 1994. تهە ستاتەس سیستەم ئۆف ئەئورۆپە، 1640–1994، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.

ئۆساندەر، ئاندرەئاس، 2001. ‘سۆڤەرەئگنتی، ئنتەرناتۆنال رەلاتۆنس، ئاند تهە وەستپهالان میتهـ،ئ ئنتەرناتۆنال ئۆرگانزاتۆن، 55(2): 253–254.

پارس، رۆلاند، 2020. ‘تهە رگهت تۆ دۆمناتە: هۆو ئۆلد ئدەئاس ئابۆئوت سۆڤەرەئگنتی پۆسە نەو جهاللەنگەس فۆر وۆرلد ئۆردەر،ئ ئنتەرناتۆنال ئۆرگانزاتۆن، 74(3): 1–37.

پاڤەل، جارمەن، 2014. دڤدەد سۆڤەرەئگنتی: ئنتەرناتۆنال ئنستتوتۆنس ئاند تهە لمتس ئۆف ستاتە ئائوتهۆرتی، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

پهلپۆتت، دانەل، 2001. رەڤۆلوتۆنس ئن سۆڤەرەئگنتی: هۆو ئدەئاس سهاپەد مۆدەرن ئنتەرناتۆنال رەلاتۆنس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

پۆگگە، تهۆماس، 1992. ‘جۆسمۆپۆلتانسم ئاند سۆڤەرەئگنتی،ئ ئەتهجس، 103: 48–75.

پۆگگە، تهۆماس، 2008. وۆرلد پۆڤەرتی ئاند هومان رگهتس، 2ند. ئەدتۆن، جامبردگە: پۆلتی پرەسس.

سجهمتت، جارل، 1922. پۆلتسجهە تهەئۆلۆگە: ڤەر کاپتەل زور لەهرە ڤۆن دەر سۆئوڤەرäنتäت، مۊنجهەن ئوند لەئپزگ: ڤەرلاگ ڤۆن دونجکەر & هومبلۆت؛ ترانسلاتەد ئاس پۆلتجال تهەئۆلۆگی: فۆئور جهاپتەرس ئۆن تهە جۆنجەپت ئۆف سۆڤەرەئگنتی، گ. سجهواب (ترانس.)، جهجاگۆ: تهە ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس، 1985.

سپرویت، هەندرک، 1994. تهە سۆڤەرەئگن ستاتە ئاند ئتس جۆمپەتتۆرس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

سرڤاستاڤا، سوات، 2022. هیبرد سۆڤەرەئگنتی ئن وۆرلد پۆلتجس (جامبردگە ستودەس ئن ئنتەرناتۆنال رەلاتۆنس)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

تەسجهکە، بەننۆ، 2009. تهە میتهـ ئۆف 1648: جلاسس، گەئۆپۆلتجس، ئاند تهە ماکنگ ئۆف مۆدەرن ئنتەرناتۆنال رەلاتۆنس، لۆندۆن: ڤەرسۆ.

وهەئاتلەی، ناتاسها، 2023. تهە لفە ئاند دەئاتهـ ئۆف ستاتەس: جەنترال ئەئورۆپە ئاند تهە ترانسفۆرماتۆن ئۆف مۆدەرن سۆڤەرەئگنتی، پرنجەتۆن، نژ: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

ولکس، مجهائەل، 1964. تهە پرۆبلەم ئۆف سۆڤەرەئگنتی ئن تهە لاتەر مددلە ئاگەس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

وۆلفف، ر. پ.، 1990. تهە جۆنفلجت بەتوەئەن ئائوتهۆرتی ئاند ئائوتۆنۆمی، ئۆخفۆرد: باسل بلاجکوەلل.

 

چاڤکانیێن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ