ناسناڤا کەسی

ناسناڤا کەسی، ب پرسێن فیلۆسۆفیک ئێن دەرهەقێ مە ب خوە دە کو سەبا مرۆڤبوونا (ئان ژی، وەک پارێزەر و فیلۆسۆف هەز دکن بێژن، کەسبوون) مە دەردکەڤن هۆلێ رە مژوول دبە. ئەڤ، ل دژ پرسێن دەرهەقێ مە ب خوە دە یە، کو ب سایا بوونا مە ئا تشتێن ژیندار، هەبوونێن هشیار، هەیبەرێن دارنگی ئان ژی تشت ئێن وەک ڤان دەردکەڤن هۆلێ. گەلەک ژ ڤان پرسان جارنان تێن ئاقلێ مە هەموویان: «ئەز چ مە؟» «ئەز کەنگی دەرکەتم مەیدانێ؟» «دەما ئەز مرم وێ چ وەرە سەرێ من؟» واتە و بەرسڤێن پرسێن دن زێدە نە ئەشکەرە نە. ئەو ژ دەستپێکا فیلۆسۆفیا رۆژاڤایی ڤر ڤە هاتنە نیقاشکرن، و پرانیا کەسێن (کەسایەتیێن) گرەگر مەجبوور مانە کو تشتنان ل سەر بێژن. (د فیلۆسۆفیا رۆژهلاتی دە ژی ل سەر مژارێ لیتەراتوورەکە دەولەمەند هەیە، کو وێ ل ڤر نەیێ نیقاشکرن. بۆ نموونە، بنر. ژنپا 2002 و گۆتارا «د فیلۆسۆفیا بوودیست ئا هندی دە زێهن».)¹

مژار، هنەک جاران د بن تەرما خوە ئا گوهەرۆک دە هاتیە نیقاشکرن. «خوە» جارنان ب «کەس» ڤە هەمواتە یە، لێ ب پررانی تێ واتەیەکە جودا: میسال، جەلەبەکی بکەرێ هشمەندیێ ئێ نەگوهەربار و نەدارنگی (وەکی ئێ د ئیفادەیا ‘میتا ئەزێئ دە). تەرم، گەلەک جاران بێیی واتەیەکە زەلال تێ بکارانین و وێ ل ڤر ژێ دوور بێ سەکنین.

ئەڤ گۆتار، پشتی راپرسینا پرسێن بنگەهین ئێن ناسناڤا کەسی، وێ ل ئا کو دەهسالێن داوی هەری زێدە بال کشاندیە زیق ببە، ئانگۆ دۆمداریا مە د ناڤ دەمێ دە.

1. ئاریشەیێن ناسناڤا کەسی
2. فەهمکرنا پرسا دۆمداریێ
3. ڤەگۆتنێن ل سەر دۆمداریا مە
4. نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی
5. کەلشین
6. ئاریشەیا پرر-زێدە رامانوەران
7. نێرینێن تەنێ-فیزیکی
8. بابەتێن فرەهتر

• بیبلیۆگرافی
• ئالاڤێن ئاکادەمیک
• چاڤکانیەن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ
• گۆتارێن تێکلدار

1. ئاریشەیێن ناسناڤا کەسی

ئاریشەیەکە تەنێ ئا ناسناڤا کەسی تونە، زێدەتر، پرسێن تێڤەل کو ب هەڤ رە قەت نەبە ب سستی گرێدایی نە هەنە. نیقاشێن ڤێ قادێ هەرتم ب ئاوایەکی ئەشکەرە نادن بەر چاڤان کا بەهسا کیژان پرسێ تێ کرن. ژ ڤان پرسان ئێن هەری ناس ئەڤ ئن:

ئەز کی مە؟ ل دەرڤەیی فیلۆسۆفیێ، ‘ناسناڤا کەسیئ ب پررانی تایبەتیێن کو ئەم بۆ وان خوەدیێ سەهەکیەکە تایبەت ئا گرێداییبوون و خوەدیبوونێ نە نیشان ددە. د ڤێ واتەیێ دە ناسناڤا کەسی ئا کەسەکی، ژ تایبەتی ئێن کو ئەو کەس وان وەک «وێ (کەسێ) وەک کەس پێناسە دکە» ئان «وێ (کەسێ) دکە کەس ئێ کو نها ئەو ئە» قەبوول دکە، و وێ ژ ئێن دن ڤەدقەتینە پێک تێ. (زەلالکرنا واتەیا تام ئا ڤان ئیفادەیان زەهمەت ئە.) خوەدیبوونا «قەیرانا ناسناڤی»، دەربارەیی تایبەتیێن کاراکتەریستیک ئێن کەسەکی دە (ئانگۆ، د سەهەکیا کوور و بنیاتی دە، ژ جەلەبێ کەسەکی) نەقانهبوون ئە. ئەڤ «ناسناڤا کەسی»، ل دژ ناسناڤا ئەتنیک ئان نەتەوەیی یە، کو تەقریبەن ژ کۆمەکە ئەتنیکی ئان نەتەوەیەکە کو کەسەک خوە ئائیدێ قەبوول دکە و ژ گرینگیا کو کەسەک ددێ پێک تێ.

د ڤێ واتەیێ دە، ناسناڤا کەسی ئا یەکی/یەکێ، نەتەخمینبار و دەمکی یە: ئاوایێ کو ئەز خوە وەک کەسەکی پێ پێناسە دکم دڤێ جودا بە، و بکاربە ژ دەمەکێ هەتا ئا دن بگوهەرە. ممکن ئە بوونا فیلۆسۆفەکی و دێئووباڤەک ئائیدێ ناسناڤا من بن، لێبەلێ بوونا زلامەکی و ل یۆرکسهرەئێ ژیین نە. ل هێلا دن کەسەکی دن خوەدیێ هەمان چار تایبەتیان بە، لێبەلێ هیسێن وی بۆ وان جهێ بن، وەکی بوونا زلامەکی و ل یۆرکسهرەئێ ژیین ئائیدێ ناسناڤا وی بن، لێ بوونا فیلۆسۆفەکی ئان دێئووباڤەک نە. و ئەڤ هەلوەستان هەموو مژارێن گوهەرینێ نە.

گرێدایی ئاوایێ پێناسەکرنا تەرمێ، ممکن ئە تایبەتیەک، بێیی کو ب راستی ئەو کەس خوەدیێ وێ بە، ئائیدێ «ناسناڤ» ئا کەسەکێ بە: هەگەر ئەز بێم ئیقناکرن دا کو ئەز ناپۆلیۆن ئم، وێ بوونا ئیمپاراتۆرەکی ببە تایبەتیەکە ناڤەندی ئا ئاوایێ کو ئەز خوە پێ پێناسە دکم، و ب وی ئاوایی، هەرچقاس باوەریا من شاش بە ژی، وێ ببە هێمانەکە ناسناڤا من.

پرسا ‘ئەز کی مە؟ئ، کو جارنان ب پرسا کاراکتەریزەکرنێ تێ بناڤکرن (سجهەجهتمان 1996: 1)، د ڤێ واتەیێ دە ئەو تشت ئە کو ناسناڤا کەسی ئا یەکی/یەکێ بەلی دکە (گلۆڤەر 1988: پارت 2، لودوگ 1997).

کەسانەتی. ب دژێ نەکەسبوونێ، کەسبوون تێ چ واتەیێ؟ ئەم مرۆڤ خوەدیێ چ نە، کو نەمرۆڤ نە خوەدی نە؟ هەگەر ئەم هنەکی دن تایبەتکی بن ئەم دکارن بپرسن کا د چ خالا گەشەدانا مە دە، کو ژ هێکەکە بەرگرتی دەست پێ دکە، کەس بوون دەردکەڤە هۆلێ، ئان ژی، هەگەر پێکان بە، ب چ بهایی شەمپانزەیەک، مارسیەک ئان ژی کۆمبەرسەک دکارە ببە کەس. ڤەگۆتنەکە ئیدەئال بۆ کەسانەتیێ دبە کو پێناسەیەکە پەیڤا کەس ئا ب ڤی شکلی بە: ‘ب پێوستی خ د دەمەکە ت دە کەسەک ئە، ئەنجاخ و ئەنجاخ هەگەر … خ … ت …ئ، ب شەرتێ کو ڤالاهی ب مناسبی بێن تژەکرن. بەرسڤا گەلەمپەرترین ئەو ئە: بوونا کەسەکی د دەمەکە بەلی دە، بوونا خوەدیێ تایبەتیێن زێهنی ئێن بەلی و جیاواز ئە (بۆ نموونە، باکەر 2000: بەش. 3). بەرسڤێن دن تێکلیەکە کێمتر راستەراست د ناڤبەرا کەسانەتی و تایبەتیێن زێهنی دە پێشنیاز دکن: وەک میناک، بوونا کەسەکی، خوەدیێ بەهرەمەندیا دەستخستنا ڤان تایبەتیان ئە، ئان ژی ئائیدبوونا جنسەکی یە کو ئەندامێن وێ دەما تەندورست و گەهشتی بن ژخوە خوەدیێ ڤان تایبەتیان ئە ژی (وگگنس 1980: بەش. 6).

دۆمداری. بۆنا کەسەک ژ دەمەکێ هەتا دەمەکە دن بمینە (بژی)- ئانگۆ، ل جهێ کو هەبوونا خوە راوەستینە، وێ بدۆمینە- چ دڤێ؟ بۆ ڤەمایینا وە چ جەلەب سەربۆری پێکان ئن -ب فرەهترین واتەیا پەیڤا ‘پێکانئێ-، و چ جەلەب بوویەر وێ هەبوونا وە ب گەرەکی ب داوی بکن؟ چ بەلی دکە کا هوون کیژان هەبوونێ رابردوویی و داهاتوویی نە؟ بفکرن کو هوون د وێنەیەکە کەڤن ئا دەما دبستانێ دە زارۆکەکی نیشان ددن و دبێژن، «ئەڤ، ئەز ئم.» چ وە دکە ئەو زارۆک، لێ نە یەک ژ ئێن دن؟ ئاوایێ کو وێ (کەسێ) ئا وێ دەمێ ب وە ئێ نها ڤە گرێ ددە و وێ نها دکە هوون چ یە؟ ل سەر ڤێ مەسەلەیێ، تشتێ کو کەسەکی/هەبوونەکە کو د رابردوویێدە/دەما بەرێ دە ژیایە دکە تە/هوون چ یە؟ ئەڤ، هنەک جاران ب «پرسا ناسناڤا کەسی د ناڤ دەمێ دە» تێ بناڤکرن. لەورە، ئەڤ د دەرهەقێ وێ دە یە کا هەبوونا بەری و ئا پاشی یەک ئان ددو نە؛ ئانگۆ، کا ئەڤ هەردو هەبوون ب هەژمارکی هەڤیەک ئن ئان نا. بەرسڤەک بۆ ڤێ پرسێ، ڤەگۆتنەکە مەرجێن مە ئێن دۆمداریێ یە.

ژ ئالیێ دیرۆکی ڤە، ئەڤ پرس، ب پررانی ژ هێڤیا (ئان ژی ژ ترسا) کو ئەم ئێ پشتی مرنا خوە ژی هەبوونا خوە بدۆمینن دەرکەتیە (وەکی د پهائەدۆ ئا پلاتۆن دە دەرباس دبە). قەومینا ڤێ، گرێدایی وێ یە کو کا مرنا بییۆلۆژیک داوی ل هەبوونا یەکی تینە ئان نا. خیال بکن کو ئێ پشتی مرنا وە وێ کەسەک هەبە، ل ڤێ دنیایێ ئان ل ئێ دن، کو ژ ئالیێن بەلی ڤە دشبە وە. وێ بڤیا ئەو هەبوون چاوا ب هەبوونا وە ئا نها رە تێکلداریەک ئاڤا بکرا دا کو، ژ بوونا یەکی دن زێدەتر، ببە هوون؟ وێ بڤیا هێزێن بلندتر چ بکرا دا وە پشتی مرنێ د هەبوونێ دە بهێلن؟ ئان وێ تشتەکی کو ئەو بکاربن بکن هەبوویا گەلۆ؟ بەرسڤێن ڤان پرسان گرێدایی بەرسڤا پرسا دۆمداریێ نە.

دەلیل. ئەم چاوا ژ هەڤ دەردخن کا کی، کی یە؟ چ دەلیل باندۆرێ ل پرسا کا کەس ئێ کو ئانها ل ڤر ئە ئەو کەسێ کو دوهـ ل ڤر بوو یە ئان نا دکە؟ چاڤکانیەکە دەلیلێ بیرا کەسێ یەکەم ئە: هەگەر هوون ب بیر بینن کو هوون تشتەکی بەلی دکن (ئان ژی وەک کو دکن خویا دکن)، و کەسەکی ب راستی ژی ئەو تشت کربە، ئەڤ یەک پشتگریا ئیدایا کو ئەو کەس هوون ئن دکە. چاڤکانیەکە دن بەردەوامیا فیزیکی یە: هەگەر کەس ئێ کو ئەو تشت کریە یەکەیەک بشبە وە، ئان هێژ باشتر هەگەر ئەو ژ هنەک ئالیان ڤە ب وە رە فیزیکەن و جهوووارکی بەردەوام بە، ئەو ژی سەدەمەک ئە بۆ بێ فکرین کو ئەو، هوون ئن. ژ ڤان دەلیلان کیژان هین بنیاتی یە؟ مەسەلا، بیرا کەسێ-یەکەم ب تەنا سەرێ خوە ئان ب قاسی کو ئەم دکارن وێ ل هەمبەری راستیێن فیزیکی ئێن ل بەر چاڤان تەییت بکن وەک دەلیل تێ هەسباندن؟ هەگەر ئەو هوکمێن دژهەڤ بپارێزن، ئەم ئێ چ بکن؟ فەرز بکن کو بیرێن جهارلە هاتن ژێبرن و ب بیرێن راست ئان ئێن دیار ئێن ژیانا کەسەکی کو ژ زوو ڤە مریە (مەسەلا، گوی فاوکەس) کرن جهێ وان (وللامس 1956-7). دڤێ ئەم، ل سەر بنگەها دەلیلا بیرێ، بگهیژن وێ ئەنجامێ کو ئەو کەسێ داوین ئێ کو ل ژیانێ هاتیە ڤەگەراندن نە جهارلە، لێبەلێ گوی فاوکەس ئە، ئان ژی ل جهێ ڤێ، ل سەر بەردەوامیا فیزیکی، بگهیژن وێ ئەنجامێ کو ئەو کەس جهارلە یە، بەس ب بیرێن جودا؟ کیژان رێگەزێ وێ ئەڤ پرس ببەرسڤاندا؟

پرسا دەلیلێ، لیتەراتوورا ئانگلۆفۆن (ئینگلیزی) ئا ل سەر ناسناڤا کەسی ژ 1950ان تا 1970یان دۆمینە کر (هنەک میناکێن باش ئەڤ ئن: سهۆئەماکەر 1963، 1970 و پەنەلهوم 1967، 1970). گرینگ ئە کو ئەو ژ پرسا دۆمداریێ بێ ڤەقەتاندن. ئەو تشتەک ئە کا هوون بۆنا دۆمداریا خوە ئا دەمی هەوجەیێ چ نە؛ کا ئەم دڤێ چاوا دەلیلا تێکلدار بنرخینن تشتەکی دن ئە. هەگەر رێچەتلیێن سووجبارەکی ئەینی مینا ئێن وە بن، دبە دادگەهـ بگهژێ وێ ئەنجامێ کو ئەو کەس هوون ئن. لێبەلێ، هەرچ مافێ وان هەبە کو وها بکن ژی، بۆنا کو هەبوونەکە رابردوویی ئان داهاتوویی ببە هوون تشتێ دڤێ خوەدیبوونا رێچەتلیێن وە نینە: ئەو، نە لازم ئە (هوون، هەگەر قەت تلیێن وە نەبن ژی دکارن بژین) نە ژی بەس ئە (دبە کەسەکی دن ژی خوەدیێ رێچەتلیێن ئەینی مینا ئێن وە بە).

سەرژمار: هەگەر پرسا دۆمداریێ د دەرهەقێ کا کیژان کاراکتەر ئێن د دەستپێکا چیرۆکێ دە هاتنە داناسین ڤەمانە و بوونە کاراکتەرێن داویا چیرۆکێ دە یە، دڤێ ئەم بپرسن کا چەند ژ وان د دەمەکە بەلی دە ل سەر دکێ نە. تشتێ کو بەلی دکە کا د دەما نها دە ئەم چەند کەس هەنە چ یە؟ هەگەر رۆژا ئیرۆیین ل سەر روویێ ئەردێ دۆرێ هەفت میلیار ئینسان هەنە، چ راستیێن بییۆلۆژیک، دەروونناسی و هود.ڤێ هەژمارێ دکن هەژمارا راستین. پرس نە ئەو ئە ‘کا چ دبە سەدەم دا د دەمەکە دیار دە وێ چەند کەس ئینسان هەبنئ، لێبەلێ ‘کا ئەو هەژمار ژ چ پێک تێئ یە. ئەڤ دشبە وێ کو ژ کا ‘چ جەلەب هەملە ب ئاسایی رێ ل سەرکەتنێ ڤەدکەئ زێدەتر بێ پرسین کا ‘د لیستکەکە کشکێ دە کیژان کۆنفیگووراسیۆنا پەرچەیان تێری بسەرکەتنێ دکەئ یە.

دبە هوون بفکرن کو د دەمەکە بەلی دە هەژمارا ئینسانان (ئان، قەت نەبە هەژمارا کەسێن ئینسان) تەنێ هەژمارا ئەنداموەرێن ئینسان ئێن وێ دەمێ دە هەنە یە (ب پشتگوهکرنا ئێن وەک ئینسان نایێن هەسباندن). لێ ئەڤ یەک ب خیلاف ئە. هنەک کەس دبێژن، ‘قەتاندنا پێوەندیێن ئەساسی ئێن د ناڤبەینا نیڤکادێن مێژی دە ژهەڤکەتنەکە کۆکبر ئا هشیاریتیێ دەردخە هۆلێ، و ژ بەر ڤێ، دو ئینسان هەمان ئەنداموەرێ پارڤە دکنئ (بۆ نموونە، بنر. نا ناگەل 1971؛ پوججەتت 1973 دۆز دکە کو د لاشێ هەر مرۆڤێ ئاسایی دە دو ئینسان هەنە؛ بنر. ڤان ئنواگەن 1990: 188–212). هنەکێن دن ژی دبێژن کو، ‘مرۆڤەکی خوەدیێ دو کەسایەتیا، ب پەیڤکی، ممکن ئە ببە مالا ددو ئان ژی زێدەتر هەبوونێن رامانوەرئ (ولکەس 1988: 127، رۆڤانە 1998: 169 و دوم.؛ بنر. ئۆلسۆن 2003ب، سنۆودۆن 2014: بەش. 7). هنەکێن دن ژی دۆز دکن کو، ‘دو مرۆڤ، وەکی د میناکا جێوتیا زەلقی دە ممکن ئە هەمان ئەنداموەری پارڤە بکنئ (جامپبەلل و مجماهان 2010؛ بنر. ئۆلسۆن 2014).

ئەڤ یەک، جارنان وەک ئاریشەیا ناسناڤا سینکرۆنیک، وەک هەمبەرێ ناسناڤا دیئاکرۆنیک، ئا پرسا دۆمداریێ تێ بناڤکرن. لێبەلێ، دڤێ ئەڤ تەرمان ب بالداری بێن راکرن و دانین. لەورە، ئەڤ مسەئید ئن دا کەلژەکە وسا بدن کو ناسناڤ ب دو جورەیان دەردکەڤە هۆلێ؛ ئانگۆ، سینکرۆنیک و دیئاکرۆنیک. راستی، تەنێ ئەو ئە کو دو رەوش هەنە ئەم بپرسن کا چەند مرۆڤ (ئان هەبوونێن دن) مەڤجوود ئن: ئێن جارەکە تەنێ تەڤلی دبن و ئێن ژ جارەکە زێدەتر تەڤلی دبن.

ئەز چ مە؟ ئەز و مرۆڤێن دن، کو ئەم ب شێوەیەکی مەتافیزیکی باخڤن، چ جەلەب تشت ئن؟ بێیی ئێن مە دکن ئینسان، تایبەتیێن مە ئێن بنیاتی چ نە؟ وەک میسال، ئەم ژ چ هاتنە چێکرن؟ گەلۆ ئەم ب تەمامی، وەک کەڤران، ژ دارنگێ پێک هاتنە ئان ئەم قسمەن ئان ب تەمامی نەدارنگی نە؟ هەگەر ئەم ب فرەوانی درێژکری نە، تخووبێن مە ئێن مەکانی ل کو نە؟ وەک میناک، گەلۆ ئەم هەتا چەرمێ خوە فرەهـ/درێژ دبن و هەو؟ هەگەر وسا یە، ڤان تخووبان چ بەلی دکە؟ گەلۆ ئەم گەوهەر ئن -ژ ئالیێ مەتافیزیکی ڤە هەبوونێن سەربخوە نە- ئان هەر یەک ژ مە رەوش ئان ئالی ئان چالاکیەکە تشتەکی دن ئن؟

ئەو، ژ بەرسڤێن سەرەکە چەندەک ئن (ئۆلسۆن 2007):

• ئەم ئەنداموەرێن بییۆلۆژیک ئن («ئانیمالیزم»: سنۆودۆن 1990، 2014، ڤان ئنواگەن 1990، ئۆلسۆن 1997، 2003ا).
• ئەم تشتێن دارنگی نە، کو ژ ئالیێ ئەنداموەران «هاتنە چێکرن»: کەسەک ب هەیوانەکی بەلی ڤە ژ هەمان دارنگێ پێک هاتیە، لێبەلێ ئەو ژ هەڤ جودا نە، چکو تشت ئێ کو ئەو بۆنا دۆمداریا خوە هەوجە دبن جودا نە (باکەر 2000، ژۆهنستۆن 2007، سهۆئەماکەر 2011).
• ئەم پەرچەیێن دەمکی ئێن هەیوانان ئن: هەر یەک ژ مە بەشەک ژ ئەنداموەرەکی نە، وەک چاوا کو زارۆکاتیا مە بەشەکە ژ تەمامیا ژیانا مە یە (لەوس 1976).
• ئەم پەرچەیێن مەکانی ئێن هەیوانان ئن: بەلکی مێژی (جامپبەلل و مجماهان 2010، پارفت 2012)، ئان ژی پەرچەیێن دەمکی ئێن مێژی (هودسۆن 2001، 2007).
• ئەم گەوهەرێن نەدارنگی ئێن یەکپەرچە نە -ئانگۆ، روهـ-، وەک پلاتۆن، دەسجارتەس و لەئبنز دفکرن (بنر. ئونگەر 2006: بەش. 7)، ئان ژی تشتێن پێکهاتی نە کو ژ روهەکی نەدارنگی و گەودەیەکە دارنگی چێبوونە (سونبورنە 1984: 21).
• ئەم کۆلەکسیۆنێن رەوش و بوویەرێن هشی نە: ب قەولێ هومە، «بۆخچکێن تێگیشکان» ئن (1739 [1978: 252]؛ بنر. قوئنتۆن 1962، جامپبەلل 2006).
• تو تشت ئێ کو ئەم ئن تونەیە: ئەم ب راستی قەت نە هەنە (روسسەلل 1985: 50، وتتگەنستەئن 1922: 5.631، ئونگەر 1979، سدەر 2013).

ل سەر ڤێ پرسێ، هەڤدەنگیەک ل ئالیەکی، نێرینەکە سەردەست ژی تونەیە.

د ناسناڤێ دە چ گرینگ ئە؟ گرینگیا کرداری ئا راستیێن دەرهەقێ دۆمداریا مە دە چ یە؟ چما ئەو گرینگ ئە؟ چ سەدەما وە هەیە کو هوون ژ بەردەوامیا هەبوونا یەکی دن -کو ئەینی مینا وە یە- ئی ل دێرڤا وە زێدەتر، گرینگیێ ددن بەردەوامیا هەبوونا خوەبخوە؟ بینن بەر چاڤێن خوە کو جەرراهـ دکێ مێژیێ وە تێخن سەرێ من و ئەم هەردو ژی ل هەمبەر ڤێ یەکێ نە خوەدیێ تو بژارتەکان ئن. بهەسبینن کو کەسێ داوین وێ پشتی ئەمەلیاتێ ئێشەکە بەرباد بکشینە، هەتا کو یەک ژ مە پەرەیەکی زەهف زێدە ژ پێش ڤە نەدە. هەگەر ئەم هەردو ژی ب تەمامی خوەبین بن، وێ کی ژ مە خوەدیێ سەدەمەکێ بە کو پەرەیەکی وها بدە؟ گەلۆ وێ کەسێ داوین -کو وێ مهتەمەلەن بفکرە کو ئەو هوون ئن- ژ کریارێن وە ئان ئێن من بەرپرسیار بە؟ (ئان ژ هەردویان، ئان نە ژ تویان؟)

وەر خویا دکە کو بەرسڤ وێ ل دۆر ڤێ یەکێ بزیڤرە، کو کا وێ کەسێ داوین ئەز بم ئان هوون. تەنێ ئەز دکارم ژ کریارێن خوە بەرپرسیار بم. راستیا کو کەسەک ئەز ئم، ب سەرێ خوە، سەدەمەکێ ددە من کو خەمخوارێ وی بم. هەر کەسەک د دەربارەیی داهاتوویا خوە دە خوەدیێ پێوەندیەکە تایبەت ئا خوەبین ئە، کو بۆ داهاتوویا کەسەکی دن نە خوەدی یە. ناسناڤ ب خوە ژی خوەدیێ گرینگەیەکە کرداری یە. لێبەلێ، هنەک دبێژن کو، ئیهتمال ئە کو ئەز خوەدیێ سەدەمەکە ب تەمامی خوەبین بم دا، بۆ داهاتوویا کەسەکی دن -سرف بۆنا خاترێ وی ب خوە- خەم بخوم. بەلکی، تشتێ کو سەدەمەکە خەمخوارنێ بۆنا مرۆڤەکی کو وێ سبە خەلک ب ناڤێ من گازی بکە ددە من نە ژ بەر کو ئەو ئەز ئم، لێبەلێ ئەو ئە کو ئەو کەس وێ ب رەوشا من ئا نها ڤە ژ ئالیێ دەروونناسی ڤە بەردەوام بە (بنر. بەش. 4)، ئان ژی ژ بەر کو ئەو کەس ب من رە ژ هنەک ئالیان ڤە تێکلدار ئە، کو ئیمایەکێ ناهەوینە کو ئەم هەمان کەس ئن. هەکە ژ من وێداتر کەسەک سبە ب رەوشا من ئا نها ڤە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام بوویا، وێ ئەو ژی خوەدیێ تشتێن بۆ من گرینگ بوویا و وێ بڤیا کو ئەز خەمێن خوە ئێن خوەبین رادەستی وی بکم. هەر وسا، ئیهتمال ئە کو کەسەکی دن ژ کریارێن من بەرپرسیار بە، لێ نە ژ ئێن خوە. ناسناڤ، ب سەرێ خوە نە خوەدیێ گرینگیەکە کرداری یە (بنر. سهۆئەماکەر 1970: 284؛ پارفت 1971، 1984: 215، 1995؛ سۆسا 1990، مارتن 1998.)

ب ڤێ، راپرسینا مە تەمام دبە. هەرچقاس هنەک پرس ژ ڤان ب ئێن دن رە تێکلدار بن ژی، هەر یەک هەتا رادەیەکە زێدە سەربخوە یە. گرینگ ئە کو ئەو نەیێن تەڤلهەڤکرن.

2. فەهمکرنا پرسا دۆمداریێ

ئەم ئێ نها بالا خوە بدن پرسا دۆمداریێ. د ناڤ دەمێ دە چەند تێگەهـ، ژ تێگەها ناسناڤێ زێدەتر، بوونە چاڤکانیا شاشفەهمەکرنێ. پرسا دۆمداریێ گەلەک جاران ب پرسێن دن ڤە هاتیە تەڤلهەڤکرن ئان ب ئاوایەکی ئالیگر هاتیە دەربرین.

پرس ب خاڤی ئەو ئە کا بۆنا کو هەبوونەکە رابردوویی ئان داهاتوویی ببە کەسەکی نها مەڤجوود تشت ئێ پێوست و تێرکەر چ یە. فەرز بکن کو ئەم نها نیشانی وە ددن، کەسەکی ئان تشتەکی کو د دەمەکە دن دە هە(بوو)یە پێناسە دکن، و دپرسن کا ئەم دو جاران قالا هەمان تشتی دکن ئان هەر جارەکێ قالا یەک ژ وان دو تشتان دکن. پرسا دۆمداریێ دپرسە کا چ تشت بەرسڤا ئەڤ جورە لێپرسینان تایین دکە. (د دەرهەقێ هەیبەرێن دن، وەک میناک، کووچکان، دە ژی پرس ئێن ب تەمامی هەڤتایێ ڤان پرسان هەنە.)

هن کەس پرسا دۆمداریێ، وەک پرسینا کا گۆتنا ‘هەبوونەکە رابردوویی ئان داهاتوویی تو ییئ تێ چ واتەیێ قەبوول دکن. ئەڤ، ئیما دکە کو ئەم دکارن ڤێ پرسێ ب خەبتینا ل سەر واتەیا تەرمێن وەک ‘کەسئ، ئان ژی ب لێهووربوونا ل سەر تێگەهێن کو ئەو ئیفادە دکن ببەرسڤینن. بەرسڤ وێ، قەت نەبە، ب پێشبیری زانینبار بە. دیسا، ئەو ئێ ئیما بکە کو هەموو مرۆڤ ب گەرەکی خوەدیێ هەمان شەرتێن دۆمداریێ نە -ئانگۆ، ئەم چ جەلەب مرۆڤان بهزرن بلا بە، وێ بەرسڤا پرسێ هەر یەک بە. هەرچ هنەک کەس ڤان ئیدایان دپەژرینن ژی (نۆئۆنان 2003: 86–92)، ئەو ب خیلاف ئن. تشت ئێ کو بۆنا دۆمداریێ لازمی مە یە، دبە ب بوون ئان نەبوونا مە ئا ئەنداموەرێن بیۆلۆژیک ڤە گرێدایی بە، کو ئەم ب پێشبیری نکارن بزانن. و هەگەر پێکان بە کو مرۆڤێن نەدارنگی هەبوونا، وەک خوەدایان و فریشتەیان، وێ بۆنا دۆمداریێ، تشت ئێ کو لازمی کەسێ مرۆڤ و وان دبە وێ ژ هەڤ جوداتر بوویا.

ئەم جارنان دپرسن کا بۆنا کو کەسەک وەک هەمان کەس بمینە چ لازم ئە. ل ڤر فکر ئەو ئە: هەکە هوون ژ ئالیێن بەلی ڤە بێن گوهەرین -میسال، هەکە هوون پررانیا بیرا خوە وندا کن، ئان ب گرانی سەقەت بمینن، ئان د کاراکتەرێ وە دە گوهەرینەکە زێدە چێبە-، هوون ئێ نەما ببن کەسێ بەرێ. پرسا دۆمداریێ، نە ئەڤ ئە. دبە کو دو پرس خوەدیێ دو بەرسڤێن جودا بن. بهەسبینن کو هوون ب قاسی کو «ببن کەسەکی جودا» زێدە گوهەریان: بەرسڤا پرسا کا هوون هەمان کەس ئن، نا یە. د ڤێ رەوشێ دە پرسا دۆمداریێ دپرسە کا وێ هوون هێژ هەبوونا ئان نا. و بەرسڤا وێ پرسێ ژی ئەرێ یە: هەگەر هوون کەسەکی جودا نە، ناخوە هوون هێژ هەنە، کو هوون هەمان کەس بمانا ژی وێ ئەینی تشت بوویا.

دەما ئەم ل سەر مایینا هەمان کەسی ئان بوونا یەکی جودا داخڤن، مەبەستا مە مان ئان نەمانا بوونا هەمان جەلەب کەس ئە. بۆنا کەسەکێ، بوونا هەمان کەسێ تێ وێ واتەیێ کو ئەو هێژ هەیە، بەلێ ژ هنەک ئالیێن گرینگ ڤە گوهەریە. پێوەندیا ڤێ رەوشێ ب ناسناڤا کەسی ئا وێ (کەسێ) ڤە ژ ئالیێ پرسا کاراکتەریزەکرنێ ڤە هەیە؛ ئانگۆ، چ جەلەب گوهەرین، وێ وەک ونداکرنا تایبەتیێن کو مرۆڤەکێ وەک کەس ددە پێناسەکرن بێن هەسباندن. تو پێوەندیا ڤێ رەوشێ ب دۆمداریێ نینە. پرسینا کا بۆنا «هێلانا ناسناڤا کەسی»، ئان ونداکرنا وێ، چ لازمی کەسەکێ یە ژی وەر خویا دکە کو ژ دۆمداریێ زێدەتر تێکلداری کاراکتەریزەکرنێ یە.

پرسا دۆمداریێ ب پررانی بۆنا پرسینا کا ‘ژ بۆ هەمان کەسی چ لازم ئە دا کو د دو دەمێن جهێ دە هەبەئ تێ تەرجیهکرن. فۆرموولەکرنا بەربەلاڤترین وەک وها یە:

1. هەگەر کەسێ خ د دەمەکێ دە هەیە و کەسێ ی ژی د دەمەکە دن دە هەیە، د کیژان مەرجێن پێکان دە رەوشا کو خ، ی یە دەردکەڤە هۆلێ؟

ئەڤ یەک، ب راستی، دپرسە کا ‘بۆنا کەسەکی رابردوویی ئان داهاتوویی کو ببە هوون چ لازم ئەئ. د دەستێ مە دە کەسەکی کو د دەمەکێ دە هەیی و یەکی کو دەمەکە دن دە هەیی هەنە، و پرس ئەو ئە کا بۆنا ڤان هەردو کەسان تشتێ پێوست و تێرکەر چ یە کو ببن نە دو کەسێن جودا لێ کەسەک، ئانگۆ، هەمان کەس.

ئەڤ پرس، ژ پرسا دۆمداریێ تەنگتر ئە. دبە کو ئەم بخوازن زانبن کا هەر یەک ژ مە د دەمەکێ دە ئەمبریۆ ئان فەتووس بوو ئان نا، ئان کا کەسەک دکارە ژ رەوشەکە نەباتی ئا بێڤەگەر خەلاس بە ئان نا (کو کەسێ داوین ژ ئالیێ بیۆلۆژیک ڤە زندی یە، لێبەلێ نە خوەدیێ تو تایبەتیێن هشی یە). ئەڤان، پرس ئێن کو ب زەلالی د دەرهەقێ کا بۆنا دۆمداریێ چ لازمی مە یە دە نە. لێبەلێ، کەسبوون، ب پررانی، وەک ‘خوەدیبوونا تایبەتیێن هشی ئێن خاسئ تێ پێناسەکرن. وەک میناک، لۆجکە گۆتیە کو کەسەک، «هەبوونەکە ئاقلمەند ئی رامانوەر ئە، کو خوەدیێ ئاقل و فکرینێ یە، و دکارە خوە وەک خوە، هەمان تشت ئێ رامانوەر، د دەم و مەکانێن جودا دە بهزرە» (1975: 335). ئەڤ گۆتن، ئیما دکە کو تشتەک د دەمەکە بەلی دە کەسەک ئە، ب وی شەرتی کو د وێ دەمێ دە خوەدیێ ڤان تایبەتیێن هشی بە. ئەو ددە پەی وێ یەکێ کو فەتووسێن زوو-دەم و مرۆڤێن د رەوشا نەباتی دە، چکو نە خوەدیێ تو تایبەتیێن هشی نە، د ڤان دەمێن هانێ دە نە مرۆڤ ئن. د ڤێ رەوشێ دە ئەم نکارن ژ رێگەز ئا دەرهەقێ کو ژ بۆ کەسەکی رابردوویی ئان داهاتوویی ببە تو چ لازمی یە، د دەربارەیی کا تو دەمەکێ ئەمبریۆ بوویە ئان نا، ئان ژی د دەربارەیی کا دبە کو نەباتەک بوویا ئان نا دە بگهیژن ئەنجامەکێ.

ئەم دکارم ڤێ خالێ ب هزرینا ڤێ بەرسڤێ بۆنا پرسا 1ەم وها برەسمینن:

ب پێوستی، کەسێ خ کو د دەمەکێ دە هەیە، کەسێ ی کو د دەمەکە دن هەیە یە، ئەنجاخ و ئەنجاخ، هەگەر خ، د دەما پێشین دە، تەجروبەیەکە کو ی د دەما داوین دە ژیایە بکانە ب بیر بینە، ئان ژی بەرەڤاژیا ڤێ.

ئانگۆ، کەسەکە رابردوویی ئان داهاتوویی هوون ئن، ئەنجاخ و ئەنجاخ هەگەر هوون -کو نها کەسەک ئە- بکاربن تەجروبەیەکە کو وێ کەسێ وێ دەمێ ژیایە ب بیر بینن، ئان هەگەر ئەو کەس بکاربە تەجروبەیەکە کو هوون نها دژین ب بیر بینە. ئەڤ، وەک پیڤانا بیری تێ بناڤکرن. (ئەو ژی، هەرچقاس جارنان ئیسنادی لۆجکە تێ کرن ژی، بگومان ئە کا وی ئەو ب کار ئانیە ئان نا: بنر. بەهان 1979.)

خویا یە کو پیڤانا بیری ئیما دکە کو هەکە هوون نۆقی رەوشەکە نەباتی ئا بێڤەگەر ببوونا، وێ هەبوونا وە ژی بقەدیا، ئان ژی بەلکی وێ هوون دەرباسی دنیایەکە دن بوونا: کەسێ داوین وێ نکاربوویا ببە هوون، لەورە وێ وی تو تشت ب بیر نەئانیا. لێبەلێ، تو ئەنجامێن وها دەرناکەڤن هۆلێ. ب هەسباندنا کو مرۆڤەکی نەباتی نە کەسەک ئە، ئەو رەوش ب کەسەکی کو دەمەکێ دە هەیە و کەسەکی کو دەمەکە دن دە هەیە ڤە نە تێکلدار ئە. پیڤانا بیری هەول ددە کو ژ مە رە ڤەبێژە کا ئەم کیژان کەس ئێ رابردوویی ئان داهاتوویی نە، لێبەلێ نە ب گەلەمپەری کیژان هەبوون ئێ رابردوویی ئان داهاتوویی. ئەو ڤەدبێژە کا بۆنا کو وەک کەسەکی هەبوونا خوە بدۆمینە ژ مرۆڤەکی رە چ لازم ئە، نە کو بۆنا کەس ئێ کو نە خوەدیێ ڤێ ژێهاتنێ (ئانگۆ، کەسبوونێ) یە چ لازم ئە. ئانگۆ، ئەو تو ئیمایان ناکە کا هوون ئێ ببن نەباتەک ئان جەندەکەک، ئان کا هوون قەت بووبوون ئەمبریۆیەک. وەک هاتە گۆتن، پیڤانا بیری، ب ڤەمایینا وە ئا بێیی بەردەوامیا بیری ڤە لهەڤهاتی یە، بەس کو ئەڤ یەک د دەمەکە کو هوون نە کەس بن دە بقەومە (ئۆلسۆن 1997: 22–26، ماجکە 1999: 224–228).

تو کەس، ئێ دفکرە کو ئەم ب سایا بەردەوامیا بیری هەبوونا خوە ددۆمینن، وێ ڤێ یەکێ قەبوول نەکە. پیڤانا بیری دخوازە ئیما بکە کو هەگەر کەسەکی خ کو نها دژی و کەسەکی ی کو د دەمەکە دن دە دژی -نە گرینگ ئە کو وێ دەمێ کەسەک بە ئان نا- هەردو یەک ئن، ب وی شەرتی کو خ بکاربە نها تەجروبەیەکە کو ی وێ دەمێ ژیایە ب بیر بینە، ئان ژی بەرەڤاژیا ڤێ. لێبەلێ ئەڤ، نە بەرسڤا پرسا 1ێ یە: بۆ کو کەسەک ئی کو دەمەکێ دە هەیە و کەسەک ئی دن کو دەمەکە دن دە هەیە ببن، نە دو کەس لێ، یەک کەس چ لازم ئە. ئەو، بەرسڤەکە بۆ پرسەکە گەلەمپەرتر ئە: بۆنا تشتەک ئی د دەمەکێ دە کەسەک ئە و د دەمەکە دن دە ژی هەیە (چ وەک کەسەک چ نە) چ لازم ئە:

1. هەگەر کەسەکی خ د دەمەکێ دە هەبە و تشتەکی ی د دەمەکە دن دە هەبە، د بن چ مەرجێن پێکان دە چێدبە کو خ، ی یە؟
2. 
   

ئەو ئێن کو پرسا دۆمداریێ وەک پرسا 1ێ دەر دبن، ب گەلەمپەری سەوا کو ئەو فەرز دکن کو هەر کەسەک د ئەساسێ دە کەس ئە: تو تشت ئێ کو ب راستی کەس ئە، مهتەمەلەن نکارە بێیی کو ببە کەس هەبە. (بەرەڤاژیا ڤێ، تو خوەندەکار د ئەساسێ دە نە خوەندەکار ئن: تشتەک ئی کو ب راستی خوەندەکار ئە، دکارە بێیی کو ببە خوەندەکار ژی هەبە.) ئەڤ ئیدا، گەوهەریتیا کەسی، ئیما دکە کو هەرچ د دەمەکێ دە کەس ئە، دڤێ، هەرچ وەختێ هەبە، ببە کەس. ئەڤ یەک، پرسا 1ێ و 2یێ دکە هەڤیەک.

لێبەلێ، گەوهەریتیا کەسی، بمشکیلە یە؛ ئانگۆ، ناکۆکیان دهەوینە. ب ڤەگۆتنا لۆجکی ئا کەسانەتیێ تەڤ، ئەو ئیما دکە کو نابە هوون تو جاران ببوونا ئەمبریۆ: ئیهتمالا باشترین ئەو ئە: هوون، دەما ئەمبریۆ ئا کو وە دخولقینە هن تایبەتیێن بەلی ئێن هشی دافرینێ هاتنە چێکرن. نەبوویا هوون ئێ وەک نەباتەکە مرۆڤی چێبوونا. سەوا ڤێ یەکێ، ئەو بوونا مە ئا ئەنداموەرێن بییۆلۆژیک ل دەرڤە دهێلە، لەورە تو ئەنداموەر د ئەساسێ خوە دە نە کەس ئە: هەر ئەنداموەرێ مرۆڤی وەک ئەمبریۆ دەست پێ دکە و دبە کو د رەوشەکە نەباتی دە ب داوی ببە. ئەو هەم ئانیمالیزمێ هەم ژی نێرینا تەنێ-فیزیکی، کو وێ د بەشا بێ دە وەرە قالکرن، ددە ئالیەکی.

‘کا ئەم دەمەکێ ئەمبریۆ بوون و دبە کو ببن نەبات ئان نائ، ئان ژی ‘کا ئەم د ئەساسێ خوە دە ئینسان ئنئ پرسێن بنگەهین ئێن کو ڤەگۆتنەکە ل سەر دۆمداریێ ببەرسڤینە؛ نابە ئەو مژار ژ ئالیێ ئاوایێ چارچۆڤەکرنا مە ئا نیقاشێ ڤە پێش دە و بێهەمدی بێ بجهکرن. پرسا 1ێ ئالیگر ئە، چمکی خوەدیێ پێشقەبوولەکێ یە کو ئەم تەنێ وەک مرۆڤ دکارن بژین. پرسا 2یا نێتار ئە.

3. ڤەگۆتنێن ل سەر دۆمداریا مە

بۆنا پرسا دۆمداریێ چار جەلەب بەرسڤ هاتنە پێشنیاز کرن. ئێن پۆپوولەرترین نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسییی نە. ئەڤ نێرین، ڤەدبێژن کو دۆمداریا مە ژ هنەک تێکلیێن دەروونناسییی پێک تێ. هوون ئەو هەبوونێ داهاتوویی نە کو ژ هنەک ئالیان ڤە تایبەتیێن خوە ئێن هشی ژ وە میراس گرتنە -باوەری، بیرانین، تەرجیهـ، زەرەنگیا فکرا ئاقلی و هود.- و هوون ئەو هەبوونێ رابردوویی نە، کو وە ب هەمان ئاوایی تایبەتیێن وی ئێن هشی میراس گرتنە. ل سەر جەلەبا ڤێ میراسگرتنێ نیقاش هەیە؛ وەک میناک، کا ئەو دڤێ ژ ئالیێ هن جورە بەردەوامیا فیزیکی ڤە بێ قایمکرن ئان نا، ئان ژی کا ئەڤ هەوجەیێ قەیدووبەندەکە «نە-شاخکرنێ» یە ئان نا. ل ئالیێ دن لهەڤنەهاتنەکە دن هەیە، کو ئەڤ ژی ل سەر وێ یە کا دڤێ کیژان تایبەتیێن هشی بێن میراسگرتن. (ئەم ئێ پاشێ ل ڤان خالان هنەکان ڤەگەرن.) لێبەلێ، پررانیا فیلۆسۆفان ئێن کو ژ دەستپێکا سەدسالا 20ان ڤر ڤە ل سەر ناسناڤا کەسی دنڤیسن هنەک ڤەرسیۆنێن ڤێ نێرینێ پەسەند کرنە. پیڤانا بیری، کو بەریا ڤێ هاتبوو قالکرن، میناکەک ئە. هنەک ژ بەرەڤانێن نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی ئەو ئن: گاررەتت (1998)، هودسۆن (2001، 2007)، ژۆهنستۆن (1987، 2016)، لەوس (1976)، ناگەل (1986: 40)، نۆئۆنان (2003)، پارفت (1971؛ 1984: 207؛ 2012)، پەرری (1972)، سهۆئەماکەر (1970؛ 1984: 90؛ 1997؛ 1999، 2008، 2011) و ئونگەر (1990: بەش. 5؛ 2000).

بەرسڤەکە دویەم ئەو ئە کو، دۆمداریا مە ژ هن جەلەب تێکلیێن تەنێ-فیزیکی پێک تێ. هوون ئەو کەسێ رابردوویی ئان داهاتوویی نە کو ئێ خوەدیێ گەودەیا وە یە، ئان ژی ئێ کو ب وە رە خوەدیێ هەمان ئەنداموەرێ بییۆلۆژیک ئە. تو تێکلیا وێ ب راستیێن دەروونناسیی ڤە تونە. ئەڤ، وەک نێرینێن تەنێ-فیزیکی تێن بناڤکرن. (ڤانا، ب وێ نێرینێ ڤە تەڤلهەڤ نەکن کو دبێژە ‘د تەسپیتکرنا کیبوونا کەسەکی دە دەلیلا فیزیکی ل هەمبەرێ دەلیلا دەروونناسییی خوەدیێ پێشیتیێ یەئ. تێکلیا وێ نێرینێ ب پرسا دەلیلێ ڤە هەیە.) هنەک پاراستڤانێن نێرینێن تەنێ-فیزیکی ئەڤ ئن: ئایەرس (1990: 278–292)، جارتەر (1989)، ماجکە (1999)، ئۆلسۆن (1997)، ڤان ئنواگەن (1990: 142–188)، و وللامس (1956–7، 1970).

هن کەس هەول ددن کو ڤان نێرینان ب هەڤ ڤە گرێدن، کو دبێژن ‘ئەم بۆنا ڤەمایینێ هەوجەیێ بەردەوامیا هەم هشی هەم ژی فیزیکی نە، ئان ژی ژ وان یەک تونەبە ژی ئێدن تەنێ بەس ئەئ (نۆزجک 1981: بەش. 1، لانگفۆرد 2014).

پێشنیازەکە جودا، چیرۆکبێژی، دبێژە کو تشت ئێ بۆ دۆمداریا مە لازم دڤێ تێکلیا خوە ب چیرۆکێن ئەم ل سەر خوە دبێژن رە هەبە. ئەم، ژیانێن خوە ب رێیا بوویەرێن پرر گرینگ ئێن ژیانا خوە و باندۆرا وان ل سەر بریارێن پاشێ و کاراکتەرێ خوە فەهم دکن. دبە ئەڤ چیرۆکان «ناسناڤ-ئاڤاکەر» بن. فکر، تەنێ نە کو ئەو، ب واتەیا پرسا کاراکتەریزەکرنێ کا د هن واتەیێن بنیاتی دە ئەم چ چەلەب مرۆڤ ئن، باندۆرێ ل «ناسناڤا کەسی» ئا مە دکن ئە. ئەو، ب پەیڤکی، تەسپیت دکن کا ئەم کەنگی دەست پێ دکن و ب داوی دبن. گەر ئەم ب خاڤی باخفن، هەبوونەکە رابردوویی هوون ئن، ب وی شەرتی کو هوون نها خوەدیێ وان چیرۆکێن راست بن دا وە وەک وێ ئا وێ دەمێ پێناسە بکن. هەبوونەکە داهاتوویی هوون ئن، ب وی شەرتی کو چیرۆکێن کو ئەو (کەس) وێ دەمێ خوەدیێ بوون، وێ وەک وە ئێ نها پێناسە بکە. ببیرانینا بوویەرەکە بەرێ، دڤێ بۆنا تێگهشتنا چیرۆکەکە ناسناڤ-ئاڤاکەر لازم بە، لێبەلێ بۆنا کو نێرینا چیرۆکبێژ و ئا بەردەوامیا دەروونناسیی بێ ڤەقەتاندن نە بەس ئە. هنەک کەس ئێن کو د دەربارەیی دۆمداریێ دە بەرەڤانیا چیرۆکبێژیێ دکن ئەو ئن: سجهەجهتمان (1996: نەمازە بەش. 5، 2001) و سجهرۆئەر ئاند سجهرۆئەر (2014). هنەک ژ رەخنەگران ژی ئەو ئن: ستراوسۆن (2008)، ئۆلسۆن و وتت (2019). دەگرازا 2005: بەش. 3 کورتەیەکە بکێر ئە.

ئەڤ هەموو نێرین ل هەڤ دکن کو بۆنا دۆمداریێ تشتەکی لازم هەیە؛ ئانگۆ، بۆنا کو کەسەک ئی کو دەمەکێ د هەیە، د دەمەکە دن دە ژی هەبە مەرجێن ئینفۆرماتیڤ، بقیمەت لازم و بەس هەنە. نێرینا چارەمین، ئانتیکریتەریالیزم، ڤێ یەکێ رەد دکە. ئەو دبێژە کو بەردەوامیا دەروونناسیی و فیزیکی دەلیلێن دۆمداریێ نە، لێبەلێ هەرتم وێ ئەولە ناکن و دڤێ هەوجەداری ژی پێ تونەبە. بەرەڤانێ هەری ئەشکەرە ئێ ڤێ نێرینێ مەررجکس ئە (1998؛ بنر. سونبورنە 1984، لۆوە 1996: 41 و دوم.، 2012؛ لانگفۆرد 2017؛ بۆنا رەخنەیان بنر. زممەرمان 1998، سهۆئەماکەر 2012). و ل سەر ئاوایێ تێگهشتنا ئانتیکریتەریالیزمێ ژی نیقاشەک هەیە (ئۆلسۆن 2012، نۆئۆنان 2011، 2019).

4. نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی

گەلەک کەس -پررانیا مامۆستە و خوەندەڤانێن فیلۆسۆفیا رۆژاڤایی- تاڤلێ بالا خوە ددن نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی (نجهۆلس و برونۆ دەرهەقێ ڤێ دە دەلیلەکە ئازموونی ددن). هەگەر مێژیێ وە هاتبە نەقلکرن، و وی ئۆرگانی بیرانینێن وە و تایبەتیێن دن ئێن هشی ژ خوە رە بربن، وێ کەسێ داوین بێ قانهکرن کو ئەو هوون ئن. ئەڤ خال، دکارە قەبوولکرنا وێ یەکێ هێسانتر بکە کو ئەو کەس وێ بوویا هوون، و چکو ئەو کەس ب وە رە ژ ئالیێ دەروونناسی ڤە بەردەوام ئە وێ وسا بوویا. دیسا ژی، زۆر ئە کو ژ ڤێ یەکێ بەرسڤەکە بالکێش ژ بۆ پرسا دۆمداریێ بێ دەستخستن.

دۆمداریا مە، دبە کو ژ چ تێکلیا دەروونناسیی پێک هاتبە؟ مە ژخوە قالا بیرێ کربوو: کەسەکە رابردوویی ئان داهاتوویی دبە کو هوون بن، ئەنجاخ و ئەنجاخ کو هوون بکاربن تەجروبەیەکە وێ (کەسێ) ئا وێ دەمێ ب بیر بینن، ئان ژی بەرەڤاژیا ڤێ. ئەڤ پێشنیاز ب دو ئیتیرازان ڤە رووبروو تێ، کو د سەدسالا 18ان دە ژ ئالیێ سەرگەئانت و بەرکەلەی هاتنە کرن (بنر. بەهان 1979)، لێبەلێ زێدەتر ژ ئالیێ رەئد و بوتلەر ڤە هاتنە نیقاشکرن (بنر. تیتکێن د پەرری 1975ێ دە).

ئیتیرازا یەکەم: فەرز بکن کو خوەندارەکە جوان، چکو پرتووکێن ل سەر خوە ب دەرەنگی تەسلیمی پرتووکخانەیێ کرنە تێ جەزاکرن. پاشێ، وەک پارێزەرەکە ناڤسالی، ب بیر تینە کو جەزایێ خوە بدە. هین پاشێ، د ئەختیاریێ دە، ئەو، کاریەرا خوە ئا هقووقێ ب بیر تینە، لێبەلێ، نە تەنێ دایینا جەزایێ لێ هەموو بوویەرێن جوانیا خوە ب تەمامی ژ بیر دکە. ل گۆرەیی پیڤانا بیری، خوەندەکارا جوان پارێزەرا ناڤسالی یە، پارێزەر ژنا ئەختیار ئە، لێبەلێ ژنا ئەختیار نە خوەندەکارا جوان ئە. ئەڤ، ئەنجامەکە نەپێکان ئە: هەگەر خ و ی یەک ئن و ی و ز ژی یەک ئن، خ و ز نابن ددو. ناسناڤ، گەرگوهێز ئە؛ بەردەوامیا بیری، نە گەرگوهێز ئە.

ئیتیرازا دویەم: شیانا کو هوون تەجروبەیێن خوە تەنێ ب بیر تینن، وەر خویا دکە کو ئائیدێ فکرا راستەقین ئا ببیرانینێ یە. ببیرانینا دایینا جەزایەکی (ئان ژی تەجروبەیا وێ)، ببیرانینا وە ب خوە یە کو وی جەزایی ددە. گۆتنا کو دبێژە ‘هوون ئەو کەس ئن، کو هوون دشێن تەجروبەیێن وی ب بیر بینن -ئانگۆ، بەردەوامیا بیری، بۆنا بەردەوامیا مە بەس ئە-‘، وێ دکە بێقیمەت و نە-ئینفۆرماتیڤ. ئەو نە-ئینفۆرماتیڤ ئە، چمکی هوون، ناشێن بزانن کا مرۆڤەک تەجروبەیەکە رابردوویی ب راستی ب بیر تینە ئان نا، بێیی کو هوون بزانن کا ئەو، کەسێ کو ئەو تەجروبە ژیایە ئان نا. فەرز بکن کو ئەم دخوازن بزانن کا بلۆتت، کو نها دژی، و جلۆتت، کو ئەم دزانن کو د دەمەکە کەڤن دە ژیایە، یەک ئن ئان نا. پیڤانا بیری ژ مە رە دبێژە کو، ‘بلۆتت، جلۆتت ئە، تەنێ ب وی شەرتی کو بلۆتت بشێ نها یەک ژ تەجروبەیێن کو جلۆتت د رابردوویێ دە ژیایە ب بیر بینە. لێبەلێ، خویابوونا بلۆتت کو تەجروبەیەکە جلۆتت ب بیر تینە، تەنێ ب وی شەرتی کو بلۆتت ب راستی جلۆتت بە وەک بیرا راستین تێ هەسباندن.ئ یانێ، بەریا کو ئەم رێگەزا کو وێ ژ مە رە بێژە کا راست ئە ئان نا، دڤێ ئەم ژخوە زانبن کا بلۆتت، جلۆتت ئە ئان نا. (دیسا ژی، د دەربارەیی ئیدایا کو دبێژە ‘پێوەندیێن بیری، بۆنا دۆمداریێ ژ مە رە لازم ئنئ تشتەکی بێقیمەت و نە-ئینفۆرماتیڤ تونە. ئەم دشێن زانبن کا جەندەکێ کو پشتی مرنا من دمینە، بێیی بزانبە کا ئەو خوەبخوە ئەز ئم ئان نا، نکارە تو بوویەرێن ژیانا من ب بیر بینە.)

بەرسڤەک بۆنا ئاریشەیا یەکەم -ئا دەربارەیی گەرگوهێزیێ دە- ئەو ئە کو، ب رێیا گوهەرینا ژ تێکلیێن بیری ئێن راستەراست بەر ب ئێن نەراستەراست ڤەگوهەرینا پیڤانا بیری یە: ژنا ئەختیار خوەندەکارا جوان ئە، لەورە ئەو، دەما کو پارێزەر ژیانا خوەندەکار ب بیر تینە، دشێ کو تەجروبەیێن پارێزەر ئێن وێ دەمێ ب بیر بینە. ئاریشەیا دویەم، ئەکسەری ب رێیا گوهەرینا بیرێ ب تێگەهەکە نوو ڤە تێ چارەسەر کرن؛ ئەڤ تێگەهـ پاشڤەناسین ئان نیڤ-بیر ئە، کو ئەینی وەک بیرێ یە، بەس بێیی پێدڤیا ناسناڤێ: هەرچ گۆتنا کو دبێژە ‘هوون تشتێ کو وە ب خوە نە، لێ ئێ کو کەسەکی دن کریە ب بیر تیننئ خوە-ناکۆک بە ژی، هوون هێژ دکارن وی تشتی ‘ب نیڤی ب بیر بیننئ (پەنەلهوم 1970: ر.85 و دوم.، سهۆئەماکەر 1970؛ بۆ رەخنەگریێ بنر. مجدۆوەلل 1997).

هەردو بزاڤ ژی نکارن مە زێدە دوور بخن، لەورە پیڤانا بیری هەم ئا رەسەن هەم ژی ئا گوهەرتی ب ئاریشەیەکە ئەشکەرە ڤە رووبروو دمینە: د رابردوویا مە دە گەلەک دەم هەنە کو ئەم نە ب تەمامی نە ژی ب نیڤی دکارن ب بیر بینن، و ئەم نە ب زنجیرەکە تێکهەلکێش ئا بیرانینان ب نەراستەراستی ژی پێ ڤە گرێدان ئە. تو دەم تونن کو هوون تشتەکی کو دەما هوون شەڤا بۆری بێخەون رادزان هاتیە سەرێ وە ب بیر بینن. پیڤانا بیری، خوەدیێ وێ ئیمایا تەوش ئە، کو دبێژە ‘د تو دەم ئێن کو هوون بێهش ئن دە هوون توننئ. کەس ئێ کو دوهـ د لاتێ وە دە درازیا، دڤێ یەکی دن بە.

چارەسەریەکە باشتر، بیرئێ ب نۆسیۆنا گەلەمپەرتر ئا گرێداییتیا سەدەمی ڤە دگوهەرە (سهۆئەماکەر 1984: ر. 89 و دوم.). ئەم دکارن دو نۆسیۆنان پێناسە بکن: گرێداییبوونا دەروونناسیی و بەردەوامیا دەروونناسیی. هەبوونەک د دەمەکە بێ دە ل سەر هالێ وە ئێ نها ب وە رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە گرێدایی یە، ب وی شەرتی کو ئەو (هەبوون) ب پررانی ژ بەر رەوشا دەروونناسیی کو هوون نها تێ دە نە، د رەوشا خوە ئا دەرووننناسیی ئا وێ دەمێ دە بە (و ئەڤ گرێدانکا سەدەمی ژ جەلەبەکە راستی یە: بنر. سهۆئەماکەر 1979). خوەدیبوونا بیرەکە (ئان نیڤ-بیرەکە) جاری د دەربارەیی تەجروبەیەکە بەرێ دە جەلەبەکە تێکلیا دەروونناسیی یە -تەجروبە ئا کو دبە سەدەما بیرا وێ-، لێبەلێ، هنەکێن دن ژی هەنە. خالا گرینگ ئەو ئە کو پێکان ئە رەوشێن مە ئێن هشی ئێن جاری قسمەن ژ ئالیێ رەوشێن هشی ئێن ئەم د دەمێن کو ئەم بێهش بوون تێ دە بوون ڤە دەردکەڤن هۆلێ. بۆ نموونە، پررانیا باوەریێن وە ئێن ئیرۆیین، ب ئێن کو دەما هوون شەڤا بەرێ رادزان ب وە رە بوون ڤە وەکهەڤ ئن: ئەو دبن سەدەما دۆماندنا هەبوونا خوە. ئەم دکارن بێژن کو هوون د دەما نها دە ب هەبوونەکە رابردوویی ئان داهاتوویی ڤە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام ئن، ب وی شەرتی کو هنەک رەوشێن وە ئێن هشی ئێن جاری ب ئێن کو ئەو (کەس) وێ دەمێ تێ دە یە ڤە ب زنجیرەکە تێکلیێن دەروونناسیی بێ گرێدان.

نها فەرز بکن کو کەسەکی خ کو د دەمەکێ دە دژیە، ب تشتەکی ی کو د دەمەکە دن دە دژیە ڤە هەمان تشت ئە، ئەنجاخ و ئەنجاخ هەگەر خ، د دەمەکێ دە، ب ی رە، ل سەر رەوشا وێ ئا دەمەکە دن، ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام بە. ئەڤ، ژ پررانیێن ئیتیرازێن ئەشکەرە ئێن ل هەمبەری پیڤانا بیری خوە دپارێزە.

دیسا ژی، ئەو، پرسێن گرینگ بێبەرسڤ دهێلە. فەرز بکن کو مە دکاری هەموو ناڤەرۆکا هشی ئێن مێژیێ وە ب ئاوایەکی کۆپیا مێژیێ من بکرا، ب قاسی کو ئەم دکارن ناڤەرۆکا ئاژۆکەرەکە کۆمبەرسەکی کۆپیا یەکی دن بکن، و ڤێ کۆپیکرنێ ناڤەرۆکا کەڤن ئا هەردو مێژیان ژی ژێ بربە. ئەو ئێ، گرێدایی کا چ جەلەب گرێداییبوونا سەدەمی تێ قەبوولکرن، ببا بوویەرەکە بەردەوامیا دەروونناسیی ئان نا. هەبوونێ داوین (ب مێژیێ من و ناڤەرۆکا هشی ئا تە)، وێ ژ ئالیێ هشی ڤە وەک تە ئێ بەرێ ببا، و نە وەک من. وێ وی تایبەتیێن تە ئێن هشی ب ئاوایەکی، بەس ب ئاوایەکی بکێف، میراس بگرتانا. گەلۆ ئەو ئاوایێ راستەقین ئە؟ گەلۆ پێکان ئە کو تو ب پەیڤکی ب رێیا ڤەگوهازتنا رەوشا مێژیی ژ ئەنداموەرەکی دەرباسی یەکی دن ببی؟ تەئۆریستێن بەردەوامیا دەروونناسیی ل هەڤ نایێن. (سهۆئەماکەر (1984: 108–111، 1997) دبێژە ئەرێ؛ ئونگەر (1990: 67–71) دبێژە نا؛ ژ ڤان ئنواگەن 1997) ژی بنێرن. (سجهەجهتمان 2001 ل هەمبەری ستراتەژیا بەردەوامیا دەروونناسیی ئیتیرازەکە جهێ دکە.)

5. کەلشین

ئەندیشەیەکە جدیتر بۆ نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی ئەو ئە کو پێکان بوو هوون ب دو کەس ئێن رابردوویی ئان داهاتوویی ڤە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام بوونا. هەگەر سەرەبرووما – بەشا مێژی ئا ژۆرین کو ب پررانی ژ تایبەتیێن هشی بەرپرسیار ئە- وە بهاتا نەقلکرن، وێ کەسێ ستینەر -کەزەبا کێ پێ رە بوویا بلا بوویا-، ب وە رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام بوویا (هەتا، هەگەر جوداتیێن گرینگ ئێن دەروونناسیی هەبوونا ژی). هەر نێرینا بەردەوامیا دەروونناسیی، وێ ئیما بکە کو ئەو (کەس) وێ ببا هوون. هەکە مە نیڤکادەکە مێژیێ وە ئیمها کربە، کەسێ داوین ژی وێ ب وە رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام ببە. (هەمیسفەرەکتۆمی² -هەتا، هلانینا نیڤکادا چەپێ ئا مێژی، کو ئاخافتنێ کۆنترۆل دکە- بۆنا توومۆرێن مێژی ئێن کو وەکی دن نایێن تەداوی کرن وەک تەداویەکە دژوار، لێ قەبوولبار، تێ هزرین: بنر. رگتەرنک 1980.) لێبەلێ، کو ئەم هەردویان تەڤ بکن وێ چاوا بە؛ ئانگۆ، ئیمهاکرنا نیڤکادەکێ و نەقلکرنا ئێ دن؟ وە دەمێ ژی، کەس ئێ کو مێژیێ وە هاتیە نەقلکرن، وێ ب وە رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام بوویا، و وێ ل گۆرەیی نێرینا بەردەوامیا دەروونناسیی ‘هوونئ بوویا.

لێبەلێ، نها فەرز بکن کو هەردو نیڤکادێن مێژی هاتنە نەقلکرن، ڤێ جارێ هەر نیڤکادەک نەقلی سەرێن جودا کرنە. (نە هەوجە یە ئەم ئیدا بکن کو هەردو نیڤکاد یەکەیەک ئەینی نە.) دو ستینەر -ئەم بێژن، چەپۆ و راستۆ-، وێ هەر یەک ب وە رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام بە. وەک مە گۆتبوو، نێرینا بەردەوامیا دەروونناسیی ئیما دکە کو هەر هەبوونێ داهاتوویی ئێ کو ب وە رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام ئە دڤێ ‘هوونئ بن. و د دەوامیێ دە ژی دبێ کو، ‘هوون چەپۆ نە، لێ د ئەینی دەمێ دە راستۆ نە ژیئ. لێبەلێ، ئەڤ نە پێکان ئە کو چێبە: هەگەر هوون و چەپۆ یەک ئن و هوون و راستۆ ژی یەک ئن، چەپۆ و راستۆ نابن ددو. و ئەو هێ ژی: پشتی ئەمەلیاتێ بێگومان دو کەس هەنە. یەک تشت، ناشێ ب دو تشتێن جهێ ڤە ب هەژمارکی هەڤیەک بە.

فەرز بکن کو د دەمەکێ دە کو راستۆ نە برچی یە دە چەپۆ برچی یە. هەگەر هوون چەپۆ بن، هوون د وێ دەمێ دە برچی نە. هەگەر هوون راستۆ بن، هوون نە برچی نە. هەگەر هوون چەپۆ ئوو راستۆ بن، هوون د ئەینی دەمێ دە هەم برچی نە هەم ژی نە برچی نە: ناکۆکیەکە تەمام.

تەئۆریستێن بەردەوامیا دەروونناسیی، بۆنا ڤێ ئاریشەیێ چارەسەریێن جودا پێشنیاز کرنە. یەک، جارنان وەک نێرینا پرر-خودانی تێ بناڤکرن، دبێژە کو، ‘هەگەر د سروشتا وە دە کەلشینەک هەیە، وێ چاخێ، هەما بێژە نها ژی، ژ وە دو هەب هەنە. تشت ئێ کو ئەم وەک ‘وەئ دهزرن، د راستیێ دە دو کەس ئن، کو یەکەیەک هەڤتا نە و نها ل هەمان جهی نە، هەمان تشتان دکن و هەمان فکران دفکرن. جەرراهـ، تەنێ دکارن وان ژ هەڤ ڤەقەتینن (لەوس 1976، نۆئۆنان 2003: 139–42؛ پەرری 1972 گوهارتۆیەکە تەڤلهەڤتر پێشنیاز دکە).

نێرینا پرر-خودانی، ب پررانی ب ئانگاشتا گەلەمپەر ئا مەتافیزیکی کو دبێژە ‘مرۆڤ و تشتێن دۆمدار ئێن دن ژ بەشێن دەمکی پێک هاتنەئ ڤە تێ گرێدان (پرر جاران، وەک چار-رەهەندپارێزی تێ بناڤکرن؛ بنر. سەئە هەللەر 1990: بەش. 1، هودسۆن 2001، سدەر 2001ا، ئۆلسۆن 2007: بەش. 5). بۆ هەر کەسەکێ، وەک نیڤەکە ئەول ئا وێ تشتەک هەیە: بوونەوەرەک ئەینی وەک وێ کەسێ، بەس هنەکی کنتر، وەک نیڤەکا پێشی ئا جڤینەکێ. ل سەر ڤێ قەولێ، نێرینا پرر-خودانی ئەو ئە کو چەپۆ و راستۆ بەریا ئەمەلیاتێ ب رێیا پارڤەکرنا بەشێن خوە ئێن دەمکی ئان «قۆناخێن» خوە ئێن بەر-ئەمەلیاتێ ل هەڤ راست تێن، و پاشێ، ب بەشێن دەمکی ئێن جودا، کو پشتی ئەمەلیاتێ هاتنە بجهکرن، ژ هەڤ ڤەدقەتن. ئەو هەردو وەک دو رێیان ئە، کو دەمەکێ دگهیژن هەڤوودو و پاشێ چەتەل دبن؛ ئانگۆ، هنەک قسمێن خوە ئێن مەکانی پارڤە دکن، لێ نە هەموویان. ل جهێن کو رێ دگهیژن هەڤوودو، ئەو هەردو رێ ئەینی وەک رێیەکە تەنێ نە. هەروها، نێرین دەوام دکە، د دەمێن کو چەپۆ و راستۆ بەریا ئەمەلیاتێ بەشێن خوە ئێن دەمکی پارڤە دکن، ئەو هەردو ئەینی وەک یەک کەسەکی نە. ئەوقاس کو، ئەو ب خوە ژی ناشێن بێژن ئەو دو کەس ئن. دیسا ژی، چێبوونا مە ئا ژ بەشێن دەمکی مژارەکە بخیلاف ئە. (ل سەر ئەنجامێن وێ د بەشا 8ەم دە زێدەتر هاتیە سەکنین.)

بۆنا ئاریشەیا کەلشینێ چارەسەریا دن، ئانگاشتا پێهەسی ئا کو دبێژە ‘بەردەوامیا دەروونناسیی، بۆنا دۆمداریێ ب تەنا سەرێ خوە تێری مە دکەئ دتەرکینە. ل جهێ وێ، ئەو دبێژە کو، ‘هەبوونەکە رابردوویی ئان داهاتوویی هوون ئن، ب وی شەرتی کو ئەو (کەس) وێ دەمێ ب وە رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام بە و تو هەبوونێ دن نەبە. (د ڤێ دە تو دۆرڤەکیتی تونە. دڤێ ئەم بەرسڤا پرسا دۆمداریێ بزانن دا کو ئەم بکارن بزانبن کا د دەمەکە بەلی د چقاس مرۆڤ هەنە؛ ئەڤ، د بن پرسا سەرژمارێ دە تێ.) ئەڤ، تێ وێ واتەیێ کو نە چەپۆ نە ژی راستۆ هوون ئن. ئەو هەردو ژی، دەما کو سەرەبرووما وە تێ دابەشکرن دەردکەڤن مەیدانێ. هەگەر هەردو نیڤکادێن مێژیێ وە بهاتا نەقلکرن، وێ هەبوونا وە کوتا ببا -لێبەلێ، هەگەر یەک نیڤکاد بهاتا نەقلکرن و ئا دن بهاتا ئیمهاکرن وێ هوون ڤەمایینا. کەلشین، مرن ئە. (سهۆئەماکەر 1984: 85، پارفت 1984: 207؛ 2012: ر. 6 و دوم.، ئونگەر 1990: 265، گاررەتت 1998: بەش. 4).

ئەڤ پێشنیاز، ئانگۆ نێرینا نە-شاخکرنێ، دگهیژە ئەنجامەکە گوهۆشینی کو دبێژە ‘کو مێژیێ وە دابەشبوویی یە، هەگەر تەنێ نیڤەکەک بێ پاراستن ژی هوون وێ زندی بمینن، لێ هەگەر هەردو نیڤەک بێن پاراستن هوون وێ بمرن. ئەو، وەک ئەنجامەکە ل دژی ئا کو ئەم دپێن ئە: هەگەر ڤەمایینا وە گرێدایی چالاکبوونا مێژی بە (لەورە، بنگەها بەردەوامیا دەروونناسیی ئەو ئە)، ناخوە چقاس زێدەهیا وی ئۆرگانی بێ پاراستن، شانسێ وە ئێ ڤەمایینێ ئەوقاس زێدەتر دبە. ب راستی، نێرینا نە-شاخکرنێ ئیما دکە کو هەگەر یەک نیڤکادا مێژیێ وە بێ نەقلکرن و ئا دن ل جهـ بێ هشتن هوون وێ بمرن: هوون دشێن ژ هەمیسفەرەکتۆمیێ ساخلەم دەرکەڤن، ب وی شەرتی کو نیڤکاد ئا کو ئێ بێ هلانین، پێشی هاتبە ئیمهاکرن. ئەڤ، نهێنی خویا دکە. چما بوویەرەکە کو د بن شەرتێن ئاسایی وێ هەبوونا وە بپارێزە، دەما ب یەکە دن، کو تو باندۆرێن سەدەمی ل بوویەرا یەکەم ناکە، تێ جەم هەڤ هەبوونا وە ب داوی دکە؟ هەگەر مێژیێ وە وێ بێ دابەشکرن، بۆ چ بۆنا ئەم وە خەلاس بکن هەوجە یە کو ئەم نیڤێ وی ئیمها بکن؟ (بۆ نیقاشێ، بنر. نۆئۆنان 2003: 12–15 و بەش. 7.)

ئاریشە، نەمازە دەما ڤەگوهازتنا رەوشا مێژیی وەک بەردەوامیا دەروونناسیی تێ قەبوولکرن تووژ دبە. د وێ رەوشێ دە، بێیی کو زرارەکە فیزیکی ئان دەروونناسیی بێ دایین ژی، ب تەمامی کۆپیکرنا رەوشا وە ئا مێژیی بۆ مێژیەکی دن وێ وە بکوژە. (تەئۆریێن «بەربژێرێ باشترین» ئێن وەک نۆزجک 1981: بەش. 1 هەول ددن کو ژ ڤێ دوور بمینن.)

نێرینا نە-شاخکرنێ، پرسا «چ گرینگ ئە؟» ب تایبەتی تووژ دکە. بۆ کەسەکی کو ب ئیهتمالا نەقلکرنا نیڤکادەکە مێژی رووبروو دمینە، تو سەدەمێن ئەشکەرە تونن کو ئیمهاکرنا نیڤکادا دن تەرجیهـ بکە. پرانیا مە، وێ تەرجیهـ بکە کو هەردو ژی بێن پاراستن، هەتا کو هەر یەک بچە سەرەکی جهێ ژی. لێبەلێ، ئەڤ، ل گۆرەیی نێرینا نە-شاخکرنێ ل هەمبەری دەوامیا هەبوونێ تەرجیهکرنا مرنێ یە. ئەڤ یەک، رێ ل پرافت و ئێن دن ڤەدکە کو دبێژن ‘تشت ئێ کو دڤێ بێ تەرجیهکرن، ئەو ئە.ئ تو سەدەم تونە کو ئەم بخوازن هەبوونا خوە بدۆمینن، قەت نەبە بۆ خاترێ وێ ب خوە. تشت ئێ کو سەدەما وە هەیە کو بخوازن ئەو ئە کو د داهاتوویێ دە کەسەک ئی ب وە رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام وێ هەبە؛ چ ب راستی هوون بە، چ نە.

رێیا ئاسایی بۆنا بسەرخستنا ڤێ ئەو ئە کو هوون هەبوونا خوە بدۆمینن، لێبەلێ چیرۆکا کەلشینێ نیشان ددە کو ئەڤ نە لازم ئە. هەروسا، مرۆڤێ خوەبینتر ژی خوەدیێ سەدەمەکێ یە کو بۆ خوەشهالیا هەبوونێن کو پشتی کەلشینا وێ ئا بەردەوام وێ ژێ بخولقن خەم بخوە، هەتا هەگەر، وەک نێرینا نە-شاخکرنێ ئیما دکە، تو ژ وان وێ نەبن ئەو ژی. د بوویەرا کەلشینێ دە ئەو جەلەب فکارێن کرداری کو هوون ب ئاسایی بۆنا خوە دهەوینن، ژ کەسەکی دن ئێ خەینی وە تێ سەپاندن. ئەڤ، ب ئاوایەکی گەلەمپەرتر نیشان دکە کو راستیێن دەربارەیی ‘کی، کی یەئ دە خوەدیێ تو گرینگیێن کرداری نینن. هەموو تشت ئێ کو ب کرداری گرینگ ئەو ئە کو کا کی ب کێ رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام ئە. (لەوس 1976 و پارفت 1976 نیقاش دکن کا نێرینا پر-خودانی دشێ قەنائەتا کو دبێژە ‘تشت ئێ ژ ئالیێ کرداری ڤە گرینگ، ناسناڤ ئەئ بپارێزە ئان نا.)

6. ئاریشەیا پرر-زێدە رامانوەران

ل هەمبەری نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی ئیتیرازەکە دن ئەو ئە کو ئەڤ نێرینان بوویینا مە ئا ئەنداموەرێن بیۆلۆژیک ڤەدەر دکن (جارتەر 1989، ئایەرس 1990: 278–292، سنۆودۆن 1990، ئۆلسۆن 1997: ر. 80 و دوم.، 100–109، 2003ا). ئەڤ ژی ژ بەر وێ یە کو تو جەلەب بەردەوامیا دەروونناسیی بۆنا دۆمداریا ئەنداموەرەکی مرۆڤی نە پێوست ئە، نە ژی تێرکەر ئە. ئەنداموەرێن مرۆڤی خوەدیێ مەرجێن دۆمداریێ ئێن تەنێ-فیزیکی نە. هەگەر مێژیێ وە هاتبە نەقلکرن، کەسێ کو مێژی بۆ هاتیە نەقلکرن وێ ب وە رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە ب یەکانەیی بەردەوام ببە و ئەڤ بەردەوامی وێ ژ ئالیێ فیزیکی ڤە هەر دەم بێ بجهانین. د هەر جورە نێرینا بەردەوامیا دەروونناسیی دە، وێ ئەو کەس ببە هوون: وێ ئەو کەس ب مێژیێ خوە ئی نەقلکری ڤە ل هەڤ وەرە. لێبەلێ، تو ئەنداموەر وێ ب مێژیێ خوە ئی نەقلکری ڤە ل هەڤ نەیێن. ئەمەلیات، وێ تەنێ کێری بارکرنا مێژی ژ ئەنداموەرەکی بۆ یەکی دن بێ. وسا خویا دکە، هەرچاوا بە ژی. ئەو ب ڤێ دەوام دکە کو هەگەر هوون ئەنداموەرەک بوونا وێ هوون ب سەرەکی ڤالا ل جهێ خوە بمانا. هەرچقاس وێ ئەڤ تو جاران چێنەبە ژی، ئەو نیشان ددە کو ل گۆرەیی نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی ئەم خوەدیێ تایبەتیەکێ نە، کو تو ئەنداموەر نە خوەدی نە؛ هەگەر ئەم ب ناڤ بکن: مهتەمەلەن ب رێیا نەقلکرنا مێژی ژ ئەنداموەرەکی باری یەکی دن کرن.

دیسا، ئەنداموەرەکی مرۆڤی دشێ، بێیی بەردەوامیا دەروونناسیی، ژ رەوشەکە نەباتی ئا بێڤەگەر خەلاس ببە. هەگەر هوون ئەنداموەرەک بن، هوون ژی وسا. لێبەلێ، گۆرەیی نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی هوون نکارن (خەلاس بن). ئەو نێرین وها دەوام دکە کو، هەیوانێن مرۆڤی خوەدیێ تایبەتیەکێ نە، کو ئەم نە خوەدیێ نە؛ هەگەر ئەم ب ناڤ بکن: مهتەمەلەن وەک نەباتەکی ڤەمایین.

ئەڤ، نە تەنێ ئەنداموەربوونا مە ئا بنگەهینی ئان «بنیاتی»، لێبەلێ ئەنداموەربوونا مە سەرجەم ڤەدەر دکە: تو تشت، ئێ کو نەتەخمینبارکی ژی ئەنداموەرەک ئە، وێ ب مێژیێ خوە ئی نەقلکری ڤە ل هەی نەیێ، ئان ژی وێ هەبوونا خوە، تەنێ ب رێیا نۆقی رەوشەکە نەباتی ئا بێڤەگەر بوونێ، بقەدینە.

لێبەلێ، ئەنداموەرەکی مرۆڤی ئی تەندورست، وەک روودانا میناک ئا هەبوونا رامانوەر خویا دکە. هەگەر ئەنداموەرێن مرۆڤی دشێن بفکرن، لێ (وەکی نێرنێن بەردەوامیا دەروونناسیی ئیما دکن) ئەم هێژ نە ئەنداموەر بن، سێ هەب زەهمەتی دەردکەڤن هۆلێ. ئا یەکەم، هوون یەک ژ ددو هەبوونێن ئاقلمەند ئن، کو ل ور روودنن و ڤێ گۆتارێ دخوینن. ب گۆتنەکە گەلەمپەرتر، ل هەر دەڤەرێ کو ئەم دفکرن یەک لێ هەیە، دو هەبوونێن رامانوەر هەنە.

ئا دویەم، وێ ئەنداموەر نە تەنێ ب ئاوایەکی ئان یەکی دن بفکرە، لێبەلێ وێ مهتەمەلەن ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە ژ وە نەڤەقەتینبار بە. ئەو ئێ وی بکە، هەگەر بوویینا کەسەکی تێری خوەدیبوونا تایبەتیێن بەلی ئێن هشی ئان رەفتاری بکە (وەک کو د پێناسەیا لۆجک دە جهـ دگرە)، ژ خەینی وە کەسەکی دویەم. د ڤێ رەوشێ دە ئەو یەک نابە راست ببە، کو دبێژە ‘هەموو مرۆڤ (ئان هەتا هەموو مرۆڤێن ئینسان)، ب خێرا بەردەوامیا دەروونناسیی هەبوونا خوە ددۆمیننئ. هنەک -ئێن کو ئەنداموەر ئن- وێ خوەدیێ مەرجێن تەنێ-فیزیکی ئێن دۆمداریێ بوونا.

ئا سێیەم، ئەو بزەهمەت دبە کو وێ وە چاوا بزانبا کا هوون کەسەکی نەهەیوان ئی ب شەرتێن دەروونناسیی ئێ دۆمداریێ نە، ئان کەسەکی هەیوانی ئی ب شەرتێن تەنێ-فیزیکی نە. هەگەر وە فکری کو هوون کەسەکی نەهەیوان بوون، وێ ئەنداموەر هەمان موهاکەمەیێ بشخولینە دا بگهیژە وێ ئێنجامێ کو ئەو ژی وسا یە. لەورە، وەر خویا دکە کو هەموو تشت ئێ کو وێ وە بزانبا ئەو ئە: ئێ کو ڤێ شاشیێ دکە، دبە کو هوون بن.

ئەم دکارن ڤێ ئاریشەیا زانینی ب خەیالکرنا ماشنەیەکە کۆپیکرنێ ئا سێ-رێهەندی زەلالتر بکن. دەما هوون دکەڤن قوتیا «هوندر»، ماشینە هەموو رەوشا وە ئا فیزیکی (و هشی) دخوینە و وێ ئاگاهیێ بۆنا چێکرنا کۆپیایەکە بێقسوور ئا وە د قوتیا «دەرڤە» دە ب کار تینە. ئەڤ پێڤاژۆ، دبە سەدەما بێهشیەکە دەمکی، لێبەلێ وەکی دن بێزرار ئە. دو هەبوون هشیار دبن، هەر یەک د قوتیەکێ دە. هەردو قوتی، نەڤەقەتینبار ئن. چکو هەردو وێ خوەدیێ هەمان بیرانینێن دیار و وێ دۆرهێلێن هەڤیەک سەهـ بکن، وێ هەر یەک ژ وان، ژ بەر هەمان سەدەمان، بفکرە کو ئەو، هوون ئن. لێبەلێ، وێ تەنێ یەک ژ وان راست (مافدار) بە. هەکە ئەو بێ سەرێ وە، زەهمەت ئە کو بێ ژێدەرخستن هوون وێ چاوا بزانن کا هوون ئێ رەسەن ئن ئان ئێ کۆپیا نە. (فەرز بکن کو تەکنیسیەنێن کو ماشینەیێ دشخولینن سۆندا نهینیتیێ خوارنە و رشوەتێ ژی ناخون.) وێ هوون بفکرن، «ئەز کی مە؟ تشت ئێن کو تێن بیرا من، من کرنە گەلۆ؟ ئان ئەز هەما کەلیەک بەرێ، ب بیرانێن شاش ئێن ژیانا کەسەکی دن دەرکەتم هۆلێ؟» و وێ هوون نەشێن بەرسڤێن ڤان پرسان بدن. ب هەمان ئاوایی، نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی ئەڤ پرسێن هانێ ژی دەردخن مەیدانێ: «ئەز چ مە؟ گەلۆ ئەز نەهەیوانەکی کو ب مێژیێ خوە ئی نەقلکری ڤە ل هەڤ تێ مە، ئان هەیوانەکی کو وێ ب سەرێ خوە ئی ڤالا دمینە مە؟» و ل ڤر ژی وەر خویا یە کو تو بنگەهێن کو بەرسڤا ڤان پرسان ل سەر بێ دایین تونن.

ئەڤ هەرسێ ئیتیراز، وەک ئاریشەیا «پرر-زێدە رامانوەران» ئان «هەیوانێ-رامانوەر» هاتنە بناڤکرن.

بەرەڤانیا مەشهوورترین ئا نێرینا بەردەوامیا دەروونناسیی ل هەمبەر ڤێ ئیتیرازێ ئەو ئە کو دبێژە، ‘تەڤی کو ئەم مێژیێن خوە پارڤە دکن و هەموو نیشانەیێن بهشبوونێ و ئاقلمەندیێ دمینن، ئەنداموەرێن مرۆڤی نافکرن و نە بهش ئن. هەیوانێن رامانوەر، بۆنا نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی نە ئاریشەیەک ئن، ژ بەر وێ سەدەما سادە کو تشتەکی وسا تونە (سهۆئەماکەر 1984: 92–97، لۆوە 1996: 1، ژۆهنستۆن 2007: 55؛ باکەر 2000 گوهارتۆیەکە بچووک ئە). هەگەر ئەنداموەرێن مرۆڤی ناشێن بهش بن، وێ بێ گۆتن کو تو ئەنداموەرێن بیۆلۆژیک ئێن تو جەلەبان قەت نە خوەدیێ تایبەتیێن هشی نە. سهۆئەماکەر دۆز دکە کو ئەڤ، ل شۆپا تەئۆریا ئەرکداریپارێز ئا زێهن دچە (1998، 2008، 2011). ئەڤ گەفێ ل ئیماکرنا کو دبێژە ‘ئەنداموەرێن مرۆڤی ب واتەیا فیلۆسۆفیک «زۆمبی» نەئ دخوە: هەبوون ئێن ب هەبوونێن بهش ڤە هەڤیەک، ب هەمان رەفتاری، لێبەلێ ب هشا تونەیی(ئۆلسۆن 2018).

بژارتەکە دن پەژراندنا وێ یە کو ئەنداموەرێن مرۆڤی ژ ئالیێ دەروونناسی ڤە ژ مە نەڤەقەتینبار ئن، لێبەلێ دیسا ژی هەول دانە کا ئەم چاوا هێژ دزانن کو ئەم نە ئەڤ ئەنداموەران ئن. پێشنیازا مەشهوورترین ئا ڤێ جەلەبێ، ل کەسانەتیێ و رەفەرانسا کەسێ-یەکەم زیق دبە. ئەو دبێژە، ‘نە تەنێ هەر هەبوون ئێ خوەدیێ هەمان تایبەتیێن هشی ئێن هەمان جەلەبی وەک ئێن من و تە -ئاقلمەندی و خوە-ناسین- وەک کەسەک تێ هەسباندن. دڤێ کەسەک، ب سایا بەردەوامیا دەروونناسیی هەبوونا خوە بدۆمینە ژیئ. ئەڤ، ب وێ ددۆمە کو دبێژە ‘هەیوانێن مرۆڤی، نە ئینسان ئنئ (و ب ڤی شکلی ژی ئاریشەیا دویەم، ئانگۆ ئا دەرهەقێ کەسانەتیێ دە، چارەسەر دکە).

ب سەر ڤێ دە، جیناڤکێن کەسی ئێن وەک ‘ئەزئ و فکرێن کو ئەو دەر دبن، تەنێ ئیشارەتی مرۆڤان دکن. ناخوە، هەگەر گەودەیا وە ئا هەیوانی ‘ئەزئێ ببێژە ئان بفکرە، ئەو ئیشارەتی خوە ب خوە ناکە، لێ ئیشارەتی وە، ئانگۆ کەس، دکە. گۆتنا ئەنداموەر ئا ‘ئەز، کەسەک ئم.ئ باوەریا شاش ئا کو ‘ئەو، کەسەک ئەئ ئیفادە ناکە، لێبەلێ باوەریا راست کو ‘هوون، کەس ئنئ ئیفادە دکە. ناخوە، ئەنداموەر، د دەربارەیی ‘کا ب خوە چ تشت ئەئ دە نە شاش ئە: ئەو، دەرهەقێ خوە دە قەت نە خوەدیێ باوەریێن کەسێ-یەکەم ئە. و هوون ژی نە شاش ئن. هوون دکارن ژ ڤان راستیێن زمانناسی بگهیژن وێ ئەنجامێ کو هوون کەسەک ئن: هوون ئەو تشت ئن کو دەما هوون دبێژن ‘ئەزئ هوون ئیشارەت دکن، و کو ‘ئەزئ تو جاران بێیی کەسەکی ئیشارەتی تو تشتان ناکە. هوون دکارن بزانن کو هوون هەیوان ئێ کو فکرێن وە دفکرە نینن، لەورە ئەو نە کەسەک ئە و جیناڤکێن کەسی قەت ئیشارەتی نەمرۆڤەکی ناکن (ب ڤی شکلی ژی ئاریشەیا سێیەم، ئانگۆ ئا زانینی، چارەسەر دکە). (بنر. نۆئۆنان 1998، 2010، ئۆلسۆن 2002؛ دەرهەقێ بۆچوونەکە جودا کو ل سەر رێگەزێن زانینی هاتیە ئاڤاکرن بنر. بروئەجکنەر ئاند بوفۆرد 2009.)

ئان ژی یەک دکارە بێژە کو، ‘ئەنداموەرێن مرۆڤی، خوەدیێ مەرجێن دەروونناسیی ئێن دۆمداریێ نە. ئەمەلیاتا نەقلکرنێ وێ، هەرچقاس وسا خویا بکە ژی، وێ مێژی ژ ئەنداموەرەکی باری یەکی دن نەکە، لێبەلێ وێ ئەنداموەرەکی داخە مەزناهیا مێژیەکی، ببە ئالیێ دن ئێ ئۆدەیێ، و پاشێ ل جهێ ئێن کو وندا کرنە بەشێن نوو بدێ- مهتەمەلەن هەیوان ئێ کو مێژی هاتیە نەقلکرن ئیمها بکە. (ئەڤ دبە کو نێرینا وگگنس (1980: 160، 180) و مجدۆوەلل (1997: 237) بە، و ژ ئالیێ ماددەن (2016) ڤە ب ڤەبرری هاتیە پەسەندکرن؛ دیسا، بنر. لانگفۆرد 2014، ئۆلسۆن 2015: 102–106.)

7. نێرینێن تەنێ-فیزیکی

تو ژ وان ئیتیرازان ل هەمبەر ئانیمالیزمێ، نێرینا کو دبێ ‘ئەم ئەنداموەر ئنئ، دەرناکەڤن هۆلێ. ئەڤ، وێ ئیما ناکە کو هەموو ئەنداموەر، ئان هەتا هەموو ئەنداموەرێن مرۆڤی، ئینسان ئن: وەک مە بەرێ ژی دیت، ئەمبریۆیێن مرۆڤ و هەیوانێن د رەوشا نەباتی ئا دۆمدار وەک مرۆڤ نایێن هەسباندن. کەسەک بوون، دبە کو تایبەتیەکە وە ئا تەنێ دەمکی بە؛ وەک، بوونا خوەندەکارەکی. نە ژی ئانیمالیزم ئیما دکە کو هەموو ئینسان ئەنداموەر ئن. ئەو، ب هەبوونا مرۆڤێن سەرجەم نەئۆرگانیک ڤە راگرتی یە: خوەدا، فریشتە ئان رۆبۆتێن بهش. ئەو نابێژە کو، ‘بوویینا هەیوانەکی پەرچەیەک ژ بوویینا کەسەکی یەئ (ئەڤ نێرین د وگگنس 1980: 171 و وۆللهەئم 1984: بەش. 1ێ دە تێ پاراستن و د سنۆودۆن 1996 دا تێ رەخنەکرن). ئانیمالیزم، بەرسڤا پرسا کەسانەتیێ ب تەمامی ڤەکری دهێلە. (ئەو، وەک میناک، ب پێناسەیا لۆجک ئا کو د بەشا 2ەم دە هاتیە ژێگرتن راگرتی یە.)

ب تێوکرنا کو ئەنداموەر ب سایا هن جەلەب بەردەوامیا تەنێ-فیزیکی هەبوونا خوە ددۆمینن، ئانیمالیزم، ڤەرسیۆنەکە نێرینا تەنێ-فیزیکی ئیما دکە. هنەک کەس، بێیی کو بێژن ‘ئەم هەیوان ئنئ، نێرینەکە تەنێ-فیزیکی پەسەند دکن. ئەو دبێژن، ‘ئەم، گەودەیێن خوە نەئ (تهۆمسۆن 1997)، ئان ‘ناسناڤا مە، د ناڤ دەمێ دە ژ ناسناڤا گەودەیێن مە پێک تێئ (ئایەر 1936: 194). ئەو، وەک پیڤانا گەودەیی ئا ناسناڤا کەسی هاتیە بناڤکرن. ئەو شێلی یە، و تێکلیا وێ ب ئانیمالیزمێ ڤە نەمسۆگەر ئە.

ئەکسەری ڤەرسیۆنێن نێرینا تەنێ-فیزیکی، ئیما دکن کو کەسێن مرۆڤ ب نەمرۆڤ ئێن بەلی (وەک میناک، کووچک) ڤە خوەدیێ هەمان مەرجێن دۆمداریێ نە. و ئەو ئیما دکە کو مەرجێن مە ئێن دۆمداریێ، ژ ئێن مرۆڤێن نەدارنگی (هەگەر هەبوونا وان پێکان بە) ڤە ڤەدقەتن. ئەو، وها دەوام دکە: ‘بۆنا مرۆڤان تو مەرجێن دۆمداریێ ئێن ب ڤی شکلی نینن.ئ (باکەر (2000: 124) ب توندی ل هەمبەری ڤێ دەردکەڤە.)

ئیتیرازا بەربەلاڤترین ل هەمبەری نەرینێن تەنێ-فیزیکی، بەرگریا ل هەمبەر ئیماکرنا وان ئا کو دبێژە، ‘هەگەر مێژیێ وە بێ نەقلکرن، هوون ئێ ل جهێ خوە بمیننئ (وەک میناک، ئونگەر 2000؛ بۆ ئیتیرازەکە گرینگ ئا تێکلدار بنر. ژۆهنستۆن 2007، 2016). ب گۆتنەکە دن، نێرینێن تەنێ-فیزیکی، ژ ئالیێ کو نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی دلکێش ئن ڤە نەدلکێش ئن.

ئانیمالیست، ب گەلەمپەری، هێزا ڤێ تەسلیم دکن، لێبەلێ دل دکن کو ئەو ژ ئالیێ هزرێن دن ڤە بێ تێکبرن. ئا یەکەم، ئانیمالیزم، ژ ئاریشەیا پرر-زێدە رامانوەران دوور دسەکنە. ئا دویەم، ئەو ب باوەریێن مە ئێن ل سەر ‘کا د ژیانا راستەقین دە کی، کی یەئ ڤە لهەڤهاتی یە. هەر روودان ئا کو ئەم دل دکن کو کەسەک بمینە ئان بمرە، روودانەکە کو ئەنداموەرەکی مرۆڤی وسا دکە یە. نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی، بەرەڤاژیا ڤێ، ب فکر ئا کو دبێژە ‘هەر یەک ژ مە، دەمەکێ فەتووسەک بووئ دکەڤن ناکۆکیێ. دەما ئەم وێنەیا ئوولتراسۆنی ئا فەتووسەکە 12 هەفتەیی دبینن، ئەم ب ئاسایی دفکرن کو ئەم کەسەک ئی کو، هەگەر هەر تشت د رێ دە بە، وێ بزێ، فێری ئاخاڤتنێ بە، و داویێ ژی ببە کەسەکی مرۆڤ ئی گەهشتی. لێبەلێ، تو ژ مە ب تو ئاوایی ب فەتووسەکی 12 هەفتەیی رە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە نە بەردەوام ئن.

و «ئارگومانا نەقلکرنێ» دبە کو ب قاسی کو خویا دکە کێمتر مەجبووری بە (سنۆودۆن 2014: 234). فەرز بکن کو د بەدەنێ وە دە توومۆرەک هەیە و هەیا کو مێژیێ وە ب یەکی تەندورست (کو هاتیە بەخشاندن) ڤە نەیێ گوهەرتن وێ وە بکوژە. ئەڤ هال، دبە کو خوەدیێ باندۆرێن پەرەوی ئێن جدی بە: ئەو وێ بیرانین، پلان، تەرجیهـ و تایبەتیێن دن ئێن وە ئیمها بکە. دبە کو نە زەلال بە کا هوون وێ ژ تشتەکی وها خەلاس ببن ئان نا. لێبەلێ ئەو نە دیار ئە کا هوون وێ نکارن ژ ڤێ خەلاس ببن ژی. دبە کو ئەمەلیات ژیانا وە بفلتینە، بەس ب بهایەکی گەلەک مەزن. ئەم نکارن ب پشتراستی ڤێ یەکێ ل دەرڤە بهێلن، هەتا هەگەر مێژیێ نوو ژ بەخشینەر بیرانینان، پلانان و تەرجیهان بدە مە ژی. لێبەلێ هەگەر نە زەلال بە کو وێ ستینەرێ مێژی نە هوون بن، وێ دەمێ نە زەلال ئە کو وێ ئەو ببە بەخشینەر ژی. نەقلکرنا مێژی، دبە کو ژ ئالیێ مەتافیزیکی ڤە ب نەقلکرنا کەزەبێ ڤە هەڤتا بە. ئانگاشت نە ئەو ئە کو ئەڤ ب ئەشکەرەیی راست ئە، لێبەلێ کو ئەو نە ب ئەشکەرەیی چەوت ئە. و د وێ روودانێ دە نە دیار ئە کا دڤێ کەسەک ب مێژیێ خوە ئی نەقلکری ڤە ل هەڤ بێ.

8. بابەتێن فرەهتر

نیقاشێن ناڤبەرا نێرینێن بەردەوامیا دەروونناسیی و ئێن تەنێ-فیزیکی، بێیی راچاڤکرنا مژارێن گەلەمپەرتر ئێن ل دەرڤەیی ناسناڤا کەسی نایێن ئاشکرن. بۆ نموونە، تەئۆریستێن بەردەوامیا دەروونناسیی دڤێ ئیزاهـ بکن کا چما ئەنداموەرێن مرۆڤی نکارن وەکچاوا ئەم دفکرن بفکرن. وێ ئەڤ، ڤەگۆتنەکە دەرهەقێ سروشتا تایبەتیێن زێهنی دە بڤێ. ئان هەگەر ئەنداموەرێن مرۆڤی دکارن بفکرن، دڤێ ئەو ئیزاهـ بکن کا ئەم ئێ چاوا بشێن بزانن کو ئەم نە ژ ڤان ئەنداموەران ئن. ئەڤ وێ ل ئاوایێ شخولینا رەفەرانسا جیناڤکێن کەسی و ناڤێن تایبەت ئان ژی ل سروشتا زانینێ ڤەگەرە.

هن نێرینێن مەتافیزیکی ئێن گەلەمپەر ئیشارەت دکن کو بۆ پرسا دۆمداریێ بەرسڤەکە تەکانە تونە. میناکا ناڤدارترین، هەبوونناسیا پەرچەیێن دەمکی یە، کو د بەشا 5ەم دا هاتیە قالکرن. ئەو دبێژە کو، ‘بۆنا هەر هەیامێ کو هوون هەنە، کن ئان درێژ، پەرچەیەکی وە ئێ دەمکی هەیە کو تەنێ د وێ هەیامێ دە خوەدیێ هەبوونێ یە. ئەڤ بۆنا بوویینا وە گەلەک بەربژێران دەردخە هۆلێ- ئانگۆ، گەلەک هەبوونێن جودا کو نها روودنن و ڤێ (گۆتارێ) دخوینن. فەرز بکن کو هوون تشتەکی دارنگی نە، و ئەم دزانن کو چ تشت تخووبێن وە ئێن مەکانی بەلی دکن. دڤێ ئەو یەک ژ مە رە ڤەبێژە کا چ تشت وەک پەرچەیێ دەمکی ئان «قۆناخا» وە ئا نها تێ هەسباندن- پەرچەیێ وە ئێ دەمکی کو نها بجهـ ئە و تو دەمێن دن نە بجهـ ئە. لێبەلێ، ئەو قۆناخ، پەرچەیەک ژ هەژمارەکە گەلەک زێدە ئا هەیبەرێن کو ب دەمکی هاتنە راچاندن ئە (هودسۆن 2001: بەش. 4).

وەک میناک، ئەو پەرچەیەکی وێ هەبوونێ یە کو تخووبێن وی ئێن دەمکی ژ ئالیێ تێکلیێن بەردەوامیا دەروونناسیی (بەشا 4ەم) ئێن ناڤبەرا قۆناخێن وی دە تێ بەلیکرن. ئانگۆ، هەبوونەکە کو فکرێن وە ئێن نها دفکرە تەمامیەکە قۆناخێن کەسی یە، کو هەر یەک ژ وان ب ژ ئێن دن هەر یەکێ ڤە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام ئە، لێ ب تو قۆناخێن دن ڤە نە. هەگەر تشت ئێ کو هوون ئن ئەڤ ئە، ناخوە هوون ب سایا بەردەوامیا دەروونناسیی هەبوونا خوە ددۆمینن. قۆناخا وە ئا جاری، پەرچەیەک ژ وێ هەبوونێ یە کو تخووبێن وێ ئێن دەمکی ژ ئالیێ تێکلیێن گرێداییبوونا دەروونناسیی ڤە تێ بەلیکرن. ئانگۆ، یەک ژ هێبوونێن کو نها فکرێن وە دفکرە تەمامیەکە قۆناخێن کەسی یە، کو هەر یەک ژ وان ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە ب هەر یەک ب ئێن دن ڤە گرێدایی یە، لێ ب تو قۆناخێن دن ڤە نە (گرێدایی یە). ئەڤ دبە کو نە ب هەبوونێ ئەول ڤە هەڤیەک بە، لەورە دبە کو هنەک قۆناخ ب قۆناخا وە ئا جاری ڤە ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە بەردەوام بە، لێبەلێ ژ ئالیێ دەروونناسیی ڤە نە گرێدایی وێ (قۆناخێ) بە. هەگەر تشت ئێ کو هوون ئن ئەڤ ئە، ناخوە بۆنا کو هەبوونا وە بدۆمە گرێداییبوونا دەروونناسیی هەم پێوست هەم ژی تێرکەر ئە (لەوس 1976). تشتێ زێدەتر ئەو ئە کو قۆناخا وە ئا جاری پەرچەیەکی ئەنداموەرەکی مرۆڤی یە، کو ب سایا بەردەوامیا تەنێ-فیزیکی، و پەرچەیەکی گەلەک هەیبەرێن سەیر و گەریماندەر³ ئە، وەک «کەسێن تێکلدار» (هرسجهـ 1982، بەش 10). هەتا، هنەک دبێژن کو، ‘هوون، قۆناخا خوە ئا جاری ب خوە نەئ (سدەر 2001ا، 188–208). و وێ گەلەک بەربژێرێن دن ژی هەبن.

هەبوونناسیا پەرچەیێن-دەمکی ئیما دکە کو هەر یەک ژ مە فکرێن خوە ئێن جاری ب بێهەژمار هەبوونان رە پارڤە دکن، کو هەر یەک د رابردوویێ ئان د داهاتوویێ دە ژ هەڤ ڤەدقەتن. هەگەر ئەڤ راست بوویا، ئەم وێ ژ ڤان تشتان کیژان بوونا؟ هەلبەت، ئەم ئەو تشت ئن کو دەما ئەم دبێژن ‘ئەزئ ئیشارەت دکن، ئان ب ئاوایەکی گەلەمپەرتر رەفەرەنتێن⁴ جیناڤکێن کەسی و ناڤێن تایبەت ئێن مە نە. لێبەلێ ئەڤ پەیڤان وێ نکاربن تەنێ یەک جەلەب تشتان ئیشارەت بکن- د هەر گۆتنێ دە وێ نکاربن ژ ناڤ گەلەک بەربژێران دە ئیشارەتی تەنێ یەکی بکن. مهتەمەلەن وێ نەبەلیبوونەکە رەفەرانسێ چێبە، کو هەر گۆتنەک ب نەزەلالی ئیشارەتی زەهف زێدە بەربژێرێن جودا بکە. ئەو وێ نەبەلیکری بهێلە کا ئەم چ تشت ئن، و هەتا کا ئەم چ جەلەب تشت ئن. و ب قاسی کو بەربژێر خوەدیێ دیرۆکێن جودا و مەرجێن دۆمداریێ ئێن جودا نە، دەما مە ئا دەرکەتنا هۆلێ و تشت ئێ کو بۆنا دۆمداریا لازم ئە وێ نەبەلیکری بن. (سدەر 2001ب).

1^ مەبەست، گۆتارا «مند ئن ئندان بوددهست پهلۆسۆپهی» ئا د ڤێ ئانسیکلۆپەدیێ دە یە. (ن.و.)

2^ هەمیسفەرەکتۆمی (هەمسپهەرەجتۆمی): هیلانینا نیڤکادەکە مێژی ب رێیا ئەمەلیاتێ (ن.و.)

3^ گەریماندەری (گەرریماندەر): دابەشکرنا هەرێمەکە هلبژارتنێ ل جهێن دەنگدانێ، ب ئاوایەکی کو د هلبژارتنان دە ئاڤانتاژەکە نەئادل بدە پارتیەکێ (ن.و.)

4^ رەفەرەنت: تشتێ تێ قەستکرن/ئیماکرن (ن.و.)

ئایەر، ئا. ژ.، 1936، لانگوئاگە، تروتهـ، ئاند لۆگج، لۆندۆن: گۆللانجز.

ئایەرس، م.، 1990، لۆجکە، ڤۆل. 2، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

باکەر، ل. ر.، 2000، پەرسۆنس ئاند بۆدەس: ئا جۆنستتوتۆن ڤەو، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

بەهان، د.، 1979، ‘لۆجکە ئۆن پەرسۆنس ئاند پەرسۆنال ئدەنتتیئ، جانادان ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 9: 53–75.

بروئەجکنەر، ئا. ئاند ج. بوفۆرد، 2009، ‘تهنکنگ ئانمالس ئاند ئەپستەمۆلۆگیئ، پاجفج پهلۆسۆپهجال قوئارتەرلی، 90: 310–314.

جامپبەلل، س.، 2006، ‘تهە جۆنجەپتۆن ئۆف ئا پەرسۆن ئاس ئا سەرەس ئۆف مەنتال ئەڤەنتسئ، پهلۆسۆپهی ئاند پهەنۆمەنۆلۆگجال رەسەئارجهـ، 73: 339–358.

جامپبەلل، ت. ئاند ژ. مجماهان، 2010، ‘ئانمالسم ئاند تهە ڤارەتەس ئۆف جۆنژۆئنەد تونننگئ، تهەئۆرەتجال مەدجنە ئاند بۆئەتهجس، 31: 285–301.

جارتەر، و. ر.، 1989، ‘هۆو تۆ جهانگە یۆئور مندئ، جانادان ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 19: 1–14.

جهسهۆلم، ر.، 1976، پەرسۆن ئاند ئۆبژەجت، لا ساللە، ئل: ئۆپەن جۆئورت.

دەگرازا، د.، 2005، هومان ئدەنتتی ئاند بۆئەتهجس، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

گاررەتت، ب.، 1998، پەرسۆنال ئدەنتتی ئاند سەلف-جۆنسجۆئوسنەسس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

گلۆڤەر، ژ.، 1988، ئ: تهە پهلۆسۆپهی ئاند پسیجهۆلۆگی ئۆف پەرسۆنال ئدەنتتی، لۆندۆن: پەنگوئن.

هەللەر، م.، 1990، تهە ئۆنتۆلۆگی ئۆف پهیسجال ئۆبژەجتس: فۆئور-دمەنسۆنال هونکس ئۆف ماتتەر، جامبردگە، جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

هرسجهـ، ئە.، 1982، تهە جۆنجەپت ئۆف ئدەنتتی، ئۆخفۆرد، ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

هودسۆن، هـ.، 2001، ئا ماتەرالست مەتاپهیسجس ئۆف تهە هومان پەرسۆن، ئتهاجا: جۆرنەلل ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2007، ‘ئ ئام نۆت ئان ئانمال!ئ، ئن پ. ڤان ئنواگەن ئاند د. زممەرمان (ئەدس.)، پەرسۆنس: هومان ئاند دڤنە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

هومە، د.، 1739 [1978]، ترەئاتسە ئۆف هومان ناتورە، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس، 1978؛ پارتلی رەپرنتەد ئن پەرری 1975.

ژنپا، ت.، 2002، سەلف، رەئالتی ئاند رەئاسۆن ئن تبەتان پهلۆسۆپهی، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە جورزۆن.

ژۆهنستۆن، م.، 1987، ‘هومان بەئنگسئ، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 84: 59–83.

–––، 2007، ‘«هومان بەئنگس» رەڤستەد: می بۆدی ئس نۆت ئان ئانمالئ، ئن د. زممەرمان (ئەد.)، ئۆخفۆرد ستودەس ئن مەتاپهیسجس، 3، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2016، ‘رەمنانت پەرسۆنس: ئانمالسمئس ئوندۆئنگئ، ئن س. بلاتت ئاند پ. سنۆودۆن (ئەدس.)، ئانمالسم: نەو ئەسسایس ئۆن پەرسۆنس، ئانمالس، ئاند ئدەنتتی، ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس: 89–127.

لانگفۆرد، س.، 2014، ‘ئۆن وهات وە ئارە ئاند هۆو وە پەرسستئ، پاجفج پهلۆسۆپهجال قوئارتەرلی، 95: 356–371.

–––، 2017، ‘ئا دەفەنجە ئۆف ئانت-جرتەرالسمئ، جانادان ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 47: 613–630.

لەوس، د.، 1976، ‘سورڤڤال ئاند ئدەنتتیئ، ئن ئا. رۆرتی (ئەد.)، تهە ئدەنتتەس ئۆف پەرسۆنس، بەرکەلەی، جا: ئونڤەرستی ئۆف جالفۆرنا پرەسس؛ رەپرنتەد ئن هس پهلۆسۆپهجال پاپەرس ڤۆل. ئ، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، 1983.

لۆجکە، ژ.، 1975، ئان ئەسسای جۆنجەرننگ هومان ئوندەرستاندنگ، ئەد. پ. نددتجهـ، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس (ئۆرگنال وۆرک، 2ند ئەد.، فرست پوبلسهەد 1694)؛ پارتلی رەپرنتەد ئن پەرری 1975.

لۆوە، ئە. ژ.، 1996، سوبژەجتس ئۆف ئەخپەرەنجە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2012، ‘تهە پرۆبابلە سمپلجتی ئۆف پەرسۆنال ئدەنتتیئ، ئن پەرسۆنال ئدەنتتی: سمپلە ئۆر جۆمپلەخ؟، گ. گاسسەر ئاند م. ستەفان (ئەدس.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

لودوگ، ئا. م.، 1997، هۆو دۆ وە کنۆو وهۆ وە ئارە؟، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

ماجکە، د.، 1999، ‘پەرسۆنال ئدەنتتی ئاند دەئاد پەئۆپلەئ، پهلۆسۆپهجال ستودەس، 95: 219–242.

ماددەن، ر.، 2016، ‘هومان پەرسستەنجەئ، پهلۆسۆپهەرسئ ئمپرنت، 16(17)؛ ئاڤائلابلە ئۆنلنە.

مارتن، ر.، 1998، سەلف جۆنجەرن، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

مارتن، ر. ئاند ژ. باررەس (ئەدس.)، 2003، پەرسۆنال ئدەنتتی، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.

مجدۆوەلل، ژ.، 1997، ‘رەدوجتۆنسم ئاند تهە فرست پەرسۆنئ، ئن رەئادنگ پارفت، ژ. دانجی (ئەد.)، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.

مەررجکس، ت.، 1998، ‘تهەرە ئارە نۆ جرتەرا ئۆف ئدەنتتی ئۆڤەر تمەئ، نۆئووس، 32: 106–124.

ناگەل، ت.، 1971، ‘برائن بسەجتۆن ئاند تهە ئونتی ئۆف جۆنسجۆئوسنەسسئ، سینتهـèسە، 22: 396–413؛ رەپرنتەد ئن پەرری 1975 ئاند ئن ناگەل، مۆرتال قوئەستۆنس، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 1979.

–––، 1986، تهە ڤەو فرۆم نۆوهەرە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

نجهۆلس، س. ئاند م. برونۆ، 2010، ‘ئنتوئتۆنس ئابۆئوت پەرسۆنال ئدەنتتی: ئان ئەمپرجال ستودیئ، پهلۆسۆپهجال پسیجهۆلۆگی، 23: 293–312.

نۆئۆنان، هـ.، 1998، ‘ئانمالسم ڤەرسوس لۆجکەئانسم: ئا جوررەنت جۆنترۆڤەرسیئ، پهلۆسۆپهجال قوئارتەرلی، 48: 302–318.

–––، 2003، پەرسۆنال ئدەنتتی، سەجۆند ئەدتۆن، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

–––، 2010، ‘تهە تهنکنگ ئانمال پرۆبلەم ئاند پەرسۆنال پرۆنۆئون رەڤسۆنسمئ، ئانالیسس، 70: 93–98.

–––، 2011، ‘تهە جۆمپلەخ ئاند سمپلە ڤەوس ئۆف پەرسۆنال ئدەنتتیئ، ئانالیسس، 71: 72–77.

–––، 2019، ‘پەرسۆنال ئدەنتتی: تهە سمپلە ئاند جۆمپلەخ ڤەوس رەڤستەدئ، دسپوتاتۆ، 11: 9–22.

نۆزجک، ر.، 1981، پهلۆسۆپهجال ئەخپلاناتۆنس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

ئۆلسۆن، ئە.، 1997. تهە هومان ئانمال: پەرسۆنال ئدەنتتی وتهۆئوت پسیجهۆلۆگی، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2002، ‘تهنکنگ ئانمالس ئاند تهە رەفەرەنجە ئۆف «ئ»ئ، پهلۆسۆپهجال تۆپجس، 30: 189–208.

–––، 2003ا، ‘ئان ئارگومەنت فۆر ئانمالسمئ، ئن مارتن ئاند باررەس 2003.

–––، 2003ب، ‘واس ژەکیلل هیدە؟ئ، پهلۆسۆپهی ئاند پهەنۆمەنۆلۆگجال رەسەئارجهـ، 66: 328–48.

–––، 2007، وهات ئارە وە؟ ئا ستودی ئن پەرسۆنال ئۆنتۆلۆگی، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2012، ‘ئن سەئارجهـ ئۆف تهە سمپلە ڤەوئ، ئن پەرسۆنال ئدەنتتی: سمپلە ئۆر جۆمپلەخ؟، گ. گاسسەر ئاند م. ستەفان (ئەدس.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2014، ‘تهە مەتاپهیسجال ئمپلجاتۆنس ئۆف جۆنژۆئنەد تونننگئ، سۆئوتهەرن ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی (سپندەل سوپپلەمەنت)، 52: 24–40.

–––، 2016، ‘وهات دۆئەس ئت مەئان تۆ سای تهات وە ئارە ئانمالس؟ئ، ژۆئورنال ئۆف جۆنسجۆئوسنەسس ستودەس، 22(11–12): 84–107.

–––، 2018، ‘تهە زۆمبەس ئامۆنگ ئوسئ، نۆئووس، 52: 216–226.

ئۆلسۆن، ئە. ئاند ک. وتت، 2019، ‘نارراتڤە ئاند پەرسستەنجەئ، جانادان ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 49: 419–434.

پارفت، د.، 1971، ‘پەرسۆنال ئدەنتتیئ، پهلۆسۆپهجال رەڤەو، 80: 3–27؛ رەپرنتەد ئن پەرری 1975.

–––، 1976، ‘لەوس، پەرری، ئاند وهات ماتتەرسئ، ئن تهە ئدەنتتەس ئۆف پەرسۆنس، ئا. رۆرتی (ئەد.)، بەرکەلەی: ئونڤەرستی ئۆف جالفۆرنا پرەسس.

–––، 1984، رەئاسۆنس ئاند پەرسۆنس. ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 1995، ‘تهە ئونمپۆرتانجە ئۆف ئدەنتتیئ، ئن ئدەنتتی، هـ. هاررس (ئەد.)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس؛ رەپرنتەد ئن مارتن ئاند باررەس 2003.

–––، 2012، ‘وە ئارە نۆت هومان بەئنگسئ، پهلۆسۆپهی، 87: 5–28.

پەنەلهوم، ت.، 1967، ‘پەرسۆنال ئدەنتتیئ، ئن تهە ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی (ڤۆلومە 6)، پ. ئەدواردس (ئەد.)، نەو یۆرک: ماجمللان.

–––، 1970، سورڤڤال ئاند دسەمبۆدەد ئەخستەنجە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

پەرری، ژ.، 1972، ‘جان تهە سەلف دڤدە؟ئ ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 69: 463–488.

––– (ئەد.)، 1975، پەرسۆنال ئدەنتتی، بەرکەلەی: ئونڤەرستی ئۆف جالفۆرنا پرەسس.

پوججەتت، ر.، 1973، ‘برائن بسەجتۆن ئاند پەرسۆنال ئدەنتتیئ، برتسهـ ژۆئورنال فۆر تهە پهلۆسۆپهی ئۆف سجەنجە، 24: 339–355.

قوئنتۆن، ئا.، 1962، ‘تهە سۆئولئ، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 59: 393–403؛ رەپرنتەد ئن پەرری (ئەد.)، 1975.

رەئا، م. (ئەد.)، 1997، ماتەرال جۆنستتوتۆن: ئا رەئادەر، لانهام، مد: رۆومان & لتتلەفەلد.

رگتەرنک، ر.، 1980، ‘پوججەتت ئاند برائن بسەجتۆن: ئان ئاتتەمپت ئات مەنتال دڤسۆنئ، جانادان ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 10: 429–452.

رۆڤانە، ج.، 1998، تهە بۆئوندس ئۆف ئاگەنجی، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

روسسەلل، ب.، 1918، ‘تهە پهلۆسۆپهی ئۆف لۆگجال ئاتۆمسمئ. مۆنست، 28: 495–527 ئاند 29: 32–63، 190–222، 345–380؛ رەپرنتەد ئن ر. مارسهـ (ئەد.)، لۆگج ئاند کنۆولەدگە (لۆندۆن: ئاللەن & ئونون، 1956)، ئاند ئن د. پەئارس، ئەد.، تهە پهلۆسۆپهی ئۆف لۆگجال ئاتۆمسم (لا ساللە، ئل: ئۆپەن جۆئورت، 1985) [پاگە نومبەرس فرۆم تهە لاتتەر].

سجهەجهتمان، م.، 1996، تهە جۆنستتوتۆن ئۆف سەلڤەس، ئتهاجا: جۆرنەلل ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2001، ‘ئەمپاتهج ئاججەسس: تهە مسسنگ ئنگرەدەنت ئن پەرسۆنال ئدەنتتیئ، پهلۆسۆپهجال ئەخپلۆراتۆنس، 4(2): 94–110؛ رەپرنتەد ئن مارتن ئاند باررەس 2003.

سجهرۆئەر، ژ. و. ئاند ر. سجهرۆئەر، 2014، ‘گەتتنگ تهە ستۆری رگهت: ئا رەدوجتۆنست نارراتڤە ئاججۆئونت ئۆف پەرسۆنال ئدەنتتیئ، پهلۆسۆپهجال ستودەس، 171: 445–469.

سهۆئەماکەر، س.، 1963، سەلف-کنۆولەدگە ئاند سەلف-ئدەنتتی، ئتهاجا: جۆرنەلل ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 1970، ‘پەرسۆنس ئاند تهەئر پاستسئ، ئامەرجان پهلۆسۆپهجال قوئارتەرلی، 7: 269–285.

–––، 1979، ‘ئدەنتتی، پرۆپەرتەس، ئاند جائوسالتیئ، مدوەست ستودەس ئن پهلۆسۆپهی، 4: 321–342.

–––، 1984، ‘پەرسۆنال ئدەنتتی: ئا ماتەرالستئس ئاججۆئونتئ، ئن سهۆئەماکەر ئاند سونبورنە، پەرسۆنال ئدەنتتی، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.

–––، 1997، ‘سەلف ئاند سوبستانجەئ، ئن پهلۆسۆپهجال پەرسپەجتڤەس (ڤۆلومە 11)، ژ. تۆمبەرلن (ئەد.): 283–319.

–––، 1999، ‘سەلف، بۆدی، ئاند جۆئنجدەنجەئ، پرۆجەئەدنگس ئۆف تهە ئارستۆتەلان سۆجەتی (سوپپلەمەنتاری ڤۆلومە)، 73: 287–306.

–––، 2008، ‘پەرسۆنس، ئانمالس، ئاند ئدەنتتیئ، سینتهەسە، 163: 313–324.

–––، 2011، ‘ئۆن وهات وە ئارەئ، ئن تهە ئۆخفۆرد هاندبۆئۆک ئۆف تهە سەلف، س. گاللاگهەر (ئەد.)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2012، ‘ئاگائنست سمپلجتیئ، ئن پەرسۆنال ئدەنتتی: سمپلە ئۆر جۆمپلەخ؟، گ. گاسسەر ئاند م. ستەفان (ئەدس.)، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

سدەر، ت.، 2001ا، فۆئور دمەنسۆنالسم، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2001ب، ‘جرتەرا ئۆف پەرسۆنال ئدەنتتی ئاند تهە لمتس ئۆف جۆنجەپتوئال ئانالیسسئ، پهلۆسۆپهجال پەرسپەجتڤەس (ڤۆلومە 15: مەتاپهیسجس): 189–209.

–––، 2013، ‘ئاگائنست پارتهۆئۆدئ، ئۆخفۆرد ستودەس ئن مەتاپهیسجس (ڤۆلومە 8)، ک. بەننەتت ئاند د. زممەرمان (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس: 237–293.

سۆسا، ئە.، 1990، ‘سورڤڤنگ ماتتەرسئ، نۆئووس، 25: 297–322.

سنۆودۆن، پ.، 1990، ‘پەرسۆنس، ئانمالس، ئاند ئۆئورسەلڤەسئ، ئن تهە پەرسۆن ئاند تهە هومان مند، ج. گلل. (ئەد.)، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.

–––، 1996، ‘پەرسۆنس ئاند پەرسۆنال ئدەنتتیئ، ئن ئەسسایس فۆر داڤد وگگنس: ئدەنتتی، تروتهـ ئاند ڤالوئە، س. لۆڤبۆند ئاند س. گ. وللامس (ئەد.)، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.

–––، 2014، پەرسۆنس، ئانمالس، ئۆئورسەلڤەس، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

ستراوسۆن، گ.، 2008، ‘ئاگائنست نارراتڤتیئ، ئن هس رەئال ماتەرالسم ئاند ئۆتهەر ئەسسایس، 189–207، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

سونبورنە، ر.، 1984، ‘پەرسۆنال ئدەنتتی: تهە دوئالست تهەئۆریئ، ئن سهۆئەماکەر ئاند سونبورنە، پەرسۆنال ئدەنتتی، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.

تهۆمسۆن، ژ. ژ.، 1997، ‘پەئۆپلە ئاند تهەئر بۆدەسئ، ئن رەئادنگ پارفت، ژ. دانجی (ئەد.)، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.

ئونگەر، پ.، 1979، ‘ئ دۆ نۆت ئەخستئ، ئن پەرجەپتۆن ئاند ئدەنتتی، گ. ف. ماجدۆنالد (ئەد.)، لۆندۆن: ماجمللان؛ رەپرنتەد ئن رەئا 1997.

–––، 1990، ئدەنتتی، جۆنسجۆئوسنەسس، ئاند ڤالوئە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2000، ‘تهە سورڤڤال ئۆف تهە سەنتەنتئ، ئن پهلۆسۆپهجال پەرسپەجتڤەس، 14: ئاجتۆن ئاند فرەئەدۆم، ژ. تۆمبەرلن (ئەد.)، مالدەن، ما: بلاجکوەلل.

–––، 2006، ئالل تهە پۆوەر ئن تهە وۆرلد، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

ڤان ئنواگەن، پ.، 1990، ماتەرال بەئنگس، ئتهاجا: جۆرنەلل ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 1997، ‘ماتەرالسم ئاند تهە پسیجهۆلۆگجال-جۆنتنوئتی ئاججۆئونت ئۆف پەرسۆنال ئدەنتتیئ، ئن پهلۆسۆپهجال پەرسپەجتڤەس (ڤۆلومە 11: مند، جائوساتۆن، ئاند وۆرلد): 305–319؛ رەپرنتەد ئن ڤان ئنواگەن، ئۆنتۆلۆگی، ئدەنتتی، ئاند مۆدالتی، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 2001.

وگگنس، د.، 1980، سامەنەسس ئاند سوبستانجە، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل.

ولکەس، ک.، 1988، رەئال پەئۆپلە، ئۆخفۆرد: جلارەندۆن پرەسس.

وللامس، ب.، 1956–7، ‘پەرسۆنال ئدەنتتی ئاند ئندڤدوئاتۆنئ، پرۆجەئەدنگس ئۆف تهە ئارستۆتەلان سۆجەتی 57: 229–252؛ رەپرنتەد ئن هس پرۆبلەمس ئۆف تهە سەلف، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 1973.

–––، 1970، ‘تهە سەلف ئاند تهە فوتورەئ، پهلۆسۆپهجال رەڤەو، 79(2): 161–180؛ رەپرنتەد ئن هس پرۆبلەمس ئۆف تهە سەلف، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 1973.

وتتگەنستەئن، ل.، 1922، تراجتاتوس لۆگجۆ-پهلۆسۆپهجوس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

وۆللهەئم، ر.، 1984، تهە تهرەئاد ئۆف لفە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

زممەرمان، د.، 1998، ‘جرتەرا ئۆف ئدەنتتی ئاند تهە «ئدەنتتی میستجس»ئ، ئەرکەننتنس، 48: 281–301.

چاڤکانیەن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ

پهلپاپەرس ببلۆگراپهی ئۆن پەرسۆنال ئدەنتتی

پەرسۆنس ئاند بۆدەس: ئا جۆنستتوتۆن ڤەو، سیمپۆسوم ئۆن تهە بۆئۆک بی لیننە روددەر باکەر، ئات تهە وەبستە ئا فەلد گوئدە تۆ تهە پهلۆسۆپهی ئۆف مند، مائنتائنەد بی مارجۆ نان ئاند ماسسمۆ مارراففا (ئونڤەرستà دەگل ستود رۆما ترە)

سیمپۆسوم ئۆن ئۆلسۆنئس تهە هومان ئانمال، ئن تهە ئۆنلنە ژۆئورنال ئابستراجتا

گۆتارێن تێکلدار

ئانمالسم | ئدەنتتی | ئدەنتتی: رەلاتڤە | لۆجکە، ژۆهن | مند: ئن ئندان بوددهست پهلۆسۆپهی | پەرسۆنال ئدەنتتی: ئاند ئەتهجس | تەمپۆرال پارتس | زۆمبەس

ئاجکنۆولەدگمەنتس