واتەیا ژییانێ

گەلەک کەسایەتێن مەزن ئێن دیرۆکا فەلسەفەیێ ب ئاوایەکی بەرسڤ دانە وێ پرسێ – هەکە هەبە – کا ئەو چ یە ژییانێ واتەدار دکە، لێ وان ئەو ب ڤی شکلی ب ناڤ نەکرنە (دگەل نیقاشێن د ڤان 250 سالێن داوییێ دە دەرکەتنە، ژ بۆ وان نیقاشان بنر. لانداو 1997). بۆ میناک نێرینێن ئاریستۆتەلەس یێن ل سەر ئەرکا مرۆڤی، یێن ئاجقوئناس ل سەر دیتنا خوەشک، و یێن کانت ل سەر قەنجییا بلند ژ وان بەرسڤان ئن. هەروسا کۆهەلەتهـ، وی نڤیسکارێ پرتووکا میزگینێ (ئینجیل) یا ب ناڤێ ئەججلاسساستەس بینن بیرا خوە، کو وی ژییان وەکی تشتەکی «بەرەدایی» ب ناڤ دکر، وەکی «شۆپاندنا باگەرێ»، نێرینێن نەتزسجهە یێن ل سەر هیچپارێزییێ و دیسا سجهۆپەنهائوەر بینن بیرا خوە، وەختێ دگۆت؛ گاڤا ئەم دگهیژن ئارمانجەکە کو ب سالان ئە ئەم ل دوو وێ نە، هنگێ ئەم دبینن «کا ئەو چەند پووچ و ڤالا یە». هەرچەند ئەڤ تێگەهـ ل سەر بەختەواری و فازیلەتێ (و دژبەرێن وان) هن تشتان راڤە دکن ژی، ئەو راستەراست (ب گشتی) وەکی دەربرینێن ئارمانجێن رێزا بلند هاتنە شیرۆڤەکرن– هەکە هەبن – دا مرۆڤ ژێ هایدار بن کو ژییانا وان بکە ژییانەکە گرینگ.

دگەل وێ پاشخانەیا خوە یا گرینگ، تەنێ ژ سالێن 1980یی و پێدا قادەکە سەربخوە یا واتەیا ژییانێ هاتییە ئاڤاکرن ل ناڤ فەلسەفەیا ئانگلۆ-ئامەریکی-ئاوسترالی، کو ئەڤ خەباتا ل بەر دەست ژی ل سەر هاتییە ئاڤاکرن، و هەروسا تەنێ د ڤان 20 سالێن داوییێ دە نیقاش گهیشتە کووراهی و بەرفرەهییەکە راستەقین. گاڤا مرۆڤ وێ ددە بەر قادێن سەرکەفتی و خاسیەتپاک، بیست سال بەرێ رەنگڤەدانێن ئانالیتیک یێن واتەیا ژییانێ وەکی «ئاڤا ساکین» دهاتن پێناسەکرن و مرۆڤی دکاریبوو هەما بێژە هەموو لیتەراتوورێ د ناڤ نیقاشەکە رەخنەیی یا قادێ دا پێشکێش بکە (مەتز 2002). لێ ئێدی هەر دو ژی راست نینن. واتەیا ژییانێ یا فەلسەفەیا ئانگلۆ-ئامەریکی-ئاوسترالی ڤەگوهەری و بوو یەکە زندی. نها لۆدەکە ئەوقاس مەزن ئا لیتەراتوورێ هەیە کو مرۆڤ نکارە ب تەمامی د ڤێ خەباتێ دا پێشکێش بکە. لەوما ئەڤ خەبات بێتر ل سەر پرتووک، گۆتارێن باندۆردار و خەباتێن نووتر دسەکنە و خەباتێن ژ نەریتێن دن ئێن فەلسەفی (وەکی یا پارزەمینی ئان ژی ئافریکی) و قادێن نە-فەلسەفی (بۆ میناک پسیکۆلۆژی ئان ژی ئەدەبییاتێ) ل دەرڤە دهێلە، دا کو نیڤەندا خەباتێ ژ دەست نەدە. ئارمانجا سەرەکە یا ڤێ خەباتێ ئەو ئە کو نێرینێن نووژەن ئێن دەر بارێ واتەیا ژییانێ دا بدە خوینەران، کورتەیا نیقاشێن مەزن پێشکێش بکە و وان مژارێن پاشگوهکری دەست نیشان بکە کو هێژایێ قەدرەکی بلندتر ئن.

گاڤا مژار دبە واتەیا ژییانێ، پێکان ئە کو ئەڤ هەر سێ پرس بێنە هشێ مرۆڤان: «گەلۆ، ئەو تو بەهسا چ دکی؟»، «گەلۆ واتەیا ژییانێ چ یە؟»، و «گەلۆ ما ب راستی ژی ژییان واتەدار ئە؟». ئەم دکارن لیتەراتوورا ئانالیتیک ل گۆری ڤان پرسان رێز بکن. لەوما ئەڤ گۆتار ب وان خەباتێن نوو دەست پێ دکە، یێن کو ل سەر فکرێن «واتەیا ژییانێ» بەرسڤا پرسا یەکەم ئا شێنبەر (ئان ژی «مەتا») ددن، ئانکو فکرێن کو هەول ددن زەلال بکن کا گاڤا ئەم ل دوو واتەیا ژییانێ دچن، د ئاقلێ مە دە چ هەیە (بەشا 1). پشتی وێ گۆتار ل سەر وان مەتنان دسەکنە، یێن کو بەرسڤا وێ پرسا قەتئیتر ددن، ئانکو یا دەرهەقێ سروشتا واتەدارییێ دە (بەش 2-3). ل ور ژێرە-قادەکە نوو یا واتەیا سەپاندی تێ ئاڤاکرن کو هەمکووفێ ئەتیکا سەپاندی یە و تێ دا واتەداری د پەیوەندا میناک و مژارێن تایبەت دە تێ دیتن. داکەتین (لەڤی 2005)، بجهکرنا پێشڤەچوونێن گەنەتیک (ئاگار 2013)، گەشەدان (برادفۆرد 2015)، پەروەردە وەرگرتن (سجهنکەل ئەت ئال. 2015)، پێوەندییا ل گەل بەشدارێن لێکۆلینێ (ئۆلسۆن 2016)، کەدا ئۆتۆماتیک (داناهەر 2017)، و زارۆک ئافراندن (فەرراجۆل 2018) هەنە د ناڤ میناکان دە. بەرەڤاژییێ وێ، ئەڤ خەبات هەما بێژە ب تەمامی ل سەر نێرینێن نووژەن ئێن نۆرماتیڤ-تەئۆریک ئێن دەربارێ واتەیا ژییانێ دە هوور دبە، ئانکو ئەو هەول ددە ب رێگەزەکە تەکانە و گشتی، هەموو رەوشێن جودا یێن واتەیا ژییانێ زەفت بکە. هەری داوی ژی ئەڤ خەبات ئارگوومانێن تەزە ددە ل سەر نێرینا نیهیلیست یا کو دبێژە تو کەس ژ مە خوەدانێ شەرتێن پێدڤی یێن ژییانا واتەدار نینە، ئانکو ژییانا مە هەموویان بێواتە یە (بەش 4).

1. واتەیا «واتەیێ»

2. دەرسروشتیپارێزی

2.1. نێرینێن ناڤەند-خوەدایی

2.2. نێرینێن ناڤەند-روهی

3. سروشتیپارێزی

3.1. سووبژەکتیڤیزم

3.2. ئۆبژەکتیڤیزم

3.3. رەدکرنا خوەدا و روهێ

4. هیچپارێزی

چاڤکانی

خەباتێن ژێگرتنێ

بەرهەمێن کلاسیک

کۆلەکسییۆن

خەباتێن بەرهەڤکارییێ

پرتووک ژ بۆ خوینەرێ گشتی

ئالاڤێن ئاکادەمیک

چاڤکانییێن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ

ئەنترییێن تێکلدار

1. واتەیا «واتەیێ»

بەشەکە فەلسەفەیا واتەیا ژییانێ ب ئاوایەکی سیستەماتیک هەول ددە کو دەرخە هۆلێ کا وەختێ مرۆڤ ل سەر ڤێ مژارێ دفکرن د هشێ وان دا چ هەیە، ئان ژی کا مەبەست ژ ئاخافتنا ل سەر «واتەیا ژییانێ» چ یە؟ ژ بۆ گەلەک کەسێن ڤێ قادێ تێگەهێن وەکی «گرانی» و «گرینگی» هەمواتەیێن «واتەداری»یێ نە و لەوما ژی ئەو تێرا خوە راڤەکەر ئن، لێ بەلێ هن کەس ژی واتەداری و گرینگییێ ژ هەڤ جودا دکن (سنگەر 1996، 112–18؛ بەللۆتت 2019، 145–50، 186). هەروسا هنەک نیقاش ل سەر هندێ ژی هەنە کا کۆنسەپتا ژییانا بێواتە چاوا گرێدایێ ب ڤان تێگەهان ڤە یە: فکرا ژییانەکە ئەلەتەوش (ناگەل 1970، 1986، 214–23؛ فەئنبەرگ 1980؛ بەللۆتت 2019)؛ بەرەدایی (ترسەل 2002)؛ و نە هێژایی ژینێ یە(لانداو 2017، 12–15؛ ماتهەسۆن 2017).

ژ بۆ پەیداکرنا ناڤەرۆکا فکرا واتەیا ژییانێ رێیەکە کێرهاتی ئەو ئە کو مرۆڤ ل سەر برەسەرێ بسەکنە. گەلۆ ئەوێ پرسکەر بەهسا کیژان ژییانێ دکە؟ دڤێ جوداهییەکە ستاندارت بێ دانین د ناڤبەرا «واتەیا د دیانێ دە» (مەئاننگ ‘ئنئ لفە) کو تێ دا مرۆڤ ب خوە ئەو کەس ئە کو واتەیێ ددە؛ و «واتەیا ژیانێ» (مەئاننگ ‘ئۆفئ لفە) کو تێ دا مرۆڤ ب گشتی تشتێ واتەدار ئە. هەروسا ڤێ داوییێ فکرەکە دن هەیە کا گەلۆ هەیوان و زارۆکێن مرۆڤان ژی د ژییانا خوە دا خوەدی واتە نە (؟)، گەلەک کەس ڤێ ئیهتمالێ رەد دکن (ب میناک وۆنگ 2008، 131، 147؛ فسجهەر 2019، 1–24)، لێ کێمەکە دن هێدی هێدی مەیلا خوە ددن سەر وێ ئیهتمالێ (پورڤەس ئاند دەلۆن 2018؛ تهۆماس 2018). هەروسا مژارەکە دن ئا کو ل سەر کێم خەبات هەنە ژی ئەو ئە کا گەلۆ کۆم ژی، چ کۆمێن مرۆڤان ئان ژی سازیان، خوەدی واتەیا ژییانێ نە و هەکە وسا بە ب چ شەرت و مەرجان.

بەرەڤاژیێ وان کێم کەسێن کو ئیرۆ د چارچۆڤەیەکە تەنگ دە بەرێ خوە ددن واتەیا ژییانێ، پرانیا فیلۆزۆفێن ئانالیتیک ب واتەیا ژییانێ ڤە ئەلەقەدار بوونە، ئانکو ب وێ بێواتەبوونا کو ژییانا مرۆڤان تێرە دەرباس دبە. هنەک کەس دگۆتن خوەدێ د ناڤەندا واتەیا ژییانێ دە یە ئان ژی دڤێ ئەو د ناڤەندێ دە بە، لێ ڤێ داویێ ئەو ژی ژ واتەیا ژییانا مرۆڤاتییێ بێتر دبێژن کا ب سایا خوەدێ ژییانا تاکەکەسان چاوا دکارە واتەدارتر ببە. دیسا هن کەسان دگۆت واتەدارییا ژییانا مرۆڤان ژ واتەیا د ژییانەکێ دە زێدەتر بەرێ خوە ددە لێگەرینا هنەک نرخان (سەئاجهرس 2013؛ تارتاگلا 2015؛ جف. ترسەل 2016)، لێبەلێ پرانییا قادێ ب هندێ ڤە ئەلەقەدار بوویە کا گەلۆ وەکی تاکەکەس ژییانا وان (و یا هەزکرییێن وان) واتەدار ئە ئان نینە و ئەو دکارە چەند زێدەتر واتەدار ببە.

هەکە مرۆڤ ل سەر واتەیا د ژییانێ دە هوور ببە، پر ئاسایی یە کو ئەم وێ ب ئاوایەکی تێگەهی وەکی تشتەکی ب تەنا سەرێ خوە باش ببینن، ئان ژی ب هندێ ڤە ئەلەقەدار، وێ وەکی سەدەمەکە بنگەهین ئا تەڤگەرێ بهەسبینن (ل سەر هندێ بنر. ڤساک 2017). لێ کێم کەسێن دن ژی هەنە کو بەرەڤاژیێ وان دسەکنن و دبێژن دبە کو د ژییانا مرۆڤەکی دا هن جورەیێن بێئالی (نەئوترال)، هەتا یێن نەهەزکری هەبن (بۆ میناک ماوسۆن 2016، 90، 193؛ تهۆماس 2018، 291، 294). لێبەلێ دیسا ژی ئەو گەلەک کێم ئن، ژ بەر کو پرانییا فیلۆزۆفێن ئانالیتیک و یێن نە ژ قادێ، دخوازن بزانن کا ژییانا تاکەکەسەکی کەنگی جورەیەکی دییارکری یێ نرخەکە داوی (ئان ژی ژ بۆ تەڤگەرێ سەدەمەکە نە-ئالاڤی) دەردخە هۆلێ.

ئیدیئایەکە دن ئا ل سەر لهەڤکرنەکە بنگەهین هەیە کو ل گۆر وێ واتەداری تشتەکی تام و تێکووز نینە، لێ ئەو ب ئاستێن جودا دەردکەڤە هۆلێ. وەکی کو هن سەردەمێن ژییانێ واتەدارتر بن ژ یێن دن و هنەک ژیان ب تەمامی ژ یێن دن واتەدارتر بن. دڤێ نەیێ ژبیرکرن کو مرۆڤ دکارە خوە بگهینە وێ فکرێ کو ژییانا هنەک مرۆڤان کێمتر واتەدار ئە (ئان ژی هەتا رادەیەکێ مرۆڤ دکارە بێژە کو کێمتر «گرینگ» ئە) ژ ژییانا یێن دن، ئان ژی هەما بێژە ژییانا وان بێواتە (نەگرینگ) یە، لێ دیسا ژی ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە ئەو مرۆڤ وەکهەڤ ئن. بفکرە کو رێزکەکە ئەخلاقی یا بلند هەیە کو ل گۆری وێ هەر کەسایەتەک وەکهەڤ ئە و خوەدی شییانا ژییانەکە واتەدار ئە، ئان ژی نێرینەکە کانتواری بفکرە کو هەر مرۆڤ خوەدی شان و شەرەفەکێ یە ژ بەر شییانا خوە یا بریاردانا ئازاد، واتە ب خوە ئەرکێ بکارانینا وێ شییانێ یە. ژ بۆ هەر دو نێرینێن ئەخلاقی پێویست ئە ئەم ئالیکاریێ بدن وان کەسێن کو نیسپەتەن خوەدی ژییانەکە بێواتە نە.

تێگەها بێواتەدارییا ژییانا کەسایەتان خوەدی هێمانەکە دن ئە کو نیسپەتەن ل سەر نیقاش هەنە؛ ئەو ژ ئالییێ تێگەهی ڤە ژ بەختەواری و مافدارییێ جودا یە (وەکی د وۆلف 2010، 216 دە ل سەر هاتییە سەکناندن). یا ئەول، هەکە مرۆڤ بپرسە کا ژییانا کەسان واتەدار ئە، ئەو وەکی وێ پرسێ نینە کا ئەو کەس ژ ژییانا خوە مەمنوون ئن ئان ژی کا خوە باش هیس دکن ئان نا. ژییانەکە د ناڤ ماکینەیا تەجرووبەیێ دە ئان ژی د ناڤ ئالاڤا راستییا زمنی دە بێگومان دێ ژییانەکە مەمنوون بە، لێ بەلێ مرۆڤ دکارە ب نێرینا ئەول رە ببینە کو ئەو ژییان بەرەندام ئە ژ بۆ بێواتەدارییێ (نۆزجک 1974: 42–45). یا راستی هن کەس دێ ببێژن کو ژییانا کەسان دکارە ببە ژییانێن واتەدار هەکە ئەو کەس باشییا خوە بکن قوربانی، ئانکو ل دژی بەرژەوەندییێن خوە ژی بە ئالیکارییێ بدن کەسێن دن. یا دویەم، هەکە مرۆڤ بپرسە کا هەبوونا کەسان یا د ناڤا دەمی دە واتەدار ئە، ئەو نە وەکی وێ پرسێ یە کا ئەو ژ ئالییێ ئەخلاقی ڤە راست ئە؛ لەوما هن رێیێن وسا هەنە کو مرۆڤ دکارە بێیی کریارا راست ئان ژی فازیلەتا ئەخلاقی ژی تێدە واتەیێ بەرفرەهـ بکە، وەکی کو مرۆڤ بکارە کەشفەکە زانستی بکە ئان ژی ببە دانسکەرەکی سەرکەفتی. ڤێجا مرۆڤ دکارە ببێژە کو ژییان بێواتە یە هەکە، ئان ژی ژ بەر کو ئەو ژییانەکە نەبەختەوار ئان ژی دەرەخلاقی یە، لێبەلێ ئەو دێ د ناڤبەرا تێگەهان دە پێوەندییەکە سەنتەتیک و مادی بپەییتینە. لەوما ئەو گەلەک دوور ئە ژ هندێ کو ئاخافتنا ل سەر «واتەدارییێ» وەکی تشتەکی ئانالیتیک دەستنیشان بکە کو فکرێن دەرهەقێ بەختەواری و مافدارییێ دە تنە بیرا مرۆڤ. پرسا دەرهەقێ تشتێن (هەکە هەبە) کو ژییانا کەسایەتەکی واتەدار دکە، ژ ئالییێ تێگەهی ڤە جودا یە ژ پرسا دەرهەقێ تشتێن کو ژییانەکێ دکە بەختەوار ئان ژی ئەخلاقی؛ دیسا ژی دبە کو بەرسڤا راست ئا پرسا ئەول بەرێ مرۆڤی ددە بەرسڤا پرسێن دن.

ڤێجا هەکە ئەم ئاخافتنا ل سەر «واتەیا ژییانێ» تشتەکی ب تەنا سەرێ خوە قەنج بهەسبینن کو خوەدان ئاستێن جودا یە و ئەو ب ئاوایێ ئانالیتیک نە هەمکووفێ بەختەواری و راستییێ یە، هنگێ چ تشتێن دن دکەڤن ناڤا وێ؟ گەلۆ ئەم دکارن دەرهەقێ ڤی نرخی دە چ تشتێن دن ببێژن؟ پرانییا فیلۆزۆفێن ئانالیتیک ئێن هەڤچەرخ دبێژن ئەو نرخێ جودا یە ژ بۆراندنا دەمی د ناڤ ماکینەیا تەجرووبەیێ دە (ژ بۆ نێرینەکە جوداتر بنر. گۆئەتز 2012) و ژینا وەکی یا سیسیفۆس، ئەو کەسایەتێ میتیک ئێ کو ژ ئالییێ خوەداوەندێن یوونانی ڤە هاتیە جەزاکرن کو کەڤرەکی هەتا هەتا دکێشە سەر گرەکی (بێتر ژ ئالییێ ئالبەرت جاموس و تایلۆر 1970 ڤە هاتییە نیقاشکرن). هەروسا گەلەک کەس دێ ببێژن کو ئەو نرخ ژ ئالییێ وێ سێبارەیا «قەنج، راست و خوەشک» (ئان ژی د ناڤ هن شەرتان دا) ڤە هاتییە پێناسەکرن. هەلبەت ئەو هەر سێ تێگەهـ راستەراست جهـ ناگرن، ل شوونا وان هنەک درووشمێن گشتی دەردکەڤن پێش؛ وەکی پێوەندییێن کێرهاتی (هەزکرن، تەڤکاری، ئەخلاق)، یێن زانینێ (زانیاری، پەروەردە، کەشف) و ئافراندنێ (ب تایبەتی هونەر، ل قادێن وەکی میزاهـ و باخچەڤانییێ ژی).

وێدەتر، گەلۆ تشتەک هەیە کو نرخێن قەنج، راست، خوەشک و هەر جورە چاڤکانییێن دن ئێن ماقوول ئێن واتەیێ تێدە هەبن؟ د ڤێ قادێ دە هێژ ژی لهەڤکرنەکە گشتی پەیدا نەبوویە. نێرینەکە بەربچاڤ و بالکێش ئەو ئە کو تێگەها واتەیا د ژییانێ دە بەرهەڤۆک ئان ژی تێکەلەکە فکرێن لهەڤسواربوویی یە، وەکی بجهانینا ئارمانجێن بلند، قەبوولکرن رێز و هەیرانییا بنگەهین؛ هەبوونا باندۆرەکە دییارکەر، دەرباسکرنا جاندارییا کەسایەتی، ماقوولبوون، ئان ژی بۆراندنا ژییانەکە متەبەر (مارکوس 2003؛ تهۆمسۆن 2003؛ مەتز 2013، 24–35؛ سەئاجهرس 2013، 3–4؛ ماوسۆن 2016). لێ دیسا ژی هنەک فیلۆزۆف هەنە کو ل گۆر وان ئاوایەکی یەکپارێز راستتر ئە د ڤی واری دە، لەوما (هەما بێژە) هەموو فکرێن دەرهەقێ واتەدارییا د ژییانا کەسایەتەکی دە ب تایبەتی دەرهەقێ مژارەکێ دە نە. هنەک ژ وان دبێژن ئەو خوەبەخشاندن ئان ژی رێزگرتنا ژ بۆ قەنجییێن بلندتر ئە (تایلۆر 1989، 3–24)، هنەک دبێژن بۆراندنا سینۆرێن ژییانا خوە یە (لەڤی 2005)، ئان ژی لێزێدەکرن ئە (مارتەلا 2016).

ڤان سالێن داوییێ د قادێ دە تشتەکی وەکی «ڤەگەرا شیرۆڤەیی» پێک هاتیە. میناکەکە وێ ژی ئەو نێرینا بهێز ئە کو دبێژە ئاخافتنا واتەیێ ب ئاوایەکی مانتقی دەرهەقێ هندێ دە یە کا گەلۆ ژییان د ناڤ چارچۆڤەیێ بەرفرەهتر یێ رەفەرانسێ دە تێ تێگهیشتن و کا ئەو چاوا تێ تێگهیشتن (گۆلدمان 2018، 116–29؛ سەئاجهرس 2019؛ تهۆماس 2019؛ جف. رەپپ 2018). ل گۆر ڤێ نێرینێ، ڤەکۆلینا ل سەر واتەیا ژییانێ لێگەرینا ئاگاهیێن ماقوول ب خوە یە، بەلکی ڤەگێرانەکە دەرهەقێ ژییانێ ئان ژی راڤەکرنەکە چاڤکانی و قەدەرا وێ یە. ئەڤ ئانالیز وێ دەرفەتێ ددە کو مرۆڤ کۆمەکە بەرفرەهـ ئا بکارانینێن تێگەها «واتەیێ» ل هەڤ بجڤینە و وان بکە یەک. لێبەلێ، ئیهتمال هەیە ئەو نێرین نکارە فەهم بکە کو واتەیا د ژییانێ دە د ئەسلێ خوە دە تشتەکی قەنج ئە (لانداو 2017، 12–15)، ئەو ژی ب ئاوایەکی مانتقی نە ل دژی هندێ یە کو رەوشەکە بێفەیدە واتەیا ل سەر ژییانێ ڤەدگوهەزینە (ل گۆری جۆئۆپەر 2003، 126–42؛ بەننەتت-هونتەر 2014؛ واگهۆرن 2014) و لەوما کریارێن مرۆڤان ب خوە (جوداتر ژ شیرۆڤەیێن وان) خوەدان واتە نە، بۆ میناک خلاسکرنا زارۆکەکی ژ ئاڤاهیەکی ل بەر شەواتێ.

هنەک رامانگەران گۆتیە ئەو تشتێ وەکی «دژ-مادە» (مەتز 2002، 805–07، 2013، 63–65، 71–73)، ئان ژی «دژ-واتە» (جامپبەلل ئاند نیهۆلم 2015؛ ئەگەرسترۆم 2015) تێتە بناڤکرن و ئەو شەرت و مەرجێن کو واتەدارییا ژییانێ کێم دکن ژی، دڤێ جهێ خوە هەبن د ئانالیزەکە تێکووز ئا تێگەها واتەیا ژییانێ دە. ل گۆر فکرا وان، واتە د تەرازییەکە دوسەری دە باشتر تێتە تەمسیلکرن، کو تێدە نە تەنێ ئالییێن ئەرێنی، هەروها ئالییێن نەیینی ژی هەنە. زلم ئان ژی خەرابکارییا بێسەدەم نیشانەیێن ئاشکەرە نە ژ بۆ کریارێن کو نکارن واتەیێ ل سەر زێدە بکن و کریارێن کو واتەیا ژییانا کەسەکی کێم بکن.

نیقاشێن ل سەر شێوەیا ئانالیزا تێگەها واتەیا ژییانێ (ئان ژی پێناسەیا راڤەکا «واتەیا ژییانێ») هەر بەردەوام ئن، دگەل هندێ ژی قاد تێرا خوە تژی یە ژ بۆ بەرسڤاندنا پرسێن دن ئێن سەرەکە، یێن کو ل ژۆرێ هاتنە پێشکێشکرن؛ ئانکو کا گەلۆ چ ژییانەکێ واتەدار دکە و کا گەلۆ ما ب راستی ژی هنەک ژییانێن واتەدار هەنە. بنگەهەکە تێرا خوە مەزن نیشان ددە کو واتەداری قەت نەبە خوەدی واتەیەکە بەرفرەهـ ئە د ژییانا مرۆڤی دە و ئەو جودا یە ژ بەختەواری و راستییێ، هەروسا ممکوون ئە کو ئەو قەنج، راست و خوەشک بە. قسمێ مایی یێ نیقاشان ژی وان هەولدانێن فەلسەفی نیشان ددن، ئێن کو سروشتا ڤی نرخی ژ ئالییێ تەئۆریک ڤە زەفت دکن و لێ دگەرن کا ئەو ب راستی ژی هەیە د قسمەکی ژییانا مە دە.

1. دەرسروشتیپارێزی

پرانییا فیلۆزۆفێن ئانالیتیک یێن کو ل سەر واتەیا د ژییانێ دە دنڤیسن هەول دانە تەئۆرییان ئاڤا بکن ئان ژی یێن هەیی بنرخینن، ئانکو وان رێزکێن بنگەهین گشتی ئاڤا بکن یێن کو هەموو رێیێن تایبەت زەفت دکن کو ژییانەکێ تێرا خوە دگهینن واتەیێ. وەکی فەلسەفەیا ئەخلاقێ، ل ڤر ژی «دژ-تەئۆریسیەن»ئێن ناڤدار هەنە، ئانکو یێن دبێژن کو گەلەک جوداهی هەنە د ناڤبەرا رەوشێن واتەیێ دە، لەوما زەهمەت ئە مرۆڤ وان د شێوەیەکێ دە بجڤینە (ئە.گ.، کەکەس 2000؛ هۆسسەئن 2015). لێبەلێ، لێکۆلینا سیستەماتیک ئا ل سەر یەکیتییێ هێژ گەلەک ساڤا یە، لەوما ئەم نکارن بگهیژن ئەنجامەکە ماقوول کا گەلۆ ئەو پێکان ئە یان نینە.

تەئۆرییێن بەردەست ب ئاوایەکی ستاندارت ل سەر بنگەها مەتافیزیکێ دابەش بوونە، ئانکو ئەو ل گۆر وان تایبەتمەندییان ژ هەڤ جودا بوونە یێن کو واتەیێ ئاڤا دکن. تەئۆرییێن دەرسروشتیپارێز ئەو ئن یێن کو دییارەکە روهانی (سپرتوئال رەئالم) وەک ناڤەندا واتەیا د ژییانێ دە دهەسبینن. پرانییا فیلۆزۆفێن رۆژاڤایی تێگەها روهانی وەکی تشتەکی خوەدایی ئان ژی وەکی روهێ دینێن ئیبراهیمی فەهم کرنە (لێ ژ بۆ نیقاشێن واتەیێ یێن د پەیوەندا خوەدایەکی کو ب مە ڤە ئەلەقەدار نابە بنر. مولگان 2015). بەرەڤاژڤێ ڤێ یەکێ، تەئۆرییێن سروشتیپارێز نێرینێن وسا نە کو ل گۆر وان جیهانا فیزیکی یا کو ب تایبەتی ب رێیا رێبازا زانستی ڤە باش تێتە زانین، د ناڤەندا واتەیا ژییانێ دە یە.

ژ بۆ تەئۆرییا نە-سروشتیپارێز جهەکی ماقوول هەیە کو ل گۆر وێ ناڤەندا واتەیێ تشتەکی رازبەر ئە و ئەو نە روهانی ئە نە ژی فیزیکی. لێبەلێ، د لتەراتوورا ئانگۆ-ئامەریکی-ئاوووسترالاسیایی دا جهەکی گەلەک تەنگ هاتییە ڤەقەتاندن ژ بۆ ڤێ ئیهتمالێ (ئائود 2005).

دڤێ بێتە دییارکرن کو دەرسروشتیپارێزی، ئەو ئیدیئایا کو دبێژە خوەدا (ئان ژی روهەک) واتەیێ ددە ژییانێ، ب ئاوایەکی مانتقی دوور ئە ژ تەئیزمێ، ئانکو وێ ئیدییا کو هەبوونا خوەدێ (ئان ژی روهەکی) قەبوول دکە. هەر چەند گەلەک کەس دەرسروشتیپارێزیێ و تەئیزمێ ب هەڤ را دنرخینن ژی، مرۆڤ دکارە دەرسروشتیپارێزییێ بێیی تەئیزمێ ژی قەبوول بکە (وەکی کو کێم زێدە جاموس دکر)، ئەو ژی بەرێ مرۆڤی ددە وێ نێرینێ کو ژییان بێواتە یە، ئان ژی قەت نەبە بێیی واتەیا بنگەهین ئە. هەروسا، هەرچەند پرانییا سروشتیپارێزان ئاتەئیست بن ژی، ئەو ل هەمبەری هندێ نینن کو مرۆڤ ببێژە خوەدێ هەیە لێ چ کارێ وی نینە ب واتەیا د ژییانێ دە، ئان ژی بەلکی وێ واتەیێ کێمتر دکە. دبە کو ئەڤ کۆمبیناسیۆنێن جهگرتنێ ب ئاوایەکی مانتقی راست بن، لێبەلێ هنەک ژ وان ب ئاوایەکی ماددی دەرمانتقی نە. ئەڤ دکارە ژ ڤان نیقاشێن بەراوردی سوودێ وەرگرە؛ کۆمبیناسیۆنێن ئیدیئایێن رەخنەیی یێن کو دبێژن کا چ ژییانێ واتەدار دکە و کۆمبیناسیۆنێن ئیدیئایێن مەتافیزیکی یێن دەرهەقێ هەبوونا رەوشێن روهانی دە.

ئەڤ 15 سالێن داوی ئان ژی زێدەتر وەخت ئە کو دو جورەیێن جودا یێن دەرسروشتیپارێزییێ ل سەر بنەمایا رێزکی پەیدا بوونە (مەتز 2019). ئەڤ تشت هەم ژ بۆ لیتەراتوورا ل سەر واتەیا ژییانێ دەرباسدار ئە هەم ژی ژ بۆ نیقاشا دەر بارێ پرۆ-تەئیزم/دژ-تەئیزمێ، کو دبێژە هەبوونا خوەدێ باشتر ئە ئان ژی یا روهەکێ (ئە.گ.، کاهانە 2011؛ کرائای 2018؛ لۆئوگهەئەد 2020). ل ئالییێ دن ژی دەرسروشتیپارێزییا زێدەگاڤ هەیە، ل گۆر وێ هەبوونا شەرت و مەرجێن روهانی پێویست ئن ژ بۆ واتەیەکە مەزن ئان ژی یا داوی یا د ژییانێ دە، هەرچەند واتەیا د ژییانێ دە وسا نەبە ژی. هەکە نە خوەدێ نە ژی روهـ نەبە، هنگێ ل گۆر ڤێ نێرینێ ژییانا هەموو کەسان خوەدی هنەک واتەیێ یە، ئان ژی واتەدار ئە، لێبەلێ ژییانا تو کەسان نکارە واتەیا هەری زێدە تێتە داخوازکرن، نیشان بدە. ژ بۆ دەرسروشتیپارێزێن ئاسایی، خوەدا ئان ژی روهـ بڤێ نەڤێ واتەیێ بەرفرەهـ دکە، ئان ژی ئەو رەوشێن وسا نە کو تەڤکارییێن مەزن ئن بۆ هندێ.

گەلەک رێیێن ژ هەڤ جودا هەنە کو واتەیا مەزن و داوی پێ هاتنە پێناسەکرن؛ ئەو هن جاران چەندانی نە وەکی «بێداوی» (ماوزۆن 2016)، هن جاران چاوانی نە وەکی «کوورتر» (سونبورنە 2016)، هن جاران مانتقی نە وەکی «بێسینۆر» (نۆزجک 1981، 618-19؛ جف.واگهۆرن 2014)، هن جاران دەمکی نە وەکی «نەمر» (جۆتتنگهام 2016)، و هن جاران پەرسپەکتیڤی نە وەکی «ژ نێرینا کائیناتێ» (بەناتار 2017). دیسا ژی هەیا نها تو دەنگڤەدان نینن ل سەر پرسا هەری گرینگ، ئانکو کا ئەو جوداهی چاوا تێنە رێزکرن، بۆ میناک کا چاوا هنەک ژ وان ژ یێن مایی ببنگەهتر ئن، ئان ژی هنەک ژ وان بنرختر ئن ژ یێن مایی.

جوداهییا چەپراست ئا د ناڤبەرا زێدەگاڤ/ماقوولێ دە، د ئەسلێ خوە دە جوداهییا د ناڤبەرا تەئۆرییێن ناڤەند-خوەدایی و ناڤەند-روهی دە یە. ل گۆری تەئۆرییێن ناڤەند-خوەدایی، هن پێوەندییێن ل گەل خوەدێ (وەک هەبوونەکە روهی کو زانایێ هەر تشتی یە، قەنجێ قەنجان ئە، و هێزدارێ هێزداران ئە، و بنگەهێ کائیناتا فیزیکی یە) واتەیا د ژییانێ دە ئاڤا دکە، هەکە کەسەک خوەدی روهـ نەبە ژی (وەک ماددەیەکی نەمر و روهانی یێ کو ناسنامەیا مرۆڤان دهەوینە). بەرەڤاژییێ وێ، ل گۆری تەئۆرییێن روهی، خوەدا نەبە ژی، هەبوونا روهەکی و بجهکرنا وی د هالەکی دییارکری دا ژییانێ واتەدار دکە. هەلبەت ل گۆری گەلەک دەرسروشتیپارێزان خوەدێ و روهـ ب هەڤ را پێویست ئن ژ بۆ هەبوونەکە واتەدار (ئا بەرفرەهـ). لێ دیسا ژی نێرینا هێسانتر کو دبێژە تەنێ یەک ژ وان پێویست ئە، بەربەلاڤتر ئە و هن جاران نیقاشێن کو ژ بۆ نێرینا تێکەل تێنە پێشنیازکرن، نکارن وەکی نێرینا هێسانتر بێنە پشتراستکرن.

1. نێرینێن ناڤەند-خوەدایی

پێناسەیا هەری باندۆردار ئا واتەیا د ژییانێ دە یا ناڤەند-خوەدایی ئەو فکرا زێدەگاڤ ئە کو دبێژە هەبوونا کەسەکی تەنێ هنگێ واتەدار ئە، هەکە ب تەنێ ئەو کەس وێ ئارمانجێ پێک بینە یا کو خوەدێ دییار کرییە. ئەو فکرا ناڤدار کو دبێژە خوەدێ پلانەکە خوە هەیە ژ بۆ کائیناتێ و ژییانا کەسان تەنێ هنگێ واتەدار دبە گاڤا ئەو ئالیکاریێ ددن خوەدێ دا کو وێ پلانا خوە پێک بینە، بەلکی ژی ب رێیا دییارکری یا کو خوەدێ ب خوە نیشانی وان ددە. هەکە کەسەک نکارە وی ئەرکێ کو خوەدێ ل سەر فەرز کرییە پێک بینە (ئان ژی هەکە خوەدێ ب خوە نەبە)، هنگێ ل گۆر فکرا ل بەر دەست، ژییانا وی کەسی بێواتە یە.

رامانگەران ل سەر هندێ ل هەڤ نەکرنە کا ئەو ئارمانجا خوەدێ چ یە کو وێ دکە ئارمانجەکە وسا کو دکارە واتەیێ بدە ژییانا مرۆڤان، لێبەلێ دەلیلا هەری باندۆردار ئەو بوویە کو تەنێ ئارمانجا خوەدێ دکارە ببە چاڤکانییا سابیت ئا رێزکێن ئەخلاقی (داڤس 1987، 296، 304–05؛ مۆرەلاند 1987، 124–29؛ جرائگ 1994/2013، 161–67) ئان ژی ب ئاوایەکی گشتی ببە چاڤکانییا نرخێن ئۆبژەکتیڤ (جۆتتنگهام 2005، 37–57)، کو نەبوونا وێ ژییانا مە دکە یەکا بێواتە. ل گۆر ڤێ نیقاشێ قەنجییێن ئاستنزم یێن وەکی زەوقا هەیوانی ئان ژی ئارەزوویا تەتمینێ بێیی خوەدێ ژی ممکوون ئن، لێبەلێ قەنجییێن ئاستبلند یێن گرێدایی واتەیا ژییانێ، ب تایبەتی ژی یێن ئەخلاقی نکارن بێیی خوەدی هەبن. لێ دیسا ژی، رەخنەگر گەلەک چاڤکانییێن نە-ئەخلاقی یێن واتەیا ژییانێ ژی دەستنیشان دکن (بۆ میناک کەکەس 2000؛ وۆلف 2010)، یەک ژ وان دبێژە ژ بۆ واتەیا د ژییانێ دە قۆدەکە کائیناتی پێویست نینە، هەکە لازم بە، ئەو ژی کریارێن کێرهاتی ب خوە نە (ئەللن 1995، 327). هەروسا گەلەک پێناسەیێن سروشتیپارێز و نە-سروشتیپارێز هەنە ل سەر ئەخلاقێ ئۆبژەکتیڤ – و ب گشتیتر ل سەر نرخان – کو ڤان رۆژان تێنە پێشنییازکرن، لەوما ب تەمامی نە زەلال ئە کا چاڤکانییەکە دەرسروشتی یا ڤینا خوەدێ پێویست ئە یان نینە.

ئیتیرازەکە بەربەلاڤ بۆ وێ فکرا کو دبێژە ئارمانجا خوەدێ دکارە ژییانێ واتەدار بکە ئەڤ ئە: هەکە خوەدێ ئەم ژ بۆ ئارمانجەکێ ئافراندبن، هنگێ خوەدێ دکارە مە رەزیل بکە و وسا ژی دەری ل بەر وێ ئیهتمالێ بگرە کو ئەم ب رێیا گهیشتنا ئارمانجێ ڤە واتەیێ ب دەست بخن. ئەو ئیتراز ب ژەئان-پائول سارترە دەست پێ دکن، لێبەلێ د لیتەراتوورا ئانالیتیک دە وسا دییار دبە کو یێ ئەو ئەول ژێ بەهس کری کورت بائەر ئە (1957/2000، 118–20؛ هەروسا بنر. مورپهی 1982، 14–15؛ سنگەر 1996، 29؛ کاهانە 2011؛ لۆئوگهەئەد 2020، 121–41). هن جاران ئەندیشە ئەو ئە کو گەفا جەزاکرنا خوەدێ دێ مە بدە زۆرێ کو ئەم وێ تەکلیفا خوەدێ قەبوول بکن، لێ هن جاران چاڤکانییا واتەیێ رێگر ئە و ئەو گرێدایی مە نینە، و هەروسا هن جاران ژی ئەو بنپێکرنا شەرەفا مە یە کو ئەم ل گۆری ئارمانجەکێ هاتبن ئافراندن (ژ بۆ هن بەرسڤێن ئەندیشەیێن وهارەنگ بنر. هانفلنگ 1987، 45–46؛ جۆتتنگهام 2005، 37–57؛ لۆئوگهەئەد 2020، 111–21)

ژ بۆ نێرینا زێدەگاڤ ئا ناڤەند-خوەدایی فکرەکە جوداتر ژی هەیە کو ژ خوەدایەکی ئارمانجدییارکەر زێدەتر ل سەر خوەدایەکی نەدییار، بێسینۆر و بێپێناسە دسەکنە؛ ئەو نێرین جارا ئەول ژ ئالییێ رۆبەرت نۆزجک ڤە ب بالداری هاتییە پێشکێشکرن (نۆزجک 1981، 594–618؛ هەروها بنر. بەننەتت-هونتەر 2014؛ واگهۆرن 2014). ئەو فکر د ئەسلێ خوە دە وها دبێژە؛ ژ بۆ کو شەرت و مەرجێن بداوی واتەدار ببن، دڤێ ئەو واتەیا خوە ژ هن شەرت و مەرجێن دن ئێن واتەدار وەرگرن. لەوما هەکە ژییانا مرۆڤەکی واتەدار بە، دبە کو ژ بەر هندێ بە کو ئەو د گەل مرۆڤەکی گرینگ زەوجییە. ئەو هەڤژینێ/هەڤژینا دییار ژی تەقەز گرینگییا خوە ژ جهەکی دن وەردگرە، بەلکی ژ کار و پیشەیێ خوە. وی پیشەیی ژی واتەیا خوە تەقەز ژ تشتەکی دن ئێ واتەدار وەرگرتییە، و ئەو رێزا واتەوەرگرتنێ وسا بەردەوام دکە. پێداچوونەک هەیە ل سەر رەوشێن واتەدار، پێشنییاز ئەو ئە کو ئەو پێداچوون د کەسەکی گشتگر دە بداوی دبە کو پێدڤییا وی نینە (و یا راست نکارە) ژ خوە وێدەتر بچە دا کو واتەیێ پەیدا بکە. و ئاها ئەو خوەدێ یە. ئیترازا ستاندارت بۆ ڤێ ئاقلرێڤەبرنێ ئەو ئە کو رەوشێن دییار ژی دکارن واتەدار بن، بێیی کو واتەیێ ژ رەوشەکە دن ئا واتەدار وەرگرن. دبە کو ئەو ب تەنا سەرێ خوە واتەدار بە، بێیی پێوەندیا دگەل تشتەکی ژ خوە دوورتر، ئان ژی دبە کو ئەو واتەیا خوە ژ پێوەندییا خوە یا دگەل تشتەکی خوەشک وەرگرە، ئان ژی دبە کو ئەو ژ بۆ خوە نرخدار، لێ تشتەکی بێواتە بە (نۆزجک 1989، 167–68؛ تهۆمسۆن 2003، 25–26، 48).

ئەندیشەیەکە بنگەهین بۆ هەر جورە نێرینێن زێدەگاڤ ناڤەند-خوەدایی هەبوونا دژ-میناکێن ئەشکەرە یە. هەکە ئەم ل ژییانێن میناکی یێن ئالبەرت ئەئنستەئن، داییکا تەرەسا، و پابلۆ پجاسسۆ بنێرن، وسا دییار دبە کو بێیی زانینەکە گشتگر، هێزەکە گشتگر و روهانییەتەکە قەنج ئا گشتگر ژی – کو بنگەها جیهانا فیزیکی نە – ئەو ژییانێن واتەدار ئن (بۆ مناک وەلەنبەرگ 2005، 31–37، 49–50؛ لانداو 2017). فیلۆزۆفێن مەییلدار بۆ دینی ب خوە ژی ئێدی نکارن ب رهەتی ڤێ یەکێ رەد بکن (قوئنن 2000، 58؛ ئائود 2005؛ ماوسۆن 2016، 5؛ وللامس 2020، 132–34).

دەرسروشتیپارێزێن هەڤچەرخ ب پرانی ژ بەر ڤێ سەدەمێ مەیلا خوە دانە سەر ماقوولییێ، ئان کو دبێژن بێیی خوەدێ ل جیهانێ هنەک واتە پێکان بە ژی، یێ کو واتەیا ژییانا مە گەلەک بەرفرەهـ دکە خوەدێ یە. نێرینەکە بەربەلاڤ ئەو ئە کو نیقاشا مانتقی رادکە پێیان دا نیشان بدە کو خوەدێ هەوجە یە، نە ژ بۆ واتەیەکێ ئان ژی تشتەکی دن، لێ ژ بۆ واتەیا داوی و بلند. «بالایییا سینۆرکری، دەرباسکرنا سینۆرێن خوە ژ بۆ پێوەندیێن بەرفرەهتر ئێن نرخان کو ب خوە ژی سینۆردار ئە، واتەیێ ددە ژییانا مە – لێ واتەیەکە سینۆردار. دڤێ ئەم زێدەترێ داخواز بکن» (نۆزجک 1981، 618). نێرینەکە دن ژی ئەو ئە کو مرۆڤ بەرێ خوە بدە هندێ کو د پلانا خوەدێ دە رۆلا خوە بلیزە، دیسا دبێژم، ئەڤ نە ژ بۆ واتەیێ یە، لێ بێتر ژ بۆ «گرینگییەکە کائیناتی یە … ل شوونا گرینگییەکە گەلەک سینۆرکری د دەم و مەکانێ دە» (سونبورنە 2016، 154؛ هەروسا بنر. قوئنن 2000؛ جۆتتنگهام 2016، 131). فکرەکە دن ژی ئەو ئە کو ب پێکانینا ئارمانجا خوەدێ، ئەم ئێ ب ئاوایەکی واتەدار خوەدێ، کەسایەتێ بێکێماسی، مەمنوون بکن و هەروسا ئەم هەتاهەتایی ب باشی د بیرا خوەدێ دە بن (جۆتتنگهام 2016، 135؛ وللامس 2020، 21–22، 29، 101، 108). دیسا نیقاشەکە دن ژی ئەو ئە کو دبێژە هەر چقاس ئارەزوویێن سەرڤەیی بێیی خوەدێ بێنە تەتمینکرن ژی، ئارەزوویێن کوور ئێن مرۆڤی تەنێ ب سایا خوەدێ تێنە تەتمینکرن (بۆ میناک گۆئەتز 2012؛ سەئاجهرس 2013، 20؛ جۆتتنگهام 2016، 127، 136).

ژ بۆ بەرسڤا ڤان ئاقلکرنێن دەرسروشتیپارێزییەکە ئاسایی، ئەڤ تشت دهاتە پێشنییازکرن؛ ژییانا مە ب تایبەتی گرینگ ئە ژ بەر کو ئەم ل ڤێ کائیناتێ ب تەنا سەرێ خوە نە، هەکە وسا نەبوویا مەزناهییا خوەدێ دێ ئەم د تارییێ دە بهشتانا (کاهانە 2014). هەروسا هنەک بەرسڤێن وهارەنگ ژی هەنە؛ ئیهتمالا واتەیەکە مەزنتر ئا خوەدایی، دژ-واتەیەکە ئەو قاس مەزنتر ژی ب خوە رە بانییا، لەوما گەلەک زەلال نینە کو جیهانەکە خوەدایی د وارێ واتەیێ دە ببە جهێ دەستکەفتییان (مەتز 2019، 34–35). بۆ میناک، هەکە مەمنوونکرنا خوەدێ دێ واتەیا ژییانا مە زێدەتر بکە، ڤێجا هنگێ مانتقێن ئاجزکرنا وی دێ واتەیا ژییانا مە هەتا رادەیەکێ کێمتر بکە. هەروسا هنەک ئارگوومانێن دن ژی هەنە ژ سروشتیپارێزیەکە زێدەگاڤ (ئان ژی دۆتماما وێ «ئانتی-تەئیست») کو ل ژێر هاتنە پێشکێشکرن (د ژێرەبەشا 3.3. دە)

1. نێرینێن ناڤەند-روهی

دڤێ نەیێ ژبیرکرن کو تو ئارگوومانێن ژۆرین ئێن دەرسروشتپارێزییێ بەرێ خوە نادن هێڤییا ژییانا بێداوی (قەت نەبە ب ئاوایەکی ئەشکەرە وسا ناکن). ئارگوومانێن کو هەولەکە وسا دکن، ئارگوومانێن ناڤەند-روهی نە؛ ئەو دبێژن کو واتەیا د ژییانێ دە زێدەتر ژ هەبوونەکە نەمر و روهانی تێ، گاڤا مرۆڤ ساخ ئە، ئەو ژی دگەل مرۆڤی یە و پشتی مرنێ ژی هەتاهەتایی زندی دمینە. ل گۆری هنەکان ژییانا پشتی مرنێ دەرباسبوونا روهێ یە بۆ دییارەکە بالا و روهانی (بەهشت)، و هنەک ژی دبێژن روهـ د بەدەنا مرۆڤەکی دن ئێ دنیایی دا دۆنادۆن دبە. ب یا گوهەرتۆیەکە زێدەگاڤ ژی، هەکە یەک خوەدان روهـ بە لێ نکارە باش پێ ئەمەل بکە (ئان ژی کەسەک ب تەمامی بێ روهـ بە) هنگێ ژییانا وی بێواتە یە.

دەرهەقێ نێرینا زێدەگاڤ یا ناڤەند-روهی دا سێ ئارگوومانێن ناڤدار هەنە. یەک ژ وان، ئا کو ب سایا لەئۆ تۆلستۆی ناڤدار بوویە، دبێژە کو ژ بۆ ژییانەکە واتەدار دڤێ تشتەک هێژایی کرنێ بە و تشتێ هێژایی کرنێ ئەو تشت ئە کو گوهەرینەکە دائیمی ل جهانێ دکە، کرنا وی تشتی ژی نەمرییێ دخوازە (هەروسا بنر. هانفلنگ 1987، 22–24؛ مۆررس 1992، 26؛ جرائگ 1994). رەخنەگرێن ڤێ نێرینێ گەلەک جاران سەری ل دژ-میناکان دانە، بۆ میناک گۆتنە، هەرچەند هەر دو ئالی ژی فانی نە، گەلەک هێژا یە کو مرۆڤ وەختێ خوە و قەوەتا خوە خەرج بکە، دا کو کەسێن ئەزاپکێش خەلاس بکە. یا راست هنەکان ئێرش برنە سەر ڤێ نێرینێ و گۆتنە کو ئالیکارییا بۆ کەسێن دن تەنێ هنگێ هێژایی خوەبەخشاندنێ یە، هەکە ئەو کەس فانی بن ئان ژی ژ بەر کو ئەو کەس فانی نە، دا کو قەت نەبە ئەو ل ژییانا پشتی مرنێ هەقێ خوە ب دەست بخن (بۆ میناک وەلەنبەرگ 2005، 91–94). رەخنەیەکە دن ئا نوو و بالکێش ژی دبێژە ئاژۆیێن مەزن ئێن وێ ئیدیئایێ نەهەڤگر ئن، ژ بەر کو هەکە رۆژەکێ هەر تشت ژ هۆلە رابە، هنگە، نها تو واتەیا وان نینە.

ئارگوومانا دویەم بۆ نێرینا کو دبێژە بێیی روهێ ژییان بێواتە یە، ئەڤ ئە؛ ئەو ژ بۆ بجهکرنا ئەدالەتێ پێویست ئە، ئان کو ب گۆتنەکە دن ئەو ژ بۆ ژییانەکە واتەدار پێویست ئە. گاڤا خرابی بەربەلاڤ دبە و راستی بندەست دبە، هنگێ ژییان بێواتە و دەراقل دبە، قەت نەبە هەکە جیهانەکە دن نەبە کو ئەو بێئەدالەتی تێنە سەرەراستکرن، چ ب دەستێ خوەدێ چ ب دەستێ هێزێن کارمایی. تشتەکی وەکی ڤێ ئارگوومانێ د تەوراتێ (ئەججلەساستەس) دا پەیدا دبە و هێژ ژی شۆپینەرێن وێ نێرینێ هەنە (بۆ میناک داڤس 1987؛ جرائگ 1994). لێبەلێ هەکە مرۆڤ وێ یەکێ قەبوول بکە کو ژ بۆ ئەنجامێن ئادیل ژییانا پشتی مرنێ لازم ئە ژی، ب ئاوایەکی گەلەک ئەشکەرە دییار ئە کو ژییانەکە پشتی مرنێ یا بێداوی پێویست ئە ژ بۆ هندێ و هنگێ ژی مرۆڤ دکارە ببێژە کو هنەک ژییان، بۆ میناک یێن وەکی ژییانا ماندەلا، گەلەک واتەدار ئن، ژ بەر کو ئەو ل هەمبەری بێئەدالەتییێ رابوونە و تێکۆشییانە.

ئارگوومانا سێیەم یا کو دبێژە هەبوونا روهەکێ بنگەها هەر جورە واتەیێ یە، ئەڤ ئە؛ ل گۆری وێ روهـ پێویست ئە، ژ بۆ ڤینا ئازاد کو بێیی وێ ژییانێن مە بێواتە دمینن. ئممانوئەل کانت ب وێ فکرا خوە ڤە ناڤدار ئە، یا کو دبێژە هەکە ئەم تەنێ هەبوونێن فیزیکی بن و وەکی هەر تشتێن دن ئێ جیهانا ماددی گرێدایی قانوونێن سروشتێ بن، هنگێ ئەم نکارن ژ بۆ ئەنجامێن ئەخلاقی تەڤبگەرن و لەوما ژی ئەم ئێ گرینگ نەبن. ڤێ داوییێ، تەئۆلۆگەکی ئەو مژار ب ئاوایەکی سەرکەرفتی ب تێگەهێن دینی راڤە کر: «روهێ ئەخلاقی واتەیا ژییانێ د تەرجیهان دە پەیدا دکە. ئەو واتەیێ د هندێ دە پەیدا دکە کو ژ مرۆڤی ب خوە دەرتێ و وسا د ناڤا وی دە وەکی گەوهەرەکە ناڤخوەیی ب جهـ دبە، ئانکو نە وەکی د قەزایێن رەوشێن وسا دا کو ژ قەدەرەکە دەرڤەیی تێ… هەر گاڤا کو مرۆڤ لەمبەیا خوە یا ئەخلاقی مز ددە، روهەک پەیدا دبە. ئەو روهـ خوەدا یە… وێنەیێ ئیلاهی یێ خوەدێ د ژییانا مرۆڤان دا د ناڤ «دڤێ تو…» یا خوەدێ و «ئەز دکارم…» ئا مرۆڤی دا پەیدا دبە (سوەنسۆن 1949/2000، 27–28). دڤە نەیێ ژبیرکرن، هەکە نۆرمێن ئەخلاقی ژ ئەمرێن خوەدێ دەرنەکەڤن ژی، مانتقا ڤێ ئارگوومانێ وها دبێژە؛ هەکە کەسەک د هەر رەوشێ دە خوەدی شییانا زکماکی بە، بۆ تەرجیهێن ئەخلاقێن راست، هنگێ ژییانا وی کەسی واتەدار ئە. لەوما ب ئاوایەکی نیقاشی ئەو ژ بۆ کەسەکی تشتەکی نە-فیزیکی پێویست دکە، دا کو بکارە ژ هەموو قانوون و هێزێن فیزیکی یێن ل هەمبەری خوە دەرباس ببە. ئیتیرازا ستاندارت بۆ ڤێ ئاقلکرنێ پێشڤەبرنا هەڤگرییەکێ یە، ژ بۆ هەبوونا سروشتەکە بریاردار یا فیزیکی و تەڤگەراندنا بۆ سەدەمێن ئەخلاقی (بۆ میناک ئارپالی 2006؛ فسجهەر 2009، 145–77). هەروسا هێژا یە مرۆڤ ل سەر بفکرە کا هەکە کەسەک خوەدی گەوهەرەکە روهی بە ژ بۆ کرنا تەرجیهێن ئازاد، گەلۆ پێویست ئە کو ئەو ببە گەوهەرەکە وسا کو تو جاران ژ هۆلێ رانابە.

وەکی تەئۆریسیەنێن ناڤەند-خوەدایی، پرانییا تەئۆریسیەنێن ناڤەند-روهی ژی ڤێ داوییێ نێرینەکە ئاسایی ئاڤا کرنە کو ڤێ یەکێ دپەژرینە: دبە کو بێیی نەمرییێ ژی هنەک واتەیا د ژییانێ دە پێکان بە، لێ ل گۆری وان زێدەتر واتە ب هەبوونا نەمرییێ ڤە پێکان ئە. هەکە ئەم بێژن کو ئەئنستەئن، ماندەلا و پجاسسۆ ب ئاوایەکی ژییانەکە واتەدار دەرباس کربن و دیسا ژی ژ مرنا بەدەنی خەلاس نەببن (وەکی ل گۆر ترسەل 2004؛ وۆلف 2015، 89–140؛ لانداو 2017)، هنگێ ئەو فکرا بهێز دمینە: زێدەتر باشتر ئە. ژییانەکە بداوی یا قەنج، راست و خوەشک هەتا رادەیەکێ د خوە دە واتەیێ دهەوینە، هنگە ئەو نرخێن بلندتر نیشان بدە – وەکی پێوەندییەکە ل گەل خوەدێ – بۆ بێداویبوونێ، دێ واتەدارییا ژییانا وی ژی زێدەتر ببە (جۆتتنگهام 2016، 132–35؛ ماوسۆن 2016، 2019، 52–53؛ وللامس 2020، 112–34؛ جف. بەناتار 2017، 35–63). ئیتیرازەک بۆ ڤێ ئاقلکرنێ ئەڤ ئە؛ بێداویبوونا واتەیێ یا کو ب هەبوونا روهی ڤە پێکان دبە، دێ یەکە «گەلەک مەزن» بە ژ بۆ دەرسروشتپارێزێن ئاسایی بکارن وێ یەکێ فەهم بکن ژییانەکە بێداوی یا وەکی ئەئنستەئن د ئەسلێ خوە دە وەکی ژییانەکە واتەدار بێتە هەسباندن (مەتز 2019، 30–31؛ جف. ماوسۆن 2019، 53–54). لێبەلێ ژ وێ بەربەلاڤتر ئەو ئیتیرازا دن هەیە کو دبێژە ژییانەکە بێداوی د خوە دە دژ-واتەیێن ژ هەڤ جودا دهەوینە، وەکی ئاجزییا جانی و دوبارەیێ، ل ژێر د بن بانێ سروشتیپارێزییا زێدە دە ل سەر وان نیقاش هاتیە کرن (د ژێرەبەشا 3.3. دە).

1. سروشتیپارێزی

ژ بیر نەکن کو سروشتیپارێزی ئەو نێرین ئە کو ژییانا فیزیکی ل ناڤەندا واتەیا ژییانێ ب جهـ دکە، ئانکو دبێژە هەکە دییارەکە روهانی نەبە ژی، ژییانەکە واتەدار ئا دەولەمەند پێکان ئە. وەکی دەرسروشتیپارێزییێ، سروشتیپارێزییا هەڤچەرخ ژی دو گوهەرتۆیێن ژ هەڤ جودا قەبوول دکە، ئانکو سروشتیپارێزییا ئاسایی و سروشتیپارێزییا زێدەگاڤ (مەتز 2019). گوهەرتۆیا ئاسایی ئەڤ ئە، دبێژە هەر چقاس ژییانەکە واتەدار ئا راستەقین پێکان بە ژی، د کائیناتەکە خوەروو فیزیکی دە کو ژ ئالیێ زانستێ ڤە باش تێتە ناسین، لێ هەکە دییارەکە روهانی ژی هەبە هنگێ پێکان ئە کو ژییانەکە واتەدارتر ژی دەرکەڤە هۆلێ. هەرچقاس ئەو تەڤکارێن مەزن نەبن ژی خوەدێ ئان ژی روهـ دکارن واتەیا د ژییانێ دا بەرفرەهتر بکن. گوهەرتۆیا زێدەگاڤ ژی ئەو نێرین ئە کو دبێژە هەکە دییارەکە روهانی نەبە هنگێ ژ بۆ واتەیا ژییانێ چێتر ئە. ل گۆر ڤێ نێرینێ خوەدێ ئان ژی روهـ دژ-ماددە نە، ئانکو واتەیا د مە دە کێم دکن، لەوما ئاڤاکرنا جیهانەکە خوەروو یا فیزیکی (کو ئەڤا ئەم تێ دا نەبن ژی) چێتر ئە ژ بۆ مە.

جوداهییا چەپراست ئا د ناڤبەرا سروشتیپارێزییا ئاسایی و یا زێدەگاڤ د ئەسلێ خوە دە جوداهییا د ناڤبەرا سووبژەکتڤیزم و ئۆبژەکتیڤیزمێ دە یە، کو فکرێن تەئۆریک ئێن دەربارێ سروشتییا واتەدارییێ هەتا تو بێژی فیزیکی نە. ئەو ژ ئالیێ وان سینۆران ڤە ژ هەڤ جودا دبن کا هشێ مرۆڤی واتەیێ ئاڤا دکە ئان ژی کا تو شەرت و مەرجێن واتەیێ ئێن نەگوهەربار هەنە د ناڤ مرۆڤان دا. کەسێن سووبژەکتیڤیست وسا باوەر دکن کو تو ستاندارتێن نەگوهەربار ئێن واتەیێ نینن ژ بەر کو واتە ل گۆر کەسان دگوهەرە، ئانکو ئەو ل گۆر پێش-هەلوەستێن کەسایەتان دگوهەرە، بۆ میناک ل گۆر ئارەزوو و ئارمانجێن کو د هەموو کەسان دە یەک نینن. ب گشتی مرۆڤ دکارە بێبێژە تشتەک ل گۆری کەسایەتەکی واتەدار ئە هەکە ئەو ژ دل وی تشتی بخوازە و هەول بدە، ل دوو بچە و وی ب دەست بخە. لێ ل ئالییێ دن، کەسێن ئۆبژەکتڤیست وسا باوەر دکن کو هنەک ستاندارتێن نەگوهەربار هەنە بۆ واتەیێ، ژ بەر کو واتە - قەت نەبە قسمەن - گرێدایی هشی نینە، ئانکو تەنێ گرێدایی رەوشا هشی یا کەسەکی/ئێ نینە. ل گۆر وان، تشتەک ژ بەر سروشتییا خوە یا ناڤخوەیی (قسمەن) واتەدار ئە، بێیی داخوازکرنا وی ئان ژی ل دووچوونا وی تشتی؛ واتە (هەتا رادەیەکێ) تشتەکی وسا یە کو وان بەرتەکان بنرخ دکە.

ل ڤر ڤالاهییا مانتقی هەیە ژ بۆ نێرینا تیکگۆشە (ئۆرتهۆگۆنال)، کو ل گۆر وێ ستاندارتێن نەگوهەربار ئێن واتەدارییێ هەنە کو هەموو مرۆڤ ل گۆر نێرینێن خوە ل سەر ل هەڤ دکن. لێبەلێ، ئەو نێرین زێدە د رەواجێ دا نینە و ل قادێ بەربەلاڤ نینە (داروالل 1983، 164–66).

1. سووبژەکتیڤیزم

ل گۆر ڤێ گوهەرتۆیا سروشتیپارێزیێ، واتەیا د ژییانێ دە ل گۆر کەسان و پێش-هەلوەستێن وان ئێن ژ هەڤ جودا دگوهەرە. میناکێن بەربەلاڤ ئەڤ ئن؛ ژییانا کەسەکی/ئێ بێتر واتەدار ئە هەکە تشتێ زێدە دخوازە ب دەست بخە، هەکە ئەو ئارمانجێن ئاستبلند ب دەست بخە، ئان ژی هەکە ئەو تشتێن ل گۆری خوە هەری گرینگ پێک بینە (ترسەل 2002؛ هۆئۆکەر 2008). سووبژەکتیڤیستەکی باندۆردار ڤێ داوییێ دبێژە رەوشا هشی یا ئەلەقەدار خوەدیکرن ئان ژی هەزکرن ئە، لەوما سینۆرێن واتەدارییا ژییانێ ل گۆر خوەدیکرن ئان ژی هەزکرنا کەسەکی/ئێ یە (فرانکفورت 1988، 80–94، 2004). پێشنییازەکە دن ئا ڤێ داوییێ دبێژە واتەداری ڤان دشتان دهەوینە؛ «پێوەندی و قەبوولەکە چالاک یا کو کەسان زندی دکە، ئەو کەسێن کو پێشنوومایێن خوە یێن ئەندیشەیێن هەری بلند ب ئاوایەکی ئازاد دافرینن ئان ژی قەبوول دکن و نها ژی وان مەزن دکن و پێشڤە دبن» (بەللۆتت 2019، 183).

گاڤا د نیڤێ سەدسالا بیستی دا پۆزیتیڤیزم، نە-کۆگنیتیڤیزم، هەبوونپارێزی، و هوومانیزم باندۆردار بوون، سووبژەکتیڤیزم ژی سەردەست بوو (ئایەر 1947؛ هارە 1957؛ بارنەس 1967؛ تایلۆر 1970؛ وللامس 1976). لێبەلێ د چاریەکا داوی یا سەدسالا بیستی دا مداخەلەیا ل سەر راڤەیا هەری باش و هەڤسەنگییا رامانگیر ژ بۆ ئارگوومانکرنا نۆرماتیف بوونە فۆرمێن قەبوولکری و ئەو پر جاران ژ بۆ پاراستنا ئیدیئایێن هەبوون و سروشتا نرخێن ئۆبژەکتیف (ئان ژی «سەدەمێن دەرڤەیی» یێن کو ب ئاوایەکی خوەسەر ژ هەلوەستێن هەیی یێن کەسەکی/ئێ هاتنە بدەستخستن) هاتنە بکارانین. وەک ئەنجامەکێ، سووبژەکتیڤیزما دەرهەقێ واتەیێ دە سەردەستیا خوە ژ دەست دا. ئەو کەسێن هێژ ژی ل دوو سووبژەکتیڤیزمێ دچوون، گەلەک جاران گومانبار بوون ژ بۆ راستاندنا باوەریێن دەرهەقێ نرخێن ئۆبژەکتیف دە (بۆ میناک، ترسەل 2002، 73، 79، 2004، 378–79؛ فرانکفورت 2004، 47–48، 55–57؛ وۆنگ 2008، 138–39؛ ئەڤەرس 2017، 32، 36؛ سڤەنسسۆن 2017، 54). تەئۆریسیەنێن کو بەرێ خوە دانە قەبوولکرنا سووبژەکتیڤیزمێ ب پرانی ژ بەر هندێ وسا کرنە کو ئالتەرناتیف نە یێن قەبوولکرنێ نە؛ ئەو ب ئاوایەکی مانتقی پێباوەر ئن کو واتەیا د ژییانێ دە ل هن مرۆڤان پەیدا دبە، لێ وان تو رێ پەیدا نەکرنە کو وێ، ژ بلی هشێ ل جهەکی دن – چ سروشتی چ دەرسروشتی (ئان ژی نە-سروشتی) – ب جهـ بکن. بەرەڤاژییێ ڤان ئیهتمالان ب ئاوایەکی ئاشکەرە دییار دبە کو تشتێ واتەدار ل گۆری دیتینا واتەدارییا کەسان دگوهەرە، ئان ژی ل گۆری تشتێ کو مرۆڤ دخوازن د ژییانا خوە دە پەیدا بکن دگوهەرە. ژ بۆ ئاقلکرنا دەربارێ سووبژەکتیڤیزمێ دە نیقاشێن دەر-ئەتیکی یێن بەربەلاڤ ئێن ئەپیستەمۆلۆژی، مەتافیزیک ئوو فەلسەفەیا زمانی پێویست ئن.

لۆدەکە ئارگوومانێن دن ئێن دییارکری هەنە ژ بۆ سوبژەکتڤیزمێ، ل گۆر هەموویان ژی ئەڤ تەئۆری تایبەتمەندییێن پێژنی یئێن واتەیا د ژییانێ دە ژ هەموو تەئۆرییان باشتر راڤە و ئیزەهـ دکە. ل گۆری ئارگوومانەکێ، قەلەک ئاسایی یە مرۆڤ بفکرە کو ژییانەکە واتەدار ژییانەکە راستەقین ئە، لەوما سووبژەکتیڤیزم ماقوول دییار دکە (فرانکفورت 1988، 80–94). هەکە ژییانا کەسەکی گرینگ بە ژ بەر کو ژییانا وی ژێ رە ئان ژی ژ سروشتا وی یا کوور رە راست بە، هنگێ سەدەم هەنە ئەم ژێ باوەر بکن کو واتە ب تەنێ ئەرکەک ئە ژ بۆ مادەیێن کو کەسەک گرینگییێ پێ ددە. ژ بۆ ئارگوومانەکە دن، جهێ نیقاشێ یە کو واتە پر جاران ژ خوەوەنداکرنێ پەیدا دبە، ئانکو ژ هەلییانا د ناڤا چالاکی ئان ژی تەجرووبەیەکێ دە، دژبەری کو مرۆڤ ژێ ئاجز ببە ئان ژی وێ ئاجزکەر بهەسبینە (فرانکفورت 1988، 80–94؛ بەللۆتت 2019، 162–70). هەکە وسا بە، ئەو هش و پێوەندییان کۆنسانترە دکە یێن کو وەک ناڤەندا واتەیێ مەزن ل هەڤ کۆم دبن، ئەو وسا یە ژ بەر کو هێمانێن سووبژەکتیف تێدە هەنە. ژ بۆ ئارگوومەنەکە سێیەم، واتە پر جاران ئەو تشت ئە کو ژییانێ ژ بۆ کەسەکی ددە بەردەوامکرن، ئانکو ئەو تشتێ دبە سەدەم کو مرۆڤ ژ سبەهان ژ ناڤ جها رابە، کو ل گۆر وێ ئارگوومانێ سووبژەکتیڤیزم نێرینا هەری باش ئە (وللامس 1976؛ سڤەنسسۆن 2017؛ جالهۆئون 2018).

رەخنەگر دبێژن کو ئەڤ ئارگوومانێن هانێ چەند ئیتیرازان هەق دکن: ئەو رۆلا نرخێ ئۆبژەکتیف (ئان ژی سەدەمێ دەرڤەیی) ئێ بخوەهەسینێ، خوەونداکرنێ و خوەدیبوونا سەدەمەکێ بۆ ژینێ پاشگوهـ دکن (تایلۆر 1989، 1992؛ وۆلف 2010، 2015، 89–140). مرۆڤەک نکارە ل هەمبەری خوە راست بە، خوە ب ئاوایەکی واتەدار وندا بکە ئان ژی ببە خوەدانێ سەدەمەکە راستەقین بۆ ژینە، ب قاسی کو، ئەم بێژن، ئەو 3.732 موویێن پۆرێ خوە راگرە (تایلۆر 1992، 36)، د تفکرنا درێژ دا شییانا خوە نیشان بدە (وۆلف 2010، 104)، گلۆکەکە ریسی بەرهەڤ بکە (وۆلف 2010، 104)، ئان ژی بۆ میناک پیسیتییا خوە بخوە (وەلەنبەرگ 2005، 22). میناکێن دژبەر نیشان ددن کو سووبژەکتیف تێرێ ناکن کو مرۆڤ بکارە واتەیا د ژییانێ دە ل سەر ئاڤا بکە؛ لەورە وسا دییار ئە کو هنەک کریار، پێوەندی و رەوشێن وسا هەنە کو ب ئاوایەکی ئۆبژەکتیف بنرخ ئن (لێ بنر. ئەڤەرس 2017، 30–32) و هەکە واتە مەزن بە، هنگێ دڤێ پێش-هەلوەستێن کەسەکی ل گۆر وان بێنە بجهکرن.

کەسێن ئۆبژەکتیفپارێز وسا دبێژن، لێ کەسێن سووبژەکتیفپارێز ئاژۆیا بابەتێ باش فەهم دکن و ب پرانی هەول ددن کو خوە ژ دژمیناکان خەلاس بکن، بەلکی ئەو هەوجە ببن کو ڤێ راستیا واتەدارییا راگرتنا 3.732 موویێن ل سەر سەرێ کەسەکی و یێن دن قەبوول بکن (ژ بۆ هن کەسێن کو وسا دکن بنر. سەئە سڤەنسسۆن 2017، 54–55؛ بەللۆتت 2019، 181–83). ستراتەژییەکە گرینگ ئەو ئە کو مرۆڤ بکارە پێشنییاز بکە؛ کەسێن سووبژەکتیفپارێز دکارن خوە بسپێرن جورەیا راست ئا پێش-هەلوەستان دا کو خوە ژ دژمیناکان خەلاس بکن. ل شوونا تشتێ کو کەسایەتەک داخواز دکە، بەلکی ژی یا مانتقی ئەو ئە کو مرۆڤ بەرێ خوە بدە رەوشەکە هسی-تێگهشتنی (ئالەخس 2011؛ جف. هۆسسەئن 2015، 47–66) وەک ئارەزوویەکە «کاتەگۆریک» ئانکو وەکی ئارەزوویەکە ناڤخوەیی کو ناسنامەیا کەسەکی ئاڤا دکە ژ بۆ بەردەوامکرنا ژییانەکە هێژا (سڤەنسسۆن 2017)، ئان ژی وەکی دارازەکێ کو کەسەک خوەدی سەدەمەکە باش بە کو بکارە تشتەکی ژ بۆ خاترێ وی تشتی ب نرخ ببینە (جالهۆئون 2018). لێبەلێ ل ڤر ژی کەسێن ئۆبژەکتیفپارێز دێ ببێژن دبە کو «ئەو تشتێ ڤین وەک سەدەما باش هلدبێژەرە دا کو خوە پێ ڤە گرێ بدە، ژ بۆ ڤینێ دبە سەدەما باش. لێ ڤین ب خوە ژ دل و جان سەدەمێن ئۆبژەکتیف دخوازە؛ پر جاران هەتا کو وان ب دەست نەخە، ئەو پێش ڤە ناچە» (وگگنس 1988، 136). و بێیی ئیتیرازا ئۆبژەکتیفییێ، مهتەمەلەن دژمیناک دێ دیسا دەرکەڤن هۆلە.

ستراتەژییەکە دن ئا سوبژەکتیفپارێز ژ بۆ بەرخوەدانا ل هەمبەری دژمیناکان ژی ئەو ئە کو مرۆڤ واتەدارییێ نە ل سەر پێش-هەلوەستێن کەسایەتەکی/ئێ نرخکەر، لێ ل شوونا وێ ل سەر پێش-هەلوەستێن کۆمەکێ ئاڤا بکە (داروالل 1983، 164–66؛ برۆگائارد ئاند سمتهـ 2005؛ وۆنگ 2008). گەلۆ سەکنەکە وسا دێ دژمیناکان ب دوور بخە؟ هەکە وسا بکە، ئەو ژ هەموو تەئۆرییێن ئۆبژەکتیف ماقوولتر دکە.

1. ئۆبژەکتیڤیزم

ب رایا سروشتیپارێزێن ئۆبژەکتیف واتەیا د ژییانێ دە قەت نەبە قسمەن ژ تشتەکی فیزیکی پێک تێ، نە کو ئەو تەنێ ئۆبژەیا پێش-هەلوەستەکێ بە. ل گۆر ڤێ نێرینێ بدەستخستنا ئۆبژەیا هن هەست، ئارەزوو ئان ژی دارازان ژ بۆ واتەدارییێ تێرێ ناکە. ل شوونا وێ هنەک شەرتێن دییارکری یێن جیهانا مادی هەنە کو دکارن واتەیێ بدن ژییانا هەموو کەسان. ئەو ژی نە ژ بەر هندێ کو ئەو واتەدار تێنە دیتن، ئەو ژ بۆ خاترێ خوە تێن خوەستن ئان ژی هێژایی هلبژارتنێ نە، لێ ژ بەر کو (قەت نەبە قسمەن) ئەو ب سروشتا خوە ڤە نرخدار ئن ئان ژی ب تەنا سەرێ بنرخ ئن.

ئەخلاقیبوون (قەنجی)، لێگەرین (راستی) و ئافرینەری (خوەشکی) میناکێن بەربەلاڤ ئێن چالاکیێن وسا نە کو واتەیێ ددن ژییانێ، لێ قوساندنا نەینووک و بەرفخوارن – دگەل دژمیناکێن بۆ سووبژەکتیڤیزمێ یێن ل ژۆرین هاتنە دایین واتەیێ نادن ژیانێ. ئۆبژەکتیڤیزم ب ئاوایەکی بەربەلاڤ وەکی راڤەیا گشتی یا هێزدار تێتە دیتن ژ بۆ ڤان دارازان: ئەو میناکێن ئەول واتەدار ئن، نە تەنێ ژ بەر کو کەسەک (چ کەسایەتەک، جڤاک، ئان ژی خوەدێ) قەدر ددە وان و وان هێژایی کرنێ دبینە، لێ میناکێن داوییێ ژ گرینگیێ دوور ئن، هەکە کەسەک قەدر بدە وان و وان هێژایی کرنێ ببینە ژی ئەو نابن خوەدی گرینگی. گاڤا مرۆڤ ژ بەرچاڤکا ئۆبژەکتیڤیزمێ لێ دنێرە، پێکان ئە کو کەسەک قەدر بدە تشتێ خەلەت، ئان ژی تشتەکی ب خەلەتی هێژا بهەسبینە، لەوما نابە کو هەر تشتێ کو مرۆڤ قەدر بدێ، ئان ژی هێژایی هلبژارتنێ ببینە، ببە تشتەکی نرخدار.

هنەک ئۆبژەکتیفپارێز دبێژن کو ئۆبژەیا هشێ مرۆڤەکی د ئاڤاکرنا واتەدارییا ژییانا وی مرۆڤی دە تو رۆلێن ئاڤاکەر نالیزە، لێبەلێ ئەو کەس قەبوول دکن کو ئەو پر جاران خوەدی رۆلەکە ناڤگینی (ئنسترومەنتال) نە – ئانکو هن چالاکییێن دییارکری ب هەڤوودن گرێ ددن، هەری زێدە ژی ئیهتمال هەیە کو مرۆڤان مۆتیڤە بکن کو وان چالاکیان پێک بینن. نیسپەتەن کێمتر ئۆبژەکتیفپارێزان «ب تەمامی» بەرێ خوە دانە ڤێ رێیێ، لێبەلێ کەسێن ئەنجامیپارێز وەکی میناکێن ئاشکەرە دەردکەڤن پێش (وەکی سنگەر 1995؛ سموتس 2018، 75–99). لێ پرانییا ئۆبژەکتیفپارێزان سەری ل پێژنێن ل ژۆرین ئێن سووبژەکتیڤیزمێ ددن و دبێژن ژییانەک ژ بەر فاکتۆرێن ئۆبژەکتیف و قسمەن ژ بەر هەلوەستێن پێشنییازی یێن وەکی هش، هەولدان و هەستان زێدەتر واتەدار ئە. ژ ناڤا وان ب تایبەتی نێرینا دورەهـ (هیبرد) ئا سوسان وۆلف باندۆردار بوویە، وێ ئەڤ درووشما بهێز زەفت کرییە: «گاڤا جازیبەیا سووبژەکتیف و جازیبەیا ئۆبژەکتیف تێنە با هەڤ، واتە دەردکەڤە هۆلێ» (وۆلف 2015، 112؛ هەروسا بنر. کەکەس 1986، 2000؛ وگگنس 1988؛ راز 2001، 10–40؛ منتۆفف 2008؛ وۆلف 2010، 2016؛ فسجهەر 2019، 9–23؛ بەلسهاو 2021، 160–81). ئەڤ تەئۆری د ناڤا خوە دە ڤێ واتەیێ ڤەدشێرە؛ هەکە مرۆڤ باوەرییا خوە ب تشتەکی براستی نەهێژا بینە، پێ تەتمین ببە ئان ژی قەدر بدێ، ئان ژی هەکە مرۆڤ تشتەکی ب راستی ژی هێژا وەرگرە لێ نکاربە گرینگییێ بدێ، پێ تەتمین ببە ئان ژی قەدر بدێ، هنگێ تو واتە ل ژیانا مرۆڤی زێدە نابن. نێرینەکە دن ئا تێکلدار هەیە کو دبێژە هەرچقاس جازیبەیا بۆ واتەیێ پێویست نەبە ژی، ئەو دکارن واتەیێ بەرفرەهـ بکن (بۆ میناک (ئە.گ.، ئائود 2005، 344؛ مەتز 2013، 183–84، 196–98، 220–25). بۆ میناک داییکا تەرەسا هەکە ژ کارووبارێن خێرخوازییێ ئێن مادی بێهنتەنگ و ئاجز ببە ژی ئەو دکارە ببە یەکە خوەدی هەبوونەکە گرینگ، لێ هەکە ب وان کاران قاییل ببە و ب وان ڤە بێتە ناسین هنگێ ئەو دبە خوەدی هەبوونەکە زێدەتر گرینگ.

هەیا نها گەلەک هەولدان چێبوونە ژ بۆ پەیداکرنا رەوشێن هەڤپار ئێن کو ژ ئالییێ ئۆبژەکتیفییێ جازیب، ژ ئالییێ زایینی ڤە هێژا و بنرخ ئن هندی کو ئەو واتەیا د ژییانا کەسەکی دە دهەوینن. ڤان چەند دەهـ سالێن داوی پێشنییازێن رەوشێن واتەدار ئێن ئۆبژەکتیف پەیدا بوونە کو د ناڤا خوە دا ڤان دهەوینە: ژ ئالییێ ئەرێنی ڤە گرێدانا ب یەکیتییا ئۆرگانیک ئا دەری کەسایەتان (نۆزجک 1981، 594–619)؛ ئافرینەری (تایلۆر 1987؛ ماتهەسۆن 2018)؛ بۆراندنا ژییانەکە هەستییار (سۆلۆمۆن 1993؛ جف. وللامس 2020، 56–78)؛ تەشویقکرنا ئەنجامێن قەنج، وەکی پێشڤەبرنا قەلیتەیا ژیانا خوە و یا کەسێن دن (سنگەر 1995؛ ئائود 2005؛ سموتس 2018، 75–99)؛ بکارانین و بەردەوامکرنا سروشتا راسیۆنەل ب رێیێن ئیستیسنا (سمتهـ 1997، 179–221؛ گەورتهـ 1998، 177–82؛ مەتز 2013، 222–36)؛ شۆپاندنا ئەنجامێن وسا کو تو جار ب دەست ناکەڤن، ژ بەر کو هندی مرۆڤ نێزیکی وان دبە زانینا وان ئا ل سەر ئەنجامان دگوهەرە (لەڤی 2005)؛ بدەستخستنا ئارمانجێن بالا کو ب ئەمرێ خوە ڤە درێژ ئن و ژ بەرێ خوە ڤە بەرفرەهـ ئن (منتۆفف 2008)؛ ژینا بفەزیلەت (مای 2015، 61–138؛ مجپهەرسۆن 2020)؛ و هەزکرنا تشتێن هێژایی هەزکرنێ (وۆلف 2016). لێبەلێ هێژ ژی ل قادێ لهەڤکرنەک نینە ل سەر یەک ئان ژی کۆمەکە ژ ڤان نێرینان.

تایبەتمەندییەکە پرانییا تەئۆرییێن سروشتیپارێز ئێن ل ژۆرین ئەو ئە کو ئەو کۆمی ئان ژی لێزەدەکری نە، ئەو ب ئاوایەکی ئیتیرازکەر ژییانێ تەنێ وەکی «ڤەهەوانگەها» پارچەیێن ژییانێ یێن واتەدار دبینە کو ژ پارچەیێن دن هاتنە جوداکرن (برäننمارک 2003، 330). ژ بۆ فیلۆزۆفێن واتەیا ژییانێ، ب تایبەتی ژی ژ بۆ یێن ئۆبژەکتیفپارێز بوویە ئادەتەکە بەربەلاڤ کو ژییانێ وەکی بتوونەکێ ئان ژی قەت نەبە بۆراندنا وێ وسا بهەسبینن کو ب ئاوایەکی گرینگ ڤە دکارن باندۆرێ ل سەر واتەدارییێ بکن بێیی میقدارا واتەیا د (هەر یەک) پارچەیێن وێ دە.

بۆ میناک ژییانەکە خوەدی خێر و ژ زایینێ ڤە واتە-هلبەر، لێ ژ هەدێ خوە زێدە دوبارەیی (وەکی فیلمێ گرۆئوندهۆگ دای) ئەو قاس ژی نە واتەدار ئە (تایلۆر 1987؛ بلومەنفەلد 2009). وێدەترێ ژییانەکە کو هەم خوە ژ دوبارەبوونێ دوور دخە هەم ژی خوە دگهینە میقدارەکە تێربار ئا پارچەیێن واتەدار (ئان ژی ئارەزوودار)، رەنگ ئە کو خوەدی زێدەتر واتەیێ بە ژ ژییانەکە خوەدی میقدارەکە تێربار ئا پارچەیێن واتەدار (ئارەزوودار) لێ ئانجاخ خوە دگهینە کێمەک ژ وان ئان ژی نکارە خوە بگهینە تو یەکێ ژ وان (کامم 2013، 18–22؛ دۆرسەی 2015). هەروسا ژییانەکە کو بێواتەیییا وێ (ئان ژی پارچەیێن وێ یێن نەئارەزوودار) رێ ددن کو پارچەیێن وێ یێن واتەدار (ئارەزوودار) ب رێیا پێڤاژۆیەکە مەزنبوونا شەخسی دەرکەڤن هۆلە، واتەدار ئە ژ بەر نەخشێن وێ یێن سەرەراستکەر «ژییاننامەیەکە قەنج»، ئان ژی خوە-ئیفادەکرنا ڤەگێرانی (تایلۆر 1989، 48–51؛ وۆنگ 2008؛ فسجهەر 2009، 145–77؛ کائوپپنەن 2012؛ مای 2015، 61–138؛ ڤەللەمان 2015، 141–73). ئەڤ هەر سێ میناک دبێژن کو واتە دکارە ب گشتی د سروشتا ژییانێ دە هەبە، ئانکو ئەو د تێکلییا ناڤبەرا پارچەیان دە بە، نە کو د پارچەیێن ژ هەڤ جودا دە. لێبەلێ دیسا ژی دبە کو هنەک ببێژن چیرۆکا ژییانەکێ وسا یە، ئان دڤێ چیرۆکا ژییانەکە وسا بە کو بەرپرسیار بە، نە کو چیرۆکا ژییانەکە تێکلێیێن مەجبووری ئێن د ناڤبەرا پارچەیان ب خوە دە (دە برەس 2018).

گوهەرتۆیێن ساف و زێدەگاڤ یێن بتوونییێ (هۆلسم) هەنە د لیتەراتوورا بەردەست دە، ل گۆری وان تشتێ کو د ژییانێ دە واتەیێ هلدگرە ژیانا مرۆڤی یا بتوون ئە، نە چالاکی، تێکلی ئان ژی رەوشێن ب تەنا سەرێ خوە (تایلۆر 1989، 48–51؛ تابەنسکی 2003؛ لەڤنسۆن 2004). ئارگوومانەکە بەربچاڤ ژ بۆ ڤێ دیتنێ ئەو ئە کو دارازێن واتەدارییێ ئێن پارچەیەکی ژییانا کەسەکی ب تەنێ دەمکی دبینە، ئەو ڤەکرینە ژ بۆ سەرەراستکرنێ کا دێ چاوا بێن بجهکرن ل سەر پەرسپەکتیڤێن بەرفرەهـ. لەوما، بۆ میناک هەکە مرۆڤ ژ دەستێ یەکی دین بڤرێ وی وەرگرە و ب وی ئاوایی ژییانا کەسێن دەردۆرێ خەلاس بکە، ئەو کریار ب دیتنا ئەول ڤە واتەیێ ددە ژییانا یێ خەلاسکەر، لێ پشتی کو مرۆڤ پێ هەسیا کو نییەتا ل پشت وێ کریارێ دزینا بڤری یە نە کو خەلاسکرنا ژییانان ئن، ئان ژی گاڤا پێ هەسیا کو ئەو ئێ دین چوویە چەکەکە ئۆتۆماتیک هلگرتییە و زییانەکە مەزنتر دایە، هنگێ دبە کو یەک رابە و وێ دارازا بەرێ ڤەگوهەرینە. ل ڤر هێژا یە کو مرۆڤ ل سەر بفکرە کا گەلۆ مرۆڤ دکارە میناکەکە وسا چەند گشتگر بکە و مرۆڤ دکارە وێ چەند بەرفرەهـ بکە کا ئەو ب راستی ژی دەلیلێن بهێز ددە کو ژییان تەنێ ب بتوونێ دکارە واتەدارییێ پێشکێش بکە.

بەلکی ژی پرانییا ئۆبژەکتیفپارێزان، قەت نەبە ل سەر دەنگڤەدانێ، دێ قەبوول بکن کو هەم پارچەیێن ژییانێ هەم ژی تێکلییێن د ناڤبەرا پارچەیێن بتوون-ژیانێ دە دکارن واتەیێ نیشان بدن. لێ هەکە ئەم دو بەرپرسێن واتەیا د ژییانێ دە قەبوول بکن، هنگێ ئاریشە دەردکەڤن هۆلێ. یەک ژ وان ئەڤ ئە، گەلۆ دبە کو ڤەگێرانەکە دییارکری ببە واتەدار وەختێ پارچەیێن وسا نەبن؛ یا دویەم گەلۆ واتەدارییا پەرچەیەکی زێدە دبە هەکە ئەو پارچەیەک بە ژ بتوونەکە واتەدار (ل سەر هندێ بنر. برäننمارک 2003) و یا سێیەم گەلۆ تشتەکی وسا هەیە کو هن گۆتنان بکە ل سەر دانووستەندنا د ناڤبەرا پارچە و بتوونێ دە گاڤا کەسەک بخوازە ژ ناڤا وان یەکێ هلبژێرە (وسا دییار ئە کو بلومەنفەلد 2009 پێشانییا پەیڤی ددە بتوونێ).

1. رەدکرنا خوەدێ و روهێ

هەتا ڤان سالێن داوییێ ژی سروشتیپارێز ل دوو هندێ دچوون دا نیشان بدن کو بێیی خوەدێ و روهێ ژی واتەیا د ژییانێ دە پێکان ئە؛ ئەو ل سەر هندێ زێدە نەفکرین کا رەوشێن وسا ئێن روهانی چاوا دکارن واتەیێ بەرفرەهـ بکن، لێ ب ئاوایەکی ماقوول مەیلا وان هەبوو کو دەری ل وێ ئیهتمالێ ڤەکری بهێلن (هۆئۆکەر 2008 ئیستیسنایەک ئە). لێبەلێ ڤێ داوییێ جورەیەکە زێدەگاڤ یا سروشتیپارێزییێ پەیدا بوو، ل گۆر وێ نێرینێ مهتەمەلەن، لێ تەقەز ل جیهانەکە تێ دە خوەدێ ئان ژی روهـ هەیی، ژییانێن مە دێ خوەدی کێمتر واتەیێ بن ژ جیهانەکە بێیی وان. هەرچقاس ئەڤ نێرین بەرێ ژ ئالییێ بائەر (1957) ڤە هاتبن بلێڤکرن ژی، ئەو سەکنا «ئانتی-تەئیست» بێتر ڤان دەهـ سالێن داوییێ بەربەلاڤ بوو و ب هوورگلی هاتە نیقاشکرن.

مانتقیکرنەکە کو ل ژۆرێ وەکی ئیتیرازەک هاتبوو بلێڤکرن ژ بۆ نێرینا کو دگۆت ئارمانجا خوەدێ واتەیا د ژییانێ دە ئاڤا کرنە، ل ڤر وەکی دەرییێ نیقاشێ هاتییە بجهکرن کو دبێژە هەبوونا خوەدێ یا وسا بڤێنەڤێ واتەیێ کێم دکە، ئانکو د خوە دە دژ-مادەیێ دهەوینە. فکر ئەڤ ئە؛ ئانالۆژییێن خوەدان/بەندە و دێئووباڤ/زارۆک یێن کو گەلەک گرینگ ئن د کەڤنەشۆپییا دینێن یەکخوەدایی دە دەربارێ رەوشا مە یا د جیهانەکە وسا دە هن تشتان نیشان ددە کو هەبوونەکە ئاستبلند هەیە و وی ئەم ژ بۆ هن ئارمانجێن دییارکری ئافراندنە: هنگێ وەکی مرۆڤێن ناڤسەرە سەرخوەبوونا مە ئان ژی شەرەفا مە تێتە بنپێکرن (وەکی بائەر 1957/2000، 118–20؛ کاهانە 2011، 681–85؛ لۆئوگهەئەد 2020، 121–41). ئیتیرازەکە بالکێش ژ بۆ ڤێ ئاقلکرنێ ئەو ئە کو دبێژە قەبوولکرنا هەبوونا خوەدێ (هەکە ب گشتی بێتە گۆتن) نایێ وێ واتەیێ کو ئەو ب سەردەستبوونە ڤە واتەیێ ددە، لێ ئەو دبێژە خوەدێ جورەیێن مەزنتر ئێن واتەیێ بەردەست دکە و تۆرەکە بدەستخستنێ پێشکێشی مە دکە (ماوسۆن 2016، 110–58).

ئارگوومانەکە دن ئا مهم ژ بۆ وێ فکرا کو دبێژە خوەدێ واتەیا د ژییانێ دە کێم دکە، بەرێ خوە ددە نرخێ ماهرەمییەتێ (کاهانە 2011، 681–85؛ لۆئوگهەئەد 2020، 55–110). زانینا بلند ئا خوەدێ بڤێنەڤێ ناهێلە کو ئەم رێ ل بەر کەسێن دن بگرن و نەهێلن ئەو داخلی هوورگلییێن مە یێن هەری ماهرەم ئێن شەخسی ببن، کو ئەو ب خوە ژییانەکە کێمتر بواتە ددە مرۆڤی ژ ژییانەکە کو تێدە مرۆڤ بکارە رێ ل بەر داخلبوونا کەسێن دن بگرە. ژ بلی رەخنەکرنا نرخێ ماهرەمییەتێ یێ دەرهەقێ خوەدێ دە، فکرەکە دن – یا کو کریتیسیزمێ پێشنییاز کرییە، دبێژە هەکە نەبوونا ماهرەمییەتێ ب راستی ژی واتەیا د ژییانا مە دە هەتا رادەیەکە مەزن کێم دکە، هنگێ خوەدێ، ئەو کەسایەتێ بێقسوور دێ ب هێسانی ئاگاهدار بە دەرهەقێ هەر تشتێ مە دە (تۆئۆلەی 2018). ژ بەر کو ئەم ب خوە تام هایدار نینن ژ زانینا خوە یا هشی ڤە، هنگێ ئەو ل هندێ تێ کو ئەم خوەدێ وەکی «زانایێ زانایان» ب ناڤ بکن، لەوما رەخنە ژی بەردەوام دبە هەتا کو ئەم باش بزانن کا ژ ئالییێ ئەخلاقی ڤە دەستوورا چقاس زانینان هاتییە دایین.

ڤێجا ئەم ل ئارگوومانێن مەزن ڤەگەرن یێن کو دبێژن هەبوونا روهێ دێ واتەیا ژییانێ کێم بکە، لەوما هەکە کەسەک ژییانەکە ب واتەیا بلند دخوازە دڤێ ئەو ب تەمامی بەرێ خوە بدە ژییانەکە فیزیکی ئان ژی قەت نەبە یەکە کو مرۆڤ تێدە فانی نە. ژ بۆ ڤێ فکرێ ئارگوومانا سەرەکە ئەڤ ئە، ئەو دبێژە نابە کو ژییانەکە نەمر، یەکە ئاجزکەر نەبە (وللامس 1973)، وسا ژی ژییانێ ل گۆری گەلەک تەئۆرییێن سووبژەکتیف و ئۆبژەکتیف دکە یەکە بێواتە. لیتەراتوورا ل سەر ڤێ مژارێ گەلەک زێدە بوویە، د ناڤەندێ دە ژی ئەڤ بەرسڤ هەیە کو دبێژە پێویست نینە نەمری ئاجزییێ ب خوە رە بینە (ژ بۆ نیقاشێن هەری نوو، بنر. فسجهەر 2009، 79–101، 2019، 117–42؛ ماوسۆن 2019، 51–52؛ وللامس 2020، 30–41، 123–29؛ بەلسهاو 2021، 182–97). لێ دیسا ژی هێژا یە کو مرۆڤ لێ بکۆلە کا بێزاری تێرا ژییانەکە بێواتە دکە. فارازا، ئەم بێژن دبە کو یەک بێزار ببە، لێ گەلەکێن دن بێزار نەبن، هنگێ ئەو دبە قوربانکرنەکە واتەدار. هەکە وە راستی بڤێ، بێزارییا هەتاهەتایی نابە ژییانەکە بەختەوار ئان ژی تێرکەر، لێ هەکە ئەو دوورخستنا هنەکێن دن ژ بێزارییا هەتا هەتایی وەرگرە سەر ملێن خوە، هنگێ گەلۆ دبە کو ئەو ببە ژییانەکە واتەدار (قەت نەبە هەتا رادەیەکێ)؟ هەکە، وەک کو ب گشتی تێتە قەبوولکرن، ئیهتمال هەبە کو قوربانکرنا ژییانا یەکی واتەدار بە، هنگێ چما قوربانکرنا زندیبوونا وی واتەدار نەبە؟

سەدەمەکە دن ئا کو ژییانا بێداوی رەد دکە ئەو ئە، یا کو دبێژە ژییان دێ خوە گەلەک دوبارە بکە لەوما بڤێ نەڤێ دێ واتەیا وێ گەلەک کێمتر بکە (سجاررە 2007، 54–55؛ مای 2009، 46–47، 64–65، 71؛ سموتس 2011، 142–44؛ جف. بلومەنفەلد 2009). هەکە، وەک کو دییار ئە، تەنێ هەژمارەکە بسینۆر ئا کریار، تێکلی و رەوشێن مرۆڤان هەبن د بێداویبوونێ دە، هنگێ مرۆڤ دێ هەر و هەر هەمان تشتان بکن. هەر چقاس کریارێن مرۆڤان واتەدارتر بن ژی ژ هلکێشاندنا کەڤرەکی وەکی سیسیفۆس، بجهانینا وان یا دوبارەیی یا هەتاهەتایی دێ بۆ گەلەک کەسان تشتەکی هێڤیشکێن بە. دبە کو کریارێن بەرێ ژ بیرا میرۆڤ بچن و وسا ژی مرۆڤ خوە ژ بێزارییێ خەلاس بکە، لێ ل گۆر هن فیلۆزۆفان ئەو دێ هێژ خەرابتر بە، وەکی خەریفیتییێ و مرۆڤ ژ بیر بکە کا چ چیرۆک ڤەگۆتنە. لێ دبە کو هنێکێن دن دیسا ژی د ژییانەکە وهارەنگ دە واتەیێ پەیدا بکن (وەکی بەلسهاو 2021، 197، 205ن41).

ئارگوومانا سێیەم ئا بنگەهـ-واتەیی یا ل دژی نەمرییێ سەری ل ئەندیشەیێن ڤەگێرانێ ددە. هەکە نەخشەیا ژییانا کەسەکی ب گشتی و ب ئاوایەکی بنگەهین هێژا بە و هەکە نەخشەیەکە ماقوول خوەدی دەستپێک، نیڤ و داوییەکێ بە، وسا دییار دبە کو ژییانەکە کو قەت بداوی نەبە دێ ژ سازوومانا ڤەگێرانێ بێپار بە. «ژ بەر کو ئەو دێ هەتاهەتایی بەردەوام ببە، ئەو دێ ببە رێزەکە بوویەرێن بێتەشە … ب نەمرییێ ڤە رۆمان قەت خەلاس نابە… رۆمانەکە وسا دێ چاوا ببە یەکە واتەدار؟» (مای 2009، 68، 72؛ هەروسا بنر. سجاررە 2007، 58–60). دڤێ نەیێ ژبیرکرن کو ئەڤ ئیتیراز جودا یە ژ ئەندیشەیێن دەرهەقێ بێزاری و دوبارەبوونێ دە (کو ل نووبوونێ دگەرن)؛ هەکە کەسەک ئاکتیف ببە و بێتە ئاژۆتن ژی، ئان ژی هەکە کەسەک ب ئاوایەکی رێیەکێ ببینە کو خوە د هەرکا ژییانێ دە ژ دوبارەبوونێ خەلاس بکە ژی، ژییانەکە بێداوی وەکی یەکە بێتەشە خویا دکە. وەک بەرسڤ، هنەک دبێژن پێویست نینە کو ژییانەکە واتەدار وەکی رۆمانەکێ بە و ل شوونا وێ ڤەگێرانەکە وسا تەرجیهـ دکن کو د شکلێ رێزا کورتەچیرۆکان دە، د ناڤ هەڤ دە ئاڤا دبن (فسجهەر 2009، 145–77، 2019، 101–16). لێ دیسا ژی یێن دن دان دوو وێ یەکێ، دا نیشان بدن کو نەمری وەکی رۆمانەکێ یە، ئەو داوییەکە وسا قەبوول دکن کو ئەرکا وێ نیشاندانا ناڤەرۆکێ یە و چاوا گرێدایی یە ب ناڤەرۆکا بەری خوە ڤە (وەکی، سەئاجهرس 2011؛ وللامس 2020، 112–19).

ژ بۆ نەمرییێ هنەک ئیتیرازێن دن ژی پەیدا بوونە کو ناڤا واتەدارییێ ڤالا دکن، لێبەلێ د نێرینا ئەول دە دییار دبە کو ئەو وەکی هەر سێ ئیتیرازێن ل ژۆر بهێز نینن، هەکە وسا بن ژی ئەو دێ ب ئاوایەکی نیقاشی نیشان بدن کو بەدێلەک هەیە ژ بۆ ژییانەکە بێداوی، لێ نە ژییانەکە وسا کو ئیهتمالا واتەیێ ب ئاوایەکی ئاشکەرە ئاسێ بکە. بۆ میناک، هنەکان دگۆتن ژییانێن بێداوی دێ ژ هیسا بقەدربوون و ئاجیلییەتێ بێپار بن (نوسسبائوم 1989، 339؛ کاسس 2002، 266–67)، نکارن فازیلەتێن وەکی فەداکرنا ژییانا خوە ژ بۆ کەسێن دن نیشان بدن (کاسس 2002، 267–68؛ وەلەنبەرگ 2005، 91–94) و نکارن واتەیێ ب دەست بخن ژ بەردەوامکرن ئان ژی خەلاسکرنا ژییانا کەسێن دن (نوسسبائوم 1989، 338؛ وەلەنبەرگ 2005، 91–94). دڤێ نەیێ ژبیرکرن کو هەر دو ئاقلکرنێن ئەول پشتا خوە ددن باوەرییا نەمرییێ، نە تێگەها نەمرییێ: هەکە کەسەک نەمر بە و ڤێ یەکێ ژ بیر بکە، ئان ژی قەت هایا وی ژ ڤێ نەبە، هنگێ دبە کو ئەو کەس قەدرێ ژییانێ بگرە و تامێ ژ فازیلەتا وێرەکییێ وەرگرە (بەرەڤاژییێ وێ ژی هەکە کەسەک نە نەمر بە، لێ وسا باوەر بکە، هنگێ ل گۆر مانتقا ڤان ئارگوومانان ئەو ئێ نکاربە قەدرێ سینۆران بگرە و هەر وسا نکاربە وێرەکییێ نیشان بدە).

1. هیچپارێزی

هەر دو بەشێن بەری نها ل سەر وان نێرینێن تەئۆریک بوون کا چ واتەیێ ددە ژییانا مرۆڤان. هەرچقاس ئەو تەئۆری نیشان نادن کا ژییانا هنەک مرۆڤان ب راستی ژی واتەدار ئە، ئەو تشت بوویە پێشقەبوولا گەلەک کەسێن کو ئەو تەئۆری پێشڤە برنە. پرانییا پرۆسەدوورێ بوویە ئەو کو گەلەک ژییان د خوە دە واتەیێ دهەوینن و دوورە ل سەر تشتێ هەیی و نەیی فکرینە. لێبەلێ نێرینێن هیچپارێز (بەدبین) هەنە کو ڤێ قەبوولێ ناپەژیرینن. ل گۆر هیچپارێزییێ (بەدبینی) کەس ژ مە نکارە وی تشتێ کو د ئەسلێ خوە دە ژییانێ واتەدار دکە ب دەست بخە.

ئاقلکرنەکە راستەراست ئا هیچپارێزییێ کۆمبیناسیۆنەکە دەرسروشتیپارێزییا زێدەگاڤ ئە، یا دەرهەقێ تشتێ ژییانێ واتەدار دکە و ئاتەئیزما دەرهەقێ هەبوونەکە رووهی دە یە. هەکە ل گۆر وە ژ بۆ واتەیا ژییانێ پێوستی ب خوەدێ ئان ژی ب روهەکێ هەبە و ئەو ل گۆر یەک ژ وان ژی راست نەبە، هنگێ هوون دبن هیچپارێز، ئانکو هوون ئیهتمالا واتەیا ژییانێ رەد دکن. هەر چقاس ئەڤ ئاقلکرنا هیچپارێزییێ د سەردەما مۆدەرن دە گرینگ بە ژی (کێم زێدە وەکی نێرینا جاموس)، ئەو ل دەردۆرێن فەلسەفەیا ئانالیتیک کێم بوویە ژ بەر کو دەرسروشتیپارێزییا زێدەگاڤ ژ ئالیێ گوهەرتۆیا ئاسایی ڤە هاتییە دوورخستن.

ئاقلکرنێن هەری بەربەلاڤ ئێن هیچپارێزییێ ڤان رۆژان زێدە بەرێ خوە نادن دەرسروشتیپارێزییێ، ئان ژی قەت نەبە ب ئاوایەکی ئاشکەرە وسا ناکن. لۆدەکە فکران بەرێ خوە ددنە وی تشتێ کو مەتا-ئەتیکپارێز وەکی «تەئۆرییا خەلەت» ب ناڤ دکن. تەئۆرییا خەلەت ئەو نێرین ئە کو ئیدیئایێن نرخکەر (د ڤێ میناکێ دە دەربارێ واتەیا ژییانێ، ئان ژی ئەخلاقیپارێزییا پێدڤی بۆ واتەیێ) ب ئاوایەکی سروشتی نرخێن راست ئێن ئۆبژەکتیف ئان ژی یێن پشتراستکری ب جهـ دکە، لێ نرخێن وسا نینن. ل گۆر گوهەرتۆیەکێ، دارزاندنا نرخان پر جاران ب ئاوایەکی ئانالیتک ئیدیئایەکە ئۆبژەکتیڤییێ دهەوینە، لێ هەوجە نینە مرۆڤ بێژە ئەو نرخێن ئۆبژەکتیف هەنە، ژ بەر کو «ئەو دێ هەبوون ئان تایبەتمەندی ئان ژی پێوەندییێن ئەوقاس ئەجێب بن کو، ب ئاوایەکی ئاشکەرە دێ ژ هەر تشتێ د گەردوونێ دا جوداتر بن» (ماجکە 1977/1990، 38). ل گۆری گوهەرتۆیا دویەم، هەکە تو ستاندارتێن ئەخلاقی یێن وسا نەبن کو ل هەموو رەوشێن ماقوول بێن هنگێ ژییان دێ بێواتە بە، لێ وسا دییار ئە کو هەکە کەسەک هەر جار ئیدیئایێن هەیی ب ئاوایەکی ماقوول بنرخینە هنگێ ستاندارتێن وسا پەیدا نابن (مورپهی 1982، 12–17). ل گۆر ئاقلکرنا سێیەم مە هنەک باوەرییێن دییارکری هەنە دەرهەقێ ئۆبژەکتیفی و گەردوونییا ئەخلاقیبوون و نرخێن تێکلدار دا، وەکی واتەیێ، ئەو ژی نە ژ بەر راستیا وان، لێ تەنێ ژ بەر کو ئەو ژ ئالییێ تەکاموولێ (ئەڤۆلوتۆن) ڤە کێرهاتی بوون ژ بۆ باپیرێن مە. «مرۆڤ ژ ئالییێ گەنێن خوە ڤە هاتییە خاپاندن کو ئەخلاقەکی ئۆبژەکتیف و بێئالی ل سەر وان هاتییە فەرزکرن و دڤێ ئەو پێ باوەر بکن» (روسە ئاند ولسۆن 1986، 179؛ جف. سترەئەت 2015). ژ بۆ تێگهیشتنا ڤان ئارگوومانان دڤێ مرۆڤ بەرێ خوە بدە خەباتێن تەڤلهەڤ ئێن مەتا-ئەتیکێ یێن ڤان چەند دەهـ سالێن داوییێ.

بەرەڤاژییێ ئارگوومانێن تەئۆرییا خەلەت ئێن دەربارێ هیچپارێزییێ دە، هنەک ئاقلکرن ژی هەنە کو هەبوونا نرخێن ئۆبژەکتیف قەبوول دکن، لێ وێ چەندێ رەد دکن کو ژییانێن مە دێ وان نیشان بدن ئان ژی ب کار بینن دا کو واتەیێ ب دەست بخن. گوهەرتۆیەکە ڤێ نێرینێ دبێژە کو ژ بۆ گرینگییا ژییانێن مە دڤێ ئەم ل ئاست و مەقامەکە وسا بن کو نرخێن ئۆبژەکتیف ل سەر دنیایێ زێدە بکن، لێ ئەم نە ل وێ مەقامێ نە، ژ بەر کو ژخوە نرخێ ئۆبژەکتیف ئێ دنیایێ بێداوی یە (سمتهـ 2003). قەزییەیێن سەرەکە ئێن ڤێ نێرینێ دبێژن هەر خالا فەزا-دەم (ئان ژ قەت نەبە ستێرکێن ل قائیناتا فیزیکی) خوەدی نرخێن پۆزیتیف ئن، ڤێجا ئەو نرخێن ل سەر هەڤ تێنە کۆمکرن و وسا ژی فەزا بێداوی یە. هەکە جیهانا فیزیکی یا بەردەست میقدارەکە بێداوی یا نرخێ بهەوینە، هنگێ ژ ئالییێ واتەیێ ڤە ئەم چ بکن ژی تشتەک ناگوهەرە، ژ بەر کو مرۆڤ چقاس نرخێ ل سەر بێداوییێ زێدە بکە ژی ئەو دیسا بێداوی یە. بێیی کو مرۆڤ گومانێ ژ نرخێ فەزا-دەمێ ئان ژی یێ ستێرکان بکە، رێبازەکە دن ژ بۆ پرسیارکرنا ڤێ ئارگوومانێ ئەو ئە؛ هەکە کەسەک نکاربە ل سەر واتەیا کائیناتێ زێدە بکە ژی، واتە دێ ب ئاوایەکی ماقوول ژ چاڤکانیبوونا نرخێن دییارکری دەرکەڤە.

ئاقلکرنەکە دن ژ بۆ هیچپارێزیێ یا کو هەبوونا نرخێ ئۆبژەکتیف قەبوول دکە «ئارگوومانا ئاسیمەترییێ» یا داڤد بەناتار (2006، 18-59) ئا بالکێش ئە. ئەو ئارگوومانەکە دژ-زایینێ یە، ئانکو ل دژی وێ نێرینا ئانین و چێکرنا مرۆڤێن نوو یە. ژ بەر کو ئەو کریار دێ مهتەمەلەن ژ بۆ وان هەر دەم تشتەکی خەراب بە. ل گۆر باناتار تشتێن خەراب ئێن هەبوونێ (بۆ میناک ئێش) دەزاڤانتاژێن راستین ئن دەرهەقێ نەبوونێ دە، لێ تشتێن باش ئێن هەبوونێ (زەوق و تام) ئاڤانتاژێن راستین نینن ژ بۆ نەبوونێ، لەوما یێن باش تشتێن وسا نە کو کەس ژێ بێپار نابە. هەکە ب راستی ژی رەوشا نەبوونێ خەرابتر نەبە ژ تامکرنا قەنجییێن هەبوونێ، هنگێ مرۆڤ دکارە ببێژە هەبوون هەر دەم ژ نەبوونێ خەرابتر ئە، ژ بەر کو هەبوون بێناڤبەر زییانێ ب خوە رە تینە. هەرچقاس ئەڤ ئاقلکرن ل سەر باشی و خەرابییێن تەجرووبەیی هاتبە نیشاندان ژی مرۆڤ دکارە وێ ل سەر یێن تەجرووبی ژی نیشان بدە، وەکی واتەیا د ژییانێ دە و دژ-مادە. لیتەراتوورا ل سەر ڤێ ئارگوومانێ گەلەک بەرفرەهـ بوویە (ژ بۆ کۆلەکسییۆنەکە نوو بنر. هائوسکەللەر ئاند هاللجهـ 2022).

بەناتار (2006، 60–92، 2017، 35–63) ئارگوومانەکە دن ژی دەرخستییە ژ بۆ هیچپارێزییێ، ئەو ئارگوومان گەلەک بالکێش تێ بۆ ئانالیزا تهۆماس ناگەل (1986، 2008-32) ئا دەرهەقێ نێرینا زێدە دەرڤەیی یا پر نیقاشکری، یا کو دبێژە مرۆڤ دکارن ژییانا خوە بەردەوام بکن. ل ڤر هەوجە یە ئەم سەری ل گۆتنا باندۆردار ئا هەنری سدگوجک بدن، «نێرینا کائیناتێ»، ئانکو ئەو نێرینا کو ل سەر ژییانا مرۆڤان ئا هەر دەم و هەر جهی دسەکنە. گاڤا کەسەک ددە دوو ڤێ نێرینا زێدە دەرڤەیی و ل باندۆرا لاواز ئا مرۆڤی دنێرە، هنگێ قسمەکی بچووک ئێ ژییانێ گرینگ خویا دکە. هەکە مرۆڤ ل ملیاران سالێن دەمی و ب ملیاران سالێن رۆناهییێ ئێن کو فەزا-دەمێ پێک تینن بنێرە، هنگە قیمەتێ 75ان ژی زێدەتر سالێن تەمەنێ کەسەکی/کەسەکێ زێدە ژی دییار ناکە.

هەرچقاس ئەڤ ئاقلکرن جورەیێن سینۆرکری یێن واتەیێ بدە ژییانا مرۆڤان ژی، ژ روانگەیەکە کەسایەتی، جڤاکی و مرۆڤی ڤە ل گۆر باناتار جورەیا هەری مەزن ئا واتەیێ -ئانکو یا کۆزمیک- ناگهە وان و ئەو وسا ئیدیئا دکە کو ئەڤ ژییانا وان خەرابتر دکە، لەوما ئەتیکەتێن ‘نهیلیستئ ژی وسا دکە. هن کەس ل دژی ڤێ نێرینێ رابوونێ و گۆتنە دبە کو ژییانێن مە ب خوە ژی خوەدان گرینگییێن کۆزمیک بن، بۆ میناک هەکە ئەو د پلانێن خوەدێ دە رۆلەکێ بلیزن (قوئنن 2000، 65–66؛ سونبورنە 2016، 154)، ئەو تەکانە ژییان ئن کو خوەدان گرینگییەکێ نە ل جیهانێ (کاهانە 2014)، ئان ژی ب چالاکییێن نرخدار تێکلدار ئن کو هەر کەس دکارە هەر دەم و ل هەر دەرێ قەدر بدە وان (وۆلف 2016، 261–62). یێن دن ژی ب ئاوایەکی سروشتی دبێژن تو کارێ گرینگییا کۆزمیک نینە ب قەدردانا ژییانا مرۆڤی ڤە، و هنەک ژی وێ یەکێ رەد دکن کو ئەو چاڤکانییەکە راستین ئا واتەیێ یە (لانداو 2017، 93–99) و هنەک ژی دبێژن ئەو دکارە وسا بە لێ دیسا ژی دبێژن مرۆڤ نەبوونا وێ وەکی تشتەکی خەراب ئان ژی بێقەدر ببینە (د ناڤ بەناتار 2017، 56–62؛ وللامس 2020، 108–11 هاتییە نیقاشکرن).

هەری داوی، چاڤکانییەکە سەرەکە و بەرچاڤ ئا هیچپارێزییێ ژ بۆ واتەیا ژییانێ، جوداتر ژ یێن ئاکسییۆلۆژیک، ل سەر پێششەرتێن ئۆنتۆلۆژیک دسەکنە. بەلکی ژی یێن هەری توندرەو (رادجال) ئەو ئن یێن کو دبێژن مە کەسایەتییەکە خوە نینە. گەلۆ ب راستی ژی کەسایەتییا مە نینە، ئان ژی، هەکە مە هەبە ما ژییانەکە واتەدار بۆ مە نە پێکان ئە (بنر. گۆتارێن دند. جاروسۆ ئاند فلاناگان 2018؛ لە بهان 2019)؟ ژ وان پچەکێ کێمتر توندرەو ژی ئەو کەس ئن یێن کو هەبوونا کەسایەتییێ قەبوول دکن، لێ ئەو د هالێ ئاسایی دە بەرپرسییار ئن. ئانکو هنەک کەس دبێژن ئەم ژ وێ خوە-رێڤەبرن و ڤینا ئازاد بێپار ئن یێن کو بۆ واتەیا د ژییانێ دە پێویست ئن، قەت نەبە هەکە دەتەرمینزم راست بە (پسجۆتتا 2013؛ گۆتارێن دند. جاروسۆ و فلاناگان 2018). وسا خویا یە کو بریارێن مرۆڤان ژی تێدە کریارێن نە-کوئانتوم د رەوشەکە دییارکری یا جیهانێ دا ئەلزەم ئن، وەکی نابە کو ب شکلەکی دن بە و گەلەک بریارێن مە ئەنجاما مەکانیزمایێن دەرهشی یێن نۆرۆلۆژیک ئن (ژ بەر کو کریارێن کوئانتوم ب ئاوایەکی ئاشکەرە دەرڤەیی کۆنترۆلا مە نە). هەکە مرۆڤ نکاربە رێ ل بەر بریارێن خوە یێن هشیاری بگرە و هەموو ژی ژ ئالییێ تشتەکی دەرڤەیی وان ڤە بێنە دییارکرن، هنگێ موهتەمەلەن ئەو ب کێری هندێ نایێن کو قیمەت و هەیرانییێ پێک بینن ئان ژی ڤەگێرانەکە ژییانێ ساز بکن. وەک بەرسڤ، هنەک دبێژن هەڤگرییا د ناڤبەرا دەتەرمینیزم و بەرپرسییاریا ئەخلاقی دە دەرباسدار ئە ل گەل هێزەکە قییاسێ واتەیا د ژییانێ دە (وەکی، ئارپالی 2006؛ فسجهەر 2009، 145–77)، لێ ئالیێ دن هنەک د وێ باوەرییێ دا نە کو ژ بۆ بەرپرسییارییا ئەخلاقی نەلهەڤگری راستتر ئە، لێ ژ بۆ واتەیێ نە وسا یە (پەرەبۆئۆم 2014).

ئاگار، ن.، 2013، هومانتیئس ئەند: وهی وە سهۆئولد رەژەجت رادجال ئەنهانجەمەنت، جامبردگە، ما: مت پرەسس.

ئالەخس.، ئا.، 2011، تهە مەئاننگ ئۆف لفە: ئا مۆدەرن سەجولار ئانسوەر تۆ تهە ئاگە-ئۆلد فوندامەنتال قوئەستۆن، جرەئاتەسپاجە ئندەپەندەنت پوبلسهنگ پلاتفۆرم.

ئارپالی، ن.، 2006، مەرت، مەئاننگ، ئاند هومان بۆنداگە، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

ئائود، ر.، 2005، «ئنترنسج ڤالوئە ئاند مەئاننگفول لفە»، پهلۆسۆپهجال پاپەرس، 34: 331–55.

ئایەر، ئا. ژ.، 1947، «تهە جلائمس ئۆف پهلۆسۆپهی»، رەپر. ئن تهە مەئاننگ ئۆف لفە، 2^ند ئەد.، ئە. د. کلەمکە (ئەد.)، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، 2000: 219–32.

بائەر، ک.، 1957، «تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، رەپر. ئن تهە مەئاننگ ئۆف لفە، 2^ند ئەد.، ئە. د. کلەمکە (ئەد.)، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، 2000: 101–32.

بارنەس، هـ.، 1967، ئان ئەخستەنتالست ئەتهجس، نەو یۆرک: ئالفرەد ئا. کنۆپف.

بەللۆتت، ر.، 2019، ئس هومان لفە ئابسورد؟ ئا پهلۆسۆپهجال ئنقوئری ئنتۆ فنتودە، ڤالوئە، ئاند مەئاننگ. لەئدەن: برلل.

بەلسهاو، ج.، 2021، تهە ڤالوئە ئاند مەئاننگ ئۆف لفە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

بەناتار، د.، 2006، بەتتەر نەڤەر تۆ هاڤە بەئەن: تهە هارم ئۆف جۆمنگ ئنتۆ ئەخستەنجە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2017، تهە هومان پرەدجامەنت، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

بەننەتت-هونتەر، گ.، 2014، ئنەففابلتی ئاند رەلگۆئوس ئەخپەرەنجە، ئۆخفۆرد: رۆئوتلەدگە.

بلومەنفەلد، د.، 2009، «لڤنگ لفە ئۆڤەر ئاگائن»، پهلۆسۆپهی ئاند پهەنۆمەنۆلۆگجال رەسەئارجهـ، 79: 357–86.

برادفۆرد، گ.، 2015، ئاجهەڤەمەنت، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

برäننمارک، ژ.، 2003، «لەئادنگ لڤەس»، پهلۆسۆپهجال پاپەرس، 32: 321–43.

برۆگائارد، ب. ئاند سمتهـ، ب.، 2005، «ئۆن لوجک، رەسپۆنسبلتی، ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، پهلۆسۆپهجال پاپەرس، 34: 443–58.

جالهۆئون، ج.، 2018، دۆئنگ ڤالوئابلە تمە: تهە پرەسەنت، تهە فوتورە، ئاند مەئاننگفول لڤنگ، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

جامپبەلل، س.، ئاند نیهۆلم، س.، 2015، «ئانت-مەئاننگ ئاند وهی ئت ماتتەرس»، ژۆئورنال ئۆف تهە ئامەرجان پهلۆسۆپهجال ئاسسۆجاتۆن، 1: 694–711.

جاروسۆ، گ. ئاند فلاناگان، ئۆ. (ئەدس.)، 2018، نەئورۆئەخستەنتالسم: مەئاننگ، مۆرالس، ئاند پورپۆسە ئن ئان ئاگە ئۆف نەئورۆسجەنجە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

جۆئۆپەر، د.، 2003، مەئاننگ. دورهام: ئاجومەن پوبلسهنگ.

جۆتتنگهام، ژ.، 2005، تهە سپرتوئال دمەنسۆن: رەلگۆن، پهلۆسۆپهی ئاند هومان ڤالوئە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2016، «مەئاننگفولنەسس، ئەتەرنتی، ئاند تهەئسم»، ئن گۆد ئاند مەئاننگ، ژ. سەئاجهرس ئاند س. گۆئەتز (ئەدس.)، نەو یۆرک: بلۆئۆمسبوری ئاجادەمج: 123–36.

جرائگ، و.، 1994، «تهە ئابسوردتی ئۆف لفە وتهۆئوت گۆد»، رەپر. ئن ئەخپلۆرنگ تهە مەئاننگ ئۆف لفە: ئان ئانتهۆلۆگی ئاند گوئدە، ژ. سەئاجهرس (ئەد.)، مالدەن، ما: ولەی-بلاجکوەلل، 2013: 153–72.

داناهەر، ژ.، 2017، «ولل لفە بە وۆرتهـ لڤنگ ئن ئا وۆرلد وتهۆئوت وۆرک؟ تەجهنۆلۆگجال ئونەمپلۆیمەنت ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، سجەنجە ئاند ئەنگنەئەرنگ ئەتهجس، 23: 41–64.

داروالل، س.، 1983، ئمپارتال رەئاسۆن، ئتهاجا، نی: جۆرنەلل ئونڤەرستی پرەسس.

داڤس، و.، 1987، «تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، مەتاپهلۆسۆپهی، 18: 288–305.

دە برەس، هـ.، 2018، «نارراتڤە ئاند مەئاننگ ئن لفە»، ژۆئورنال ئۆف مۆرال پهلۆسۆپهی، 15: 545–71.

دۆرسەی، د.، 2015، «تهە سگنفجانجە ئۆف ئا لفەئس سهاپە»، ئەتهجس، 125: 303–30.

ئەگەرسترۆم، ک.، 2015، «پراجتجال ئدەنتتی ئاند مەئاننگلەسسنەسس»، پهد دسسەرتاتۆن، سیراجوسە ئونڤەرستی.

ئەللن، ژ.، 1995، مۆرالتی ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە، فت. وۆرتهـ، تخ: هارجۆئورت براجە.

ئەڤەرس، د.، 2017، «مەئاننگ ئن لفە ئاند تهە مەتاپهیسجس ئۆف ڤالوئە»، دە ئەتهجا، 4: 27–44.

فەئنبەرگ، ژ.، 1980، «ئابسورد سەلف-فولفللمەنت،» رەپر. ئن فرەئەدۆم ئاند فولفللمەنت: پهلۆسۆپهجال ئەسسایس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس، 1992: 297–330.

فەرراجۆل، ل.، 2018، «پرۆجرەئاتڤە-پارەنتنگ، لۆڤەئس رەئاسۆنس، ئاند تهە دەماندس ئۆف مۆرالتی»، تهە پهلۆسۆپهجال قوئارتەرلی، 68: 77–97.

فسجهەر، ژ. م.، 2009، ئۆئور ستۆرەس: ئەسسایس ئۆن لفە، دەئاتهـ، ئاند فرەئە ولل، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2019، دەئاتهـ، ئممۆرتالتی، ئاند مەئاننگ ئن لفە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

فرانکفورت، هـ.، 1988، تهە ئمپۆرتانجە ئۆف وهات وە جارە ئابۆئوت، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2004، تهە رەئاسۆنس ئۆف لۆڤە، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

گەورتهـ، ئا.، 1998، سەلف-فولفللمەنت، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

گۆئەتز، س.، 2012، تهە پورپۆسە ئۆف لفە: ئا تهەئستج پەرسپەجتڤە، نەو یۆرک: جۆنتنوئوم.

گۆلدمان، ئا.، 2018، لفەئس ڤالوئەس: پلەئاسورە، هاپپنەسس، وەلل-بەئنگ، ئاند مەئاننگ، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

گرەئەنە، پ.، 2021، «ئت دۆئەسنئت ماتتەر بەجائوسە ئۆنە دای ئت ولل ئەند»، ئەتهجال تهەئۆری ئاند مۆرال پراجتجە، هتتپس://دۆئ.ئۆرگ/10.1007/س10677-020-10140-و.

هانفلنگ، ئۆ.، 1987، تهە قوئەست فۆر مەئاننگ، نەو یۆرک: باسل بلاجکوەلل ئنج.

هارە، ر. م.، 1957، «نۆتهنگ ماتتەرس»، رەپر. ئن ئاپپلجاتۆنس ئۆف مۆرال پهلۆسۆپهی، لۆندۆن: ماجمللان، 1972: 32–47.

هائوسکەللەر، م. ئاند هاللجهـ، ئۆ. (ئەدس.)، 2022، «بەناتارئس ئانت-ناتالسم»، سپەجال ئسسوئە ئۆف تهە ژۆئورنال ئۆف ڤالوئە ئنقوئری، فۆرتهجۆمنگ.

هۆئۆکەر، ب.، 2008، «تهە مەئاننگ ئۆف لفە: سوبژەجتڤسم، ئۆبژەجتڤسم، ئاند دڤنە سوپپۆرت»، ئن تهە مۆرال لفە: ئەسسایس ئن هۆنۆئور ئۆف ژۆهن جۆتتنگهام، ن. ئاتهاناسسۆئولس ئاند س. ڤجە (ئەدس.)، نەو یۆرک: پالگراڤە ماجمللان: 184–200.

هۆسسەئن، ر.، 2015، وتتگەنستەئن ئاند مەئاننگ ئن لفە: ئن سەئارجهـ ئۆف تهە هومان ڤۆئجە، نەو یۆرک: پالگراڤە ماجمللان.

کاهانە، گ.، 2011، «سهۆئولد وە وانت گۆد تۆ ئەخست؟»، پهلۆسۆپهی ئاند پهەنۆمەنۆلۆگجال رەسەئارجهـ، 82: 674–96.

–––، 2014، «ئۆئور جۆسمج ئنسگنفجانجە»، نۆئووس، 48: 745–72.

کامم، ف. م.، 2013، بۆئەتهجال پرەسجرپتۆنس: تۆ جرەئاتە، ئەند، جهۆئۆسە، ئاند ئمپرۆڤە لڤەس، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

کاسس، ل.، 2002، لفە، لبەرتی، ئاند تهە دەفەنسە ئۆف دگنتی: تهە جهاللەنگە فۆر بۆئەتهجس، سان فرانجسجۆ: ئەنجۆئونتەر بۆئۆکس.

کائوپپنەن، ئا.، 2012، «مەئاننگفولنەسس ئاند تمە»، پهلۆسۆپهی ئاند پهەنۆمەنۆلۆگجال رەسەئارجهـ، 82: 345–77.

کەکەس، ژ.، 1986، «تهە ئنفۆرمەد ولل ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، پهلۆسۆپهی ئاند پهەنۆمەنۆلۆگجال رەسەئارجهـ، 47: 75–90.

–––، 2000، «تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، ئن مدوەست ستودەس ئن پهلۆسۆپهی، ڤۆلومە 24؛ لفە ئاند دەئاتهـ: مەتاپهیسجس ئاند ئەتهجس، پ. فرەنجهـ ئاند هـ. وەتتستەئن (ئەدس.)، مالدەن، ما: بلاجکوەلل پوبلسهەرس: 17–34.

کرائای، ک. (ئەد.)، 2018، دۆئەس گۆد ماتتەر؟ ئەسسایس ئۆن تهە ئاخۆلۆگجال جۆنسەقوئەنجەس ئۆف تهەئسم، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.

لانداو، ئ.، 1997، «وهی هاس تهە قوئەستۆن ئۆف تهە مەئاننگ ئۆف لفە ئارسەن ئن تهە لاست توۆ ئاند ئا هالف جەنتورەس؟»، پهلۆسۆپهی تۆدای، 41: 263–70.

–––، 2017، فندنگ مەئاننگ ئن ئان ئمپەرفەجت وۆرلد، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

لە بهان، ب.، 2019، «تهە نۆ-سەلف ڤەو ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، پهلۆسۆپهی ئەئاست ئاند وەست، 69: 419–38.

لەڤنسۆن، ژ.، 2004، «ئنترنسج ڤالوئە ئاند تهە نۆتۆن ئۆف ئا لفە»، تهە ژۆئورنال ئۆف ئائەستهەتجس ئاند ئارت جرتجسم، 62: 319–29.

لەڤی، ن.، 2005، «دۆونسهفتنگ ئاند مەئاننگ ئن لفە»، راتۆ، 18: 176–89.

لۆئوگهەئەد، ک.، 2020، تهە ئاخۆلۆگجال ستاتوس ئۆف تهەئسم ئاند ئۆتهەر وۆرلدڤەوس، نەو یۆرک: پالگراڤە ماجمللان.

ماجکە، ژ. ل.، 1977، ئەتهجس: ئنڤەنتنگ رگهت ئاند ورۆنگ، رەپر. لۆندۆن: پەنگوئن بۆئۆکس، 1990.

مارکوس، ئا.، 2003، «ئاسسەسسنگ ڤەوس ئۆف لفە، ئا سوبژەجتڤە ئاففائر؟»، رەلگۆئوس ستودەس، 39: 125–43.

مارتەلا، ف.، 2017، «مەئاننگفولنەسس ئاس جۆنتربوتۆن»، سۆئوتهەرن ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 55: 232–56.

ماتهەسۆن، د.، 2017، «تهە وۆرتهوهلەنەسس ئۆف مەئاننگفول لڤەس»، پهلۆسۆپها، 48: 313–24.

–––، 2018، «جرەئاتڤتی ئاند مەئاننگ ئن لفە»، راتۆ، 31: 73–87.

ماوسۆن، ت.، 2016، گۆد ئاند تهە مەئاننگس ئۆف لفە، لۆندۆن: بلۆئۆمسبوری پوبلسهنگ.

–––، 2019، مۆنۆتهەئسم ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

مای، ت.، 2009، دەئاتهـ، ستۆجکسفەلد: ئاجومەن.

–––، 2015، ئا سگنفجانت لفە: هومان مەئاننگ ئن ئا سلەنت ئونڤەرسە، جهجاگۆ: ئونڤەرستی ئۆف جهجاگۆ پرەسس.

مجپهەرسۆن، د.، 2020، ڤرتوئە ئاند مەئاننگ: ئا نەئۆ-ئارستۆتەلان پەرسپەجتڤە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

مەتز، ت.، 2002، «رەجەنت وۆرک ئۆن تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، ئەتهجس، 112: 781–814.

–––، 2013، مەئاننگ ئن لفە: ئان ئانالیتج ستودی، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2019، گۆد، سۆئول ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

منتۆفف، ژ.، 2008، «ترانسجەندنگ ئابسوردتی»، راتۆ، 21: 64–84.

مۆرەلاند، ژ. پ.، 1987، سجالنگ تهە سەجولار جتی: ئا دەفەنسە ئۆف جهرستانتی، گراند راپدس، م: باکەر بۆئۆک هۆئوسە.

مۆررس، ت.، 1992، ماکنگ سەنسە ئۆف ئت ئالل: پاسجال ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە، گراند راپدس، م: ولللام ب. ئەئەردمانس پوبلسهنگ جۆمپانی.

مولگان، ت.، 2015، پورپۆسە ئن تهە ئونڤەرسە: تهە مۆرال ئاند مەتاپهیسجال جاسە فۆر ئانانتهرۆپۆجەنترج پورپۆسڤسم، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

مورپهی، ژ.، 1982، ئەڤۆلوتۆن، مۆرالتی، ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە، تۆتۆوا، نژ: رۆومان ئاند لتتلەفەلد.

ناگەل، ت.، 1970، «تهە ئابسورد»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی، 68: 716–27.

–––، 1986، تهە ڤەو فرۆم نۆوهەرە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

نۆزجک، ر.، 1974، ئانارجهی، ستاتە ئاند ئوتۆپا، نەو یۆرک: باسج بۆئۆکس.

–––، 1981، پهلۆسۆپهجال ئەخپلاناتۆنس، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 1989، تهە ئەخامنەد لفە، نەو یۆرک: سمۆن ئاند سجهوستەر.

نوسسبائوم، م.، 1989، «مۆرتال ئممۆرتالس: لوجرەتوس ئۆن دەئاتهـ ئاند تهە ڤۆئجە ئۆف ناتورە»، پهلۆسۆپهی ئاند پهەنۆمەنۆلۆگجال رەسەئارجهـ، 50: 303–51.

ئۆلسۆن، ن.، 2016، «مەدجال رەسەئارجهەرسئ ئانجللاری جارە ئۆبلگاتۆنس»، بۆئەتهجس، 30: 317–24.

پەرەبۆئۆم، د.، 2014، فرەئە ولل، ئاگەنجی، ئاند مەئاننگ ئن لفە، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

پسجۆتتا، ت.، 2013، «دەتەرمنسم ئاند مەئاننگفولنەسس ئن لڤەس»، پهد دسسەرتاتۆن، ئونڤەرستی ئۆف مەلبۆئورنە.

پورڤەس، د. ئاند دەلۆن، ن.، 2018، «مەئاننگ ئن تهە لڤەس ئۆف هومانس ئاند ئۆتهەر ئانمالس»، پهلۆسۆپهجال ستودەس، 175: 317–38.

قوئنن، پ.، 2000، «هۆو جهرستانتی سەجورەس لفەئس مەئاننگس»، ئن تهە مەئاننگ ئۆف لفە ئن تهە وۆرلد رەلگۆنس، ژ. رونزۆ ئاند ن. مارتن (ئەدس.)، ئۆخفۆرد: ئۆنەوۆرلد پوبلجاتۆنس: 53–68.

راز، ژ.، 2001، ڤالوئە، رەسپەجت، ئاند ئاتتاجهمەنت، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

رەپپ، ج.، 2018، «لفە مەئاننگ ئاند سگن مەئاننگ»، پهلۆسۆپهجال پاپەرس، 47: 403–27.

روسە، م. ئاند ولسۆن، ئە.، 1986، «مۆرال پهلۆسۆپهی ئاس ئاپپلەد سجەنجە»، پهلۆسۆپهی، 61: 173–92.

سجاررە، گ.، 2007، دەئاتهـ. ستۆجکسفەلد: ئاجومەن.

سجهنکەل، ئا.، دە رویتەر، د.، ئاند ئاڤرام، ئا.، 2015، «ئەدوجاتۆن ئاند لفەئس مەئاننگ»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف ئەدوجاتۆن، 50: 398–418.

سەئاجهرس، ژ.، 2011، «دەئاتهـ، فوتلتی، ئاند تهە پرۆلەپتج پۆوەر ئۆف نارراتڤە ئەندنگ»، رەلگۆئوس ستودەس، 47: 141–63.

–––، 2013، «گەنەرال ئنترۆدوجتۆن»، ئن ئەخپلۆرنگ تهە مەئاننگ ئۆف لفە: ئان ئانتهۆلۆگی ئاند گوئدە، ژ. سەئاجهرس (ئەد.)، ئۆخفۆرد: ولەی-بلاجکوەلل: 1–20.

–––، 2016، «فرۆم تهە مەئاننگ تراد تۆ مەئاننگ هۆلسم: ئونفینگ لفەئس مەئاننگ»، هومان ئاففائرس، 29: 363–78.

سنگەر، ئ.، 1996، مەئاننگ ئن لفە، ڤۆلومە 1: تهە جرەئاتۆن ئۆف ڤالوئە، بالتمۆرە: ژۆهنس هۆپکنس ئونڤەرستی پرەسس.

سنگەر، پ.، 1995، هۆو ئارە وە تۆ لڤە؟ ئامهەرست، نی: پرۆمەتهەئوس بۆئۆکس.

سمتهـ، ق.، 1997، ئەتهجال ئاند رەلگۆئوس تهۆئوگهت ئن ئانالیتج پهلۆسۆپهی ئۆف لانگوئاگە، نەو هاڤەن: یالە ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2003، «مۆرال رەئالسم ئاند ئنفنتە سپاجەتمە ئمپلی مۆرال نهلسم»، ئن تمە ئاند ئەتهجس: ئەسسایس ئات تهە ئنتەرسەجتۆن، هـ. دیکە (ئەد.)، دۆردرەجهت: کلووەر ئاجادەمج پوبلسهەرس: 43–54.

سموتس، ئا.، 2011، «ئممۆرتالتی ئاند سگنفجانجە»، پهلۆسۆپهی ئاند لتەراتورە، 35: 134–49.

–––، 2018، وەلفارە، مەئاننگ، ئاند وۆرتهـ، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە

سۆلۆمۆن، ر.، 1993، تهە پاسسۆنس: ئەمۆتۆنس ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە، ئنداناپۆلس: هاجکەتت پوبلسهنگ جۆمپانی.

سترەئەت، س.، 2015، «دۆئەس ئانیتهنگ رەئاللی ماتتەر ئۆر دد وە ژوست ئەڤۆلڤە تۆ تهنک سۆ؟»، ئن تهە نۆرتۆن ئنترۆدوجتۆن تۆ پهلۆسۆپهی، گ. رۆسەن ئەت ئال. (ئەدس.)، نەو یۆرک: و. و. نۆرتۆن & جۆمپانی، ئنج.: 685–95.

سڤەنسسۆن، ف.، 2017، «ئا سوبژەجتڤست ئاججۆئونت ئۆف مەئاننگ ئن لفە»، دە ئەتهجا، 4: 45–66.

سوەنسۆن، د.، 1949، «تهە دگنتی ئۆف هومان لفە»، رەپر. ئن تهە مەئاننگ ئۆف لفە، 2^ند ئەد.، ئە. د. کلەمکە (ئەد.)، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، 2000: 21–30.

سونبورنە، ر.، 2016، «هۆو گۆد ماکەس لفە ئا لۆت مۆرە مەئاننگفول»، ئن گۆد ئاند مەئاننگ، ژ. سەئاجهرس ئاند س. گۆئەتز (ئەدس.)، نەو یۆرک: بلۆئۆمسبوری ئاجادەمج: 151–63.

تابەنسکی، پ.، 2003، «پاراللەلس بەتوەئەن لڤنگ ئاند پائنتنگ»، تهە ژۆئورنال ئۆف ڤالوئە ئنقوئری، 37: 59–68.

تارتاگلا، ژ.، 2015، پهلۆسۆپهی ئن ئا مەئاننگلەسس لفە، لۆندۆن: بلۆئۆمسبوری.

تایلۆر، ج.، 1989، سۆئورجەس ئۆف تهە سەلف، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 1992، تهە ئەتهجس ئۆف ئائوتهەنتجتی، جامبردگە، ما: هارڤارد ئونڤەرستی پرەسس.

تایلۆر، ر.، 1970، «تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، ئن گۆئۆد ئاند ئەڤل، رەپر. ئامهەرست، نی: پرۆمەتهەئوس بۆئۆۆکس، 2000: 319–34.

–––، 1987، «تمە ئاند لفەئس مەئاننگ»، تهە رەڤەو ئۆف مەتاپهیسجس، 40: 675–86.

تهۆماس، ژ.، 2018، «جان ئۆنلی هومان لڤەس بە مەئاننگفول؟»، پهلۆسۆپهجال پاپەرس، 47: 265–97.

–––، 2019، «مەئاننگفولنەسس ئاس سەنسەفولنەسس»، پهلۆسۆپها، 47: 1555–77.

تهۆمسۆن، گ.، 2003، ئۆن تهە مەئاننگ ئۆف لفە، سۆئوتهـ مەلبۆئورنە: وادسوۆرتهـ.

تۆئۆلەی، م.، 2018، «ئاخۆلۆگی: تهەئسم ڤەرسوس ودەلی ئاججەپتەد مۆنۆتهەئسمس»، ئن دۆئەس گۆد ماتتەر؟ ئەسسایس ئۆن تهە ئاخۆلۆگجال جۆنسەقوئەنجەس ئۆف تهەئسم، ک. کرائای، (ئەد.)، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە: 46–69.

ترسەل، ب. ئا.، 2002، «فوتلتی ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە دەباتە»، سۆرتەس، 14: 70–84.

–––، 2004، «هومان ئەختنجتۆن ئاند تهە ڤالوئە ئۆف ئۆئور ئەففۆرتس»، تهە پهلۆسۆپهجال فۆروم، 35: 371–91.

–––، 2016، «هومان ئەختنجتۆن، نارراتڤە ئەندنگ، ئاند مەئاننگ ئۆف لفە»، ژۆئورنال ئۆف پهلۆسۆپهی ئۆف لفە، 6: 1–22.

ڤەللەمان، ژ. د.، 2015، بەیۆند پرجە: ئەسسایس ئۆن برتهـ ئاند دەئاتهـ، جامبردگە: ئۆپەن بۆئۆک پوبلسهەرس.

ڤساک، ت.، 2017، «ئوندەرستاندنگ ‘مەئاننگ ئۆف لفەئ ئن تەرمس ئۆف رەئاسۆنس فۆر ئاجتۆن»، تهە ژۆئورنال ئۆف ڤالوئە ئنقوئری، 51: 507–30.

واگهۆرن، ن.، 2014، نۆتهنگنەسس ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە: پهلۆسۆپهجال ئاپپرۆئاجهەس تۆ ئولتماتە مەئاننگ تهرۆئوگهـ نۆتهنگ ئاند رەفلەخڤتی، لۆندۆن: بلۆئۆمسبوری.

وەلەنبەرگ، ئە.، 2005، ڤالوئە ئاند ڤرتوئە ئن ئا گۆدلەسس ئونڤەرسە، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

وگگنس، د.، 1988، «تروتهـ، ئنڤەنتۆن، ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، رەڤ. ئەدن. ئن ئەسسایس ئۆن مۆرال رەئالسم، گ. سایرە-مججۆرد (ئەد.)، ئتهاجا: جۆرنەلل ئونڤەرستی پرەسس: 127–65.

وللامس، ب.، 1973، «تهە ماکرۆپولۆس جاسە: رەفلەجتۆنس ئۆن تهە تەدوم ئۆف ئممۆرتالتی»، ئن پرۆبلەمس ئۆف تهە سەلف، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس: 82–100.

–––، 1976، «پەرسۆنس، جهاراجتەر ئاند مۆرالتی»، ئن تهە ئدەنتتەس ئۆف پەرسۆنس، ئا. ئۆ. رۆرتی (ئەد.)، بەرکەلەی: ئونڤەرستی ئۆف جالفۆرنا پرەسس: 197–216.

وللامس، ج.، 2020، رەلگۆن ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە: ئان ئەخستەنتال ئاپپرۆئاجهـ، جامبردگە: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس.

وۆلف، س.، 2010، مەئاننگ ئن لفە ئاند وهی ئت ماتتەرس، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2015، تهە ڤارەتی ئۆف ڤالوئەس: ئەسسایس ئۆن مۆرالتی، مەئاننگ، ئاند لۆڤە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

–––، 2016، «مەئاننگفولنەسس: ئا تهرد دمەنسۆن ئۆف تهە گۆئۆد لفە»، فۆئونداتۆنس ئۆف سجەنجە، 21: 253–69.

وۆنگ، و.، 2008، «مەئاننگفولنەسس ئاند ئدەنتتەس»، ئەتهجال تهەئۆری ئاند مۆرال پراجتجە، 11: 123–48.

بەرهەمێن کلاسیک:

بوبەر، م.، 1923، ئ ئاند تهۆئو، و. کائوفمانن (تر.)، نەو یۆرک: سمۆن & سجهوستەر ئنج.، 1970.

جاموس، ئا.، 1942، تهە میتهـ ئۆف سسیپهوس، ژ. ئۆئبران (تر.)، لۆندۆن: هـ. هاملتۆن، 1955.

ژامەس، و.، 1899، «وهات ماکەس ئا لفە سگنفجانت؟»، ئن ئۆن سۆمە ئۆف لفەئس ئدەئالس، نەو یۆرک: هەنری هۆلت ئاند جۆمپانی، 1900.

ژاسپەرس، ک.، 1931، مان ئن تهە مۆدەرن ئاگە، ئە. پائول ئاند ج. پائول (تر.)، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە، 2010.

کانت، ئ.، 1791، جرتقوئە ئۆف تهە پۆوەر ئۆف ژودگمەنت، پ. گویەر ئاند ئە. ماتهەوس (تر.)، نەو یۆرک: جامبردگە ئونڤەرستی پرەسس، 2000.

کەرکەگائارد، س.، 1849، تهە سجکنەسس ئونتۆ دەئاتهـ، هـ. ڤ. هۆنگ ئاند ئە. هـ. هۆنگ (تر.)، پرنجەتۆن: پرنجەتۆن ئونڤەرستی پرەسس، 1980.

مارخ، ک.، 1844، ئەجۆنۆمج ئاند پهلۆسۆپهجال مانوسجرپتس، ئن کارل مارخ سەلەجتەد ورتنگس، 2^ند ئەد.، د. مجلەللان (ئەد.، تر.)، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، 2000.

نەتزسجهە، ف.، 1885، تهوس سپۆکە زاراتهوسترا، ئن تهە پۆرتابلە نەتزسجهە، و. کائوفمانن (ئەد.، تر.)، نەو یۆرک: ڤکنگ پرەسس، 1954.

سارترە، ژ.-پ.، 1946، ئەخستەنتالسم ئس ئا هومانسم، پ. مائرەت (تر.)، لۆندۆن: مەتهوئەن & جۆ، 1948.

سجهلجک، م.، 1927، «ئۆن تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، پ. هەئاتهـ (تر.).

سجهۆپەنهائوەر، ئا.، 1851، پارەرگا ئاند پارالپۆمەنا: سهۆرت پهلۆسۆپهجال ئەسسایس، ڤۆلومە 2، ئە. ف. ژ. پاینە (تر.)، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس، 1974.

تۆلستۆی، ل.، 1884، ئا جۆنفەسسۆن، ل. مائودە ئاند ئا. مائودە (تر.).

وتتگەنستەئن، ل.، 1929، لەجتورە ئۆن ئەتهجس، ئە. زامونەر ئەت ئال. (ئەدس.)، مالدەن، ما: ژۆهن ولەی & سۆنس، ئنج.، 2014.

جۆللەجتۆنس

خەباتێن بەرهەڤکارییێ

بەناتار، د. (ئەد.)، 2016، لفە، دەئاتهـ & مەئاننگ، 3^رد ئەد.، لانهام، مد: رۆومان & لتتلەفەلد پوبلسهەرس، ئنج.

جاروسۆ، گ. ئاند فلاناگان، ئۆ. (ئەدس.)، 2018، نەئورۆئەخستەنتالسم: مەئاننگ، مۆرالس، ئاند پورپۆسە ئن ئان ئاگە ئۆف نەئورۆسجەنجە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

جۆتتنگهام، ژ. (ئەد.)، 2007، وەستەرن پهلۆسۆپهی: ئان ئانتهۆلۆگی، 2^ند ئەد.، ئۆخفۆرد: بلاجکوەلل: پت. 12.

گارجا، ر. ئاند کنگ، ن. (ئەدس.)، 2009، ئس گۆئۆدنەسس وتهۆئوت گۆد گۆئۆد ئەنۆئوگهـ؟ لانهام، مد: رۆومان ئاند لتتلەفەلد.

کلەمکە، ئە. د. ئاند جاهن، س. م. (ئەدس.)، 2018، تهە مەئاننگ ئۆف لفە: ئا رەئادەر، 4^تهـ ئەد.، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

کۆلۆدنی، ن. (ئەد.)، 2013، دەئاتهـ ئاند تهە ئافتەرلفە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

کرائای، ک. (ئەد.)، 2018، دۆئەس گۆد ماتتەر؟ ئەسسایس ئۆن تهە ئاخۆلۆگجال جۆنسەقوئەنجەس ئۆف تهەئسم، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.

لەئاجهـ، س. ئاند تارتاگلا، ژ. (ئەدس.)، 2018، تهە مەئاننگ ئۆف لفە ئاند تهە گرەئات پهلۆسۆپهەرس، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

مۆرۆکا، م. (ئەد.)، 2015، رەجۆنسدەرنگ مەئاننگ ئن لفە، سائتاما: واسەدا ئونڤەرستی.

––– (ئەد.)، 2017، نهلسم ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە، سائتاما: واسەدا ئونڤەرستی.

سەئاجهرس، ژ. (ئەد.)، 2013، ئەخپلۆرنگ تهە مەئاننگ ئۆف لفە: ئان ئانتهۆلۆگی ئاند گوئدە، ئۆخفۆرد: ولەی-بلاجکوەلل.

سەئاجهرس، ژ. ئاند گۆئەتز، س. (ئەدس.)، 2016، گۆد ئاند مەئاننگ: نەو ئەسسایس، نەو یۆرک: بلۆئۆمبسوری ئاجادەمج.

بۆئۆکس فۆر تهە گەنەرال رەئادەر

پرتووک ژ بۆ خوینەرێ گشتی:

باگگن، ژ.، 2004، وهاتئس ئت ئالل ئابۆئوت؟: پهلۆسۆپهی ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە، لۆندۆن: گرانتا بۆئۆکس.

بەللۆتت، ر.، 2001، وهات ئس تهە مەئاننگ ئۆف لفە؟، ئامستەردام: رۆدۆپ.

بەلسهاو، ج.، 2005، 10 گۆئۆد قوئەستۆنس ئابۆئوت لفە ئاند دەئاتهـ، مالدەن، ما: بلاجکوەلل.

جۆتتنگهام، ژ.، 2003، ئۆن تهە مەئاننگ ئۆف لفە، لۆندۆن: رۆئوتلەدگە.

ئەئاگلەتۆن، ت.، 2007، تهە مەئاننگ ئۆف لفە: ئا ڤەری سهۆرت ئنترۆدوجتۆن، ئۆخفۆرد: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

فسجهەر، ژ. م.، 2019، دەئاتهـ، ئممۆرتالتی، ئاند مەئاننگ ئن لفە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

فۆرد، د.، 2007، تهە سەئارجهـ فۆر مەئاننگ: ئا سهۆرت هستۆری، بەرکەلەی: ئونڤەرستی ئۆف جالفۆرنا پرەسس.

هائوسکەللەر، م.، 2020، تهە مەئاننگ ئۆف لفە ئاند دەئاتهـ: تەن جلاسسج تهنکەرس ئۆن تهە ئولتماتە قوئەستۆن، لۆندۆن: بلۆئۆمسبوری ئاجادەمج.

مارتن، م.، 2002، ئاتهەئسم، مۆرالتی، ئاند مەئاننگ، ئامهەرست، نی: پرۆمەتهەئوس بۆئۆکس.

مەسسەرلی، ژ.، 2012، تهە مەئاننگ ئۆف لفە: رەلگۆئوس، پهلۆسۆپهجال، ترانسهومانست، ئاند سجەنتفج ئاپپرۆئاجهەس، سەئاتتلە: دارون ئاند هومە پوبلسهەرس.

روسە، م.، 2019، ئا مەئاننگ تۆ لفە، نەو یۆرک: ئۆخفۆرد ئونڤەرستی پرەسس.

تهۆمسۆن، گ.، 2003، ئۆن تهە مەئاننگ ئۆف لفە، سۆئوتهـ مەلبۆئورنە: وادسوۆرتهـ.

یۆئونگ، ژ.، 2003، تهە دەئاتهـ ئۆف گۆد ئاند تهە مەئاننگ ئۆف لفە، نەو یۆرک: رۆئوتلەدگە.

ئاجادەمج تۆئۆلس

ئالاڤێن ئاکادەمیک:

مرۆڤ چاوا دکارە ڤێ ئەنتریێ وەک چاڤکانی نیشان بدە:

ڤەرسییۆنا پدف ئا ڤێ ئەنتریێ ببینە ل هەڤالێن جڤاتا سەپ.

ل سەر پرۆژەیا فەلسەفەیا ئۆنتۆلۆژیک ئا ئینتەرنەتێ بنێرە ل مژار و رەوشەنبیرێن تێکلدار ب ڤێ ئەنتریێ ڤە.

ب گرێدانکێن بنگەها داتایان ڤە ل سەر پهلپاپەرسێ چاڤکانیێن ڤێ ئەنتریێ بەرفرەهتر بکە.

چاڤکانیێن دن ئێن ل سەر ئینتەرنەتێ

دەلۆن، ن.، 2021، «تهە مەئاننگ ئۆف لفە»، ئا ببلۆگراپهی ئۆن پهلپاپەرس.

مەسسەرلی، ژ.، 2021، رەئاسۆن ئاند مەئاننگ، ئا بلۆگ وتهـ سوبستانتال رەسۆئورجەس.

مەتز، ت.، 2020، «لفە، مەئاننگ ئۆف»، ئن رۆئوتلەدگە ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی، ئە. ماسۆن (ئەد.).

ئۆئبرەن، و.، 2021، «تهە مەئاننگ ئۆف لفە: ئەئارلی جۆنتنەنتال ئاند ئانالیتج پەرسپەجتڤەس»، ئن ئنتەرنەت ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی، ژ. فەسەر ئاند ب. دۆودەن (ئەدس.).

سەئاجهرس، ژ.، 2021، «مەئاننگ ئۆف لفە: تهە ئانالیتج پەرسپەجتڤە»، ئن ئنتەرنەت ئەنجیجلۆپەدا ئۆف پهلۆسۆپهی، ژ. فەسەر ئاند ب. دۆودەن (ئەدس.).

ئەنتریێن تێکلدار

پشتی مرنێ – مرن – ئەتیک: کەڤنارە – هەبوونپارێزی – هەڤالتی – ئەڤین – بێکێمناسیپارێزی، د فەلسەفەیا ئەخلاق و سیاسەتێ دە – نرخ: ناڤخوەیی ل هەمبەر دەرڤەیی - تەندورستی